Skip to content

Fons M25749 Mutius, Macarius: De triumpho Christi poema. Venedig: Franciscus de Lucca und Antonius Francisci, 29.III.1499. 4°

Edidit Neven Jovanović, 2009.

MACARIVS MVTIVS EQVES CAMERS DE TRIVMPHO CHRISTI.

MACARIVS MVTIVS EQVES CAMERS LECTORI FELICITATEM

Haeret in primo limine libellus meus paruus blaesus uerecundus nec, dum consistit infans, uix pendens a manu graditur, lucem refugit, et ad solem caecutit tenebrarum alumnus. Nudus est rudis solutus, nullis placet umbilicis, non est pumicata frons, formidat lituras, sed spongiam magis; omnia ueretur, criticos praesertim et μαστιγοφόρους, horret inuidiae genuinum: iam sagum cogitat et in globum se colligit et saltum meditatur, iam thura timet et piper, iam non libellus erit, sed cucullus et scombros uestiet tandem inuolucro. Quod si ronchi primum non excipient et sannae et sibila, si blande allicias ut tactum pati discat, si mentum palpes, si pendulum crinem concinnes et a fronte reducas, fortasse cupiet depelli et ab ubere longius reptabit. Si oscula dabis et plausum, salua res: iam garrit morio, iam consistit et graditur, exilit erro, iam fugit, surgunt plumae, prominent pennae, iam uolitat, iam non cucullus est, sed cuculus: iam omnes nidos pererrat omnium bibliothecarum inquilinus. Hunc tibi commendo ut blandiaris foueas defendas; in manu tua est an perpetuo lateat, an perpetuo uagetur.

Vale.

