Deliciae auctorum Croatiae: Indagationes. De Africa Petrarcae in Davidiade Marci Maruli Spalatensis

Neven Jovanović, IANLS, Aquis Sextiis, XVII Kal. Sext. anno MMXXV

Conspectus

Cum olim Davidiadem (1510–1517), carmen epicum Marci Maruli situ vetustatis obductum, ex codice autographo Taurinensi in lucem edidissent, putabant primi editores (Badalić 1954, Marcovich 1957, Gortan 1974) in carmine paucos tantummodo occurrere locos ex aliis auctoribus, praeter Vergilium et Ovidium; licet aliter acciperemus de arte poetica aetate litterarum renascentium docenda et discenda, de elegantia linguae Latinae et copia verborum eo tempore colenda. Ostenderunt itaque studiosi posteriores in Davidiade inesse dictiones non solum poetarum Christianorum antiquitatis tardioris (Novaković 2000), sed etiam auctorum Maruli coaevorum et conterraneorum, Jacobi Boni Ragusini et Matthaei Andronici Traguriensis (Jovanović 1998); quorum omnium libros scimus Marulum in bibliotheca habuisse. Octavae et recentissimae editioni Davidiados (Gent 2024, ed. Mulholland), quae prima versione Anglica instructa est, addidit De Keyser apparatum et indicem locorum parallelorum, ubi similitudines reperiuntur cum plurimis auctoribus Romanis et Neolatinis. In eo indice notavimus locos plus quam quadraginta Africae Francisci Petrarcae. Quod Marulus Petrarcam studiose legit (cantionem Vergine bella Latine et duo sonetti, XCIX et CCCLXVI, Croatice verterat), iam diu notum est; nuperrime suspicabatur etiam de cognatione Davidiadis cum Africa (Pandžić 2021). Eam cognationem adinquiram, discriptionem locorum per libros utriusque operis enarrabo, themata et materiem propius comparabo, ut memoriam poeticam Maruli agnoscamus.

Dictionis epicae communis in Africa et Davidiade exempla

1. Palladis arte (clausula): in Africa et Davidiade differunt positiones in versu, argumenta sententiarum.

Afr. 3.414:

Non tamen ipse diu post casum mansit inultus;
Ultor ab Arcadia nam Palladis arte tremendi
Colla tulit monstri.

David. 8.147:

Arca erat haec ligno mire compacta setimo,
Beseleelis opus, docti non Palladis arte,
Sed dono meliore dei monitisque supernis.

Mulholland: Verg. Aen. 2.15 divina P. a.; Prop. Eleg. 3.20.7 castae P. artes; Ov. Ars 1.692 alia P. a. – POETI 18x (inclusus Petr. Afr.), 8x in fine, inclusus Jakov Bunić / Bona, De raptu Cerberi (1490) 3.238: Alcides multa pollens vi et P. a.; CROALA praeter Marulum et Bonam Sebastijan Mladinić (1590), Ivan Kitonić (1619), Pavao Ritter Vitezović (1702), Rajmund Kunić (ante 1794), Bernard Zamagna (1785).

2. in proelia gentes (clausula): in Africa et Davidiade positio in versu eadem, argumenta similia.

Afr. 3.434:

His igitur fundata modis urbs tempore crevit
Exiguo; at rebus semper coniuncta secundis
Invidia excivit validas in proelia gentes.

David. 8.140:

Latius hec geminae vulgatur adorea palmae
Davidemque diu timuere lacessere bello
Quamvis audaces vicinae in proelia gentes.

