Philippi de Diversis situs aedificiorum, politiae et laudabilium consuetudinum Ragusii (1440), versio electronica¶

Auctor¶

Philippus de Diversis (Filip de Diversis, Filippo Diversi), Lucca (ut videtur), c. 1400, m. in loco ignoto post 1453.

Editor et fons¶

Editor: Zdenka Janeković Römer

Fons: de Diversis, Filip. Opis slavnoga grada Dubrovnika: hrvatski - latinski. Zagreb: Dom i svijet, 2004.

Philippi de Diversis de Quartigianis Lucensis artium doctoris eximii et oratoris situs aedificiorum, politiae et laudabilium consuetudinum inclitae civitatis Ragusii¶

TABULA¶

Descriptio Ragusina partitur in prohemium; et tractatum qui in quatuor partes divisus est.¶

Prohemium habetur carta prima.
Pars prima tractat de bono situ Ragusii in qua continetur duo capitula, videlicet:
De bono situ ratione maritimae et terrestris commoditatis. Cap. I. - p. 10
De bono situ ratione aeris et affluentiae aquarum. Cap. II. - p. 13
Secunda pars est de hedificiis, et continet capitula novem.
De partitione duplici ędificiorum. Cap. I. - p. 17
De templis sacris extra Ragusium. Cap. II. - p. 18
De pulchritudine et ornatu murorum et turrium, et numero iannuarum Ragusii et stratis soleatis. C. III. - p. 22
De ecclesiis Ragusii, et primo de templo Sanctae Mariae. C. IV - P. 23
De templo sancti Blasii et ecclesiis sanctorum Petri, Laurentii et Andreae, sancti Stephani protomartiris, sancti Dominici et sancti Francisci et aliis pluribus templis sacris. C. V. – p. 28
De edificiis communibus secularibus et primo de Palatio et quibusdam aliis edificiis communibus illi annexis. C. VI. – p. 33
De scolis grammaticae. Cap. VII. – pag. 37
De logia seu teatro communi. Cap. VIII. – pag. 40
Quibus auctoribus et magistris fuit conducta aqua fontalis et de magnificentia fontis et molendinis fiendis. Cap. VIIII. – pag. 41
Tertia pars est de politia Ragusina continens capitula XVII – pag. 47
Distinctio pulchra principatuum et incolarum Ragusinorum. Cap. I. – pag. 47
De triplici consilio et quomodo congregatur unumquodque et libertate cuiusque et nomine regiminis Ragusini et servitoribus domini rectoris. Cap. II. – p. 53
De auctoritate generalis consilii et iudicibus criminalium et civilium. Cap. III. – p. 58
De modo appelandi a sententiis consulum et de advocatis et latina locutione Ragusinorum. Cap. IV. - p. 63
Distinctio principatuum specialium in perpetuos et temporales, et primo de primo principatu servante iustum inter vendentes et ementes. Cap. V. – p. 69
De principatu secundo praesidentium dispositioni urbis. p. 69
De tertio principatu gerentium curam extrinsecorum. p. 70
De quarto principatu, scilicet de camerariis et thesaurariis. Cap. VIII. p. 70
De quinto principatu de scribanis scilicet conservatoribus librorum. Cap. VIIII. – p. 72
De sexto principatu scilicet de auctoritate condemnandi proscribendi etc. Cap. X. p. 75
De septimo principatu scilicet de curantibus custodiam urbis. Cap. XI. – p. 76
De octavo principatu scilicet de officialibus quinque rationum. XII. – p. 82
De nono principatu scilicet de providentibus ut civitas abundet frugibus. Cap. XIII. – p. 84
De decimo principatu scilicet de officialibus cazamortae. C. XIIII. – p. 89
De undecimo principatu, scilicet de contemplantibus quo pacto civitas in pace servetur. Cap. XV. – p. 89
De duodecimo principatu omnium perfectissimo, scilicet divino. Cap. XVI. – p. 90
De principatibus temporalibus utilibus. Cap. XVII. – p. 97
QUARTA pars est de laudabilibus consuetudinibus Ragusinis, continens capitula XXII – p. 102
De consuetudinibus utriusque sexus quo ad Dei cultum. Cap. I. p. 102
De processione quae fit tertia die Februarii in festo sancti Blasii; et aliquibus aliis processionibus usque ad Corpus Domini. Cap. II. – p. 104
De processione quae fit ad honorem Corporis Christi et aliis quibusdam processionibus. Cap. III. – p. 111
De more largiendi religiosis praedicantibus, et auxiliandi fratribus studentibus. Cap. IIII. p. 114
De fidelitate Ragusinorum illustrissimo regi Ungariae. Cap. V. – p. 116
De salutari more armandi subito triremes et biremes contra piratas cum tribus memorandis exemplis. Cap. VI. p. 117
De consuetudine salariandi quatuor medicos. Cap. VII. – p. 127
De magistris scolarum salariatis. Cap. VIII. – p. 130
De arte lanificii fundata Ragusii per Petrum Pantelam. VIIII. – p. 132
De iis quae communitas servat pro morte serenissimi regis Ungariae et novi regis coronatione. Cap. X. – p. 137
De munificentia communi in forenses transeuntes. XI. – p. 142
De tutoribus quae fiunt pupillis et conservatoribus rerum forensium decedentium Ragusii. Cap. XII. – p. 144
De laudabili provigione, quae fit tempore pestis invalescentis, et fuga celeri fere omnium. Cap. XIII. – p. 146
De modestia Minoris consilii et rectoris solius cum ab ipsorum altero auditur vir gravis. Cap. XIIII. – p. 150
De conservatione pacis et augmento dominii. Cap. XV. – p. 151
De laudabili more nobilium qui nec assumunt uxores plebeas nec nobiles dominas viris plebeis tradunt. Cap. XVI. – p. 156
De cerimoniis, que servantur cum traducitur uxor. Cap. XVII. – p. 160
De opere pietatis sepeliendi corpora defuncotrum. Cap. XVIII. – p. 167
De reverentia quam exhibent certis temporibus iuniores senioribus sibi sanguine coniunctis. Cap. XVIIII. – p. 169
De ancillis pręcedentibus matronas in via. Cap. XX. – p. 170
De triplici moneta Ragusina, et modo vendendi comestibilia minutim, omnibus commodissimo sed maxime inopibus. Cap. XXI. – p. 171
Brevis epilogus operis ad inclitum Senatum Ragusinum. Cap. XXII. – p. 178

Explicit tabula omnium capitulorum descriptionis Ragusine postquam scripte sunt orationes regales.

Oratio prima pro exequiis illustrissimi imperatoris Sigismundi – p. 180
Oratio secunda pro creatione illustrissimi regis Alberti – p. 202
Oratio tertia pro obitu eiusdem illustrissimi regis Alberti. – p. 233
Copia supplicationis Philippi de Diversis ad Lucenses. p. 260
Carmina per clarissimum poetam Nicolaum de Laziria nobilem Cremonensem edita super hoc opere dum inclitae communitatis Ragusii foret cancellarius, annis domini MCCCCXL.

Philippi de Diversis de Quartigianis Lucensis artium doctoris eximii et oratoris Situs aedificiorum, politiae et laudabilium consuetudinum inclitae civitatis Ragusii ad ipsius Senatum descriptio incipit.¶

Cogitans ego sepenumero Senatus inclite Ragusine quęque a nobis praeter tempus aliena existere, quod quidem tantummodo nostrum sapientum sanctione, vel ignavie, vel desidie, seu etiam huius seculi inanibus gaudiis impendere, hominis acre et duriter reprehensibilis est, ac more belluarum viventis, quae totę moriuntur nil de futuris considerantes, quoniam tantum presęntia, ut appetitu moventur, sentiunt; causis quas infra enumerabo, iam diu mecum ipse statueram quoddam opusculum edere, in quo litteris et posteritati mandarem tuae ornatissimae urbis Ragusii, quam antiqui vel Epidaurum vel Lausum dixerunt, commodum situm, aedifitiorum amplitudinem, et ornatum principatum politicum recte a legislatoribus institutum, et laudabiles ac memoria sempiterna dignas consuetudines vel otio marcescerem, aut litterarum studium vel dicendi rationem postergarem. Sed maxime ut eorum omnium veritatis descriptione civitas tua Ragusina pacis et quietis amatrix per orbem profecto famosissima eius laudum digna etiam ab iis, qui eam nullo tempore viderunt, aut coluerunt, seu nunquam transfretarunt, haberetur, et iudicaretur; et linguis multorum praesertim Latinorum, qui forte aliter credere videntur (quoniam in Illirico quod Sclavoniam appellavit collocata est) ipsius laudes et nomen bonum celebrarentur, ac mea opera qui advena sum ipsius situs optimus, ędifitia pulchra, politia recte disposita, et commendandi mores item apud remotisssimas nationes cognosceretur. Arbitrabar enim, hac ipsa mea descriptione ipsius famam, et laudabile nomen multis seculis perpetuari, ac in plerosque gratias habituros, quoniam eiusmodi negotium, et rem ab aliis hucusque postergatam memoriae litterarum tradere curassem non quidem pretio, non pręcibus, non tui favoris causa, non pompa, non inani gloria, non adulatione meae menti inimica, nec alicuius aut aliquorum complacentia, sed solum tum meo exercitio, tum harum rerum veritate, pulchritudine, et ornatu caeteris scriptura manifestandis, tum denique temporis gratia mihi vendicandi, quod noctu tantum modo superest vel diebus festivis, qui tamen in audiendis divinis officiis, et amicorum conversatione, quibus cum caeteris temporibus esse nequeo, magna ex parte ac libentius mihi vel labuntur vel consummuntur illud vero logicae et philosophiae studio expendere delectat, cuius bonam portionem hoc tempore hac in re consumpsi. Ut igitur proponitum meum ausim dicere commendabile, exequerer, pluribus mensibus elapsis hanc descriptionem quietus et animo iucundo scribere diligentius coeperam, ei paulisper et pedetentim quo rem ipsam mihi vel sui natura, vel meo exili ingenio gravem plenius commodiusque conficerem, studendo. Et ecce fortuna fallare suę mutabilitatis moribus in me usa, quibus quietos turbat, et anxios saepe consolatur, innocentes opprimit, et protervos extollit, me magno furore et indiscreto ictu acriter invasit, et angustiis ac damno circumdedit, quae cum accidissent non potui non turbari. Non enim stoycorum unus existo, qui turbare aut turbari nesciunt. Sed communium hominum viam sequens, in quibus iram cadere scimus, et tristitiam, cum non existant lapidei, illo turbine motus ab incepto opere tunc destiti, a quo pene animum alienaram. Videbatur equidem fortuna ipsa huic honori et famae Ragusinae urbis meo studio perpetuandae plurimum invidere, vel forsan me a somno voluit excitare, cum meam vitam Ragusii finire statuissem. Nec mea velim animi turbatione quis digne ammiretur. Nam etiam ipse Deus nostris peccatis homo factus cum praevidisset ipsius passionis acerbitatem, quam ei illaturi erant, qui plurima ab ipso benefitia et pietatis opera ac saluberrimam doctrinam receperant, ait: “Tristis est anima mea usque ad mortem.” At posteaquam eam fallacem fortunam mihi minatam et damna inferentem vel virtutem superavi, vel in bonum vici, quoquo modo res se habuerit, omnibus postergatis vel iniuriis vel damno, auxiliante ipso glorioso Domino nostro Jesu Christo, qui pro ipsum crucifigentibus ad patrem in cruce oravit dicens: “Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt."; animum meum ad institutionem describendi Ragusii revocavi, procedensque opusculum hoc ad finem decretum conduxi. In quo quidem ea tantum inserui, quae vera scio, et palpavi sine alicuius mendacii admixtione, nec rem earum aliquam, plusquam vel sit, vel sua natura exigeret, excollere verbis aut sententiis laboravi, ne quis falsidicus iure queat asserere, hanc rem a me perfectam, ut tuo magnifico regimini adularer. Dominus enim Jesus et mea conscientia testes verissimi sunt, eorum nullo me movisse ad scribendum; sed solum iis quas superius dixi, causis et rationibus. Quis namque, vel Raguseus vel advena verbo simplici narrans omnia haec, a me diligentius scripta et multis temporibus una congregata cuiquam nationi, vel homini singulari narrare sufficeret, vel recordaretur? Quis etiam tot et tanta simul audire pateretur? Quae tamen legendo nulli taedium afferunt. Nec advertunt omnes hęc cuncta, quoniam quae quotidie et continuis temporibus fiunt, mentibus singulorum ammirationem non inducunt, nec firmibus radicibus inprimuntur. Sicut non miramur solem super terram, aut sydera polo oriri, et lumen effundere, aut imbres, seu nives ac grandines coelitus descendere, aut mare ventis commoveri ob scilicet ipsorum talia consueta opera. Sed bene ammirantur praesertim homines indocti solis et lunae eclipses, quoniam raro eveniunt. Quia vero verisimili quadam credulitate videor videre nonnullos et Raguseos tuos et advenas humano errore, cuius est plerumque bona in malum interpretari et convertere, clam et publice asserturos, me huic rei attentius studiosiusque invigilasse, quo gratius aut promptius seu etiam utilius a te et tuis nobilibus accepter aut confirmer, seu temporibus futuris approber cum ballottis. Sciant aperte omnes velim, teste Deo, qui solus cordium secreta novit, hoc propositum nunquam mihi in mentem venisse. Dicant hii tales, aut praesumant, quidquid eis libuerit, id fiet eorum morbo non autem meis meritis. Rei veritas suis verbis aut falsis praesumptionibus mutari non poterit; unde perpulchre inquit Boetius: “Imprudentia sibi semper mentiens rerum veritatis mutare non potest.” Scripsi autem stilo dicendi claro et aperto consuetis usus et domesticis vocibus, quo facilius unusquisque rem hanc intelligere valeat. Hoc me docuit Cicero Arpinas eloquendi regula, fons et forma, qui, cum in plerisque locis mandet nobis posteris, ut verbis apertis iuxta agendorum merita utamur, id in eius orationibus, epistolis, ac aliis operibus perpulere et copiose summo studio exercuit. Summe igitur, quaeso, inclite Senatus, et aequo animo suscipe hoc meum opusculum, quod descriptionem situs, edifitiorum, politiae et omnium fere laudabilium consuetudinum urbis Ragusinae appellavi, in quo si quid boni, recti atque laudabilis vel legendo vel audiendo compereris, quod tibi gratum existat, vel tua magnificentia dignum, optimo rerum conditori, a quo omne bonum fluit, et donum perfectum tribuas, praecor. Sin autem quid non limatum, indecens aut etiam incompositum fuerit, id vel meae ignorantiae, vel debili ingenio aut quotidianis negotiis ascribendum fateor, cum quicquid tale fuerit meum procul dubio censendum iudicem. Amplius forte quis mirabitur, cur omnia huic operi inserta tantum modo bona sint? Et omni laude celebranda? Cum non sit urbs, communitas, principatus quisquam et homo particularis in hoc seculo, cuius non reperiatur aliqua labes vel morum aut iuris corruptela, unde forsan adulationis vitio me arguere videretur. Fatebor verum esse nemine sine culpa vivere, cum dicat psalmista: “Omnis homo mendax.” et apostolus Jacobus: “Si dixerimus quod peccatum non habemus, nos ipsos seducimus.” etc. Sed adulandi ratio cessabit. Cum enim male loqui pravitate naturae lapsae maior hominum cetus paratus promptusque sit, et ad obloquendum natura sagacissima inclinetur alteri cuivis obiurgandi, aut si qua Ragusii indirecta sunt aut fiunt, scribendi locum reliqui, cum pro meo dicendi officio ad id natura me inclinante, bona et vera dicere, et literis mandare instituerim, de quibus et pro eorum descriptione laus omnis, gloria et honor tribuatur piissimo domino Jesu, qui excogitare, operari, mediare et denique perficere eius largitate concessit. Sed ad rem iam veniamus et dicamus, quod cum urbs Ragusina, quae Epidaurum seu Lavusium antiquitus dicebatur, sit commodissimo loco sita, edifitiis communibus et privatis ornata, legum ordinibus recte disposita, et consuetudinum laudabilium numero magno referta, neminem merito debet pudere vel Ragusii oriundum fuisse, aut aliunde a se, vel a maioribus ultro deductum, constitutum et incolam ac civem effectum, cum digne eam felicitatis partem adeptus sit, quam confert commodo sita et recte disposita divisio dicendorum et edifitiis ac consuetudinibus ornata civitas. Quae omnia, ut clare pateant, primo de situ, tum de edifitiis, tum de principatu seu universa politia, demum de laudabilibus consuetudinibus urbis Ragusii sermo fiet et loquar.

Explicit prohemium et divisio operis.