MACARIVS MVTIVS EQVES CAMERS LECTORI FELICITATEM

Miratus sum frequenter nec semel dolui non nullos quibus neque ingenium neque bonarum artium studium et eruditio neque dicendi facultas defuit ludicris narrationibus et commentis turpibus, etiam plerumque fabulis inanem operam impendere uoluisse, quum ad posteritatis commoditatem et nominis sui memoriam haud dubia cum laude multa scribere potuissent, quae ad bonos mores excitarent et ad uirtutem capessendam comparandamque gloriam hortarentur. Quo in genere ut Arbitrum Apuleium Lucianum, uiros non contemnendae doctrinae atque facundiae plane accusare non ausim, ita asseuerare citra iustam reprehensionem posse uideor huiuscemodi scriptores sibi et posteris commodius consulere potuisse si tantum ueram narrationem aggressi historiam aut, si minus rerum gestarum materia dabatur, aliquid ad humanae uitae institutionem et politicae rei utilitatem scribere maluissent. Neque ignoro neque inficior huiusmodi scripta (si qui sunt qui scrutari uelint et interiorem sensum indagare) multa in recessu et altiora et utiliora quam fronte appareant esse inuenturos. Maneo tamen in sententia quod tenuem frugem sparsam et magno et confuso aceruo abstrusam ad iacturam potius quam ad lucrum accedere arbitror, si longae inquisitionis labor consideretur et temporis ratio, quae non parui ducenda est, habeatur. Verum ne hos auidius cuiquam uel pertinacius insectari uidear, liberum iudicium omnibus relinquo qui uoluerint diligentius ueritatem intueri. Absoluant sane, si libet, et omni laude cumulent, iudicium uero meum praeceps et temerarium existiment: ego uel sponte a causa cado: dixi quod sentio mihique persuadeo, apud integrum iudicem non facilius illos absolutum iri quam plerosque poetas quos clarissima ingenia, doctrinam singularem, et scribendi elegantiam meretriciis amoribus et impurissimis scortorum lenociniis maculare et diuinae poetices dignitatem sanctitatem et gloriam ad libidinem suam traducere ac turpiter foedare non puduit. Dissimulant scilicet Clodiam Hostiam Planiam, impudicas procul omni dubio feminas, et licentia ingeniorum nominibus aliis, Lesbiam Cinthiam Deliam luculentis uersibus illustrant. Equidem nunquam adduci potui ut cum illis sentirem qui linguae intemperantiam cum uitae probitate coniungunt: siquidem impure loqui et bene honesteque uiuere longe dissentiunt. Illud nimirum uitium est, hoc autem omnem complectitur honestatem. Clamitent ut uelint et obstrepant: "Sic scripsit Pedo, sic Marsus, sic Getulicus; prurit opusculum Sulpitii nec frontem caperat; sic Fescenini, sic crotopaegnion libri placent." Quid ad causam? habent culpae auctores qui in eadem naui sunt, non tamen uindicantur a culpa; friuola est horum defensio quae secum pugnat, a qua, quum discesserint, quid amplius dicant, plane non habent. Hoc igitur subinde inculcant: “lasciua est nobis pagina, uita proba”. hic est his clypeus, hunc obiectant, hoc se tuentur, non tamen euadunt; lasciua etenim pagina lasciuae uitae, non probitatis est argumentum. Quae probitatis, quaeso, eorum esse potest qui ueluti sanctiones et dogmata quaedam teneant libidinis? neque existiment sine Veneris pruritu et tentigine, quae per omnem nequitiam lumbos scalpat, et flagitioso aliquo mendacio poemata placere, eoque impudentiae progressi sunt ut deorum etiam, quibus templa et aras erexerunt et cerimoniis diuinoque cultu passim uenerati sunt, non sine offensione diuinitatis, quam illis tribuerunt, furta caedes adulteria et stupra impudentissimis carminibus uulgarint. Vtrunque profecto impium fuit: et sceleratos homines inter deos recipere et apotheosim celebrare, et receptos probrosis cumulare criminibus. Neutrum sane tolerari decuit ne humana ingenia in uitium prona deis auctoribus scelerum impunitatem sibi promitterent. Verum neque humani neque diuini iuris rationem habentes illos non modo sceleratos sed imbelles quoque et ridiculos fuisse non minus impie quam impudenter palam testati sunt; legimus namque deorum catenas et uulnera et alia quaedam futilium uatum deliramenta sapientum auribus ac lectione penitus indigna; quo fit ut tolerabilior fortasse plerisque existimetur Zoilus orator qui Homerum perinde ac fabularum scriptorem castigat, unde homeromastigos appellatio nata est, et Plato qui poetas a ciuitate sua eliminat ac nominatim in Homerum inuectus est; illius enim exemplo et auctoritate leuiora ingenia ad confingendum concitata ineptissimis erroribus legentium mentes implicuerunt. Vtinam intra illas saltem fabulas constitissent quae ad illecebras studiorum citra omnem turpitudinem nouitate rerum et iucunditate narrationis gratae adhuc tenerae puerorum aetati proponuntur, in quibus saepe numero honesta ueritas latet, quae ad uirtutis rudimenta cum uoluptate alliciat, uel quae metu futurae poenae uel alicuius specie monstri atque formidine a uitiis deterrerent, quales olim fuere larua incubus et Gorgon, quarum nomina terroris argumenta prae se ferunt, neque flagitiosa potius et sacrilega et ipsis prorsus indigna numinibus excogitassent. Quis etenim patrem hominum atque deorum quem appellant et dominum rerum posita grauitate Tonantis in faciem tauri uersum mugire per aequor et precium tergi stuprum portare puellae aequo animo ferat? Quis Iouis optimi maximi uolantis unguibus raptum Ganymedem ad pocula et infanda coeli facinora sublimem ferri et Martem cum Venere deprehensa spectante deorum coetu iacere turpiter non abominetur? Vtinam iterum adque iterum huiusmodi flagitia ab his aut numquam excogitata aut e medio sublata fuissent; haberemus profecto sanctum et inuiolatum poetae nomen quale desideramus et quondam habuere qui castis moribus mystica cerimoniarum sacra et diuinos hymnos aut heroum et fortium uirorum gesta ad imitandum cum laude cecinerunt, nec lauream illam, quam cum imperatorum triumphis accepere communem, foeda prostitutae ueneris proluuie per meretricum concubitus et puerorum stupra maculassent. Verumtamen dum praua ingenia licentius excurrunt, paucorum lasciuia uel insania poetice apud omnes fere infamis irrisa adque explosa iacet, et hi malorum