Mulholland: Veg. Sup. 342: Invitasque dedit Latias in p. g. – MQDQ 3: Val. Fl. Argon. 5.635; Stat. Theb. 12.720; Coripp. Ioh. 2.363; POETI 9x, inclusi Petr. Afr. et Veg. Sup.; Mantov. calam. (1499) 1, 65 et 3, 366; Bargaeus (post Marulum) 3x; CROALA: cf. David. 8.396: Hinc Moabitarum non segnem in p. gentem / Edomuit; Čikulin Ideae magnanimitatis Illyricae et Pannonicae (1705): Parte. Suam pariter stimulans in p. Gentem; Kunić, Homeri Ilias, Latinis versibus expressa (1776): Sub duce quaeque suo cum sese in p. g.

Exempla partium versuum earundem in Africa et Davidiade, sed nullo alio loco lectarum

(MQDQ 0, POETI 0, CROALA 0)

3. ne desere callem (clausula)

Afr. 2.502 (Scipio pater ad filium in somnio):

Ergo age, nate, viam, tibi quam super ardua monstro,
Ingredere, aut potius coeptum ne desere callem.

David. 4.182 (ad lectorem):

Ergo nocere tibi nequando possit iniquus,
Iustitiam serua, recti ne desere callem,
In solo spem pone deo.

4. acuto / ense latus (clausula et initium): Marulus servat verba, mutat sensum, meminit Ovidii Fastorum.

Afr. 7.804–805 (Scipio ad milites ante pugnam):

Hic mecum gladio pectus tentabit acuto,
Ense latus rigido, validamque incumbet in hastam.

David. 4.377–378 (David iratus parat ut castiget Nabalem):

Et pecus omne simul." Post haec accingit acuto
Ense latus reliquosque iubet iam tela parare

Cf. Ovid. fast. 2, 13: Nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense

5. parat arma suosque (clausula): Marulus mutat sententiam (suos fines parat tutari, non parat suos milites ad pugnam).

Afr. 8.43:

Angustis deprensa locis parat arma suosque
Explicat ut licitum est.

David. 8.91:

Armati Iudea petunt, bellique tumultus
Tam subiti Davida movet: parat arma suosque
Tutari fines disponens consulit aras

Exempla dictionis in prorsa oratione usitatae

6. pars non parva (initium): Marulus mutat positionem et sententiam; dictio saepius in poesi medii aevi et in prorsa oratione solet usu venire.

Afr. 5.432 (Scipio de Sophonisba):

Deberi. Romam patere hic inimicaque coniunx
Regis eat, precibus quae bellum pavit, et hostis
Filia tam magni est et pars non parva triumphi.

David. 9.285 (Urias in pugna occidit):

Nec cunctis fugisse datum, circumdata namque
Pars non parva cadit comitum certantis Uriae,
Ne solus tristes Herebi descendat ad umbras

MQDQ 0, POETI 0, CROALA: Pavao Ritter Vitezović (1702): Protinus (ut procerum me p. n. p. movebat); CORPUS CORPORUM Hildebertus Cenomanensis, De inventione S. Crucis (1133): P. n. p. crucis clavi; sed sidera lucis GBOOKS Dionysii Halicarnasei Originum (ed. 1480, Lappo Birago interprete): populi p. n. p. absumpta esset; Petrarca Populo Romano epist. (ed. 1501) p. n. p. supplicii et scelerum spectatores paene spectaculum aut soletur aut terreat; Sabellicus epist. 5 (ed. 1502): senatorum p. n. p. in auro conspecta est; Sabellicus, Secunda pars Enneadum (ed. 1504): quae res fecit ut paucis diebus Forum Sempronii, mox Urbinum et p. n. p. locorum quae fuerant Guidoni Pheltrio adempta a Borgia defecerint; Sabellicus Enneadum 4.9 (ed. 1509): P. n. p. quum ex trepida fuga se in proximum collem recepisset; Sabellicus Enneadum 10.7 (ed. 1509): Lusitanorum p. n. p. ad Alphonsum Galleaciae regem inclinabat

7. agmine quadrato (initium)

Afr. 7.157:

Hinc illinc armatae acies huc gressibus aequis
Agmine quadrato veniunt, paribusque remotae
Subsistunt spatiis. At dux praegressus uterque