Incipit prima pars, videlicet de situ et hoc terrestri et maritimo.¶

Cap. I¶

Volunt optimarum civitatum situs institutores fundatoresque urbem situ terrestri, et maritima commoditate gaudere, quorum altero urbs carens multis incommoditatibus affligitur. Eis enim duobus facile auxilia consequitur et fructus ac merces, nec non et edifitiorum materia, qua plurimum urbs quaeque indiget, tam ex propria quam externa regione, seu remotis nationibus omni cum facilitate ad eam feruntur et animalibus aut navibus conducuntur. Hiis commodis exuberat Ragusium. Nam est terrae particeps, unde quotidie propriae regionis incolae adventitiique quadam fere incredibili copia concurrunt, equis et aliis animalium speciebus conducentes et humeris propriis bayulantes, quae usui hominum tum ad vivendum, tum ad mercandum commoda sunt et utilia. Nam urbis propinqui sive Ragusinis, sive aliis magnatibus subditi ferunt et conducunt olera, flores, fructus suis temporibus recentissimos, pullos, ova, sues, lepores, et cętera huiusmodi victui animantium debita. Remotiores vero mel, piscem, tabulas, carbones exustos, rassias rudes, pelles, barcarum cohopertoria, quae celegas apellant, lignea instrumenta pro pane pinsando, pro pannis lineis lavandis, pro tesetoribus et denique multa animalia quorum carnibus homines vescuntur. Caeteri vero terra venientes, qui ut plurimum mercatores existunt, aurum, argentum, plumbum, cremexinum et piper, ceram et alia multa maximi valoris ex Andrenopolis urbe, ex Rassia, ex Novo Monte praesertim et ex Bosna. Habet etiam commodum maritimum civitas Ragusii, quo plurima bona adipiscitur. Nam, cum sit multarum gentium copiosa, nequeatque incolas propriae regionis terrae nascentibus, aut iis quę itinere terrestri conducuntur, alere aut edifitiorum materiam nacisci, navibus dietim advehuntur frumenta, mileum, ordeum et legumina, oleum, carnes salsae et pisces, olivae, nuces, poma, castaneae, caseus, zucharum, aromata, confectiones, medicinae, lanae, panni, linum, vasa ramea, vitrea et terrea, coralia, sal et demum innumerę fere merces, ac plurimi ducati aurei. Ex Italia florentissima et omnium bonorum fecundissima, puta ex Venetiis, Marchia, Apulea, Abrutio, ut ex Fermo, Pensauro, Rechanato, Anchona, Arimino, ad quae loca ex Tuscia et maxime Florentia multae merces vehuntur, quę Ragusii expeditionem habent. Ex Manfredonia, Ortona, Licio, Guasto, Aymonis, Baro, Barulo, Trano et etiam Neapoli. Ex Sicilia, ut Palermo seu Panormo, ex Siracusis et cęteris urbibus Siciliae. Ex regno Aragonum, ut ex Barcelona, et Valentia et aliis locis eius regni. Ex Graecia, ut ex Arta, et Patrasso, Aulona, et multis aliis regionibus; afferuntur etiam ligna, trabes, lapides, lateres, clavi, ferrum cementum, tegulae, et reliqua quae sunt edifitiorum materia. Qui a parte terrestri bona et mercaturas conducunt, ex Ragusio trahunt sal copiosissime, pannos laneos, bombicinos et siricos, vasa vitrea et alia multa pro victu et lucro perutilia. Qui vero mari aurum, argentum, plumbum, ceram, pelles, piper, telas, coralia secum deferunt et ducatos aureos, unusquisque videlicet prout eidem utilius et salubrius seu commodius videtur. Hoc igitur primo optime sita est urbs Ragusii, nunc ad alia transeamus.

De bono situ, ratione aeris et affluentiae aquarum, Cap. II¶

Sancitum est deinde, ut urbs eo loco situetur, ubi aeris sit dispositio bona et sanitati congrua et aquae potabilis copia. Cum enim his duobus summe necessariis elementis cuncta animantia et pręsertim homines maxime et frequentius utantur, ut vitam conservent uno quidem inspirandi et respirandi gratia, altero vero potu et cibo quibus sine animati vita constare nequit. Quid prodesset terrae vel maris congruitas, si aere indisposito et aquae carentia ibidem animalia homines vivere aut habitare non possent? Si ergo recte et aequamente cernatur, dicendum est, Ragusii aerem bene dispositum et aquae affluentiam haberi, quorum primum, ut clareat, cum per effectus in notitiam causarum ducamur, consideretur raritas morbi pestiferi, et virorum ac mulierum nobilium et plebeiorum sospes et fortis antiquitas et sensata. Nam antiquorum sententia, et scripturarum laudabili et vera memoria urbs ipsa sexdecim communiter et interdum viginti annis continuo pestifera labe salubris et intacta servatur, inveniturque. Existunt et in ea viri mulieresque plures sexagenarii, septuagenarii, octuagenarii et aliqui ad nonagesimum, aliquis ad centum annos sua aetate vivit. Et mirum sani mente et, ut aetas ipsa confert, robusti corpore, et vultu rubicundi, quae quoniam evenire aut esse sine aeris bona dispositione minime possunt, verissime dicere licet Ragusii bonam fore aeris temperiem. Sed quia ventorum flatibus etiam consideranda est aeris conditio, ubi enim recentior regnaret ventus, illa regio salubrior dicitur, idcirco sciendum est, Ragusii praesertim duos ventos opponitos invicem regnare, Austrum scilicet et Boream, primus calidus est et sanitati contrarius, alter vero recentissimus et sospitati conformis. Hic Boreas Austri inimicus et expulsor potentissimus ibi regnat, et tanta vi flat furitque, ut vectibus ferreis claudi et duplicatis tabulis spectaculorum ianuas fieri oporteat; huius igitur flatu etiam aer Ragusinus bene disponitur. Consideretur pręterea pestis post cursum plurium annorum accidentis vel celitus demisse subitus et ammirabilis finis. Solet namque in aliis urbibus et locis pestiferis saltim sex mensibus morbus perseverare et paulatim cessare. Ragusii autem duobus tantum vel ad magis tribus mensibus vires suas exercet. Mirandumque profecto est, quod tunc desinit, cum regnare crederetur. Consuevit enim morbus eius modi multos prosternere mensibus Julii et Augusti. At his mensibus sanatur peste Ragusium et ita sanatur ut omnibus qui furorem effugerant, ad urbem redeuntibus nullum deinceps appareat in ea morbiferum signum. O rem mirandam et commendatione dignam, quae aeris bene dispositi rationem confirmat. Hoc cum prius ab antiquis urbis audissem, quod mihi creditu dificilimum erat, currentibus annis Domini MCCCCXXXVII, die secundo Aprilis publice aparuit pestis, quae ita invalescebat, ut omnes communi fide crederent per annum curari non posse. Sic enim furiosa advenit ut regimen urbis decem viris nobilibus pecunia communi multa salariatis relinqui, et committi oportuerit, quorum quidem novem in paucis diebus periere, horum eventu considera lector, quid in aliis, qui remanserant agi debuerit, in quibus maxima quidem strages fiebat. Nam ut fertur ab his paucis qui supervixerunt, saepius corpora unius diei eorum sepulchris non sufficeret. Non videbatur pestis, sed exterminium. Et tamen pietate Dei, quae magna est, et aere bene disposito in festo Johannis Baptistae praecursoris Domini, die videlicet xxiiii Junii, urbs morbo caruit et sic desinuit pestis, ut deinceps ex ęgrotis nemo obierit et ex sanis nullus infirmatus sit. Cumque omnes reversi fuissemus, nemine aggressa fuit ea lues. Haec omnia si quis aequo animo considerarit, praedicet, necesse est aeris bonam Ragusii dispositionem, et temperiem existere. Alterum elementum saluberrimum fuit aquae bibilis afluentia, qua sine urbs bene sita esse nequit. Jhoannes Ravennas hystoriam Ragusinam scribens, cum in multis conditiones Ragusii damnaret, praesertim de huius clementi copia, seu, ut verius loquar, penuria et parsimonia ingenti non tantum urbem, verum invitam acquae exibicionem civium longo processu damnavit. Ergo vero sua pace dixerim suo etiam tempore urbis situm damnandum non fuisse huius ratione. De dantium tamen voluntate aut opera taceo, veritatem enim scripsit de hoc. Nam tum temporis etsi urbs ipsa fonte seu aqueductu dulcissimi liquoris et copiosissimi non esset affluens et ornata, ac meo tempore, tamen multis in locis urbis etiam tunc foret aqua viva resurgens ex medullis terrae non tamen summe dulcis, sed tempore necessitatis et obsidionis populo satisfactura. Haberenturque multa aquarum imbralium receptacula, quae cisternas appellamus, verissime affirmare potuissem Ragusii situm aquarum copia gaudere. Nunc vero firmiter dixerim aquam potabilem copiosissime Ragusii haberi fonte scilicet ipso seu aqua ex ipso, que fluit octo milibus passuum, pie, magnifice et liberaliter vecta, de qua seriosius dicam, cum de aedificationibus vel aedifitiis communibus fiet sermo receptaculis pluviarum et aquis resurgentibus. Quare concludere licet fundatores Ragusii eam urbem optimo loco situasse, sive terram, sive mare, seu aeris temperiem, sive aquarum denique copiam consideremus. De situ igitur satis dictum sit, nunc ad aedifitia eundum est.

Secunda pars operis incipit, quae est de ornatu et amplitudine aedifitiorum.¶

C. I¶

Dicturus de ornatu aedifitiorum quibus decorata est urbs Ragusina, sciendum est ipsorum duo esse genera, unum extra urbis moenia, alterum intra. Utrumque autem in privata et communia partitur. De privatis vel nobilium vel plebeyorum palatiis et domibus, quae tam extra quam intus existunt, singularem ullam mentionem nemo a me moretur, nam de eis tacere institui tum propter longum dicendi ordinem, qui fiendus esset tum ne quisque de me iure queratur, quod forte rem eius suatim non descripsissem, longam enim et duram provintiam summerem, si eius modi rei animum applicarem. Tantum dicere queo, in urbe et extra multa fore palatia et domus perpulchras, diceres eadem materia et eodem uno deformicatore et uno fere tempore omnia structa fuisse et aedificata. Et multae domus foris speciales mirae pulchritudinis, valoris magni et ample magnificentiae, quae merito quamque bonam urbem etiam Italiae et presertim Tusciae plurimum decerent et decenter ornarent, de quibus haec sufficient. De communibus ergo loquendum est, ex quibus quaedam divino cultui, quaedam autem commodis communitatis deputantur. Quae divina dicuntur dupliera sint, haec quidem foris, illa vero intus existunt. Illa primum ista deinde describam et non omnia, sed quae digniora videntur.

De templis sacris, quae sunt extra Ragusium. Cap. II¶

Cum Senatus Ragusinus augendi sui imperii cupidus, et amator fidei catolicae de bonis aerarii emisset a quibusdam dominis convicinis quandam regionem, quam Canalis vocant ut imperio suo aucto augeretur et fedes catolica, quoniam ea gens scismatica, vel infidelis erat, eo loci aedificatum est Senatus sanctione quoddam fratrum minorum monasterium, quorum opera, ut fertur, gentes illae antea scismaticae fidem veram et catholicam receperunt. Est deinde quoddam monasterium monachorum Sancti Benedicti, quod Sanctus Jacobus dicitur, quo saepius itur per terram deambulandi causa; distat enim ab urbe fere mille passibus. Est autem abbatia ecclesia parva devota et locus amenus et delectabilis, ubi dietim oratur ab abbate et monacis. Juxta locum hunc in quadam insula, quae appellatur Lacroma aliud extat monasterium et abbatia monacorum nigrorum vestes sancti Benedicti, quae quidem amplissimos habet introytus. Sunt ibi templa beatissimae Virginis Mariae et Sancti Benedicti, ac habitatio monacorum, qui plures sunt et quoddam hospitali pauperum laycorum, qui ex introytibus abbatiae nutriuntur. Ea tota insula monasterio subest, in qua sunt multae vineae, boni vini, fertiles orti et viridaria pulchra. Nemo eam colit seu habitat exceptis abbate, monacis et illis pauperibus; nec est in ea aliqua domus alia a contentis cum monasterio. Illuc cum tranquillum est mare, interdum eunt cives et advenae, tum devotionis, tum recreationis animorum et corporum causa. Sunt et aliae ecclesiolae, ut Sanctae Ursulae et Sanctae Barbarae et aliorum Sanctorum in Breno et aliis locis quae orientaliem plagam respiciunt de quibus plura minime apparuerunt dicenda propter earum parvitatem. Alia insula est occidentalem regionem aspiciens, quae Daxa dicitur, ubi tantae devotionis et ornatus mirandi est quidam conventus ordinis minorum de observantia, quod cum devotissimis locis seu etiam conventibus ornatis Italiae aequa ratione potest comparari. Ad eum locum se fratres, qui in eo morantur devotissimi sereno mari itur aliquando, ut cum illis servis Dei homines aflictionum et turbationum suorum remedia divina consequantur et animorum tristium medellam suscipiant. Habitat autem nullus ibi, nisi ipsi fratres pauperes, qui regulam seraphici Francisci servantes victum et vestitum mendicant. Extat alia insula, cui Sanctus Andreas de Pelago nomen est, quoniam in ea ecclesia est sancti Andreae devota, quam colunt monaci nigri sub priore, ubi solitus erat viros honestissimae vitae residere.. Hanc describere aliter nequeo, quoniam illuc nunquam perexi. Possem et conventum fratrum minorum in Slano consensu Senatus Ragusini aedificatum pro salute animarum personarum eius regionis quae etiam scismaticae erant, huic loco inserere. Sed iam insulas relinquere statui et partes ab urbe multum remotas, ut aliquibus ecclesiis nominatis, quae foris sunt, civis efficiar.

Est quaedam ora, quae dicitur Umbla, per terram tribus milliaribus, per mare vero octo distans ab urbe. Hanc distinguit quoddam canale amplum abundans piscibus et latum ac canale magnum Venetiarum. Ab utroque latere pulchre sunt vinee et domus private cum viridariis. Sunt et domunculę rusticorum, qui ibi morantur vineas colentes et pisces capientes. Ibi est quidam pulcher et ornatus conventus fratrum minorum vicariatus Bosnae et ecclesia devota, ubi degunt complures fratres pauperis vitae. Est etiam ibidem quaedam ecclesia sancti Stefani, cuius curam gerit unus sacerdos. Huic contratae contigua est regio quaedam Gravosia nomine ubi tutissimus et amplissimus portus cernitur adductus in modum archus, multis vineis fertilibus, palatiis magnificis et viridariis pulcherrimis circum ornatus, ibi est quaedam devotissima ecclesiola Sancti Blasii, ad quam concurrunt fere omnes Ragusini vel iter ituri aut alicunde venientes, ubi devote missam audiunt, se sibi committentes, vel gratias de se salvis agentes. Nam magna subsidia mari et terra suscipiunt a Deo ex devotione vel votis factis ei cappellae ad honorem Sancti Blasii. Sunt et Gravosiae Sancti Martini, Sancti Michaelis, Sanctae Fuscae ecclesiae et plurium alium sanctorum quas transeo. Fuit etiam eo loci aedificata quaedam nova ecclesia Sanctae Cruci et beato Nicolao dedicata meo tempore cum conventu seu monasterio, in quo Deo servire aedificantium sententia debebunt fratres praedicatores, qui observantiam profitentur et servant, sed cum haec scripsi, nondum colebatur, quoniam non erat perfectus. Sunt et aliae plures ecclesiae parvę a Gravosia, quae ab urbe distat terra uno milliari et medio, aqua vero quatuor vel circa ad civitatis moenia, quas omnes tacite pretereo, quoniam de aedifitiis civilibus iam verba fienda sunt. Satis enim honoris et commendationis locis, insulis et ecclesiis, quae foris sint et circum circa meo iudicio tributum est.

De pulchritudine murorum et turrium et numero iannuarum et stratis soleatis. Cap. III¶

Urbs Ragusii montibus et mari circundata, quo ab inimicis tutor fieret, murorum grossorum et alte levatorum fortissimo vallo est munita. Turres frequentes et caetera pro fortitudine civiumque securitate opportuna ordine summo statuerunt, et aedificarunt ipsius possessores. Habet portum chatenis ferreis grossis clausum, quem intrare nulli licet, nisi prius obtineatur a dominis licentia. Qui in eo portu intra scilicet chatenas fuerint, piratas aut violentiam non timent. Quatuor eius sunt ianuae fortissime, quarum duarum exitur et intratur per terram, duabus vero aliis per mare. Platea vero urbis lata decenter iuxta amplitudinem civitatis existentis ad modum chonchae longae lateribus tota soleata est. Sicque omnes viae principales, quo pacto Venetiarum calles et viae soleati cernuntur. Hanc urbem cum multum ornent aedificia privata pulchra et magnifica, maxime tamen honore et commendatione dignam efficiunt aedifitia communia, de quibus dicendum est. Eorum quaedam, ut prius distinctum est divinis cultibus, quaedam autem communitatis operibus decreta sunt. Prima initio, secunda deinde scribam.

De ecclesiis Ragusii et primo de templo S. Mariae. Cap. IIII¶

Quoniam omnis bona civitas quandam principalissimam pro cultu divinio domum habere consuevit, quae aliorum urbis templorum caput extiteret, ut quondam Hierusalem templo Salomonis gloriabatur, et nunc quaeque civitas principale prelati et catedrale templum habet. Ne urbs Ragusii eo honore privaretur, magnificam, pulchram et ornatam aedificarunt ecclesiam catedralem sub honore beatissimae virginis Mariae sanctissimae matris domini Jesu, redemptoris nostri. Volueruntque et firmo decreto instituerunt antiqui patres, ut, quemadmodum Beatissima Virgo omnium fidelium mater et refugium est, sic haec ecclesia suo honori et nomini dulcissimo dedicata omnium ecclesiarum urbis et districtus Ragusii mater et caput haberetur. Placuit et Summis pontificibus sacrosanctae Romanae ecclesiae, ut haec foret metropolitana ecclesiarum seu episcopatuum Catarii, Tribunii, Stagni et Curculae. Et ipsius pastor et rector archiepiscopus diceretur, ut episcoporum princeps uno nomine intelligeretur. Erat autem Ragusii archepiscopus tempore suae edificationis dominus Andreas de Luca. Ipsius pulchritudinem et ornatum brevibus verbis complectar, longitudinem aut latitudinem omnino preteriens. Parietes lapidibus non terreis, sed, ut communi nomine utar, vivis diligenti cura mensuratis et multo studio perpolitis aedificati sunt, exterius habentes columnulas circum unde facilis est gressus et deambulatio circa templum. Transcendit autem locus iste in modum deambulatorii medium altitudinis murorum, cum multis diversorum animalium simulachris muris insertis, cohopertura ipsius plumbea. Tres habet iannuas, unam magnam et principalem, qua ut plurimum ingrediuntur et exeunt matronae et praesertim iuvenes et sponsae et continuo processiones, alteram ab uno latere ea paulo minorem, qua solent in maiori parte ingredi et egradi viri, cuiusvis conditionis existant; altera ab alio latere statuta est secunda paulo minor, per quam intrant et exeunt plerumque dominus archiepiscopus et quidam canonici, ac antiquae matronae quae apud eam ianuam intro divina audiunt officia. Navem habet et latera, quae columnis magnis et grossis a navi ecclesiae dividuntur. In lateribus sedet sexus foemineus. Navis autem divisa est in locum qui antiquitus dicebatur Sancta Sanctorum et nunc chorus et locum populo et universitati secularium concessum, ut ibi stantes et orantes divinis vocibus intendant. Hic est sedes domino rectori urbis deputata et quaedam subsellia pro caeteris masculis. In choro vero sunt loca canonicis et sacerdotibus assignata, in quibus tamen interdum aliqui seculares praesertim nobiles divina audiunt. In summitate est altare maius choopertum pulchro ciborio super quatuor columnis ornatumque est ditissima pala seu anchona argentea. Iuxta hoc extat catedra lapidea quaedam, ubi dominus archiepiscopus vel missam audiens vel eam celebraturus audit, sedet et moratur. Ab alio altaris latere est quaedam bancha lignea lapide circundata, ubi sedet sacerdos cum diacono et subdiacono. Extra seu infra chorum scilicet in loco populi est quoddam pulpitum amplum super columnis miro artifitio formatum, sub quo est quoddam altare parvum lapideum quidem ubi cantantur epistolae et Evangelia, ac populo festa nuntiantur et indicuntur ieiunia. Estque fons baptismalis. Solum enim in ea datur baptisma, cum nulla altera sit Racusii ecclesia parochialis. Tota est soleata seu pavimentata vivis lapidibus diversorum colorum. In parietibus utriusque alae testamenti veteris hystorias et novi figuras aspicimus. Fenestre omnes et parvae et magnae vitreae cum sanctorum imaginibus colorati sunt, universa est architectis pulcherrimis et altis ornata. Nam navis architecti magni et alti usque ad velamen ecclesiae videntur. Sed super alarum columnis aedificati cernuntur architechti, super quorum altero structa strecta est quaedam non tam pulchra quam devota capella, in qua multorum sanctorum reliquiae argento ornatae servantur, et praesertim pannus albissimus, in quo involutus fuit dominus dominus noster Jesus infans, cum ipsum in ulnas recepit Simeon propheta dicens: “Nunc dimittis servum tuum domine.” Hic pannus sanctissimus in quoddam tabernaculo cristalino tenetur, qui proiectus in igne comburitur et combustus inde tractatus albior et mundior et integerimmus invenitur. Habentur etiam ibi et inter caeteras reliquias devotissimas diligentissime custodiuntur brachia duo sancti Blasii, in quorum uno clare vulnus recens pectinum ferri miranda res cernitur, diceres heri factum fuisse. Super hac capella structi sunt alii et superiores architecti usque fere ad operturam inferiorem templi. Sunt et in hoc templo organa quae diebus solemnibus in missa et vesperis pulsantur a quodam huius rei causa premiato. Est domini nostri Jesu Christi pendentis in cruce forma argentea staturae communis, in cuius lateribus est scilicet in uno Sancti Jhoannis in altro matris domini figura argentea inaurata. Nunc non est sacristia sed loco post altare utuntur vice sacristiae, qua tamen usque ad paucum tempus canonicorum et procuratorum ordine aedificari debet. Sunt in ea praeter altare primum, ad quod ascenditur quatuor gradibus tribus lapideis et uno ligneo, quinque alia altaria super quibus dietim complures missae a sacerdotibus et capelanis celebrantur. Quibus omnibus prestantissimam dixerim esse et pulcherrimam istam principalem et metropolitanam ecclesiam, de cuius principatu in tertia parte operis mihi dicendum reservo, nunc de aliis dicam ecclesiis, quae Sanctam Mariam respiciunt.