daemonum cibum carmina, illi meretriculas musas immerito appellant, quando haec hominum qui fuerint abusi culpa sit, non uitium facultatis. An quia Arellius celebris alioqui Romae pictor semper alicuius amore feminae flagrans insigni flagitio artem corrupit, quod dilectarum imagine deas pinxit, omnis pictura fuit improbanda? Aut si Diagoras, qui a re ipsa ἄθεος dicitur, et Theodorus philosophi deorum naturam sustulerunt, iccirco omnem philosophiam explodemus? Minime sane, sed insignem illius intemperantiam, horum impium errorem atque ignorantiam acrius taxandam existimo; iniquum enim foret et nulla parte ferendum et hanc et illam ad uitae dignitatem et commodum repertam unius aut alterius culpa exterminare, quando nulla sit ars aut facultas in qua nemo aliquando peccarit. Par ratio est poetarum, apud quos tamen optima quaeque deligenda sunt quae studiose imitemur, si quid impudicum intercidit, respuendum est, si mala omnino occurrant, statim fugienda ne consuetudo obscoenae lectionis illecebris uoluptatis et lasciuae narrationis titillatio obrepat et in uitium incautos trahat; blanda equidem nimis est musarum uis ad utramque partem, et carminum modulatio, si aures pateant; facile enim quae uelit ingerit secum et mentem sermonis suauitate occupat et animum inuitum quoque quo uelit inclinat, ut merito flexanimam dixeris. Sed quoniam lasciuientibus etiam ingeniis non nulla cum laude interim scribuntur quae minime sunt negligenda, ubi inuenias, aurum (ut aiunt) e sordibus eruendum et per spinarum densitatem rosa cautius decerpenda, nec magni laboris est; neminem fallunt; eminent namque et ueluti lumina quaedam e tenebris clarius lucent et ipsa raritate commendantur. Splendescunt post Eunum liguritorem et Zoilum semiuirum paschales uersus Ausonii, et post centonem pia uota matutinae precationis. Vtinam nobilissimum ingenium et perpetuum stilum ad haec tantum conuertisset! Sed nescio quo prauo errore et impio non minus quam peruerso iudicio usu uenit, quae pie ac relligiose scribantur, minus dignitatis et elegantiae plerisque habere uideantur. Atqui apud Graecos Orpheus et Homerus gentilium deorum laudes eleganter scripsere. Apud Romanos Fastorum libri, qui festos dies et sacra continent, elegantissimi habiti sunt. Apud Hebreos (ut Hieronymi uerbis utar), Quid psalterio canorius? quod in morem nostri Flacci et Graeci Pindari nunc iambo currit, nunc alcaico personat, nunc sapphico tumet, nunc semipede ingreditur. Quid deuteronomii et Esaiae cantico pulchrius? Quid Solomone grauius? Quid perfectius Iob? quae omnia hexametris et pentametris uersibus (ut Iosephus et Origenes scribunt) apud suos conposita decurrunt. Pudeat modo christianos, quibus nec natura nec eruditio defuit, pauca habere huiusmodi quae aures uel mediocriter eruditas non offendant et a sacrario religionis nostrae musas tamdiu procul exulare. Scripsit olim Iuuencus Sedulius Arator Prudentius et Fortunatus; scripsere et alii quaedam cum laude et religionis commendatione, sed obsoleuit id genus camoenarum iampridem et in tenebris iacet; nemo fere exercet, nemo excitat; ecce florent nostra tempestate ingenia, uigent studia: quotusquisque tamen est qui ad illustrandas sacras litteras stilum accommodet et ea in re uelit exerceri, quae ad ueram frugem et immortalitatem cum gloria perducat? uix unus aut alter inuenitur qui eo studio teneatur, maluntque uel futiles aeglogas plerique scribere et pastoralibus nugis obstrepere uel epigrammaton scommata iaculari uel ad gratiam componi, ridere, adulari, uel aliorum amores et propriam plerumque insaniam uersibus testari, quam sacram aliquam historiam canere et ueram caelestium rerum disciplinam illustrare. Vtinam mihi ingenium foret et doctrina par desiderio, quandoquidem omne ocium, quod undique mihi daretur, in eo scribendi genere libentissime consumerem; cuius quidem rei amplissimum testimonium uideri poterit quod succisiuis et occupatis etiam temporibus, quantum permiserunt res meae domesticae et principum negocia, quibus multos annos non minus assidue et diligenter quam fideliter seruiui, minimam quamque scribendi occasionem obseruaui, id quod epistolis, quae opusculis meis praeponentur, facile declarabo. Etsi carmina ipsa nimium quoque testentur non ex ocio et uacuo animo (ut oportebat) esse composita, in quibus nihil me torquet magis quam lima, cui nullum tempus congruum inuenio. Premuntur itaque rudia apud me, quum neque elimandi et excolendi commoditas ulla sit neque inculta ausim dimittere. Excidit tamen iampridem in laudem uirginis Mariae Parthenodia elego stilo aedita: et hecatonstichon Heroico, attamen ad ferulam redibunt. Exibit nihilominus propediem Poliuchus: sic carmen inscribitur quo diuum Venantium Camertem, cuius sub numine et tutela iucundissima ac gratissima patria mea est, celebraui. Festinat ex eadem officina egkomion Diui Sebastiani: et Sicelis, quae diuam Luciam uirginem Siracusanam elegis complexa est, et breuis quaedam conquestio de Christo crucifixo; quae omnia in unum corpus coalescent et tempestiue in publicum egredientur. Nunc uero triumphus Christi separatim properat in lucem, partum flagitantibus amicis abortiuum dabo. Vrget etenim me hinc multorum flagitatio, hinc occupatio, quae maturare non sinit; malo tamen acerbum foetum eniti quam nullum. Explorabit igitur uadum, si fidum inueniet, ut neque fluctibus inuidiae obrui neque obtrectationum scopulis allidi contingat, ducet in medium socios libellos in quibus mirari oportet neminem siquid desideretur. Quid enim ab homine occupatissimo et qui studia litterarum iampridem posthabuerit amplius expectant qui omnia ad trutinam reuocant? Dedi quod potui, gratiam habeant si uelint, si minus, aequo animo feram dissimulantium ingratitudinem. Si musae meae non offendent, satis habeo: placere multis minimae curae est, displicere non gratum. Quod si errorem existimabunt et culpam non potuisse ad unguem omnia praestare, dent ueniam quaeso et ualeant. Non laudabunt, nihil inuiti conferant: nil postulo, nil extorqueo. Laudabunt alii quos pii saltem animi et religiosae mentis studium delectabit.