David. 6.10

Festini properant alacresque in proelia tendunt
Agmine quadrato. Davidica turba cohorsque

Prorsa oratio: Cic., Sallust., Liv.; MQDQ 0; POETI 0 (praeter Afr.); CROALA Jakov Bunić De vita et gestis Christi (1526): agmina quadras; Miho Celije Gradić Xenoph. Anab. (1500) 2x; GBOOKS prorsa oratio: Sperone Speroni, Calepinus

Exempla dictionis poeticae Neolatinae, ut videtur

8. nil tale merentem (clausula)

Afr. 8.324 (Hannibal interficit Pelorum navis magistrum):

Quod quondam fecisse ferunt. Huc vela Pelorus
Seu casu seu sponte dabat, namque ille magister
Puppis erat . Timuit fraudem dux callidus et se
Obiectum ratus insidiis, nil tale merentem
Obtruncat: subitoque errorem agnouit, et acris
Paenituit facti. Siculo tum monte cadaver

David. 2.509 (Michol ad Saulem de Davide dimisso):

Si non das veniam, genitoris malo perire,
Dum pia sim, manibus quam coniux impia dici,
Perdiderim quod fraude virum nil tale merentem.
Opto fida mori potius quam perfida taetram
Damnatamque bonis per saecula ducere vitam.

Mulholland: Mantovanus Adulescentia 3.166; MQDQ 0; POETI 17x (incluso eo Petr. Afr. loco); Petr. Afr. 3.687 nil tale verentem; CROALA Damjan Beneša carmina (1499-1539); Ilija Crijević De Epidauro (1506) n. t. verentes; Benedikt Rogačić Euthymia (1690) n. t. verentis, n. t. verentem, n. t. merentem; Rajmund Kunić epigrammata (ante 1794) 3x, Homeri Ilias (1776) 2x; Bernard Zamagna Homeri Odyssea (1777) 2x

9. radiabant sidera caelo (clausula)

Afr. 7.507:

Lux ea terribili hinc illinc consumpta paratu
Cesserat et celso radiabant sidera caelo.

David. 8.304:

Omni ex parte tibi." Iam Phoebus merserat undis
Os nitidum, puro radiabant sidera caelo

MQDQ 0; POETI Mantov. Parth. I 2, 508 radiantia s. coeli; Poliz. Ilias II 1; CROALA Bošković De solis et lunae defectibus (1761-1779): radiantia s. c. (2x)

Locus Africae cui animadvertit Marulus

Afr. 2.481–485 (Scipio ad filium in somnio):

Quo semper potiaris habes sine fine beatus
Et sine mensura. Quod si dulcedine famae
Tangeris et stimulis etiam nunc pungeris istis,
Quod praeclara tuo stat gloria fixa labori
Polliceor: veniet pretium tibi, nate, quod optas

David. 6.17–18 (pungere + stimulus):

Inde Palestinos chiliarchas pungere coepit
Invidiae stimulus. Non aequa mente ferebant
Praeponi externos et quam se pluris haberi.

David. 13.34 (sine fine beatus in clausula; David divino concitus spiritu de futuris cantat):

Angelicosque inter cuneos nova gaudia carpens
Sedibus in superis maneam sine fine beatus.

David. 10.48–49 (quod optas in clausula + nate; Ioanadabus ad Ammonem qui amavit Thamar, suam sororem.):

Hec responsa dedit: "Iubeo sperare quod optas
Te, nate Achinoa. Quoniam, quam diligis, ipsam
In manibus tibi trado tuis. Adverte, docebo