Descriptio templi Sancti Blasii. Cap. V¶

Cum Racusii protector divinus et libertatis ac suae pacis custos post Dei clementiam sit gloriosus episcopus et martir Sanctus Blasius, in eius honore et nominis titulo de bonis errarii communitatis apud eorum logiam (quoniam nullus in urbe locus aptior, aut pulchrior habebatur) ornatissime fabricatum fuit quoddam templum amplum, quam potuit fieri eo loci, lapidibus non lateribus valde limatis, et debita mensura coniunctis, choopertum plumbo soleatum lapidibus vivis quadris diversicoloribus, distinctum in navem et alas cum columnis grossis et altis, super quibus architecti videntur, cum deambulatorio extrinsecus columnulis decorato et multis lapideis animalium imaginibus, quae foris circum circa muris sunt insertae. Navis in chorum sacerdotum, ubi est altare maius cum anchona argentea pulcherrima et ciborio, distinguitur et locum inferiorem pro populo, ubi sedes habentur lapideae tabulis choopertae domini rectoris et caeterorum virorum, quoniam mulieres, quando accedunt, in aliis morantur. Finestre vitreae omnes. Simulacrum Christi crucifixi argento fabricatum aspicitur et ut unico verbo dicam, ammove multitudinem altarium, magnitudinem aedifitii et capelas, seu capelam reliquiarum et videas hanc ecclesiam Sancti Blasii, forma et ornatu similem ecclesiae principali. Est praeterea quaedam altera ecclesia pecuniis communibus aedificata ad honorem sanctorum martirum Petri, Laurentii et Andreae, quorum corpora referentibus ipsis et ipsorum divina revelatione apud Catarum per Ragusinos inventa et accepta Ragusium summa cum devotione delata fuere et eis id templum fabricatum. Haec duo templa diversis temporibus fuerunt aedificata ob gratias agendas, quoniam cessavit tunc pestis duplex, una scilicet quinto Julii, altera die septimo. Habetur et aliud templum Sancti Stephani prothomartiris valde devotum, ubi servatur sanctarum Petronillae filiae Sancti Petri et Domitelae corpora et aliorum sanctorum copia grandis reliquiarum argento inaurato ornatum. In capela conservationis earum saepius morbo caduco aegroti et spiritibus malignis vexati illorum sanctorum et sanctarum meritis et intercessionibus liberantur et aliis diversis languoribus interdum multi sanantur ut mihi a fide dignis nobilibus et antiquis ac doctis canonicis multotiens dictum extitit. Duo habentur conventus mendicantium, unus Sancti Dominici, alter Sancti Francisci, quorum pulchritudo et ornatus longe dispar est. Praecellit enim minorum locus, qui pulchrum et amplum dormitorium habens orto magno decoratur, est cisterna et aqua fontis architectis delectabilibus fundatis super claustro inferiori in cuius medio crescunt olera in quodam ortulo, ubi sunt lauri et aranciorum arbores. Ecclesia vero sacristiam magnam possidens est prestanti altari magno, cum anchona seu pala argentea plurimi valoris. Ascenditur ad altare aliquibus gradibus lapideis. Chorus magnificus est superior et inferior. Plura altaria et campanile pulchrum cum optimis campanis id templum decorant. Soleatum est cadaverum sepulchris. Conventus vero sancti Dominici orto carens aeque ornatum aut amplum cubicularium habet, nec architectos, nec illi aequam sacristiam nec chorum illi comparandum, nec simile altare maius, quamvis pulchrum existat, nec tantam aquae abundantiam. Nunc palam non habet, sed iam pene facta est, quam cum habuerit, non invidebit minorum anchone. Campanile nondum completum in dies crescit, quo perfecto sententia fratrum, ut plures et binae habeantur campane. Soleata est ecclesia sepulchris mortuorum. Altaribus aequatur illi et longitudine ecclesiae magnitudine et amplitudine. Pulsantur organa quae apud minores tacent. Pluribus et pulchrioribus vestibus divinis et calicibus exundat, hic Sancti Dominici conventus, ad quem magna populi multitudo concurrit dietim, ut missas audiat. Comparatione quadam haec duo loca descripsi, non quidem ut alterum extollerem, aut alteri derogarem, sed ut rei veritatem describerem potius. Plura de ipsis potuissem dicere, sed quo brevis sim, haec sufficient. Multae sunt Ragusii item ecclesiae et capelę, ut ecclesia Sancti Petri architectis et in cruce ad morem antiquorum fidelium graecorum aedificata, inferius in medio et super altaria et capelas devotas habens. Et binae sancti Nicolai ecclesiolę, Sancti Marci et aliorum multorum sanctorum, quas ne legentibus tedium afferant, tacitus dimitto. Cum autem in his omnibus ecclesiis vivant sacerdotes et viri religiosi. Sunt praeter haec septem dominarum monalium loca seu monasteria. Quinque scilicet ordinis beati Benedicti, unum ordinis patriarcae Dominici et unum aliorum omnium pulcherrimum et amplissimum devotissime virginis sanctae Clarae, discipula quae fuit sancti Francisci ubi solum nobiles Ragusinae virgines Deo dedicantur ut plurimum. De his Dei templis, et orationum locis communibus, quibus decoratur Ragusium, satis dixisse videor, a quibus transeundum est ad descriptionem communium aedifitiorum, quae communitatis offitiis secularibus debentur.

De aedificiis communibus secularibus, et primo de palatio. Cap. VI¶

Sicut in urbe una principalis domus divinorum requiritur, a qua caetera Sanctorum templa dependeant, ita inter aedifitia communitatis unum est necesse, ut habeatur principale palatium, ubi presidentis urbi sit mansio, et conveniat regentium multitudo, et iura reddantur, ac deliberationis consciliatione fiant. Cum igitur in MCCCCXXXV, nocte qua immediate festum sancti Laurentii martiris sequitur, Ragusii palatium latum et amplum, quod antiquitus castrum fuerat, cum aliquibus turribus, ignis consumpsisset, et omnes fere munitiones et arma cuncta, quae pro defessione urbis et armamento galearum ibidem conservabatur, omnibus illis impedimentis defensivis armativisque in paucissimis mensibus liberalissime pulcherrime, ac magnificentissime renovatis et abundantius reformatis, statuit regimen Ragusinum palatium id magnificentior structura reaedificari expensis non parcendo, ac maiorem partem prioris castri, quam ignea flamma non consumpserat, usque ad solum planum prosterni prothomagistro quodam magistro Onofrio Jordani de Lacava regionis Neapolitanae. Muri fiunt lapidibus vivis egregie laboratis, et sculptis ornatissimi, cum architectis magnis fundatis super columnis altis et grossis, quae ex Curcula per mare vectae fuerunt. Sunt illarum columnarum capita seu summitates magno studio sculpta. Sunt quinque columnę grossae integrae, duae autem alterae medietates, una uni turri affixa, altera alteri; in prima sculptus est Aesculapius artis medicinae reparator, id persuadente singulari pöeta et litterrarum doctissimo Nicolao de Laziria nobili cremonensi viro procul dubio magni ponderis, et inter doctos dignis eius meritis approbato, qui, ut suae patriae dissensionibus paululum cederet, cancelariatus Ragusii onus gerere, et pati disposuit, ac nunc patitur. Hic enim cum scivisset, et suis litterarum studiis didicisset, Aesculapium Epidauri quod nunc Ragusium dicitur, oriundum fuisse, summo studio ellaboravit, ut insculperetur illius symulacrum, cui epitaphium metricum muro infixum edidit. In quadam columna introytus palatii sculptum videtur primum aequum iuditium Salomonis. In quodam angulo ianuae principalis habetur rectoris iniurias audientis similitudo. In introitu Minoris consilii, de quo postea fiet sermo, est quaedam iustitiae sculptura tenens breve, ubi sic segitur. “Iussi summa mei sua vos cuicumque tueri”. Erit in eo palatio aula magna quaedam pro consessu omnium nobilium Ragusii in Senatu generali, ubi consciliativae futurorum deliberationes capiuntur. Erit locus pro Consilio rogatorum, et pro Minori consilio, habitatio perpulchra domini rectoris, sedes pro consulibus, qui iura civilia decernunt, et pro iudicibus dantibus poenas scelestis. Habebunt et locum proprium scribani qui notarii dicuntur, et ii, qui cancelarii nuncupati sunt, et quidam scriba Sclavus. Erunt loca pro littoribus, pro fascibus, pro captivis recludendis, et vitiosis torquendis, pro armis, impedimentis, et caeteris tutativis et armativis munitionibus conservandis. Et multa alia in ipso erunt, quae describere non valui, quia dum scripsi, actu fiebant, et solum quidam architecti super columnis fundati cernebantur, sed quae fienda fuerant, a prothomagistro collegi. Huic palatio adheret domus quaedam communis, quam bladorum fonticum appellant, divisum quidem per solaria et cameras inferiores, ubi locatur, et venduntur et blada et legumina. Ei autem contiguus est arsenatus galearum domus, in qua triremes pulchre et biremes resident, quibus armatis, cum opus fuerit, utuntur Ragusienses, vel ad honorandum aliquem magnum principem, vel ad piratas libentius Ragusiensium navigia ditissima depredantes capiendos, vel expellendos aut demum in metu et timore tenendos. Ipsi arsenatui seu domui custodis ipsius, qui admiratus dicitur, proximus est locus gabellae ponderis omnium mercantiarum, quae cumulatim aequi libris venduntur. Hinc ad locum, qui dicitur gabella seu doana grandis, est quaedam via lata, sed unitur architecto, qui quandam ianuam olim urbis cooperit. Est et alter locus ibi prope, qui spongia vel potius mercantiarum extimatio, quae in ballis extra feruntur, communi nomine ab omnibus nuncupatur. Hanc domum antiqui struxerant amplam cum cisterna et cameris et porticibus semotam quidem a vicinia, ut advenarum hospitium existere. Haec sunt aedifitia communia coniuncta quodam modo principali palatio, de quibus satis dictum sit, cum ad alia communia aedifitia deinceps pergendum iudicarim.

Descriptio loci disciplina scolarum, videlicet grammaticae. Cap. VII.¶

Quoniam quaeque civitas duobus praesertim crescit, servatur, et defenditur, armis scilicet et prudentia, qua sine nullum regnum, nulla civitas, nulla denique domus perstare potest, et servari; post loca principatus, reipublicae et armorum visum fuit mihi dignum fore, ut locum disciplinę describerem, quem in hunc locum servavi, non ut quis credat me arbitratum fuisse pluris arma extimanda, quam rerum et ingenii prudentiam, quoniam parvi sunt foris arma, nisi fuerit consilium domi. Vincimus enim potius ingenio, quam armis. Nam communi omnium philosophorum sententia, PRUDENTIA vires superat. At cum palatium ut caput urbis existat, cui aedifitia nominata coniunguntur per unius alteri adhesionem id cum hiis praescripsi. Et nunc scolas doctrinae et discipline describam, quoniam pulchrum est aedifitium et ornatum eo loci. Ego Ragusium veniens in MCCCCXXXIII de mense Junii, ut iuvenes et adolescentulos erudirem in scientia et urbanis moribus, quibus satis atque etiam satis indigebant, et utinam multi nunc non indigerent, nullum locum disciplinae et eruditionis proprium inveni, quo quippe non potui non ammirari ob famam urbis istius, quae per orbem amplissima est. Tuncque ratione honoris et fame Ragusinorum, qui eius loci carentia scientiarum parvipensores videbantur, nec non et mei ac post me futurorum magistrorum scientiae et scolarium commoditate dominis Ragusinis, diligenti cura persuasi, quo constituerent proprium aliquem locum decentem. Ex quo cum eo tempore exaudiendum me duxissent, eorum consiliis approbantibus decretum fuit, ut quaedam domus quondam armorum sedes doctrinae cederet, et disciplinae eruditionis, ac prudentia habitaculum efficeretur. Sicut autem olim Athenis Ariopagus locus disciplinarum, et nunc in almis literarum studiis Italiae scolae docentium remotae sunt a strepitu, qui studio inimicatur, ita ista ipsa domus circumquaque vicinis caret. Bina ibidem sunt solaria, seu pavimenta, unum infra, ubi quaedam camera cum ornatissimo scabello provectis aetate audituris deputata. Alterum super, ubi cuiusvis aetatis adolescentuli docetur. Extat eo loci chatedra magistralis alta et magna laboratisque lignis ornata, circa quam reponuntur libri in quibusdam videlicet quatuor bancis cum clavibus aptis. Sunt deinde sedilia scolaribus apta et scamna super quibus legitur et scribitur. Capax est id solarium, quod desuper tabulis pavimentatum est discentium CLX, apte sedentium, fenestris magnis tribus super gaudet, quibus lucet et illuminatur domus. Si flaverit Auster difformis sospitati defenduntur scolae a moenibus civitatis. Sin vero Boreas frigidissimus, adversum eius frigiditatem clipeus est extimatio mercaturarum superius nominata, et bonae fenestrarum ianuae. Ambo solaria sunt lateribus pavimentata. Studetur autem in superiori, ne quovis pacto impediantur vel docentes aut adiscentes strepitu, qui interdum fit a Morlachis ementibus sal quod sub scolis venditur, et portitoribus onerum in platea morantibus. Huiuscemodi rumor paulisper derogat mea sententia eius loci aptitudini.

Descriptio logiae seu teatri communis. Cap. VIII¶

Quoniam vero unicuique urbi convenit aliquem locum communem habere, qui sit curarum quotidianarum remedium, et quo simul apte conveniant viri graves et nobiles. Ideo struxerunt antiqui nobiles Ragusini quandam logiam seu teatrum in medio plateae satis latam et longam fere quadram, quae circundata murilo quodam introytum et exitum duplicem habet. Intro circumcirca sunt sedilia lapidea tabulis cooperta illi murilo adherentia. In hac cum esset aperta coelo, est quaedam alia logiola tegulis velata cum alio murilo circum, cui in orbe extant similiter lapidea subsellia cum tabulis, haec quae cooperturam habet, quadris lapidibus albis et rubeis est soleata, in summitate videlicet in muro et trabibus figunt magnates tabulas cum eorum armis, et praesertim Francigenae, et Anglici ac Teotonici principes Ragusio transeuntes ad sepulcrum sanctum domini. Altera non tecta lateribus quadris soleata est, mediantibus quibusdam lineis lapidum vivorum latis unum palmum. Circum istam exterius communiter venduntur olera. Deambulant et sedent, et invicem ratiocinantur in ea de more et antiqua consuetudine nobiles Ragusini et advenae. Reliqui vero raro eam adeunt. Quare quidam ulterius non considerantes eam consuetudinem, vitio arrogantiae saepius damnant. Hi tales, si meas confutationes aut responsiones, quibus in hac re usus fui viva voce, cum Venetias ivi tempore pestis, aliquando audirent, aliter dicendum iudicarent. Nolui vero eas hic annotare, cum eo pacto res laude digna sit comendando, ne qua latera pars vituperetur. Quoniam igitur huiusmodi confutationes plenę fieri nequeunt sine forte aliquorum indignatione, potius tacere institui. Coruptione enim naturae res ita in angustum, seu, ut verius loquar, in tantam insolentiam adducta est, ut in vestibus credatur nobilitas, dignitas, et honor, non autem in virtute, aut bonis moribus, aut meritis parentum, quod reprobant omnes de vita humana et nobilitate rectis sermonibus sancientes. Dictum igitur sit de logia, in qua etiam luditur ad schachos, et aleas praesertim in minori. Deinceps et ultimo huius partis loco de aquęductu, et fonte dicendum est.