Vale.

MACARIVS MVTIVS EQVES CAMERS LECTORI FELICITATEM.

Quum legatus Ariminum peterem, coepi in itinere leuandi laboris gratia mecum uaria cogitare, quumque ex alia re in aliam (ut fit) uaga mente transcurrerem, eo forte incidi ut perspicerem religionem christianam uberrimam praestare materiam ad scribendum etiam poetis, sed animos magis pronos in libidinem quam ad diuinum cultum erectos a rebus sacris abhorrere. Nam (ut caetera sileam) quae carminibus posse illustrari summa cum dignitate et elegantia commodissime uidebantur. Subiit me pulcherrima cogitatio admirandi poematis, si ingenium et doctrina par materiae contigisset; concaepi etenim speciosissimum christi triumphum, in quo aditum ad inferos, malorum daemonum tumultum et fugam, sanctorum patrum laetitiam, sacra colloquia, ac reditum cum uictoria narrarem, quae spolia dux receperit, qui comites fuerint secuti, et qua superum pompa et alacritate ad patrem remearit. Tollebat animum ea cogitatio ac sublimem rapiebat et dulcedine quadam nouitatis pertentabat. Coepi itaque ex tempore ingenium experiri et carmen exorsus triduum quo Ariminium perueni ex ephippiis cecini. Viderunt nonnulli qui nostra aetate non habentur indocti (quum in patriam meam unde eram profectus redirem) nouum opusculum et laudarunt. Placuit mihi quoque (ne mentiar) et tamquam nouum foetum adamaui. mox refrigerato primo calore quale esset apparuit. Altius igitur quiddam et uberius meditatus sum. Animaduerti namque non unum modo uerum etiam tres me posse aedere triumphos et tribus libris suo quemque ordine explicare. Primus sic mihi digerebatur ut spretas mortalium diuitias ambitum honores plausum regna et id genus aliasque caducae huius et inanis uitae illecebras propulsatas calcataque uitia omnia et absolutam de his uictoriam contineret; quae mihi ita facile uisa sunt piis inuentis posse construi et ornari ut ad uarietatem, quae plurimum splendoris habet et ornamenti, nihil deesse plane uideretur. Secundus inferum iter, fracta Erebi claustra, attonitos daemonas, sacras conciones, uicti ducis catenas, opima uictoris spolia, et mirificam tertiae lucis gloriam, qua immortalis et omnipotens triumphator a morte rediit, figuris poeticis non iniucunda serie complectebatur. Tertius triumphantem Christum in coelum reducebat: hic mihi comitum catalogus, superum pompa, et caelestis aulae cultus (ut humana mens capere poterat) plurimum lucis ac decoris sublimium rerum praestantia et numero pollicebatur. Haec mihi proposui (si uita superesset) et uberioris materiae fiducia et iusti operis spe hactenus opusculum pressi; uerumtamen quum aetas ingrauescat et homo bulla sit, praecipue senex
(ut Varro ait) et in dies minus ocii minusque uirium et spei in reliquum uitae, ueritus ne (si diutius aeditionem differam) his paucis quos genui uersibus interire et quos concepi non nasci contingat, hortantibus amicis triumphum (ut obiter ex equo cecineram) qualemcumque emittere decreui, ut alii, quibus plus ocii ingenii ac doctrinae sit, admoniti eam materiam non esse a poetis alienam prouinciam summerent et foetum quem ego concepi ipsi eniterentur. Praelusi igitur his quos utinam excitare et exhortari oratione mea possem ut sacris litteris ornamenta poetarum adiungerent. Quid enim prohibet? quid retrahit? quae difficultas? (ut diuorum nomina taceam) cur uersus Christum non capit? cur non aeque sonat hoc nomen ut pleraque gentilium? equidem uidere non uideor quid dulcius in se habeat uel magis consonum Anchises Priamus Aeneas uel litterarum natura uel compositione si elementorum sonum et structuram perpendimus. Quid habet dignius quaeso Tros et Erichthonius, Aegeus et Cetrops quam Christus? Quid Aiax uel Teucer elegantius delicatis auribus affert? alii iudicent. An hoc tolerabile est quod eleganter crista uersibus inseritur. Maro. “Tum galeam Mesapi habilem cristisque decoram induit”: et alibi: “Armaque Lauso donat habere humeris et uertice figere cristas” Papinius “Albaque puniceas intersecat infula cristas” Silius “quatit aura comantes cassidis auricomae cristas”, ea similitudo nominum est, ea tum litterarum tum syllabarum cognatio ut ab eadem fere origine utrumque deduci uideatur si sonum quo mouentur sequi uelint; re tamen diuersa sunt admodum haec et longe distant. Quid quod idem Silius eodem pene nomine Christam Tudertem his uersibus celebrat “flumineo Libycam turbabat in aggere pubem Christae nomen erat:” “bis terni iuncta ferebant arma senem circa nati.” et paulo inferius. “Tandem cum toto cecidit grege nomen in umbro clarum Christa diu populo.” Alterum tamen probant, alterum respuunt: cur hoc? an quia minus delectant sacra quam profana? Ego uero ita existimo ut quacumque sede locetur uersum cum dignitate impleat et terminet. excipient haec quidam cum risu certo scio et contemnent: fastidit namque religiosa animus lasciuior et quae ad sacra pertinent despicit, nugas probat, fabulas laudat, libidine delectatur, quam si tollas, nihil relinquitur quod fastidium leuet; facessant huiuscemodi ingenia et (ut libet) suo furore agitentur, quandoquidem sine controuersia reor fore ut omnes, qui doctrinam aliquam cum probitate et religione coniunxerint, sententiam meam probent: quod si elegantissimum et sacratissimum nomen et omni honore ac reuerentia procul omni dubio dignissimum a “fonte sororum” (ut aiunt) “auersum” existimant, cur non deum uocant? cur non tonantem? cur non rerum opificem patrem omnipotentem et coeli terraeque regem appellant? malunt profecto peruicacia quadam mortali ac nequissimo hominum Ioui haec indere cognomenta quam ei cuius propria sunt et non alterius. Sed de nomine satis. At opera diuini opificii numero uarietate et ornatu admiratione quotidiana omnium ingenia ad scribendum inuitant et ad supremi laudem auctoris et sacra celebranda mysteria exhortantur: rara tamen de his mentio est, quod poeticam facultatem excedere fortasse arbitrantur. Negare non ausim eam esse diuinarum rerum uim adque dignitatem ut nullo stilo assequi possimus, non tamen ita remotam censeo ut Camoenis inaccessibilem rear. Verum enimuero si maiora uiribus iudicantur, relinquant (si libet) quae difficiliora sunt, nec de trinitate aut Christi corpore uerba faciant, nec eiusmodi uelint scribere et ea attingere quae altissima eruditissimorum ac sanctissimorum hominum ingenia fatigarunt. Etsi ad haec quoque gentilitas (si quis accuratius monumenta discutiat) sese erexit, ad quae poetae aditum habuere, nec dubium sit cuiquam gentiles imaginem et simulacrum coluisse trinitatis; quod ita esse facile ostendam si unum prius explicem. Maiores olim qui aliquo ingenio et doctrina praestiterunt deorum multitudinem nihil aliud existimasse quam diuersas unius et solius dei potestates. Praetereo quae Theodosius in saturnalibus ea de re copiose et eleganter disseruit: qui non modo deorum numerum sed dearum quoque ad unum diuinitatis numen referri oportere apertissime demonstrat. Satis mihi sit unum superi Iouis testimonium ex poetica disciplina et elegantia excerptum: ita enim in deorum concilio inducitur concionem exordiri. “Caelicolae magni”, et suprema huius sententiae maiestate subiecit: “quos nostra potestas imperiis diuisa facit”; qua plane testatus est deos omnes a se pendere et particulas esse potestatis suae unumque esse omnium numerum et solum diffusum tamen ac late patens diuersa nomina sortiri. His itaque constitutis per se patet facilius esse tres ad unum reduci quam multos: tres autem gentiles praecipue coluisse nulli obscurum est: Iouem Neptunum et Plutonem Saturni et Rheae filios, quibus uulgatum est coelum maria et inferna regna paruisse et cum his omnia. Ioui fulmen trifidum: Neptuno tridentem: Plutoni tricipitem Cerberum tribuere, in quibus ternarii numeri est ratio seruata. Tres nanque fratres, tria regna, tria attributa sunt. et haec trifariam disposita: triplicem etenim cuspidem fulmini tres dentes fuscinae tria cerbero capita dederunt. Quo tendit huius numeri tam diligens obseruatio? nempe ut unus omnes et omnia idem habeantur et sint, quod