Conclusiones

Edward Mulholland recentissime ostendit in Davidiade (1516) Marci Maruli Spalatensis reclamatos esse ad quadraginta versus Africae (1338–1343, primum typis edita 1501). Duo vero carmina epica differunt argumento et narratione, figuris heroum (David heros est imperfectus) et deorum (cum in Africa Iuppiter pro Deo Christiano stet, reicit Davidias deos gentilium), thematibus et scaenis (Africa narrat tragoediam heroidos Sophonisbae, Davidias de maga quae Sauli futura ostendit; ecphrasis regiae Syphacis differt ab ecphrasi regiae Davidis, cum Marulus plus de architectura loquitur). Attamen latet in utroque simili modo sensus alius, allegorice et typologice Christianus. Reclamationes versuum singulorum Africae, sive melius partium versuum, occurrunt ubique in Davidiade (insunt etiam quaedam quas Mulholland non notavit). Marulus Africam attentissime legisse videtur, et Petrarcae clausulas, initia, partes versuum memoriter tenuisse. Earum partium sunt, quae etiam a multis aliis poetis usitatae sint, ut elementa dictionis poeticae Latinae communis; sunt, quas poetae Neolatini plures amaverint; sunt, quae saepius in prorsa oratione quam in carminibus inveniantur; sunt etiam quaedam quae tantum in Africa et Davidiade legi. Operae pretium est memorata poetis Neolatinis ulterius investigare.

Indiculus operum citatorum

Corpus corporum. Repositorium operum Latinorum apud Universitatem Turicensem (in rete).
Croatiae auctores Latini bibliotheca electronica (in rete).
Italian Poetry in Latin. 13th-16th centuries (in rete).
Klecker, Elisabeth. „Vergilimitation und christliche Geschichtsdeutung in Petrarcas Africa“. Wiener Studien, vol. 114, 2001, p. 645–76.
Lučin, Bratislav. „Polifonija Marulićeva prepjeva Petrarkine kancone Vergine bella“. Petrarca i petrarkizam u hrvatskoj književnosti, ed. Mirko Tomasović und Bratislav Lučin, Književni krug, 2006, p. 285–304.
Marulić, Marko, et Edward Mulholland. The Davidiad. LYSA Publishers, 2024.
Musisque Deoque. A digital archive of Latin poetry (in rete).
Novaković, Darko. „Marulićeva ‚Davidijada‘ kao priča“. Latina et Graeca, Vol. 1, No. 28, Decembris 1986, p. 5–16.
Padova a Francesco Petrarca nel quinto centenario dalla sua morte. Padova, Tip. del Seminario, 1874.

Acroasis

Locuturus sum hodie, hic in Comitatu Provinciae hospes atque advena, de opere epico hospitis in eo comitatu alterius, sed longe illustrioris. Etenim locuturus sum de poemate Africa poetae Itali Francisci Petrarcae. Locuturus sum etiam de altero poeta, decem lustris post Petrarcam nato, qui hunc Comitatum Provinciae numquam vidit, sed qui, ut ostendam, Africam Petrarcae legebat et memoriter tenebat. Nomen est ei poetae Marcus Marulus, natus est et vixit Spalati in Dalmatia, et verbis versibusque Africae in proprio poemate epico Davidiade componendo usus est. Ideo praecipua est quae me in hac indagatione detinet quaestio: quam rationem habeat Davidias cum Africa?

Narrabo primum pauca de Marulo et Davidiade, deinde de Maruli lectionibus et versionibus aliarum Petrarcae operum. Tum considerabo Africae et Davidiadis similitudines et dissimilitudines.

Marcus Marulus (Croatice Marko Marulić) natus est Spalati anno millesimo quadrigentesimo quinquagesimo (1450), mortuus ibidem anno millesimo quingentesimo vicesimo quarto (1524). Humanista erat, fidelis Christianus, et poeta. Scribebat et cantabat Latine, Croatice, Italice. Carmen eius epicum Judita, de Iudith heroina Biblica, scriptum Croatice anno millesimo quingentesimo primo (1501) et typis editum anno millesimo quingentesimo vicesimo secundo (1522), hodie putatur esse principium litterarum Croaticarum; nec est opus Croatice scriptum primum, nec poema primum, neque typis editum primum, sed opus est maius, maturissimum, artificiose expolitum.