Quibus auctoribus et magistris fuit conducta aqua fontalis. Cap. VIIII¶

Dixi superius civitati peropus esse, ut salutari elemento aquę potabili abundet. Volens autem aquae affluentiam Ragusinam designare, diligenter notavi, tribus afluere aquarum generibus Ragusium, scaturientis scilicet, cisternarum, et fontis communis, de quo nunc agere decerem. Cum fere singulo anno sicitate et pluviarum carentia accideret, in cisternis aquam bibilem Ragusii haberi non posse, et aqua scaturiens potui esset inimica, quia parum salsa, providebat Senatus Ragusinus, ut mari im barcis aqua dulcis ex molendinis ab urbe distantibus sex miliaria vel circa veheretur singulis diebus, quam et pauperes et divites, et advenae pecunia emebant et bibebant. Habebat praeter hoc barcarum quaelibet a communitate certam provisionem, in qua ducati plures communitatis quolibet anno expendebantur, et tamen populo plene aut abundanter non satisfiebat, quinimmo vel tempestate maris, aut conducentium malignitate, vel inertia saepius aqua haberi propriis pecuniis non poterat. Unde languebant omnes. Voluit autem optimus Deus sua infinita clementia huic indigentiae subvenire, nam cum forent fienda palatii iam descripti architecta assentientibus Ragusinis, qui palatio aedificando praeerant quidam Andreutius de Bulbito Apulus ministrator negotiorum Jacobi de Cotrullo Ragusiensis plebei olim tenentis zecham Neapolitanam ab tunc serenissima regina Jhoanna, ordinante videlicet ipso Jacobo viro utique magni ponderis et prętii, quanquam foret plebeius, conduxit quendam magistrum Onofrium Jordani de Lacava optimum architectorem, prius a Jacobo ut veniret oratum. Cum vero ipse Jacobus ante eorum adventum mortem obiisset, hocque compertum fuisset, ambo ad lucra et damna facti socii Ragusium venere, ubi ipsis tunc de architecti convenire non potentibus, asserentque ipso Onofrio se faciliter conducturum quandam aquam scaturientem Zoncheti distantem ab urbe octo millibus passuum, vel circa, tum necessitate cogente, tum urbis ornatu, Senatus consulto ellecti fuerunt huic rei scilicet aquaeductu compositores viri nobiles, Paladinus Jacobi de Gondola, et Marinus Michaelis de Restis, quo cum Onofrio et Andreutio de pecuniarum quantitate convenirent, et pacta cotraherent, pro commodo et honore urbis, postea per Senatum examinanda, et pro ipsius libito vel confirmanda vel renuenda. Illi igitur nobiles cauti et prudentes cum audirent quosdam hanc rem pene impossibilem extimare, unde metuebant errarium passurum esse inanes expensas ea prudentia cum illis convenerunt, ut tuto fieret et sine quoquam pecuniarum communium periculo. Illi enim advenae tantum damna ex pacto substinuissent, si aquaeductus ad vota non successisset. Pro hoc tamen excellenti bono urbi suae conferendo nullis expensis pepercerunt Ragusii nobiles, qui illis pro aquaeductu eorum sumptibus usque intra urbis media fiendo liberalissime dare convenerunt ducatos auri M/VIII CCL. domum unam in urbe affictus XXX aut XL. iperperorum, aliquas tabulas aut celegas, ac etiam licentiam vina prohibita conducendi, scilicet singulo mense mensuras CC. quas quinqua appellant. Feceruntque eos cives, quo ad solutionem datiorum pro eorum mercantiis, vel intro vel extra mittendis, dantes eis primo ducatos auri mille cum fidei iussione tamen, ut asserebatur in pactis, et ut brevi dicam eis actum fuit, quicquid postularunt, ne tanto bono et honore careret civitas. Domino igitur annuente feliciter perfectus est aqueductus, pro cuius receptaculo et emissione pie, liberaliter, et magnifice apud monasterium Sanctae Clarae (quia ibi amplius fuit spatium) situs, fundatus et perpulchre fabricatus est fons, volvens in circuitu passus XVIII altitudine quinque, latitudine vero sex, lapides extrinsecus vivi politi et mensurati sunt, diversa affixa videntur super quibusdam columnis parvis animalium simulacra. Scaturit aqua XVI foraminibus, unde XVI personae simul lympham auriunt. Brachio distat a fonte circumquaque murilus quidam, amplis lapidibus montanis diligentissime laboratis connexus. In cuius medio cadit aqua ex foraminibus continuo prosiliens. In summitate esse debet quaedam concha lapidea voluens palmos viginti unum, in quam fluet aqua ex octo capitibus drachonum sculptorum in lapide quodam, qui erit altior illa conca, et in summitate illius lapidis erit alius lapis ex quo saliens rorabit liquor aqueus. Ibi erit locus vellatus, ut mulieres clam aquam accipiant, et aquae receptaculum pro equis potandis. Ascenditur ad fontem tribus gradibus lapideis in toto circuitu. Fiet et alter fonticulus apud doanam ponderis, ubi est aliquale spatium. Dantur autem dicto Onofrio pro lapidibus et eis poliendis et caeteris necessariis huic fonti yperperorum tria millia. Nam priori conventione opera murandi fontem et fonticulum Andreutii et Onofrii sumptibus fieri debuerant. Hic fons seu aqueductus super omnia aedifitia communia et privata urbem mirifice ornans, et multos in ammirationem ducens fuit opus piissimum populi subventione, liberalissimum tot pecuniarum expensis, et magnificum extat ornatu, et eccellentia aedifitii. Sed cum haec aqua Dei piissima nutu sic feliciter in urbo haberetur, ad alia super ipsam aedificanda impulerunt eorum animos domini Ragusini. Nam diligenter animadversi, tempore siccitatis blada ad molendina farinam fieri non posse, unde universa multitudo maximo incommoda patitur et graves expensas, docente Onofrio et se offerente rem perficere, decreverunt intra vel iuxta urbis moenia plura fabricare molendina, et si visum postea fuerit, item fullones pro pannis laneis fullandis, quae ut divinis auxiliis exequi possent, aliam quandam aquam scaturentem in eo aquaeductu pluribus expensis reduxerunt, altiores etiam fieri debent muri canalis aquaeductus, qua in re communiter creditur expendi debere ducatorum auri quatuor aut sex millia. Qui Senatus consulto ex deposito uno accipietur quod congregatur et cumulatum est pro expensis fiendis tempore bellorum, si quando emergerent, ne cives sui per id tempus quovis modo privatis pecuniis gravarentur; o salutare depositum patriae defensium, o rem hanc et expensas perpetua commendandas saeculorum memoria. Quid enim eo salubrius? aut hiis memorabilius fieri potuit? Possem etiam domus communitatis, quae utraque parte platea existunt et domum lanifitii extra portam Pillarum positam describere. Sed quia ille ad publicum incantum de quinquennio in quinquennium privatis personis, videlicet mercatoribus et artificibus mechanicis praetio locantur, de ipsis mentionem ulteriorem facere postposui. In eis enim non fiunt publica opera, quin immo potius conducentium privata negotia. Potuissem et memoriae tradere quaedam hospitalia, et praesertim id, in quo educantur pueri, ex adulteriis nati, quod hospitale pietatis dicitur. Pium namque est eos sic pie nutriri, et colligi, ne iniquae matres verecundia motae illos innocentes suffocarent, quod in multis urbibus fit, in quibus eius modi locus pietatis non invenitur. Sed quoniam nimis longus foret meus dicendi processus, ideo haec dicta sufficient de aedifitiorum ornatu.

Explicit pars secunda.

Incipit tertia pars de politia Ragusina.¶

Cap. I¶

Dicendi ordo postulat ut de politia Ragusina recte a legislatoribus instituta iam loquar, quod cum plene a me fieri non confidam (est profecto res gravissima) id dum mediocriter fecerim, sat fecisse me omnes velim intelligant. Ut igitur prosequar, primo videndum censeo, quo nomine apellandum sit regimen Ragusinum in communi deinde de principatibus spiritualibus, qui civitatem oportent singularis fienda erit mentio, pro quorum primo diligenter est advertendum, quod omnis civitas regitur aut ab uno, aut a pluribus. Si ab uno, aut ille est rex, aut tyrannus, primus dicitur principatus regalis, habens liberam et plenariam potestatem, et curat continuo communem subditorum utilitatem, si virtuosus fuerit rex, qualem decet esse regem. Secundus vocatur tyrannis, omnia ad eius commoditatem retorquens, spreta omnino subditorum utilitate. Si vero regitur a pluribus, aut illi sunt pauci, aut multi. Si pauci aut elliguntur virtute, aut divitiis et potentia. Primus virtuosorum, seu optimorum principatus aut potestas dicitur. Hii multitudinis bonum omni cura solicitant. Secundus paucorum tyrannis est, qui communia multitudini eis propria diversis modis efficiunt. Si autem regnant multi virtuosi, communi nomine politia dicitur. Et est politia eorum principatus, qui natura sunt liberi, et fere equales, ubi principantium, et subiectorum commutatio fit eorum equalitate, pluresque in uno aut diversis offitiis regentes instituuntur habentes potestatem choartatam legibus et statutis civitatis. Si vero tota populi multitudo principetur, dicitur democratia, id est populi potestas. De hinc est intelligendum, omnes qui Ragusium incolunt, partiri in advenas et cives summendo civem largo modo, cum proprie is solus civis dicatur, cui inest potestas communicandi in principatu consiliativo et iudicativo; de advenis cum non sint pars urbis praetereo. Lucro enim tantum Ragusii morantur. Civium autem quidam exteriores, quidam interiores sunt. Primi agricolae, et navigantes colentes agros, vineas, ortos, et caetera huiusmodi ex quibus vitae fornimenta parantur. Hi recte sunt quales esse debent agricolae, qui et navigant, oportet enim eos esse robustos corpores et debiles ingenio et pusillanimes, ne queant adversum civitatem insidias, aut seditiones excogitare, aut exequi. Sunt tamen prompti vitam effundere, et periculis se submittere ad iussum regentium, ut patriam defensent, quod quidem satis mirandum videtur. Interiorum vero alii clerici, alii mercatores, alii artifices. Primi et ultimi regimini civitatis non presunt. Clerici in divinis cultibus vacant, quorum, sanciente apostolo Paulo, non interest secularibus negotiis misceri. Artifices vero, ut lanifices, sutores, fabricatores domorum, aurifices, lapicidae, fabri, cerdones, et caeteri mechanici eorum artibus intendunt. Mercatorum alii plebei, alii nobiles appellantur. Primorum quidem sunt infimi dicti perlabuchii infima vendentes, et ementes, ut ova, galinas et huiusmodi. Quidam mediocres appellantur comardarii, vendunt et emunt caseum, carnes salsas, et recentes, et talia. Quidam suppremi aurum, argentum, plumbum, caeram, triticum, coralia, piper, pannos, lanae, sirici, et auri, ac bombicis cremexinum, et huiusmodi multi valoris mercaturas operantur emendo, et vendendo. Quae omnia agunt etiam nobiles, quos mercatores suppremos appello, tamet si aliqui ex redditibus tantum vivant, qui tamen pauci sunt. Horum nobilium cura et offitium est praeter mercantias urbem regere, augere, et conservare, ac loca reipublicae Ragusinae subiecta, cuiusmodi sunt Stagnum, cum omni eius districtu, qui usque ad caput Cumanum extenditur. Insulęque Lagustae, Melitae, Zupanae, Mediae et Calamotę nec non et Canalia, quorum pertinentiae cum Cataro confines existunt. Mirabitur forte quispiam, quo pacto nobiles dixerim mercatores, quoniam nobilitas mercaturae contradixit. Is velim sciat, territorium Ragusii tum sua sterilitate, tum gentium grandi copia parvi admodum introitus existere, ut nemo nisi aliis perdives fuerit, ex possessionibus cum re familiari vivere posit, quare peropus est mercantiis invigilare, in quibus ut Graecos sermones immitari videar, a primis unguiculis educant filios patres familias, qui, si dicere licet, in divitiis felicitatem et omnem virtutem in earum aquisitione, et avara cumulatione sitam credere videntur, et iudicare, quod si sic esset, omnes sancti nostre fidei, et omnes prisci philosophi et sapientes (quoniam opes spreverunt) infortunati, infelicesque fuissent, cui nec antiqui gentiles, nec nostri fideles unquam ascenserunt. His premissis, ut sciatur quo communi nomine dicendus sit Ragusii principatus. Scire interest, urbem Ragusii tributum certum annuatim exhibere sacrae maiestati regali Ungariae, cum elevatione ipsius vexilli certis temporibus serenissimum regem Ungariae dominum confitendo.

Si igitur hoc precise consideretur, non dubium est, quin principatus Ragusii regalis sit nuncupandus qui omnibus prestat, dum virtuosus rex existat. Sed quoniam ea sacra regalis maiestas vel gratia, vel pactis neminem suo nomine rectum mixit, regalis proprie dici non debet, nisi reductive. Nam hi mercatores, qui nobilitatis titulo gaudent, urbis omnimodam gerunt potestatem. Consciliantur quidem de futuris suis ballotis, praesentia disponunt et ordinant; praeterea vero iuditiorum suorum ordine, et propriis statutis discernunt, et iudicant. Quare potius quin immo vere dici debet principatus politicus, qui, ut in prioribus dixi, est liberorum potestas, et equalium principantes in subditos, et subditos in principantes convertens equalitate, pluribus unum offitium cum potestate artata prohibens iuxta ordinum, et statutorum urbis, et patruum sanctiones. Que quidem omnia huius descriptionis membra in regimine seu principatu Ragusino liquido patent. Omnes siquidem Ragusini patres aequo iure liberi sunt. Quodque offitium sive parvum, sive magnum, ut in pluribus tribus saltim committitur legibus et ordinibus limitatum. Quae omnia quo apertius intelligantur, ad particularia devenire oportet.

De Consiliis Maiori, et Minori, et Rogatorum , et quo pacto uniuntur, et eorum libertate. Cap. II.¶

Universa nobilium multitudo annum XVIII eius aetatis transgressa Consilium Maius perficit. Hoc ad pulsum ternum campanae unius magnae congregatur. Hoc leges statuit, expensas disponit, et concedit; hoc gratias et dona largitur. Hoc cunctos officiales et in urbe et in districtu ac locis ei subditis elligit, mutat, et revocat, et qui in illo non fiunt, ab inferioribus sua auctoritate instituntur. Huius breviter est omnis reipublicae potestas. Hoc meo tempore solum XXXIII progenies, seu domus, aut stirpes nobiles habentur, videlicet Babalea, Baseglea, Benessia, Binzolea, Bonea, Bondea, Bucignolea, Buchia, Chaboghea, Calichia, Crucea, Gradea, Gondolea, Gozea, Ghetaldea, Gorgea, Lucharea, Luchea, Martinusia, Menzea, Mlascagna, Palmotea, Procula, Prodanela, Pozzea, Raynea, Restea, Sarachea, Sorghea, Tudisea, Volzea, Zamagnea, et Zervia. Nati legiptime ex his stirpibus nobiles appellantur, et non alii, sed revertamur ad proprium nostrum. Id Consilium magnum et generale locum tenet, ut figuraliter loquar, fontis de quo emanant rivuli, qui parvi, qui magni, vel arboris cuius rami quidam tenues quidam autem grossi reperiuntur. Nam ab hoc Consilio principali caeteri omnes urbis principatus offitiis presidentes fluunt, manant, fiunt et dependent. Eligitur enim singulo mense in eo unus ex nobilibus, qui comes, seu rector civitatis appellatur. Qui illis XXX diebus exactis alteri cedit, nec ad id offitium nisi post biennium reassummi potest. Huic aduntur XI nobiles, quorum quinque iudices, sex autem consiliarii nuncupantur. Hi cum rectore Consilium minus constituunt, quod ad sonum unius campanulae, quae ter pulsatur, quin subordinata campanae Maioris consilii convocatur saltim tribus diebus in ebdomada, scilicet Martis, Jovis et Sabati. His XII adiunguntur nobiles XXXII, quibus omnibus statuitur Consilium rogatorum cuius congregatio sedat ad unicum sonum campanae mediocris. Sunt ergo tria consiliorum genera ad formam lineae predicamentalis, secundum sub et super ordinata. Nam quae agenda videntur, primum ad Minus consilium afferuntur, quod cum habeat aliquorum parvorum tamen plenariam a Maiori potestatem, quae sui fori fuerint, expedit. Alia autem proponit vel in Rogatis vel in Principali consilio. Potest enim et debet Minus consilium superiora convocare, cum opus videtur. Rogati res arduas discutiunt, quarum cum habeantur caeteris prudentiores, auctoritas ipsis est a principali commissa; non tamen queunt offitiales nisi aliquos, ut capitaneum, vel supercomitos, seu patronos galearum armandarum contra piratas elligere. Est enim eorum etiam potestas multis legibus astricta. Qui iudices vel consiliarii uno anno fuerint (est quippe offitium annuarium) sequenti anno ea auctoritate aut offitio potiri non valent. Fere autem in omnibus equivalentes sunt iuvenum virorum et senuum ballotae. Dixi autem fere quoniam cum quis eorum salariatus in Maiori consilio approbandus aut reprobandus per Minus proponitur iniqui vel odientis aut indiscreti reprobantis ballota duarum approbantium vis obtinet, et potestatem. Et cum alicui salariato per Minus consilium proponitur aliqua salarii benemerita auctio, reprobantis ballota trium laudantium ponderis est. Quae quam honesta sit institutio, non est mea declarare. Sapientioribus enim id iudicare relinquo. Adde, quod recto consilio nemini in vita seu per tutam vitam suam aliquod offitium committitur, nisi tribus, qui thesaurarii appellantur, quorum onus est, bona quaedam defunctorum pauperibus elargiri, et procuratoribus Sanctae Mariae et Sancti Blasii, et aliquibus aliis ecclesiarum ministris, quorum offitia tamen non gubernant rempublicam, his omnibus est offitium vitale, dum non transierint limites subditos Ragusinis. Adde, quod in quolibet offitio plures instituntur offitiales, uno excepto videlicet vicariatu domini rectoris, cui unus annuatim tantum presidet, cuius auctoritas est, iustitiam ministrare usque ad summam X yperperorum, ultra quam nequit item discernere dominus rector. Adde, quod cum sit quaedam curia civilis, cui sex president nobiles, unus eorum singula ebdomada consul dicitur. Caeteri iudices et illa ebdomada caeteris videtur dignior, sequenti vero fit inferior, et sic proceditur, dum fiat circulus. Si igitur consideretur ballotarum equalitas, commutatio principantium in subiectos, et e converso constitutio plurium simul in offitio, vel offitiis, et potestas legibus artata. Concludere licet et firmissime asserere regimini Ragusino singulas descriptionis politici principatus particulas inesse. Quare politicus regimen et principatum secure dicendum censeo. Quoniam autem servientibus famulis quos Romani littores seu fasces appellabant, quousque regimen indiget, qui vocent, et citent vocandos, campanas consiliorum pulsent, et malefactores vi adducant, et iussu dominantium torqueant, et carceribus recludant. Idcirco stipendio communi tenentur eiusmodi decem octo famuli vel littores, et unus carcerum custos, et magister. Illorum quidam praecones dicuntur, scilicet decem quos nominant vulgari nomine bsduros, alii famuli octo ducentes, qui ducendi sunt violenter; hi vulgariter chenesaghi ab omnibus dicuntur, quin rectoris servi. Chenes enim sclave, latine comes vel rector dicitur: hi omnes praesertim domino rectori serviunt et obediunt, nec aliquo ire debent, vel de iure possunt sine domini rectoris licentia vel mandato. Hi domino rectori sedenti assistunt parati obedire, eundem vero precedunt bini, inter quos, et ipsi nemo medius ire potest, nisi foret ipsius filius ad modum parvus; id quidem et Romani servabant, ut inter consulem, et proximum littorem ex institutis antiquis nullus excepto filio parvo se interponeret. Ad consules enim per id tempus omnis delata erat potestas. Multa alia possem inserere, quae domino rectori incumbunt. Sed quia nunc solum offitia nominatim describo, in his amplius morari non statui. Cum tam dicere instituerim de offitiis sive principatibus spiritualibus, quibus recte disponitur civitas, conservatur, decoraturque; nam in urbe Ragusina profecto ordine reperiunutur.