ipsius diuinitatis communio: omnes namque dii habiti sunt et idem omnibus nomen probabile reddit. Iouem enim, quem coelo regnare putauerunt, supremum optumum maxumum uocauere: hinc trita apud antiquos oratores praefatio “Iuppiter optume maxume”: sic enim ordiebantur. Neptunum uero secundum Iouem appellari Papinius his uerbis ostendit “dextramque secundi (quod superest) complexa Iouis”: Plutonem Stygium Iouem dici satis constat. Maro: “sacra Ioui Stygio quae rite incoepta paraui perficere est animus”. Iuppiter igitur coeli rex: Iuppiter maris arbiter: Iuppiter inferum rector est: omnibus ergo his locis unum regnare et unum esse Iouem non aliud prae se fert quam unum esse deum ac tres quamuis distinctos unum atque idem habere numen et in unam coire potestatem. Vides iam trium unitatem, de qua loquebamur, apud gentiles quoque ostendi. Non senserunt haec quispiam dicet; immo exploratissimum est non aliter doctos uiros esse arbitratos quam numerum deorum ad unum referri et unum esse: non nouerunt patrem et filium nec spiritus sancti meminerunt, fateor: sed tanta similitudo potest maiorum exemplo qui haec tetigerunt nostrae aetatis poetas ad scribendum excitare. De corpore uero Christi salutifero christianorum uiatico quae dicuntur et credimus admirationem habent supra modum: non tamen adeo aliena sunt ut nihil prorsus simile apud maiores inueniatur? cur ultra fidem iudicant quidam panem carnem fieri et uinum sanguinem? Atqui Xerxes infusum patere merum in sanguinem non semel, sed iterum et tertio conuersum uidit. Sed a poetis haec quaerimus de quibus agitur. Legimus itaque apud Maronem “latices nigrescere sacros fusaque in obscoenum se uertere uina cruorem”. An hoc somniauit eminentissimi ingenii ac doctrinae uir, qui nihil unquam carminibus inseruit nisi ex altissima quadam disciplina aut historia repetitum. fuit profecto hoc magis apud nos celebrandum quam uinum non in obscoenum se uertere cruorem, sed in Christi sanguinem uera piaque religione edocemur. Panem uero transire in carnem adeo absurdum est, quum in cibo quotidiano idem fieri continue sentiamus. Legimus ad haec quindecim libros transmutationum Ouidii, meras fabulas fere omnes, rem mysticam ueram et religiosam commemorare supersedimus: quod apud alios minus celebris sit, tanquam religionis nostrae nihil sit proprium et peculiare, quum tamen apud gentiles huiusce quoque mysterii similitudo non desit: nam qui in deos reciperentur ad nectar et ambrosiam, immortalium potum et cibum, inuitabantur. Conuenit profecto cum Christi uerbis qui ita nos ad immortalitatem inuitat: “Qui manducat hunc panem uiuit in aeternum”. Proponitur itaque nobis suauissimum et saluberrimum nectar Christi sanguis et ambrosia Christi caro: quam qui rite gustauerunt in aeternam uitam ad felicissimam beatorum immortalitatem transcribentur. Sed haec tanquam nimis fortasse remota missa faciant: Christum aut uerum deum et hominem apud homines natum et educatum cur relinquunt? cur non laudant? si non ea parte qua diuinitas fulsit, saltem qua hominem induit, cur uerisimilia, immo uerissima ac dictu facillima uersibus non tradunt? Non ordiantur a conceptu quoniam in eo diuinitatis opera fuit praecipua; impossibile enim putant qui leges naturae sequuntur feminam, nisi marem admiserit, gignere posse. supra hominum naturam est, fatemur. Sed quid ita mirum est deum in se ipso uoluisse aliquid excellentius operari? Atqui Martem ex Iunone sine uiri officio natum esse prisci uates meminerunt: Christum ex uirgine integra ortum nostri cecinisse durius putant, et uerbum a diuina mente summi patris in uirginis uterum descendisse scribere non audent, quum illi Palladem ex cerebro Iouis aeditam carminibus praedicent; adiiciunt largoque satos Curetas ab imbre et Venerem e sanguine et spuma ortam maris unde Aphroditem uocant et sexcentum ineptias. Pudet me hic inserere quae de Orione fabulantur. Quid foedius dici potuit aut mirabilius quam infantem sine patris aut matris opera ex urina genitum, quod et nomen refert. Inuenit nihilominus ridiculum facinus auctores poetas qui hoc decantarent quamuis Hesiodus Neptuni filium ex Euryale Minois testaretur? o caecam temeritatem et insanam petulantiam; narrabunt potius quidam Iouis incunabula ac Rheae astus et Corybantum aera et occultos pueri uagitus referent, uel Bromium per fulmen aeditum immaturo partu paterno femori alligatum ad exactos menses peruenisse, et mille nugas, quam Christi natalem aut educationem, in quibus exponendis uirginis partus, praeuiae stellae aspectus, magorum ab orientis solis finibus aduentus et uisitatio, et adorantium munera quae infanti tribuerunt, fuga in Aegyptum et alia complura non sterilem aut iniucundam materiam praestarent. Quid tempus tero? potius canerent Iliae puerperium aut Auges nymphae: et stellam quam Aeneas capta Troia uiderat Idaea claram se condere silua. Educatum Romulum cum Remo fratre ferino lacte sub ruminali ficu atque lupae fuluo nutricis tegmine laetum clarissima testantur monumenta, Christum uero ad reginae coeli pectus intemeratum cecinisse alienum arbitrantur plerique facilius existimantes feram Romuli nutricem quam Christi matrem posse laudari. Clara est Achillis et Ascanii pueri indoles et aliorum de quibus olim uates scripserunt: pueritiam Christi Musae nostrae despiciunt: nihil fortasse dignum laude aut memorabile id aetatis de se praestitit. absit facinus nefarium: quid dignius laude aut memorabilius dici potest quam puerum de lege cum sacerdotibus eruditissimis in templo disputasse? minus hoc fidei habebit quoniam praeceptorem habuisse non legerint: legunt tamen et celebrant in Parnasso nescio quem somnio repente poeticam hauxisse, Christi disciplinam quod doctoris ferulam non tulit non recipient. Laboriosum esset omnia persequi et conferre quae ad rem spectant et passim inueniuntur. Tagum Silius in cruce deplorat: pendentem Christum pro hominum salute nostri dissimulant. Scripsi ego breuem quandam conquestionem quam inter alia hierosticha mea aedam. scripserunt illa gentiles, nemo ibit inficias: cur nostri similitudine rerum ducti Christi acta scribenda esse non censent? cur non ueternum excutiunt et ad haec quae diximus excitati non conuertuntur? Sparsa fortasse exempla minus mouent: descensus ad inferos nonne iugem perpetuam et fere peculiarem poetarum materiam habere uidentur? habet equidem; duxit Homerus carmine Vlyxem ad inferos, duxit Maro Aeneam, descendit Hercules, descendit Orpheus: trita est haec orbita poetarum. Quid inde fabulantur esse relatum? ab Vlyxe et Aenea nihil praeter umbrarum colloquia; uxorem Eurydicen Orpheus non uendicauit: Hercules tricipitem cerberum eduxit ad superos, si credere dignum: admittamus sane. Quid ea de re beneficii est humano generi allatum? palluit sol, territus est orbis, aconitum in nostram perniciem e spuma Stygii canis ortum ueneficiis accessit. At satius erat Tartareo barathro occulere quam ad terrorem hominum coelo ostentare. Haec priscis uatibus decantata sunt: cur poetae Christiani Christi iter ad inferos, uictoriam et spolia illa sanctissima non canunt? non belluam hic trifaucem eduxit sed patres illos amplissimos antiquae legis ab umbris Erebi liberauit: haec sunt opima triumphantis ducis spolia, haec plena est uictoria sine qua nihil Adam poenitentia et sudore uultus, nil uictimis et innocentia Abel, nil obedientia Abraam, continentia Loth, Iob patientia, Dauid psalmis, et sanctitate Moses profecissent. Omnia denique opera et labores cassi irritique fuissent nisi Christus de morte triumphasset. Quid enim miracula Eliae aut Helisei aliorumque patrum admiranda facinora momenti habuissent nisi Christus uictor a longo carcere et tetro uindicasset? Quid solis obedientia Iosue? somniorum interpretatio Danieli? Machabeis fortitudo profuisset? nisi horum gesta Christus resurgendo confirmasset? Sed quo feror tandem? Quid pergo molestus esse? Quid plura ingratis auribus ingero eorum qui sanam doctrinam non sustinent? Iam carmina ipsa testentur an possit Christus uersibus celebrari.