Latine autem edidit Marulus duos praecipuos libros religiosos, pluries repetitos, primum De institutione bene beateque vivendi per exempla sanctorum (primum editum Venetiis, anno millesimo quingentesimo septimo 1507) et deinde Evangelistarium (primum Venetiis, anno millesimo quingentesimo decimo sexto 1516). Composuit inter alia etiam dialogum theologi et poetae de Hercule a Christicolis superato, vertit e sermone Croatico in Latinum historiam brevem regum Croatiae et Dalmatiae, inscriptiones antiquas commentavit, epistolam ad Adrianum VI pontificem maximum typis publicavit.

Praecipuum poema Latinum Maruli sunt Davidiadis libri XIV, ubi vita biblici regis Davidi a iuventute usque ad mortem narratur secundum libros Veteris instrumenti Samuelis et Regum; Davidis res gestae interpretantur etiam allegorice, cum David putatur personam gerere Christi. Quod opus, compositum ab anno millesimo quingentesimo decimo (1510) usque ad annum millesimum quingentesimum decimum septimum (1517), Marulus cardinali Dominico Grimani dedicavit. Sed Marulo vivo Davidias typis edita non erat, et plus quam quattuor saeculis in autographo codice unico latebat (qui codex hodie est in Bibliotheca Turinensi). Anno millesimo nongentesimo quinquagesimo quarto (1954) Zagrabiae Josip Badalić editionem principem publicavit. Post Badalić vidit Davidias nihilo minus quam octo editiones; novissimam paravit vir doctus Edward Mulholland et Gandavi apud LYSA editores publici iuris fecit anno proximo bis millesimo vicesimo quarto (2024).

Mulhollandi editio Davidiadis versionem primam Anglicam in lucem edidit, ideoque laudabilis est. Sed affert etiam ad textum Latinum apparatum locorum similium. In eo apparatu ad septingentos locos Davidiadis citantur verba similia ut auctorum Maruli aequalium, ita eorum qui ante Marulum vivebant. Inter quos Petrarca est, cuius Africae triginta quinque loci ad quadraginta quinque versus Davidiadis adducuntur. Ii loci initium meae indagationis praebuerunt. Quid enim ii sibi velint? Quam rationem habeat Davidias cum Africa, duo carmina quomodo comparentur?

Petrarca Marulo alienus non erat. Marulus Evangelistarium suum, qui liber anno millesimo quingentesimo decimo sexto (1516) typis editum est, clausit vertendo in elegos Latinos cantilenam Petrarcae de beata Maria matre semper virgine (canzone Vergine bella), quae Canzoniere Petrarcae in fine coronat. Eam versionem Marulus concivi suo, Hieronymo Papali Spalatensi, cytharistae eximio, epistola brevi dedicavit. Croatice autem cecinit Marulus dialogum quendam rationis et hominis, ubi locos aliquot libri Petrarcae De remediis utriusque fortunae tradidit. Praeterea, ut Petrarca operi suo titulum De viris illustribus indiderat (ipse Cornelium Nepotem et Hieronymum secutus), ita nominavit Marulus suum De veteris instrumenti viris illustribus. Sed opera Petrarcae desunt in inventariis bibliothecae Maruli eius testamento annexis, ubi libri ad ducentos notantur.