De auctoritate, et potestate Universalis Consilii Ragusini. Cap. III¶

Cum nulli potestas ulla dari possit a quoquam, nisi auctoritatem habuerit, priusquam principatus singulares describam, videndum est quae sit principatus Ragusii, seu Maioris eius consilii auctoritas vel potestas, pro cuius rei aperta notitia sciendum est, potestatem Ragusinis regiminis meram esse liberam ac mixtam. Scelestos enim et vitiosos quocumque penarum genere etiam sanguinem effundendo usque ad interitum legibus ipsius urbis sancientibus corrigunt, et castigant. In exilium ad tempus et perpetuo plena auctoritate proscribunt, et damnant domini Ragusini, quorum et potestas est, bonos et virtuosos re vel oppinione extollendi et honoribus ac premiis ad opera virtuosa, et reipublicae utilia incitandi, advenas cives efficiendi, damnatos liberandi, et leges ac statuta, pro ut salubrius reipublicae visum fuerit, faciendi, condendi, mutandi, glosandi, corrigendi pariter et declarandi. Hac ampla auctoritate principatus politicus Ragusinus ad sui conservationem invigilans, ut sui subditi incolae ac cives indemnes ac quieti vivere possint, et iniuria lacessitus vindictam et punitionem iniuriae consequi possit, et in rebus damna passus iustitiae rigore, quae sua sunt, consequi valeat, plura offitia in urbe constituit, quorum auctoritatibus omnis iniuria aut damnum reficiatur. Cum enim omnis iniuria sit rerum vel personarum, primo civile forum, altera criminale iuditium aspicit, quam iuxta distinctionem duo sunt in urbe Ragusina summe necessarii constituti principatus, unus quidem pro personarum, et violentiae damnis cognoscendis, et malefactoribus torquendis, et puniendis, alter pro iure civili reddendo, ut unicuique ius suum tribuatur, primus criminalium curia, alter rerum civilium, et causarum appellatur. Criminalium iniurias, violentias, furta, rapinas, pulsationes et omnia scelerum genera de quibus fit querela, audiunt, examinant, discernunt, corrigunt, puniunt, et suis sententiis terminant dominus rector, et quinque ex Minorio consilio, qui iudices appellantur. Horum potestas legibus est artata, praesertim circa fures puniendos. Sunt enim apud Bosnam, per quam continuis temporibus a Ragusinis iter cum multis mercibus, existantque Bosnenses gentes barbarae immites vindicativi; et maximi latrones, ne quo illorum morte mulctato suis demeritis quisquam Raguseus illuc transiens ab affinibus mortui intercipiatur, vel spolietur, aut acriter morti tradatur, illius vindicta lex est, ne quis fur morte puniatur, sed cum constiterit de furto vel testibus, vel inventione rei ablatae, aut confessione furis, qui tamen torqueri non potest, nisi prius fiat fides de latrocinio, is condemnatur in quadruplo vel quinculplo furti. Pena autem errario communi inscribitur. Assignatur tamen condemnato terminus competens, quo saltim per urbem mendicans sortem, et penam valeat intuitu Dei recuperare. Sed si eius infortunio acri pecuniam non recuperaverit, tum privatur oculis, si amplissimum fuerit furtum. Si autem parvum vel mediocre privatur cuspide nasi, aut aure, aut fustigatus, seu scuticis cesus, aut frontem et genas ferro igneo insignitus abit, etiam aliqui interdum ad tempus exulant. Hac mitissima lege puniuntur latrones, quorum tamen pauci capiuntur, nec fiunt in his partibus furta notabilia, qualia fiunt alibi, quod quidem evenire credo aut pusillanimitate, aut timore perdendi nobilissimum sensus visus, quottidie ante se vident alios orbatos panem hinc inde mendicantes, nam sunt astuti, et calidi fures. Si enim furcis suspenderentur, nullus eorum penae et tribulationis recordaretur. Hanc legem commemoravi, quoniam alibi, precipue in Italia consimile statutum nunquam vidi vel audivi. Si quis cupierit eius principatus leges alias discere, statuta urbis quaerat. Nam non fuit nec est meae mentis statutorum copiam transcribere. Sufficit mihi descripsisse principatum criminalium institutum ad iniurias personales violentias expiandas. Causarum civilium quaedam ab rectore solo, aut vicario suo terminantur, hae non transcendunt numeri decem yperperorum, nisi creditor contra reum habuerit unam scripturam, quae dicitur apaty de misericordia renuntiando, et de praesenti viagio. Nam tunc pro quacunque quantitate et summa dominus rector debitorem cogit. Illa enim scriptura est sententia irrefragabilis. Aliae vero super X yperperos aguntur examinantur et deciduntur, pro sex cives nobiles, qui ipsorum officio consules dicuntur, vel eorum maiorem partem. Annuarium officium extat, multasque habet consuetudines, et statuta, quae secundum omnibus tam advenes quam civibus, tam nobilis quam plebeis ius et iustitiam recte ministrare iurati sunt. Sed hoc interest inter cives et advenas. Nam si civis civem citarit, reus potest primo dierum octo terminum exposcere et habere, et post duorum mensium, iterum postea et octo dierum. Sed si advena civem, vel e converso conveniat, solum trium dierum civi, vel advenae terminus advocati tradi potest. Fuit namque legislatorum laudabilis intentio, ut forenses videlicet festino cursu ius suum consequerentur, et cuius cum advena pariter, pro quibus expendiendis feriatis, et non feriatis diebus sedetur. Expeditione profecto advenarum crescit amministrandi iuris per orbem optima fama, alias leges require lector, si cupis in eorum ordinibus. Sat est curiam civilem a me descriptam videre.

De ordine appellandi a sententiis latis per consules Ragusii. Cap. IIII¶

Solet, quoniam vero humana conditio ad modum fragilis, vel errore, vel astutia, vel odio, vel amore, vel timore aut praetio, rectum iuditium interdum pervertere ius reo concedendo, et iustum condemnando. Idcirco laudabilissime iustissimeque sancitum est, ut qui se praeter rectum gravatum a consulibus credit possit libere ab eorum terminationibus, et sententiis se appellare apud Minorem senatum, deponendo tamen secundo vice caratos, in quibus fuerit condemnatus. Ea appellatio vero per Minus consilium Rogatorum consessui proponitur audienda, examinanda, et recto iuiditio decidenda, et approbando, vel reprobando terminanda. Si confirmatur seu approbatur consulum sententia, perduntur carati depositi, et sententia firma est in eternum. Sed si reprobatur, depositos carato lucratur et eos in quibus fuerat condemnatus. Si autem actor item voluerit ius petere coram eisdem iudicibus seu consulibus, denuo causam tractat illi autem videor videre cautius, de hinc causam illam terminant, habent vero pro caratis duo pro centenario. Jura litigantium civiliter et criminaliter dicunt, proponunt, petunt, accusant et defendunt tam coram Senatu, quam coram domino rectore, iudicibus, et consulibus sex cives nobiles, qui advocati curiarum sunt seu litigantium. Hi diligenti studio ex potioribus elliguntur, et prudentioribus antiquioribusque quo ignaras legum et consuetudinum persones commodius et rectius informent, et eis consulant.

Partiuntur in duas partes, quarum tres unam, tres aliam perficiunt. Cum quis vult ipsorum aliquem pro eo loqui, tres grossos monetae Ragusinae valoris novem solidorum Venetorum sibi elargitur, et tunc danti tres illius partis facti sunt eius advocati in illa tantummodo causa. Si enim aliam causam denuo aggressus fuerit, tres item grossos exbursabit. Sanxerunt autem ut arbitror, legislatores eiusmodi parvam immo minimam advocatis solutionem, ne quis inopia desistat a iure suo petendo. Nam tametsi Ragusini nobiles, et multi plebei mercatores copia grandi divitiarum exuberent, caetera tamen gentium multitudo copiosa ingenti paupertate afligitur. Sunt et quidam alii tres, videlicet his vel superiores aut sibi pares aetate prudentia et iurium communitatis peritia, qui communis advocati dicuntur. Horum offitium est, utilitatem et honorem urbis, ac iustitiam contra sceleratos puniendos nomine reipublicae proponere, defensare, et Senatui studiosius persuadere. Hi omnes annuarium habent offitium, nisi terminos Ragusinae ditionis exiverunt, aut rectores locorum quae foris sunt, ut Stagnum est, assumantur, et eorum quisquam sequenti anno ea dignitate fungi nequit. In prescriptis omnibus consiliis et offitiis civilium et criminalium oratores, seu arrengatores advocati iudices et consules legis statuto latine loquuntur, non autem sclave, nec tamen nostro idiomate italico, in quo nobiscum phantur et conveniunt, sed quodam alio vulgari ydiomate eis speciali, quod a nobis Latinis intelligi nequit, nisi aliqualis immo magna eiusmodi loquendi habeatur saltim audiendo consuetudo, panem vocant pen, patrem dicunt teta, domus dicitur chexa, facere fachir, et sic de caeteris, quae nobis ignotum ydioma parturiunt. Hec dicta sint de consiliis, de curia civili, et criminali, de appellationibus, de advocatis, et eorum ydiomate Latino, deinceps de spetialioribus principatibus agendum videtur.

Quod duplices sunt principatus, scilicet perpetui, et temporales, et de primo principatu perpetuo servante iustum inter vendentes, et ementes. Cap. V.¶

Summa cura vigilandum est in urbe recte disposita, ut fiant principatus, qui superoribus subordinati civitatem bonam plurimum decent, sine quibus quiete urbs servari non potest. Horum quedam necessarii, et durante republica temporis successione perpetui appellentur. Alii autem utiles, et quo ad tempus occuriens oportuni, quos temporales dicamus velim. Perpetuorum primus est eorum, quorum interest iustum rectum et equalem iustitiam servare inter eos, qui vendunt et emunt cumularim(!?), et minutim, sive adventitii fuerint, seu cives artem vendendi et emendi servantes. Si enim hic principatus non esset in urbe, quo pacto mercatura sine dolo, et deceptione fieri posset? Huius principatus corpus perfectum pluribus offitiis perfectum est in urbe Ragusina. Nam quedam officialis iuratus praemium habens sui laboris in quadam doana omnes merces, pondere quae venduntur et venduntur summatim, aequo pondere librat, seu fuerint advenarum seu civium, cui indubie creditur de ponderibus. Eorum autem, quae minutim venduntur, iustitiam reddunt quinque nobiles, qui iustitiarii nuncupantur.

His incumbit cum diligentia videre, ut mensurae ac staterae aequae sint, et pondera iusta minutim vendendorum, cuius modi sunt mensurae bladorum, vini, pondera casei, carnium, et panis, qui in foro a pistoribus venditur. Et ut omnia brevi sermone concludam, ipsorum est, unicuique ius reddere de rebus minutim communiter iustum venditis, punire deceptores, et a contrafacientibus poenas exigere, ne personae inopes falso decipiantur, a quorum sententiis et condenationibus licet appellare ad Minus consilium. Sunt et quidam, qui sensarii aut misetę dicuntur, duo quidem populares, qui medii existunt inter vendentes et ementes cumulatim praemia a legislatoribus ordinata pro suis laboribus recipientes a contrahentibus, his datur plena fides, cum scrupulus aut diferentia oritur inter emptores et venditores. Et si aliquando altera partium aut indignatione vel ira, seu etiam malitia ad dominum rectorem vel consules ierit, si allegatus fuerit contractus factus per missetas, illis creditur, et fide indubitata perhibetur, cum sint iurati iusiurandum fidelitatis, seu legalitatis. His omnibus et quodam adolescentulo nobili, qui staria bladorum, quae ex navigiis trahuntur, signat, perfectus est primus principatus urbis neccessarius.

De secundo principatu perpetuo. Cap. VI.¶

Secundus principatus eorum est, qui curam pertinentium urbis dispositioni gerunt, curantque aedifitia communia stratas, aquaeductus, muros, arma et talia, quae communiter ad civitatem spectant, et ornativa, et defensoria. Huius plures sunt partes Ragusii: habentur enim primo quidam offitiales, quibus commissa est armorum communium cura, et conservatio, et dicuntur offitiales armamenti sub se habentes admiratum quendam olim nautam arsenatus galearum et fustarum ac remigii ipsarum custode, et curandi portus previsorem. Et alios quosdam conservatores armorum communitatis. Deinde quidam alii nobiles offitiales communium operum, seu laboreriorum aedifitiis praesunt, ut muris stratis pontibus et domibus communitatis. Revidere namque omnia haec sua interest, et defectibus providere. Alii autem aquaeductui praesunt, et palatio, quod in dies surgit, quibus cunctis satis perficitur hic secundus principatus in urbe Ragusina.

De tertio principatu perpetuo habente curam extrinsecorum. Cap. VII¶

Tertius dicitur curam extrinsecorum respicere, cuius modi sunt castra, agri, insulae, casalia, et caetera talium. Hic est principatus Generalis consilii, nec non consulum. Id enim rectores extra de tempore in tempus mittit, et mutat, qui regiones sibi subditas regunt. Mittitur namque Stagnum comes quidam nobilis singulis sex mensibus. Alter ad puntam Stagni, alter ad insulas Zupanae, Mediae et Calamotae. Alter Slanum, alter ad insulam Lagustam, alter ad Canalia, qui omnes suis temporibus regunt partes ipsorum cuique subditas; unaquaeque insula, ubi nobilis non adest, et sic quodlibet rus unum habet loci illius incolam vicecomitem. Consules autem divisiones agrorum et domorum, ac vinearum de quibus sit questio intus et extra, audiunt discernunt et partiuntur. His ergo constat tertius principatus Ragusii.

De quarto principatu scilicet de camerariis communitatis. Cap. VIII.¶

Quartus principatus eorum est, qui redditus introitus seu proventus et bona errarii communis recipiunt, custodiunt, conservant atque distribunt et dispensant. Hi communi nomine camerarii aut thesaurarii nuncupantur. Huic principatu plures offitiales Ragusii praesunt. Quidam enim nobiles camerarii dicuntur, qui ab exactoribus bonorum communitatis omnes introitus exigunt et recipiunt. Exigunt autem pecunias communes massarii bladorum, masarii salis, qui salinarii vocantur, emptores doanae, macelli, ponderis mercantiarum, datii vini, et doanerii magnae doanae, datiarius piscium et carnium salsarum et agnorum edorumque. Et alii multi, quos breviter pretereo. Permanus etiam eorum cameriorum iubente Minori senatu, sua auctoritate vel Maioris consilii solvitur salariatis, fiunt dona forensibus, et omnis perficitur neccessaria et iusta dispensatio bonorum communitatis. Sunt deinde tres viri graves prudentia et virtute prediti, qui thesaurum deponitum diligenti cura per omnem eorum vitam conservant, sive per commune Ragusinum sive per circumstantes dominos deponatur et nominant eos thesaurarios Sancte Mariae. Solent profecto domini convicini eorum divitias aurum et argentum apud principatum politicum Ragusinum tamquam in tutissimum portum collocare. Sicque pulchre ordinatus est hic quartus principatus.

De quinto principatu, videlicet de scribanis conservatoribus librorum. Cap. VIIII.¶

Quintus maxime necessarius est, ut sint quidam conservatores librorum contractuum, juditiorum civilium et criminalium, decretorum Senatus et statutorum urbis ac rationum omnium introitorum et expensarum communitatis, in quibus gestorum memoria et potentia expensarum communium aperte cognosci possit. Hi communiter dicuntur scribani vel notarii, vel cancellarii et racionati vel rationales. Hic principatus in urbe Ragusina pluribus diversarum personarum officiis est componitus et perfectus. Nam quatuor primum sunt librorum contractuum, juditiorum, statutorum et ellectionum diversorum principatuum scribani literati quidem docti grammaticam et alia, qui et conservatores illorum sunt. Istorum quatuor nullus est aut potest esse Ragusinus, quorum duo, vel quia legaliores, vel peritiores, aut digniores habentur, notariam exercent. Intersuntque secretis consiliis, provisionibus et decretis. Ambo vel eorum alter, Senatus consulta gravia notant vel litteris tradunt, hi duo tantum testamenta, cartas dotis, donationes, procuras publicas consulatus extra, et breviter omnia instrumenta publica autentice scribunt, et in publicam formam tradere auctoritate Senatus queunt, lucra eorum invicem pari portione dividunt. Alii duo cancellariam ministrant, curie civili et criminali simul servientes, citationes, terminos aptay de misericordia, pacta, conventiones, locationes, condemnationes, sententias, proclamationes, et huius modi similia scribunt, nequeunt tamen, nec eis vel licet aut permittitur aliquod publicum instrumentum foris tradere quin immo nec sententias a se scriptas licet in publicam formam tradere vel autenticare. Partiuntur autem hi duo ratione pari utilitatem. Quae isti scribunt, possunt et priores, sed non e converso. Omnium quatuor tanta est auctoritas, ut sine testibus, quaecunque scripserint, firma sint et rata. Conservant contractus omnes libros et statuta. Alter extat quidam advena quem rationatum nominant. Hic introitus et expensas communitatis diligenti studio assentientibus hiis ad quos spectat scribit, libros sui oneris in loco debito conservans. Hi quinque Italici continuo fuerunt et sunt. Sed cum civitas ipsa vicinos dominos habeat Sclavos, qui Sclavis litteris scribunt contractus, privilegia, pacta et conventiones plurimas cum dominis Ragusinis, propterea peropus est, ut habeatur et habetur quidam Ragusinus cancelarius seu scribanus literas Sclavas pariter et Latinas vulgares doctus, cuius offitium est, eos contractus, privilegia et pacta Sclave in libris communitatis scribere et copiare, illorum letteras legere et responsivas iuxta dominii mandatum diligenter notare. Scribitque is idem sententias, quae a domini rectoris vicario feruntur, et eius modi Sclavos et Latinos libros custodit. His itaque scribanorum diversis generibus Latinis et Sclavo et rationato completur quintus este magistratus, qui memorativus, seu gestorum contractuum, iuditiorum et expensarum et introitorum rationum conservativus appellandus iure constat.