Vale.

MACARIUS MVTIVS EQVES CAMERS DE TRIVMPHO CHRISTI

Infernos aditus et fracti claustra profundi
Aetheria pulsata manu spoliataque caeci
Antra ducis canimus; Christi pia Musa triumphum
Incipe: siderei dicam spectacula regni.
Christus ut immensa descendit luce sub umbras
Horrentes mortisque domos et regna silentum
Inuasitque Erebo clausos trepidante recessus:
Horruit immanis perculsi ianitor Orci
Impulsaeque procul disiecto cardine Ditis
Procubuere fores: timuit pallentis Auerni
Regia nigrarumque cohors turbata sororum
Occuluit pauidis horrentia monstra cerastis
Aduentante deo: tremuerunt sceptra reclusae
Noctis et attoniti dextra cecidere tyranni
Protinus atque imas barathri petiere latebras
Confusumque chaos secretaque Tartara manes.
Ille serenata per aperta silentia fronte
Ingressus pigram nubem noctemque fugabat
Ante oculos furui pulsa caligine mundi.
Sternebant sese passimque aequata iacebant
Obuia: tum nouies Stygiis circumflua campis
Cessit nigra palus regi lachrymasque remisit
Et tristes Cocytus aquas cursumque negauit.
Vt stetit in medio coetu castoque piorum
Concilio, inferna quos olim sede repostos
Expectata salus sperando laeta fouebat,
Ora diu patribus sanctis optata resoluit
Talibus et lentis uacuauit pectora curis.
“Affulsit promissa dies: delapsus ab alto
Sum deus, humana tandem sub imagine corpus [Concio christi]

Mortalesque uices subii: nam frigora et aestus
(Vt sors dura dabat) coniuncto numine sensi
Factus homo saeuamque tulli per uulnera mortem
Vitae auctor; digitis etiam explorare licebit
Ingentem lateris plagam manibusque refixos
Et pedibus clausos fossis, dum corpus operto
Accipiam rursus tumulo primusque resurgam
Impatiens iterum leti: redimenda redempta
Morte mea uita est hominum, sic mystica solui
Dicta pares uarias olim complexa figuras
Nexibus ambiguis, quae consummanda supersunt,
Protinus absoluam: nunc uestra ergastula sunto
Libera: damnatis calcata superbia cristis
Submissa ceruice gemat rebusque secundis
Inuidia infelix aliorum sorte benigna [vii. uitia capitalia]

Praecipue uestra doleat rabieque cruentas
Ita premat fauces; ignaua per ocia uitam
Torpor iners damnet nimiumque insana cupido
Congestique fames auri turpisque uoluptas
Infandae ueneris, uentris quoque laxa uorago
Aeternum caecis tenebrarum linquitur antris.
Vos alacres mecum supera ad conuexa triumphum
Ducite felices animae: super alta reducam
Sidera stelliferosque axes, ubi regna beatos
Nullo fine manent, patris dabo cernere uultus
Quos refero aetheria concessa in luce quiete.
”Haec inter laetas animas immensa pererrant
Gaudia: laetitiam radiantis gratia frontis
Spargebat: Stygiis diuorum gloria regnis
Spectatur praesente deo gaudentque tueri
Atque silent: auidos tardat reuerentia plausus
Orantis; postquam diuina silentia fandi
Concessere uices, grato pia murmure turba
Coepit et innumeris audita est uocibus una.
“Venisti o superum celsa regnator ab arce [Responsio]

In tenebras nostrumque chaos uisurus adisti
Squalentes sine luce domos et nigra profundi
Regna soli: mersis Erebi sub carcere tandem
Expectatus ades, nec spes frustratur, ouantis
Ora ducis spectare licet: tu uictor Auerni
Humanique salus generis. tu nostra relaxas
Vincula et obscura damnatas nocte latebras.
Te duce Taenareis fugimus loca tetra cauernis
Horrendasque umbras abstrusaque linquamus antra.
O pietas: unde hoc potuit mortale mereri
Aut sperare genus? regem descendere ab astris:
Induat ut serui formam: poenasque nocentum
Ipse luat uitamque reis ut sponte rependat
Morte sua: quid enim solio traxisset ab alto?
Immortalis eras: mortalia fata subire
Suasit amor: flexit pietas: clementia culpam
Diluit, ut superas tecum redeamus in oras.
Duc age (te sequimur, tibi fas, te gloria solum
Tanta manet) iustum superata morte triumphum.
”Talibus intentis croceo Tithonia peplo
Aurea surgebat: rosei lux tertia mundi
Lutea puniceis sparsit confinia flammis
Extemplo sublimis abit circaque frequentes
Obsessam tenebris sedem noctemque relinquunt
Insignes animae, proceres uulgusque beatum,
Et notas repetunt auras terrasque reuisunt.
Hic postquam manifesta fides dubitantia soluit
Corda metu charaeque simul genitricis amorem
Impleuit monuitque suos mundoque resurgens
Certa triumphato patefecit numina leto,
Ad patrem superumque choros remeauit in astra.
Gratior haud unquam coelo nec laetior alto
Vlla dies orta est; tanta nec luce sereni
Arrisere poli, nitido nec purior orbe
Flammiferos Titan radianti gurgite currus
Extulit et claro spectauit ab aethere terras.
Quo rapit inualidas praeceps audacia uires,
Quo summi secreta dei spectacula cantu
Ordiar, et diuum coelestes ordine pompas
Exsequar? aut tantos capiam qua mente paratus?
Tu quaecumque uoles alti monumenta triumphi,
Qui nigris remeans duxisti uictor ab umbris,
Pande mihi; quantum ipse dabis, mihi dicere fas est.
Scandebat niuea suspensus nube serenum
Aera libratis coeli per inania plantis
Christus, et aetherii repetens fastigia regni
Sidereum relegebat iter dextraque salutis
Signa ferens sanctas ducebat in ardua turmas
Expectante polo; fulgebant uertice sacro
Regis adorati uultus, unde omnia circum
Splendebant radiis; oculos quocunque ferebat
Spectatus grata ridebat lampade mundus.
Pone sequebantur comites examine longo [Catalog.]