Argumento et narratione Africa et Davidias dissimiles sunt. In novem libris Africae res una et unica narratur, e Livii Romana historia sumpta. Ea est Scipionis apud Zamam pugna cum Hannibale. Ita narrati sunt belli Punici tantum quinque anni, ab anno ducentesimo sexto (206) a. Chr. n. usque ad annum ducentesimum primum (201). In Davidiadis autem quattuordecim libris tota vita Davidis exponitur inde a Samuele Saulem regem de inoboedientia obiurgante usque ad Davidis mortem post quadraginta annos regni; in toto auctori narrandi erant anni circa quinquaginta quinque. Interea Davidiadis fabula exponitur chronologice ab ovo usque ad mala, dum in Africa quandoque referuntur res iam praeteritae – ut obitus patris et patrui Scipionis – quandoque etiam futurae, ut Petrarcae ipsius vita et eius Romanus triumphus. In Africa narrat non solum poeta, sed narrant etiam carminis personae (exempli gratia Laelius et Ennius); in Davidiade verro narrat auctor et nemo alius.

Utrumque poema etiam alterum sensum praeter proprium ostendit. Notavit Elisabeth Klecker anno bis millesimo primo (2001) in Africa typologice bellum Punicum secundum esse signum Christianisationis mundi; pietatem Scipionis, praecursoris et figurae Christi, pugnare cum contemptu dei Hannibalis, et victoriam Zamensem stare pro salute humana, pro victoria boni super malum. Is alter sensus in Africa paucis tantum locis lucidius subicitur. Davidiadi adiuncta est ampla Tropologica expositio soluta oratione scripta, ubi Marulus totam historiam Davidis in veteri instrumento docet figuram esse historiae Christi in novo (ut annuntiavit ipse in epistula ad Grimanum). Davidem putat Marulus personam gerere Christi, Saulem autem Iudaeos significare, et prophetarum dicta factaque auctoritatem utriusque Legis. Ideo Davidis res gestae continuis translationibus interpretantur. Ita, exempli gratia, David cum Bersaba Uriae uxore adulterium committens et ipsum Uriam occidens hoc modo aperitur: Bersaben Sanctam scripturam esse; scripturam istam Uriae esse uxorem. Urias interpretatur lux mea Dei, quia scriptura sola est quae mentem credentis illuminat, sola quae ipsam caritatis igne accendit. Illuminatorum igitur et caritate ardentium uxor est Bersabe. Hanc adamavit Christus dicens: Scrutamini Scripturas, ipsae enim sunt quae testimonium perhibent de me.

In Africa et in Davidiade aliter tractantur heroes et dei. In scaenam Africae prodeunt Juppiter et alii dei gentilium, quamquam is Juppiter se in carmine ut deus Christianorum revelat, explicans in libro septimo (Afr. 7, 710) ante deas Romam et Carthaginem propositum mortalia membra sponte subire sua. Deos vero gentilium Marulus in Davidiade pluries aperte et obstinate negavit, dicens exempli gratia in suo libro septimo: Non numina celsi / Invoco Parnasi lotasve Helicone sorores , / Sed vos , divinas carites , quae culmine lapsae / aetherio colitis Iordanis fluminis undas. – In Africa multis versibus describuntur Scipionis ut virtutes, ita pulchritudo corporea (quam enarrat Laelius libro quarto carminis), et Scipio ut heros vitiis omnino caret. Davidis autem forma semel tantum et succinctissime notatur (ut juvenis, David. 1, 142-143). Virtutes eius praecipuas quidem enumerat Marulus: magnanimitatem, pietatem, humilitatem, clementiam, constantiam et paenitentiam promptam; paenitentia autem indicat Davidem aliquoties peccasse. Quippe qui adulterium, ut memoravi, commisit, insuper maritum mulieris quam concupiverat occidi fecit, deinde populos superbe numerare statuit; erravit etiam in eo quod filium Ammonem, qui sororem Thamar vitiavit, non punivit. David ideo heros est certe (virtutibus et pietate ingens), sed heros imperfectus, quia: nulli hominum mortali in corpore mores / Esse adeo exacti possunt, quin labe notentur / Interdum culpae (Dauid. 13.220-222).