De sexto principatu perpetuo ad Maius consilium spectato. Cap. X.¶

Sextus est eorum quibus commissa est vel condemnandi vel proscribendi aut inscribendi auctoritas, quę Ragusii domino rectori et suis iudicibus ac Minori senatui et Rogatis partim tradita extat. Generaliter autem

Maioris consilii interest, cuius est condere leges et gratias condemnatis vel condemnandis et exulibus, aut exilium merentibus pietate sua indulgere, ac advenas cives inscribere. Quia vero superius de huius modi auctoritate seriosius verba feci, idcirco de ea hoc loco dicenda plura non videntur.

De septimo principatu habente curam custodiae totius civitatis. Cap. XI.¶

Septimum est eorum, quos oportet curam custodiae universae civitatis habere pace et bello, nocte et die, ut urbis moenia et portae tuto et fideliter custodiantur. Sciaturque qui, quot et quales in urbe et destrictu existat athletae apti bello terrestri et maritimo seu aquatico, et qui nautae, ut cum opus est, velox fiat provisio. Hic prae caeteris perpulchre ordinatus est Ragusii principatus. Omnium siquidem nobilium et plebeorum citra sexagesimum annum nomina viritim in cedulis sunt descripta. Sexagenarium enim transgressi ab urbis custodie liberantur statuto. Descriptorum seniorum caedulę in uno, iuniorum autem in altero saculo permanent, de nobilibus nunc loquor. Singulo igitur mense pro civitatis custodia tres ex antiquioribus et sex de iunioribus transcendentibus annum trigesimum principes statuuntur, curam habituri die nocteque urbis clausurique et aperturi ianuas. Qualibet noctu unus trium et ex sex duo custodes existunt, quibus adherent plures plebei sorte etiam deputati; unus eorum trium nobilium communitatis palatium cum aliquibus plebeis diligenter custodit. Duo caeteri cum aliis popularibus plateam et civitatem noctu curant et circuunt, murorum vigilias solecitant, custodes dormientes arguant et carceris aut compedum poena puniunt. Euntes in tenebris sine lumine capiunt et caetera operantur, quae tutellae civitatis neccessaria videntur, temporibusque debitis aperiunt etiam claudunt iannuas. Est autem inter eos eiusmodi ordo, ut uno die et una nocte oneratis tali custodia duabus noctibus, et duobus diebus sine illius modi labore et cura remaneat. Et eo pacto ipsorum novem quisque decem diebus interpollatis uno in mense gravatur seu principatur. Sequenti deinde mense alii totidem instituuntur, et sic successive dum fiat circulus. Januas vero civitatis custodiunt quidam pauperes homines fideles aliquam duo, aliquam tres, qui quoniam urbs ipsa summa pacis tranquillitate fungitur, illarum custodiae sufficiunt. Hi neminem ex aliis regionibus vel martimis vel terrestribus venientem vel advenam vel Raguseum nobilem aut plebeum ingredi permittunt, nisi eius vel eorum adventus prius ab eis vel eorum altero significetur nobilibus quibusdam, qui eorum offitio cazamortae dicuntur, auctoritatem habentes diligenter sciscitari, an qui veniunt, ex locis morbiferis venerint, an ex sanis. Si ex salubri loco venisse constiterit, libera fertur intranti potestas ac licentia. Sed si ex pestifero, per mensem eis exilium seu confine traditur in quibusdam insulis, ubi nullus habitat. Si qua gentium multitudo superveniat vel per mare, vel per terram plebei, artifices custodiae iannuarum armati deputantur et presunt. Et si ad venientibus triremibus quibuscumque remiges et alii nautae intraverint, qui communiter rixas et inter se vulnera committunt, ne qua fraus improvisa adversum rempublicam fieri posset, caeteri plebei artifices urbem armata manu circumeundo custodiunt, primis januas observantibus. Et quoniam tela praevisa minus ledere solent, ut presciatur cuisque classis adventus, cum civitati dominetur mons quidam altus, in cuius summitate existit quaedam ecclesiola Sancti Sergii, tanquam una turris, ibidem resident tres pauperes homines, qui stipendium commune recipiunt. Horum offitium, cum viderint aut naves aut barcosia aut triremes vel etiam biremes ex oriente aut occidente venientes, eadem parte, unde venerint, signa tot in modum arbusculorum plantare, quot viderint carbusa venientia. Sunt autem ea signa distincta secundum longitudinem, cuius distinctione palam a civibus cognoscitur, an fuerint triremes, aut alia ligna maritima. Si fuerit triremis aut plures triremes apparuerint vel etiam biremas, unus custodum quam primum domino rectori nuntiat, quale vela exoperuerit, et ubi illa vel velantia aut remis euntia reliquerit; quod profecto rectissime provisum est, quo sciant et possint oportunis consilio habito diligentius et salubrius providere, ac honorificentius. Sunt et alii nobiles infra XXX annum in cedulis notati, quorum unus singula nocte, cui sorte evenerit, curam custodiae castri Sancti Laurentii fundati super quiddam scopulo saxeo extra muris urbis habet, illud dormitum pergens, et cum eo aliqui plebei. Mutantur autem cum sero eius castri custodes, distat a moenibus civitatis jactu uno balistae. Sed ut demum sciatur, qui apti sint ad bellum, et qui ad navigandum; trium insularum scilicet Zupanae, Mediae et Calamotae, seu Calafotae, omnes homines nominatim scripti sunt, qui maiori ex parte navigantes et balistarii sunt apti videlicet navigare et bello maritimo pariter; et notati habentur omnes incolae Pogliezae, Malfi, terrarum novarum Slani, Umblae, Gravosii, Zonchetti, Breni, Canalium et aliorum locorum Ragusinae dictioni subditorum, quae terram firmam respiciunt, horum pauci balistis utuntur, sed generaliter remiges boni et fortes existunt et ensibus furiosi, nam non multum vitam curant. Horum omnium nomina distinctis locis in cancelaria seu notaria servantur. Cum opus est vel pro urbis tutella et defensione, vel classe seu triremibus armandis contra piratas, aut quavis alia neccessitate, sorte vocantur et insularum et aliorum locorum homines, qui et urbem custodire, et ab inimicis defendere et classem armare sufficiunt, dirigentibus illos, qui sunt ingenio debiles ipsorum superioribus. Veniunt vero, quam primum eis mandatum fuerit per quosdam nobiles juvenes quidem, qui tum ad insulas tum ad alia loca mittuntur sumptibus communitatis pro illis convocandis et scribendis, quibus sors contigit. Si qui malignitate venire neglexerint, quod perrarum est, rigore iustitiae puniuntur, transeuntes aliis ad exemplum. Hic est pulcherrimus armandi ordo et homines presto habendi, quibus cum armatur, stipendium communitatis traditur. Quam cito autem armentur galeae, cum de laudabilibus consuetudinibus loquor, quibusdam exemplis declarabo. Plura alia potuissem huic principatui addere, que ipsum bene dispositum Ragusii firma ratione probarent. Sed haec sufficere mihi visa sunt, quibus ausim concludere ipsum optime ordinatum existere, de eo igitur sat dictum sit.

De octavo principatu perpetuo, scilicet quinque rationum. Cap. XII.¶

Octavus extat principatus eorum quibus tradita est potestas revidendi et corrigendi amministrationem bonorum communitatis, qui et rationatores communes appellantur. Horum interest accurate vedere et diligenti studio examinare, an reipublicę introitus complete exigantur, et expensae iuste et debitae factae sint, ne illicita causa errarii pecunia exposita legatur, aut quis illa ditatus cognoscantur. Hunc oportunissimum principatum recte statuerunt Ragusii legislatores. Nam annis singulis quidam elliguntur officiales, quos vocant quinque rationum. Hi administrantium, immo eorum, qui iam ministrarent bona errarii communis, libros examinant, et si quid a quoquam usurpatum invenerint, id cum poena quarti exigunt; et si qua ipsis videatur, vel superflua vel inanis expensa, eam et eorum opinionem Senatui minori indicant, ut illi impensae salutaris fiat provisio. Sicut enim prius dictum est, Minoris consilii est Rogatis vel Universali consilio proponere quae honesta et utilia fore reipublicae arbitrati fuerint.

De novo principatu perpetuo silicet massarii bladorum. Cap. XIII.¶

Nonus illorum esse debet, qui omnibus viribus suo officio exigente student atque elaborant, ut civitas rebus maxime victui necessariis afluat, cuius modi sunt pręsertim blada, quibus sine hominis vita commode constare non potest. Ragusii hoc offitium tribus datum est nobilibus, qui vocantur bladorum massarii. Hos decet oporterque grandi vigilantia providere et solerti provisione curare, ut civitas bladis exundet, habent autem auctoritatem a Senatu cum conductoribus bladorum paciscendi, subventionem illis prebendi et partes et conventiones bladorum conducendorum cum mercatoribus ventilatas Senatui proponendi, et quasque demum provisiones faciendi, quo blada copiose conducentur. Tanta est enim comedentium multitudo in urbe et districtu, ut urbe et eius districtum oporteant stario bladorum septuaginta millia et plura. Sunt et alia huic magistratui adiuncta, quę ut brevis fiam, taceo, cum scripta satis indicent hunc nonum principatum.

De principatu decimo, videlicet de offitialibus cazamortę. Cap. XIIII.¶

Decimus sit velim vigilantium sospitati urbis et omnis regionis urbi subditae, ne infectione, seu contagione personarum morbus pestifer pululet, aut serpat. Nam ut prius est, si morbi contagio Ragusii furere ceperit, exterminans est non interficiens. Propterea arctissimis legibus et pęnis nexum et institutum est super hoc quoddam offitium, cui nomen cazamortae, in quo ex potioribus et mortis timidioribus quinque elliguntur nobiles, qui vigilantissime a venientibus inquirunt, quae urbes, quae opida et quae loca ac regiones morbo contagioso infecte sint. Veniens ergo ex urbe vel loco pestifero per mare, quicunque fuerit, ille ingredi Ragusium nequit, nec in terram alicubi Ragusinis subiectam permittitur, nec amicis et affinibus oscula dare, aut manum manui coniungere; per terram venientes sub quadam casula, ubi stant sagitarii ludentes diebus festivis, ab omni consortio remoti biduo vel triduo dimittuntur, quo suos alloqui valeant. Deinde, hi, et illi ad insulas quasdam remotas ab urbe sex milibus passium vel circa, in quibus nemo habitat, per mensem proscribuntur. Vocantur ille insulae una sancti Petri, ubi duae domus hac pro re aedificatae, alia Bobara, alia Mercana, ubi nunc habitant plures, sed ad hanc nemo mittitur, nisi indulgente episcopo Tribunensi, qui eius est pastor, et cum illę omnes impeditae proscriptis existunt; aliqui mittuntur ad Epidaurum, quod Ragusium Vetus appellant. In fine mensi, si sospitate gaudeant, libere ingrediuntur, alioquin protrahitur proscriptio, nulli potest pro illos offitiales terminus unius mensis breviari, aut locus mutari, sed talia Maiori incumbunt consilio, sed ultra mensem, ut eis libuerit, possunt offitiales ipsi protrahere. Sed si quis Ragusio secedens locum morbiferum petierit, redeatque ibi peste durante, duos menses proscribendus est, sed ei computantur dies itineris, qui non numerantur aliis stantibus per mensem seu uno mense. Omnes rectores locorum extrinsecorum litteris et mandatis offitium cazamortae plene obediunt in iis quae suum illud offitium cernunt. Et quoniam interdum navigantes infecti, tam sui, quam advenae, infectos solent alicubi in districtu Ragusino relinquere cum de hoc dubitatur, armantur barcae saltim due et interdum una quarum capitaneus neminem e loco infecto venientem territorio Ragusino permittit adherere. Tenentur etiam ipsorum rectores, cum senserint alicubi pestem esse, hoc illis cazamortae significare; nec ullo pacto intromittuntur vestes ex labefacto loco vectae, nisi saltim per mensem in quodam fundo turris steterint, quod et de mercantiis interdum servari vidi. Et si quo casu, vel Dei voluntate quis vel in urbe, vel extra urbem inficiatur, vel de peste suspectus a medicis urbis dicatur, quam primum vel extra urbem et hominum consortium mittitur, aut in domo clauditur, immo saepius tota contrata omnibus aliis prohibetur, relicto tamen aliquo, qui infirmo serviat, qui si aegrotus perierit, una cum cadaver sepelientibus illico proscribitur in quodam loco, qui dicitur Le Danze; quibus et aliis huiusmodi provisionibus audivi aliquando urbem de morbo suspectam eo penitus mundari, et ut uno verbo plurima concludam, tanta fit ab eis et talis custodia adversum morbum contagiosum, ut multis annis epidimia urbem non infestet, quod plurimis Grętiae et Illyriae ac Italiae et aliarum provintiarum urbibus non contigit, eius principatus et talis ac tantae vigilantis custodiae carentia. Si tamen subtilius quis speculari voluerit, hanc esse spiritualem Dei gratiam et ex aeris bona dispositione provenire, recto iuditio rationis iudicabit. Humana siquidem consilia non concurrente Deo, nihil existunt. Bona enim scimus omnia ab ipso, et nullum ex nobis ortum et felicem exitum habere. Sed et voluntati divinę addere non nunquam decet opus humanum. Si namque quisvis asserat se non esurum, quoniam si Deus voluerit, eo etiam non edente se victurum cognoscit aut arbitretur, num ne hic talis deficiente humido radicali carentia cibi non accepti morietur! Opus ergo humanum peropus est, ut ille volente Deo, vivat. Auxiliatris igitur est igitur ea custodia quae profecto summa commemoratione perdignissima dicenda est.

De undecimo principatu pacis contemplativo. Cap. XV.¶

Undecimus magistratus est contemplantium modum, ordinem ac provisiones, quibus civitas in pace et tranquillitate servetur, qua sine nulla in urbe bene disponuntur cum pax bellorum finis existat. Quae, sanciente Cicerone, ita suscipienda sunt, ut non, nisi pax quęsita videatur. Hic principatus et haec contemplatio Minori et Rogatorum consiliis Ragusinis commissa est, quorum est die noctuque vigilare consiliarii et diligenter pacem cum omnibus conservare, quo cives sui, qui mercature dediti sunt, quiete eorum mercantias exercere possint, quarum continua cura ditantur mirum in modum cives Ragusini nobiles et plebei. Pauci enim ditiores eis mercatores in multis urbibus reperiuntur. Quare bene constitutus est hic undecimus principatus.