Sublimes animae: primo commissa parenti [Adam]

Prima phalanx priscumque genus, cui clara propago
Haerebat, pastor primus qui munera grato [Abel]

Sacra deo, primos laetis a matribus agnos
Obtulit, et primus crudelia uulnera sensit
Germanique manus uiolentaque funera caedis,
Inuidia suadente nefas. prope frater, ademit [Seth]

Qui luctum mortisque tulit solatia moesto
Patre satus prolesque aeuo documenta sequenti, [Filii seth]

Quae scripsit geminis coelum scrutata columnis.
Et gens prisca simul, septem quae in saecula uixit,
Casta dei soboles superis intenta, nec ullas
Illa hominum cupiit natas auramue secuta est.
Hinc qui diluuio terris undante capaci
Puppe nouos circum fluctus despexit et aequor [Noe]

Insolitum, uiduo seruans animalia mundo.
Et pater et structa sedit qui filius ara [Abraam]

Mactandus gladium spectans dextraque parentis, [Isaac]

Iussa parat dum sacra senex patriamque nefando
Crimine damnatam diuinaque sulfura et ignes [Loth]

Ardentesque uidere domos pollutaque tecta
Qui spreuit, retro flexit quae lumina coniunx
In statuam mutata salis: tum uictus amore
Inuicto iuuenis bis septem qui tulit annos [Iacob]

Seruitium, primas flammas pactosque hymenaeos
Suspirans; iuxta natus cui laeta iacenti [Ioseph]

Visa iubar placido summittere sidera somno
Fraternosque suo stratos sub mergite culmos
Vidit adorantes, magni presagia fati.
Et fratrum foecunda cohors numerosaque pubes
Et clarus patrui sanguis cui fusa per orbem
Immensum latis resonat patientia terris. [Iob]

Lecta manus patrum, quos inter maximus alti
Praecipuo splendore micans dux agminis ibat,
Accepit rutilo fumantis uertice montis [Moses]

Aeterni qui iussa dei magnusque sacerdos
Inscriptas humero gemmas tunicamque iacyntho [Aaron]

Intextam roseo quam circum mala rubebant
Punica, qui primus radiantibus induit oris,
Conspicuo fulgens ostro byssoque decorus
Dum litat et flauo limbus circumsonat auro.
Monstratique haeres sacri cultusque paterni [Heleazar.]

Et uolucres Phoebi potuit qui sistere currus [Iosue]

Produxitque diem uictor; quique ora gigantis
Accinctus funda fregit cytharaque canoros [Dauid]

Arguta cecinit modulato carmine psalmos.
Et qui diuisas sicco pede transiit undas
Fluminis, hospitio gratus dum praemia natum [Heliseus]

Dat sterili et functum uita dum suscitat orbae.
Quemque utero exceptum cetus uectare per undas
Aequoreas ualuit tutumque exponere terris. [Ionas]

Atque oculis captus tenebris quem sparsit hirundo
Nec prius aspexit lustrari lampade coelum [Tobias]

Oblita quam natus seruato lumina piscis
Felle ducis monitu abstersit; tum flebile threnos
Qui scripsit querulos numeris quique ora leonum [Hierem.]

Saeua lacu medio securus mulsit et ungues, [Daniel]

Et qui mulcenti portauit prandia raptus [Abacuc]

Vertice per uacuum, simul et fornace profunda
Impia qui tumidi risere incendia regis [Tres pu.]

Quique memor leges Chaldeis ignibus ustas [Esdras]

Reddidit, et septem, fortissima pectora, fratres,
Qui lingua et manibus scelerato uulnere caesis [Macabei]

Subiectas passi flammas sartagine clausi.
Mille aliis clari gestis aciesque subibant
Quaeque suum comitata ducem; mille agmina passim
Cernere erat uariosque globos, quos saltus honore
Praestabat, regum natam qui sanguine prisco
Reginam coelo genuit matremque Tonanti: [Pater uirginis]

Et modo Iordanis dominum qui laureat undis [Ioannes baptista]

Quique crucem merito passus dextraque pependit; [Latro]

Tantum extrema fides summique modestia uoti
Praestitit; assertis surgebat in aethera diuis
Ordine quisque suo, quos ingens turba uolucrum
Infantum, dulces animae, nunc ore decoro [Innocentes]

Et risu ambibant, nunc oblectamine uocum
Certantes blandis implebant cantibus aures.
Hi sunt quos Veneris non attigit ulla uoluptas:
Nec macula infecit teneros; nam uulnere acerbo
Insontes primo liquerunt limine uitam.
Tunc hilaris coelum scandens manus astra subibat,
Candida supremi decus et pars magna triumphi.
Nec pia femineo cessabat gloria sexu:
Prima parens alias acies ac signa regebat [Eua]

Atque alios amissa choros in regna uocabat
Morte recepta ducis, matrum spectabilis ordo;
Hanc natae castaeque nurus neptesque secutae.
Quaeque diu sterilis foecundam sponte mariti
Conubio famulam iunxit sobolemque benigno [Sara]

Illius amplexu fouit, sua gaudia partus
Attulit et nato arrisit despecta senectus.
Et quae sopiti lectum subiere parentis
Et fratres peperere sibi ne stirpe carerent. [Filiae Loth]

Hic amor in Venerem duxit, non foeda uoluptas,
Humanum reparare genus solumque putantes
Orbe patrem toto mundi superesse fauillis.
Tum mater gemini sensit quae proelia foetus [Rebeca]