Fabula Africae episodiis componitur quorum paria in Davidiade desunt. Talia sunt somnia (Scipionis et Ennii); cena (Syphacis et Laelii); tragoedia amoris, mortis et catabaseos pulcherrimae heroidos (Sophonisbae); navigatio (Hannibalis); appellatio ad Iovem (dearum Romae et Carthaginis); ecphrasis urbis (Romae, Afr. 8.857-956). Iis omissis addidit Marulus ecphrasim Goliae, monstri hominis, et narravit de maga quae Sauli futura praedicit (similis est Erichthoni apud Lucanum, sed etiam anibus in elegia amatoria); etiam cum pulchras feminas in scenam adduxit, ut Micholan et Bersaben, earum pulchritudinem corporalem seu paucis verbis exposuit, seu indicavit tantum commemoratione Actaeonis iudiciique Paridis – significans eodem tempore pulchritudinem femineam laqueum et sagenam esse.

In Africa multum et libenter auctor de se ipso loquitur, inter alia inducens Ennium qui in somnio vidit et praedixit ipsum Petrarcam et ipsissimum carmen Africae. Marulus ut auctor de se ipso in Davidiade tacet.

Cum iis omnibus duo poemata inter se dissimilia sunt, concinunt tamen conformationibus verborum, praesertim in initio versuum et in clausula eorum. Tales conformationes, ut dixi, notavit Mulholland in apparatu ad quadraginta quinque versus Davidiadis, adducens ad eos Africae triginta quinque versus. Sed non aperuit Mulholland condiciones quibus locos similes recognovisset. Incommodum, quia, cum ad aliquos versus Davidiadis loci plures, et plurium operum adnotantur, nescio an res agatur de communi, ut ita dicam, dictione poetica. Qua de causa necesse erat obrussam sive experimentum facere, contextus locorum notatorum accuratius considerare, immo vero et ulterius inquirere in collectionibus digitalibus litterarum Latinarum. Quo modo quattuor, ut ita dicam, manipulos dictionum inveni. Eorum exempla in chartis videte.

Manipulo primo (exempla 1 et 2) continentur dictiones epicae communes, inveniendae tum apud poetas Romanos, tum apud Neolatinos plures. Manipulo vero secundo continentur dictiones quas tantum in Africa et Davidiade legi, nullo alio loco; sunt ergo verae reclamationes Petrarcae apud Marcum Marulum. In talibus quidem aliquando Marulus verba servat, sententiam autem mutat (vide exempla 4 et 5). In manipulo tertio posui dictiones Africae et Davidiadis quarum similes non in poesi, sed in prorsa oratione notaveram. Manipulus quartus et postremus continet dictiones quas non inveneram apud auctores Romanos antiquos, sed videram saepius apud Neolatinos, cum post Petrarcam, tum etiam post Marulum – unde mihi videtur conformatio verborum Petrarcae vivere porro apud alios auctores, fortasse etiam roborata usu et paradigmate Baptistae Mantovani, poetae clarissimi, Maruli coaetanei (qui vixit ab anno millesimo quadrigentesimo quadragesimo octavo, 1448, usque ad annum millesimum quingentesimum quinquagesimum sextum, 1516). In limine cito versus Africae (2.481-485) quibus praecipue animadverterat Marulus, ita ut eius loci alia verba aliis versibus Davidiadis reclamarentur.

Conclusurus sum. Davidias testificatur Marcum Marulum legisse Africam Petrarcae (fortasse in libro typis edito anno 1501), immo legisse attente et memoriter. Invenimus enim in Davidiade conformationes verborum carminis Petrarcae nullo in alio opere reclamatas. Sed Davidias ipsa opus est longe dissimile Africae (quamvis ambo similia sint sensibus allegoricis latentibus). Nam cum Africa narrat et argumenta praebet carminis epici more Vergiliano compositi, Marulus libros Veteris instrumenti exposuit simplicius, secutus in eo carmina epica Christiana, ut sunt Juvenci Evangeliorum libri IV.