De duodecimo principatu videlicet divino caeterorum perfectissimo. Cap. XVI.¶

Duodecimus et ultimus perfectissimusque omnium principatum perpetuorum is statuitur, qui divinorum curam habet et studium cuius causa caeteri omnes ordine iusto fieri et oservari debent. Huius praesidentes onus gerunt salutis animarum totius urbis, quibus etiam imponitur ędium sacrarum et divinarum custodia ornatusque et conservatio rerum, quae sanctae sunt. Hic principatus Ragusii multimembris est. Nam eiusmodi pondus et dignitates habentium quidam sacerdotii dignitate ornant, quidam autem mere laici existunt. Sacerdotum princeps pater et imperator est reverrendissimus dominus archiepicopus, cui animarum Ragusearum salus a summo pontifice Romano committitur. Est autem, vel esse debet Senatus consulto advena, et auctoritatem metropolitanam gerit, ut cum de templo catedrali scriberem, latius litteris commendavi. Hic palatium suum satis amplum habet iuxta ecclesiam Sanctae Mariae. Sui introitus communi opinione sunt ducati mille. Nunc est archiepiscopus reverendus dominus frater Antonius de Reate ordinis minorum sacrarum litterarum doctissimus magister, qui, cum studens discipulus fuisset, multae disciplinae capax sanctissimae memoriae domini papae Alexandri, qui prius dominus Petrus de Candia dicebatur ordinis minorum, suis florentibus studiis Italiae praestantissimus predicator, et verbi divini singularissimus gratissimusque nuntiator habitus est, dehinc pluribus annis universalis ordinis beati Francisci procurator in Sancta Curia Romana extitit. Suisque postea virtutibus creatus dignissimus archiepiscopus Ragusii, legatus Sedis Apostolicae apud serenissimum olim Romanorum imperatorem semper augustum Sigismundum regem atque Ungariae et Boemiae fuit, nec non et apud serenissimum ducale dominium Venetorum, et ad illustrissimum principem Philippum Mariam dominum ducem Mediolani, et ad regem Franciae et ad omnes fere illustrissimos Christianitatis principes, reges, dominos et dominia, seu communitates. Fuit demum sacri consilii Constantiensis in Italia universalis legatus. Et breviter summus fuit vir, et prelatus in ecclesia Dei quare perpetuis temporibus gloriari poterit civitas Rhagusina, se talem habuisse et tanti praetii archiepiscopum patrem et prelatum. Sicut deinde, ut ad propositum revertar, duodecim canonici cives et nobiles, qui una cum domino archiepiscopo capitulum constituunt archiepiscopi ellectionem habentes. Meo tempore vigent duo inter caeteros immo prae caeteris magnis laudibus digni canonici, quorum unus vocatur dominus Mattheus de Georgiis, alter dominus Mattheus de Ragnina. Primus secundo antiquior summa cura vigilat clericos et sacerdotes Dei amore propriis sumptibus educare: missas et offitia personaliter celebrare et omnibus postpositis attendere, ut divinus cultus continue debiteque ac horis congruis die noctuque in ecclesia Sanctae Mariae celebretur; homo quidem liberalis et rectus. Alter autem est decretorum pertissimus, qui singulis diebus dumtaxat possit (impeditur enim aliquando quibusdam aegritudinibus et maxime podagra) divinis offitiis in ecclesia interest. Quae indirecta sunt sua peritia dirigit, vir eloquentissimus, amator honesti, et suavissimae conversationis, liberalis, iucundus et virtuosorum ardentissimus dilector. Eorum duodecim totidem sunt capellani, qui a canonicis provisionem recipientes in templo Sanctae Mariae offitia divina dietim canunt et celebrant. Sub his sunt alii sacerdotes, praesertim advenae et subdiaconi; omnes hi sacerdotii dignitate fungentes baptizant, confessiones audiunt, et corpus Dominicum secularibus tribuunt de consensu et licentia reverendissimi domini archiepiscopi et canonicorum, qui curam animarum ei et eis generalius impositam cum istis partiuntur. Quidam eorum infimorum sacerdotum sacristae dicuntur, qui aedes sacras, libros, calices et huiusmodi sacra custodiunt, et campanas debitis temporibus pulsant, quo conveniant sacerdotes, dicantque divina offitia. Hi sunt clerici huic principatui vacantes. Sed more laicorum quidam thesaurarii, quidam vero procuratores nominantur. Thesaurarii et procuratores Sanctae Mariae claves capsarum conservationis reliquiarum sanctarum, quae comptę sunt auro et argento, diligenti cura conservant, dantes certis temporibus aliquas ex illis numero sacerdotibus, ut populo ostendantur et ornetur altare maius. At finitis divinis offitiis ad loca conservantia reportantur. Procuratores autem ecclesiarum, quidam sunt Sanctae Mariae habentes curam ornatus et reparationis illius templi, cum peropus est. Hi servant mitram et baculum seu ferulam argenteam archiepiscopatus, et calices et paramenta magni valoris. Quibus omnibus utitur praesertim ipse praesul, cum celebraturus est in festis Paschalibus et aliis solemnitatibus magnis. Quidam extant procuratores Sancti Blasii, quidam Lacromae videlicet monasterii introitum, quidam Sancti Dominici, quidam Sancti Francisci, quidam Sanctae Clarae, quidam hospitalis pietatis et alii ecclesiarum diversarum procuratores Ragusii habentur. Quibus omnibus seorsum commissum est, ut bona locorum eis commissorum curent, ne malo modo distribuantur, et illa tueantur, si quis eorum usurpationi vacaret. Istis modis completur principatus divinus Rhagusii. Posset tamen quis plurimum ammirari, cur hunc omnium perfectissimum et principalissimum principatum ultimo loco posuerim? Cum ipsa eius dignitate, prestantia finis, bonitate, excellentia et omni iusta ratione aliis anteponendus videretur. Fatebor hisce de causis id fieri honestum fuisse, vel potius debuisse. Sed quoniam finis, qui primus est in intentione et ultimus in consecutione, principium et media praecedere minime debet, cum imponat his necessitatem, quae sunt ad finem, ideo hic principatus divinus postremo loco recto ordine servatus fuit, ut intelligatur, caeteros omnes principatus in hunc, tamquam in finem suum perfectissimum ordinari. Sic enim a phylosophis et doctissimis viris fieri cognitum est, sive grammaticalia, sive logicalia, sive naturalia, sive moralia, seu etiam rethoricalia considerentur. Nam cum grammaticae finis sit discernere congruum ab incongruo, quorum primo exprimitur mentis conceptus per orationem scilicet congruam et perfectam: prius traditur partium orationis notitia, quam de oratione fiat traditio. Cum vero logice finis existat verum a falso dividere per syllogismum, aut secundum alios per argumentationem, primo dicitur de terminis, oratione et propositionibus, quae sunt partes syllogismi, deinde de syllogismo. Sed cum rethorice finis sit apte dicere et quodam ornatu argumentari vel concionari, primum genera causarum et caeterę partes simplices determinantur, postea vero docemur finem consequi. In phisicis componitorum naturalium notitiam quaerimus, quae nisi prius cognoscitur partes compositi, scilicet materia et forma, nunquam haberetur. Impossibile est profecto compositum noscere illius ignoratis partibus. Moralia demum felicitatem intendunt, ad quam hominum mentes impellere nituntur, persuadendo rationibus et exemplis. Et quia nemo felix esse potest nisi virtuosis operibus fulgeat, hinc est quod primo de iis, quae ad felicitatem conducunt, tractetur, autem in fine de ipsa felicitate. His ergo rationibus et aliis multis motus ultimum feci in ordine principatum divinum, de quo cum plura dici potuissent, haec pauca sat esse iudicavi. Si qui alii principatus in urbe Ragusii perpetui inveniantur, ad aliquem eorum duodecim, qui dicti sunt reducantur, necesse est. Quare de magistratibus successione perpetuis hactenus dictum sit. Deinceps de temporalibus dicendum censeo.

De principatibus temporalibus utilibus. Cap. XVII.¶

Cum sint quidam in urbe a superioribus alieni principatus, non quidem neccessarii sed utiles et honesti, qui a Senatu vel Maiori vel Minori aut Rogatorum iuxta diversa interdum occorrentia ad tempus instituuntur, de his breviter dicere disposui, eo maxime quod illorum nullus ordo servatur, quoniam quae in temporibus extraordinaria, quo ad nos eveniunt, nullum inter se ordinem habere videntur. Eiusmodi sunt isti principatus; conclusis et firmatis conventionibus aquaeductus cum ipsis conductoribus, ut in secunda parte dictum est, ellecti fuere octo nobiles, qui dicti offitiales aqueductus diligenter curarent, ut canale eiusque muri stabili fundamento et duratura aedificatione fierent et murarentur, ne parsimonia calcis, aut aliarum rerum neccessariarum tanta pecunia reipublicae inepte expenderetur. His etiam onus iniunctum est, molendina et caetera utilia urbi fabricandi super eo aquaeductu, omnibus autem illis perfectis cessabit, ut arbitror, id offitium, quanquam meo iuditio foret laudabile, ut principatus unus institueretur perpetuo trium saltem mutandorum annuatim, quorum interest saepius revidere, an canale seu aquaeductus vel molendinorum fabricatio aliquod detrimentum pateretur, quo constante vel reparari facerent, aut Senatui minori, cum solicitudine rem oportunam indicarent. Simili modo, cum palatium magnifice et sumptuose cum columnis altis et grossis ornatis diversarum imaginum sculptura Senatus consulto fuisset aedificandum, elligerunt quosdam nobiles, qui illis omnibus operibus palatii praessent, et illos dixerunt offitiales operum vel aedifitii palatii. Finito palatio hic similiter principatus desinet. Cum etiam scribendum est quodvis novum decretum, aut alicuius magni ponderis dictitantur litterae, quae foras mittendae existant, adsunt quidam nobiles cum scribanis, seu cancellariis animadvertentes, ut singula recte scribantur ex ordine a Senatu tradito; ea re finita completur offitium. Cum armantur triremes, instituitur classis princeps, et unius cuiusque triremis supercomitus, qui cum reversi fuerint, nullam in classe amplius habent potestatem. Cum suspitione pestis salariandi extiterint nobiles remansuri ad custodiam civitatis, quibusdam detur auctoritas illos quoquo prętio eis viso salariandi, illis autem salariatis desinit talis principatus. Hoc pacto diversis multimode occurrentibus statuuntur in Rhacusio plurimi principatus utiles, honesti et temporales, de quibus plura inserere superfluum videtur. Si quis ergo abiectis passionibus aequo animo et speculationi diligenti adverterit consilia, iuditiorum genera civile scilicet et criminale, principatus successione perpetuos, et eos, quos temporales vocavi, verissime ratione mecum praedicabit, politiam Rhacusanae urbis recte a legum latoribus fore institutam, et iustis ordinibus ac provisionibus fundatam et firmatam. Quod maxime confirmat ipsius reipublicae magna prosperitas, et status pace perfectus, quo actum est, ut Ragusii commode reperiantur sex, quae sunt cuilibet bonae civitati summe neccessaria, immo sine illis civitas perfecta constare non potest. Haec sunt alimenti preparatio, arma, artificum opera, pecuniae abundantia, iudicium et sacerdotium. Ex quibus perpulchre colligitur agricolas ratione alimenti, artifices ratione pugnandi, praesertim divites, quo bellantibus et urbem defendentibus satisfaciant, iudices qui sapientia pollere debent, ut cuique ius debitum reddatur, et sacerdotes, ut Dei cultus, et animarum salus procuretur, civitati admodum fore necessarios. Parantur enim et undocunque vehuntur et feruntur alimenta, ut in prima parte ostensum est. Arma habentur copiosius, ut balestae archus, sagittae, enses, clipei, loricae, bombarde, lanceae, spicula et alia diversorum armorum genera. Artifices multi sunt ut lanifices, quorum operibus annuatim texuntur Ragusii pannorum laneorum quatuor millia, aurifices, navifactores, cimatores, sutores, carpentarii, muratores, cerdones, lapicidae, cordifices, fabbri, pilliparii et alii multi defensores urbis. Est fere incredibilis pecuniarum copia, sive thesaurum reipublicae, sive civium nobilium et plebeiorum opulentiam magnam si voluero describere. Juditium et sacerdotium ex iis, quae dicta sunt abundanter inesse manifestum est. De politia itaque dictum sit.

Explicit tertia pars de politia.

Incipit ultima pars de laudabilibus consuetudinibus Ragusinis.¶

Quarta pars caeteris praestantior. Cap. 1.¶

Quemadmodum omne quod est dividitur in silabam et accidens, creatum et increatum, rectum et iniquum, laudabile et vituperabile, divinum et humanum, ita omnis hominum consuetudo est divina vel secularis, de laudabili consuetudine loquor. Dicturus igitur de consuetudinibus Rhacusanis laudabilibus, quae divinum cultum attingunt primo, postea de secularibus loquar. Communis et laudabilis consuetudo marium et foeminarum est, solertissima cura singulis diebus sancta templa, cum domo exierint, adire, in quibus Dei offitia et missarum oblatio seu celebratio dietim exercentur, dicuntur et offeruntur vel a sacerdotibus secularibus vel religiosis mendicantibus, quibus mos est utriusque sexus ut plurimum perfecta missa super calice offerre unum grossum vel medium, quod profecto nullibi in Italia aeque generaliter tanta largitate seu elemosina fieri, vidi et audivi. Vivunt quippe ex eiusmodi oblationibus quotidianis complurimi sacerdotes, qui aliter victus et vestitus commoditatem non habent, benefitio firmo carentes, ignorantesque quid sequenti die ad victum habituri sint. Dominicis diebus Adventus Domini in crepusculo canitur missa Beatissimae Virginis Mariae in ecclesia cathedrali, cui intersunt multae personae admodum devotae. Tempore quadragesimali in eadem ecclesia meridiei cantatur missa, cui nobilium et bonorum seu divitum blebeyorum utriusque sexus pars plurima interest, tametsi mane missam submissam audierint, illa autem perfecta pransum itur. Cum fere omnes matronae tam nobiles quam plebeyae post primum partum seu tempus competens primo partui et si steriles fuerint omni quasi tempore vellato capite incedant, tempore devoto quadragesimae nullam vel antiquam, vel iuvenem videres capite discooperto incedentem. Sunt autem studiosissimae divinis adesse officiis, et indulgentias visitare spreto omni labore itineris saxosi, vel montuosi, prae caeteris dominabus, quas ubilibet viderim. Ferunt tamen omnibus temporibus quaedam matrimonii insignia ab utraque aure pendentia aurea vel argentea auro velata, quae firmatur in velamine capitis, quae cercellos latine, obozi sclave nominant, non sunt autem auribus fixa, sed ponuntur et removentur ad libitum, ligantur autem quodam argentea catenula, quae firmatur in vellamine capitis, quod clizach, seu riguletum dicunt. Circulos istos potissimum in signum coniugalis copulae gerunt, quoniam plurimae innuptae viles tamen annulo utuntur. Ferunt tamen et annulos plures magni valoris. Sumptuose nanque ornantur a sponsis hoc exigentibus urbis abundantissimis divitiis. Hec modica dicta sint de communi omnium Ragusinorum devotione et laudabili divinorum consuetudine. Nunc dicam laudabiles mores Senatus, primo circa Dei cultum, deinde circa conversationem pacis, et tutellae civitatis et honorificentias forensium.

De laudabili processionum divinarum observatione, quae ex more servantur per dominum rectorem et Senatum Ragusinum. Cap. II.¶

Antiqua et catolica consuetudine Dei et sanctorum honore plures fiunt annuatim processiones, quae summo studio venerantur a domino rectore et Senatu Ragusino interdum Minori tantum interdum Rogato, interdum Maiori accensos cereos gerente, qui de bonis errarii communitatis emuntur. Earum prima est in ordine processio, quae fit tertio Calendas Februarii reverentia Sancti Blasii eius urbis protectoris, pro cuius quidem solemnitate plurima commendabilia servantur. Primum accedunt custodiae urbis vigilaturi fere omnes agricolae et nautici ex insulis, et aliis ruribus cum balistis, arcubus, ensibus, clipeis, et spiculis, quique sub eorum duce militantes bini et bini, precedentibus tibicinibus rusticalibus. Hi domino rectori se ostendunt facturi eius, et consilii mandatu; deinde omnes artifices cuiusvis existant conditionis, etiam carniferi, cereos et candelas ardentes in vigilia ordine binario in ecclesia Sanctae Mariae, ubi principale festum celebratur, offerunt, videntibus domino rectore et eius consilio. Sed ad processionem de qua est intentio iam veniamus. Quo festum processionis venerabilius sit, Senatus minoris decreto invitantur omni doctores salariati, et omnes advenae honorabiles, sive mercatores, sive alterius conditionis. Sedet autem dominus Rector sub architectis palatii in medio medicorum, nisi ibi fuerint qui altioris gradus vel dignitatis. Et utrinque alii forenses cum nobilibus Minoris et Rogati consilii, qui omnes adesse debent illi processioni, dum religiones mendicantium multis reliquiis sanctorum et vestibus sacris et aliis rebus divinis ornatae hymnos cantantes ad ecclesiam catedralem perrexerint. Tunc vero domino rectori presentatur cereus accensus depictus caeteris praestantior, deinde cuilibet tam civiillius consilii, quam salariato, et advenae invitato similiter praebetur cereus accensus sed non pictus. Hi omnes cerei de bonis reipublicae sanciente Senatu emuntur; et postea precedentibus tubis communitatis lictoribusque regiminis dopleria magna accensa manu ferentibus itur a domino rectore et a caeteris ordine bino ad templum Sanctae Mariae. Tuncque descendit ex loco, qui dicitur Sancta Sanctorum dominus archiepiscopus cum unis reliquiis, quem sociat dominus rector, vel cum lumine precedit. Post vero dominum praesulem graditur quidam nobilis adolescens, cuius offitium est cum quadam virgula illos percutere, qui indiscrete conarentur illas reliquias tangere vel turpiter osculari. Deinde alii sacerdotes, abbates et monaci ac religiosi mendicantes viritim descendunt, quorum quisque reliquias gerit, et singulum precedit unus vel nobilis, vel advena cum cereo ardente, ut decorentur sancti reliquiae, et post cuiusque tergum pergit adolescentulus nobilis, ea conditione, qua primus sequitur dominum praesulem; tamen meo tempore non ferebatur virga, quia forsan plebs solito facta est moratior. Illi reliquiligeri tot numero existunt, quot ferunt cereos, qui interdum sexaginta numerum excedunt. Ornatur atque altare maius illis reliquiis cohopertis auro et argento, quos thesaurarii sacerdotibus et diaconibus consignant super altari ponendas, ubi quidam nobiles asistunt illarum custodiae, quorum offitium desinit finita missa solemni, quoniam tunc omnes illae reliquiae ad capellam reliquiarum cum lumine reportantur. Itur cum processione sic ordinata circum ecclesiam. Fit autem utrinque personarum choors magna habentes candelas benedictas, quibus cum illas sanctorum reliquias tangunt, et se ipsos signo crucis et earum tactu armant. Cuilbet illorum adolescentulorum, qui terga sacerdotum sequuntur, cum sint per Consilium minus ellecti, dantur in praemium sui laboris duo grossi de bonis communitatis manibus camerariorum. Post prandium autem dominus rector vocat nobiles iuvenes utriusque sexus choreasque ac tripudia solatiaque delectabilia servat, et fieri iubet cum tubis et tibiis sonantibus, ut sicut animae saluti vacatum est ante, ita post comestionem corporum gaudio et delectatione tempus adhiberetur. Aliquotiens item iuventus mascula posito circulo argenteo quatuor unciarum in equis currit cum hastis, et qui annulum lancea ter sumpserit currens, illum recipit; et qua solatia ampliora sint, et spectaculum gratius, tres communiter habentur eiusmodi annuli, quorum uno ter acceptorum aliquem alter suspenditio, et sic fit, donec omnes traditi sint accipientibus et currentibus cum hastis. Sed octava die accedit dominus archiepiscopus, et secum dominus rector et Consilium minus at templum Sanctae Clarae, ubi eo mane ad honorem Sancti Blasii missa solemnis celebratur. Quinta vero decima die simili modo in ecclesia Sancti Blasii apud logiam solemniter festum ipsius colitur. Hoc triplex festum efficitur interpolatis diebus, quoniam in tribus ecclesiis dominus archiepiscopus, aut dominus rector simul interesse non posset. Sed non possum preterire aliud laudabilissimum, quod reverentia et honore ipsius eorum protectoris perpulchre, sanctae et pie servatur. Cum enim civitas ipsa sit tota, ut dictum est mercaturae dedita, nonnulli vel eorum infortunio aut sua, ut ita loquar, mercandi ignorantia debitis gravati urbem coguntur deserere, alioquin carceribus recluderentur. Quo igitur cum creditoribus pacisci valeant illi gravati, et civitatem ac familiam, et amicos visitare, triduo ante festum die scilicet ultimo Januarii summe mane arbor quedam altissima habens longitudinem et circuitum unius mali navis maximae in medio plateae in quadam columna grossa quadra erigitur, et fortissime clauditur, quae quidem columna charrus, et Orlandus dicitur, quoniam in illa est Orlandi forma sculpta ensem manutenentis in signum iustitiae, quae ibi exercetur. Nam ad illam ligantur, et fistigantur aliquando scelesti homines, quibus etiam interdum barba comburitur. In ea item est signata mensura brachii communis, quo mensurantur telae, rassiae, et res aliae, quae circum illam ab advenis morlachis, et aliquibus mulieribus venduntur. Illa autem cum tubis a nautis erecta, in cuius summitate ponetur vixillum Sancti Blasii, tute adveniunt, et urbem intrant omnes debitores mansuri libere septem continuis diebus, in quibus multi pacta cum creditoribus contrahunt. Cum itaque octava die deponatur, illis septem diebus tacet omnis civilium et criminalium causarum rumor, quoniam nemo cogitur cuiquam invito animo solvere, et si quis male meritus per id tempus foret passurus, protrahitur eius poena usque ad arboris depositionem, quae stendardum dicitur. Hoc malum sive stendardum item pari conditione levatur die secundo Iulii ad honorem translationis brachii Sancti Blasii superius nominati, cuius festum cum processione fit die quinta ipsius mensis. Sed non est haec processio solemnitatis et praestatione, cuius prior, cui hanc addidi honore venerat et consuetudine simili arboris, qua bis in anno fides infidis conceditur. Nam promissis deficiens infidus iure appellandus est. Alia processio secunda scilicet ordine temporis fit die nono Martii ex instituto quadraginta annorum vel circa, gratiae ut reddantur Deo et quadraginta martiribus, qui sua pietate et illorum intercessione, precibusque Sancti Blasii eo die liberavit urbem a turpi iugo servitutis, quod sibi coniuratum fuerat a quibusdam qui cognita coniuratione ab ipsis facta morte mulctati fuere. Hanc tantum sociant nobiles de Consilio rogatorum cum cereis accensis, iturque ad ecclesiam Sancti Blasii, ubi praedicatur, et gratia libertatis conservata a domino Jesu ad memoriam illorum reducitur, ut Deo grati esse non desinant. In festo Sancti Marci Evangelistae processionaliter ad illius sacram edem pergitur sed sine luminaribus, haec non est multum solemnis.