Dum properat nascique prior dum pugnat uterque
Hic manibus retrahitque pedes, hic calce repellit.
Et quae coniugium furtim thalamosque sororis [Lia]

Preripuit septemque alios deduxit in annos.
Vtraque chara deo, communis ferre mariti
Alternas contenta uices tantum aemula partus. [Rachel]

Queque sub umbroso respondit tegmine palmae [Delbora]

Et Solymos octo rexit iustissima lustris
Consilio et longam peperit post bella quietem.
Et quae iudicium saluo intemerata pudore [Susanna]

Pertulit et falso conuicit crimine testes.
Assyriis et quae uoluit se credere castris [Iudith]

Aeternum meditata decus caesique cruore
Aspersit uiduas animoso uulnere palmas
Hostis, et obsessae uictrix caput intulit urbi.
Huic regina comes patruum formosa gementem [Hester]

Et populum tutata suum; sine nomine circum
Turba frequens laeta diuas complexa corona.
At geminae claras inter duo lumina matres
Tendebant gressus liquida regione uolucres
Altera quae dominam coeli terraeque potentem [Anna]

Aediderat: felix sero tamen altera foetu [mr. uirg. Elisabeth]

Qui regis praecursor iter monstrauit: et illo
Femineo maior partu non attigit auras.
Innumeraeque aliae castis quae milibus ibant
Admixtae et uario concordes ore canebant,
Quis turbam uariosque duces populique beati
Signa canat densaque acies, quisue inclita dicet
Nomina siderei scandentis summa triumphi?
Scindebant puras auras puroque uolabant
Orbe uiri matresque simul castaeque puellae
Annosique senes puerique et laeta iuuentus,
Precipue uates experti uera fidemque
Dictorum pulchro subeuntes agmine pompae [Prophetae]

Sacra manus dilecta deo quae numine uero
Afflata et sancti stimulis agitata caloris
Euentus rerum coelique arcana reclusit.
Vna omnes dulci mulcentes sidera cantu
Aetherias arces promissaque regna petebant.
Interea laeto diuorum ianua coelo
Ardua laxabat supremi tecta parentis
Coelicolumque domos placidas clarosque penates.
Aurea perpetuis superum laquearia flammis
Ardebant sacrique tholi sedesque Tonantis
Stellataeque fores accensa per atria lucem
Spargebant nitidis ignem miscentibus astris.
Regia sublimi pompa luxuque beato
Obuia prodibat caelique exercitus omnis
Summa potestates ducebant agmina et altae
Virtutes celsique throni; tum classica sancto
Ore procul clangore pio pia signa canebant
Victoris uexilla dei lectasque cohortes
In superum coetus longo testantia cantu.
At circum propiore sono recinente citatis
Ad citharam leuibus digitis plectroque uolanti
Innumera certante lyra discrimina mille,
Mille fides ictis uario modulamine chordis
Et totidem surgens ad sacras barbitus odas
Aedebat duplicesque manus agitantia naula
Cymbalaque et pulsis resonabat bracthea palmis
Tinnitus tremula crispans ad carmina dextra.
Nec minus obliquas iungebat consona uoces
Plurima compactis respondens tibia cannis
Et sistra et grato crepitantia tympana bombo
Sambucae et molles numeri quos temperat unda
Hydraulis, caeleste melos referente monaulo;
Diuinos iunxere modos rhythmosque sonantes
Acta dei; tales modulans symphonia cantus
Laeta triumphantes reuocabat in ethera diuos.
Vt ualuas tetigere poli, exultantia claustra
Intrantem sensere ducem: micuere benignis
Ignibus et dulci tonitrus crepuere sereno.
Accepit lux alma pios fouitque beati
Aura loci; incedunt pariter speciemque tuentur
Aeterni summique boni: domus alta nitebat
Diuino fulgore, acies dum templa subirent
Celsa poli mediasque uias super altra tenerent.
Ventum erat ad coeli solium mundique tribunal
Quo summa aeterni fulgebant ora parentis.
Tum uero auditae uoces et carmina sacris
Dicta choris; laudes et fortia gesta triumphi
Tollebat gauisa manus gratesque canebat
Ante pedes affusa ducis uultuque sereno
Intentos oculos mentesque aeterna uoluptas
Pascebat, geminata pio tum gaudia plausu
Laetitiaque suis explebant pectora uotis.
Ipse triumphator magno cum patre sedebat
Sublimis, dextram sedem sceptrumque tenebat
Maiestate pari, unde aequa dicione gubernat
Omnia: sola eademque tribus sociata potestas.
Quae facies quaeue ora dei, quis cultus Olympo
Quoue pater natum uultu amplexuque recepit
Dicere mortali uetitum, nec scire uolenti
Plura datur superantque meas caelestia uires.
Sed cum summa dies aderit, cum nostra redibunt
Corpora post obitus, ubi flamma uindice mundus
Arserit, aetherios uultus habitusque licebit
Cernere quum densa iudex in ualle sedebit
Aeternus iusta decernens ultima lance.
O utinam dextra liceat sedisse Tonantis
Electos inter cuneos aedesque beatas
Scandere et extremo saltem remeare triumpho.

FINIS

Impressit Venetiis presbyter Franciscus Lucensis Cantor ecclesiae. S. Marci. Et Antonius Francisci Venetus litterarum artifex Regnante Serenissimo Principe: et. D. D. Augustino Barbadico dei gratia Inclito duce Venetiarum. Anno salutis domini M.cccc.xcix. die xxix. mensis martii feliciter.

MACARIUS. M. EQUES CAMERS LECTORI FELICITATEM.

Perlegisti facile (ni fallor) libellum meum, in quo, si elegantia et uarietas quam desiderasti lectionis fastidium non sustulit, leuauit breuitas. aequum te praebeas oro si epistolis meis scriptorum quorundam lasciuiam negligentiam leuitatem non probo; non crimen est, sed desiderium: utilem enim et honestam operam quam praestare poterant expetiui. Absit praua interpretatio ut in nomen cuiusquam inuectum existimes, eorum praesertim qui uiuunt. Porro si errata inueneris, non inuenies pertinacem. admoneas quaeso, non aegre feram discere et emendare et imprimis christianae cedere ueritati.

Vale.