De processione devota, quae fit honore corporis domini nostri Jesu Christi. Cap. III.¶

Tertia solemnis, et sumptuosa devotaque processio fit in festo Sanctissimi Corporis domini nostri Jesu Christi, quam profecto ausim praestantissimam dicere et predicare. Nam primo omnes urbis viae principales salvia odorifera implentur, et sternuntur. Invitantur a domino rectore, et consilio doctores salariati et advenae mercatores, quos honore dignos iudicant. Intersunt omnes nobiles Consilii magni. Salariatis et advenis elargiuntur cerei a Senatu ex errario communi. Nobiles vero suis sumptibus eos emunt. Cum autem omnes religiosi mendicantes congregati sunt in ede sacra principali, tubis et tibiis communitatis sonantibus, et famulis regiminis lumina magna antegerentibus, dominus rector et advenae invitati, et nobiles bini ad ecclesiam pergunt, tum ex altari superiori descendit reverendus pręsul hostiam sanctam, hostiam nostrę salutis videlicet corpus domini nostri Jesu Christi manibus ferens in quodam tabernaculo cristalino, intratque sub uno velamine ligneo, chooperto pulcherrimo panno serici Alexandrino, vel veluto cremexino seu graneo. Huic, quod fertur a sacerdotibus, circum feruntur lumina magna. Adsunt in circuitu pueri campanullas pulsantes, precedunt religiosi, et seculares presbiteri devote concinentes hymnum, quem doctor Sanctus Thomas de Aquino ordinis praedicatorum ita sancte, ita devote, ita divine, ut nihil supra, edidit ad commendationem eius prętiosissimi sacramentis. Post eam archam Domini dominus rector, et doctores salariati, quorum duorum ipse medius est, et advenae mercatores una cum nobilibus bini sequntur, associatur enim unus advena uni nobili comiter. Post hoc autem caetera omnis multitudo admodum copiosa nobilium et plebeyorum utriusque sexus incedit. Recedunt autem ab ecclesia catedrali ordine praedicto, et eunt per quandam viam, ubi cum habitent utrinque plurimi nobiles et divites plebei, tamen quia circa finem ipsius plerique cerdones opera sua perficiunt, vocatur via cerdonum, exitur ad fontem iuxta monasterium Sanctae Clarae, tuncque fit accessus ad plateam per quam revertuntur. Est profecto multitudinis sequentis caterva fere innumerabilis. Nam perveniente domino rectore archam sequente ad logiam communem, multitudo foeminei sexus nondum apparet tota super platea. Has gentes copia grandi Ragusium conduxit pacis dulcedo, cuius abundat urbs ipsa. Saepius omnes flectunt genua et exoperiunt capita adorantes corpus Dominicum sanctissiumum. Audeo dicere hoc esse devotius et pulchrius festum, quod Ragusini sua devotione celebrent, et dignum ac iustum est ob praestantiam Salvatoris nostri venerandi, qui est festum omnium festorum et Sanctus Sanctorum. In festo praecursoris Domini, dominus rector et Consilium minus laudabilem venerantur processionem gratias reddituri pro sospitate urbi reddita eo die, cum viguisset pestis accerrima in MCCCCXXXVII, de cuius acerbitate in prima huius operis parte memoriam ampliorem feci. Celebratur item festum quorundam martirum videlicet Sanctorum Laurentii, Petri et Andreae, quorum corpora inventa sunt divina revelatione apud Catarum et Ragusium delata ad quorum etiam honorem die septimo Julii itur processionaliter ad illorum ecclesiam, quoniam ea die cessavit, ut audivi pestis quaedam. Fiunt postremo, ut aliquando de processionibus concludam, duae processiones, una in festo Sanctorum Simonis et Judae, altera in festo Sancti Simeonis prophetae, in quarum neutra feruntur cerei, nec invitantur aliqui sicut nec in superiori. In utraque tamen accedit dominus rector, et cum eo multi nobiles et advenae. Eunt quidem ad ecclesiam Sancti Simeonis ubi habitant moniales, ferturque illuc pannus ille praeciosus, in quo Simeon, non visurus mortem donec videret Sanctum Domini, recepit filium Dei praesentatum in templo iuxta ritum legis Iudeorum. Poniturque super altari dum missa solemnis per praesulem celebratur, qua perfecta refertur ad locum reliquiarum. Multae aliae servantur processiones ordinariae et extraordinariae, quas nimis longum fuisset ennumerare. Haec quidem mihi suffecisse videntur, quo legentes intelligant, singularem divini cultus principatus politici Ragusini devotionem et praecipiuum studium, quibus Deus illis pluribus auxiliatur, et favet. Mittitur autem in singula processione mendicantibus panis, et vinum pro prandio expensis reipublicae, deinceps cum de his satis dixerim, dicam quae servant circa religiosos praesertim verbi Domini seminatores.

De more commendabili exenia largiendi religiosis et verbum Dei seminantibus. Cap. IIII.¶

Cum quisquam religiosus forensis praecipue cuius fama laudabilis existat, Ragusinam urbem accesserit, eundem quam primum munere aliquo comestibili Senatus decorat, sique ibidem benefaciendo remanserit, pluries in anno pari dono visitatur, et potissime si dignitate provincialis, aut ministeriatus Dalmatiae aut vicariatus Bosnae potiatur. Sed cum antiquo more tribus diebus cuiusque ebdomadę tempore Quadragesimali predicetur verbum Dei in logiola chooperta, quam in prioribus descripsi, videlicet die Lune et Mercurii a fratribus prędicatoribus, sed die Veneris ab aliquo minorum religionis praedicantium eo die largitur aliquis prestans pisci, dumtaxat reperiatur venalis. In Pasca vero eorum cuilibet tot pecuniae de bonis errarii donantur, quot pro una cappa emenda sufficiunt. Et interdum alicui plures iuxta videlicet acceptionem gratiorem praedicationis vel ipsius ampliorem conditionem. Si quis Raguseus ordinis vel prędicatorum, aut minorum studio bonarum artium et sacrae theologiae operam in Italia praebere curaverit, illi suppliciter petenti auxilium decens de bonis communitatis perhibetur tam pro libris emendis, quam vestibus. Cumque ad perfectionem studii pervenerit, ei subvenitur a Senatu pro expensis, quae ex institutione Sanctae Matris Ecclesiae, et honore magistrati fiunt, dum gradus magisterii sacrarum litterarum ab eo suscipitur ab iis, qui ea autoritate potiuntur. Quod tum in plerisque actum fuerit, praesertim in doctissimo religioso domino magistro Jhoanne de Ragusio ordinis praedicatorum Parisii studenti, et postea dignius ibidem magistrato, ut audivi, largissime claruit. Ubique ego servavi erga alium eius ordinis fratrem, qui dicitur magister Blasius, cuius solicitudine aedificaverunt quidem monasterium Sanctae Crucis Gravosio meo quidem tempore. Ille magister Jhoannes est, qui legatus sacri consilii Basilensis ad Constantinopolis imperatorem et patriarcam multus angustias amore sanctae fidei substinuit. Hic mos summe laudandus a me dimitti non debuit, et digne additus est sacris devotionibus, quia sanctitatem sapit. De his actenus dixisse sufficiat, cum iam perdignum existimem de laudabilibus consuetudinibus communitatis loqui, quae ad seculum pertinent.

De fidelitate laudabili Ragusinorum sacrae maiestati regali Ungariae. Cap. V.¶

Fidelitatis Ragusinorum constantiam, quam sacrae maiestati regali Ungariae continuo servarunt, quis non ennarabit? Etenim postquam illi ultro se recommisserunt Venetis eos deserentibus, nunquam quovis turbine alterum caput, aut dominum vel optaverunt, vel quaesiverunt, cum tamen a multis aliis principibus molestati fuerint, qui eis pollicebantur, quaeque pacta facturos, quin immo ab omnibus se, et fidelitatem suam propriis [---] et praestanti animo viriliter defensarunt, prout seriosius ego ipse notavi in ea oratione, quam de ellectione, et coronatione serenissimi olim regis Alberti composui, sed tam uno verbo laudem maximam complectar, universa siquidem Dalmatia membrum pulchrum regni Ungariae vel vi superata, aut etiam voluntarie ab obedientia regni extirpata est, nisi sola civitas Raguseorum, quę adversum cunctos inimicos regni illius potentissime se ipsam conservavit. O quam laudabilis et perpetua memoria digne est eius modi fidelitatis servandae consuetudo, qua urbs in honore, et statu, et divitiis augetur.

De salutari et celeri consuetudine armandarum galearum contra piratas cum tribus exemplis. Cap. VI.¶

Prior fidelitatis perseverantia, et commendata consuetudo digne postulat, ut eam sequatur armandarum galearum velox et memoranda immo admiranda provisio, quae consuetudine quadam observatur maxime ad capiendos vel fugandos aut etiam perterrendos piratas, qui ardenti cupiditate navigia Ragusinorum expoliare nituntur, cum aliis sulcantibus Culphum Venetorum ditiora sciantur. Nam cum alia legna maritima communiter vehant triticum et alia blada, et parvi valoris mercaturas; haec Ragusina transferunt aurum, argentum, ducatos aureos et caeteras res maximi praetii, et parvi oneris indigentes minimo loco conservativo. Necessitate ergo imminente ea provisione celeri utuntur, quae vix credi a non videntibus potest. Armant enim uno die triremem in duobus duas, in tribus tres, et eas expediunt; qua in re digna ratione obstupebit omnis lector, qui non viderit. Quoniam ego, qui id oculis meis vidi, in eam considerationem veniens mirum in modum obstupesco, et tamen verum est. Cuius rei plura exempla audita, et actu a me visa possem adducere, sed asserente domino nostro Jesu: in ore duorum vel trium consistere omne verbum, duo audita et unum visum apponam, quae meo iudicio plenissimam fidem omnibus legentibus facient, et generabunt decorum. Narrant siquidem antiqui patres Ragusini, et in scriptis veraciter reperitur, quod cum illustrissimus Andagaviae dux regnum Siciliae occupaturus annis Domini MCCCLXXXIII de mense Decembris mitteret aliquos suos barones armorum capitaneos, et militantium imperatorem, quo conducerent saltem armatorum in equis decem millia, datis sibi multis denariis, et iocalibus pene infinitis vendendis, inter quos fuit una pars videlicet duodecima coronae regalis olim regis Ludovici, cuius partis extimatis fiebat tunc viginti una millia ducatorum, illi existentes numero LXXX navigantes cum una trireme, et una fusta seu bireme per Iliricum mare ligna Ragusinorum capere et depredari inceperunt, arbitrant et Ragusinos vel non audere aut etiam non posse ipsos se tueri et iniurias ac damna vindicare, et inter caeteras barchas unam Venetiis venientem multis bonis onustam ceperunt in Zuliana et expoliaverunt, ac captivum fecerunt quendam nobilem Ragusinum cui nomen erat Aloisius de Gozis. Hęc igitur scientes Ragusini nobiles spreto cuiusvis potentiae timore in triduo tres triremes armarunt, et expedieverunt munitas gentibus, armis, biscotto illis tribus diebus velociter facto et aliis rebus classi oportunis. Fuit autem eius classis capitaneus dux, et imperator quidam nobilis animosus vocatus Mattheus de Georgiis pater eorum, qui de Tamarra dicuntur. Et quanquam eo die tempestas vigeret maritima, foretque solemnis dies festus Nativitatis Domini, tamen Senatus decreto eo die ex portu vi remigantium extinctae fuerunt, illos per omnem Culphum usque Venetias die noctuque insecuturae donec eosdem invenissent. Sicque, favente Deo, qui superbis semper resistit, galeam et fustam illorum et illos magnates viriliter in festo Epiphaniae rapuerunt et Ragusium reduxerunt liberantes civem suum et caeteros suos subditos ab illis prius captos, et reficientes damna spoliatis. Caetera vero bona in illis et fusta reperta proportionabili conditione divisa fuerunt illis, qui in triremibus militarant. Captivi remanserunt numero octoginta computatis magnatibus ipsis et eorum nobilibus scutiferis et servitoribus. Principalium nomina hic infra scribam. Primus vocabatur dominus Petrus de Craon, cuius sanguis erat ex regibus Franciae, secundus dominus Tristanus de Roia, tertius dominus Johannes de Buel, quartus dominus Ludovicus de Montegaudii, quintus dominus Petrus de Corona, sextus dominus Cholardus de Chaleville, septimus dominus Arnoldus de Crichilimbergh, octavus dominus Robertus de Nelle, nonus dominus Philippinus de Linier, decimus dominus Johannes de Ver, undecimus dominus Gattifer, duodecimus dominus Pauper miles. Hii duodecim milites et magni principes erant famosi gentis armorum ductores, cum quibus erant alii nobilissimi viri, et inter alios duo prestantissimi scutiferi, quorum unus dicebatur Johannes de Steteville, scutifer regis Franciae, secundus vero Chons de Riciath natione Alemanus. Quomodo autem hii liberati fuerint dicam, tam et si proposito meo non sit necesse rem hanc ulterius prosequi. Hec illorum captivitas audita a principibus mundi, primum induxit sanctissimum Romanum pontificem Urbanum Sextum, ut procuraret eos habere, sperans illis mediantibus plurima commoda consequi, et tamen eos habere non potuit. Scripsit, et misit legatos serenissimus rex Franciae pro ipsorum liberatione, voluitque Ragusinis centum ac etiam ducenta millia ducatorum elargiri. Procuravit ipse illustrissimus dux Andagavia, qui post illorum captionem pauco tempore vixit. Intercessit serenissimus rex Carolus tunc rex Hungariae dissidens a reginis, ut relaxarentur. Legationem destinarunt Veneti, et illustris princeps dominus Bernabas de Vicecomitibus dominus Mediolani. Multique alii orbis principes et domini, quorum omnium persuasionibus, precibus, ac voluntatibus Ragusini volentes morem gerere matura et laudabili deliberatione statuerunt, ut illi libere absolverentur, dumtaxat serenissimus Francorum rex ad sacra Dei Evangelia iuraret, nullis temporibus se aut suos Ragusino principatui vel cuiquam Raguseo nocituros, ob eam illorum captivationem. At cum moris eius sacrae regalis maiestatis non existat iusiurandum tactis scripturis in aliquo eventu prestare, liberatio eorum per annum fuit producta. Demum iuravit tamen, ne tot viri prestantes amplius paterentur propriarum domorum exilium, quod cum prestitisset iusiurandum, quod caeteri omnes intercessores prestiterant, liberi ad propria remearunt secum ferentes perones crudos dictos sclave opanchi, quibus loco sotularium utuntur rustici Ragusini cum aureis tamen ligaminibus, quae quidem calciamenta ut res novas ad partes Franciae detulerunt. Hac in re tria laudabilia Ragusinorum gesta considero. Primo eorum animositatem, qua multorum potentiam magnam spreverunt. Secundo ipsorum liberalitatem fere incredibilem, qua summum precium pecuniarum prudentissime neglexerunt. Tertio fortissimam constantiam, qua iurare coactus est illustrissimus rex Franciae preter morem eius sacrae regalis maiestatis. Satis et prolixe digressus sum, sed iam ad institutum revertor. Alterum exemplum armandarum galearum exemplo huic additur auditum quidem a me. Audivi namque, quod in MCCCCVIII. cum sacra maiestas regalis regi Ladislavi seu Vinceslavi dominatoris regni Apuleae caeteras Dalmatiae fere omnes occupasset urbes desiderio regni Hungariae, ad quod plurimum aspirabat, sperans serenissimum regem et demum Romanorum semper augustum Sigismundum ex ipso regno evellere posse, ipseque rex Ladislavus nullo ingenio posset fidelitatem Ragusinorum corrumpere, credens vi et molestiis eos supponere, quinque triremes completas nocitum et predatum insulas et loca Ragusinis subiecta ardenti corde transmisit. Tuncque Ragusienses in proponito fidei servandae Sigismundo quamprimum quatuor triremes et duas biremes armarunt potentissime, quarum capitaneus fuit Andreas Martoli de Volzio nobilis quidem, ut intellexi, magnanimus verus christicola et devotus elemosinarius multum, qui cum bis visitasset sanctum sepulcrum domini Jhesu, illius similitudinem Ragusii in domo propria studuit hedificare, et extra urbis moenia apud quoddam eius tunc pulcrum viridarium, ubi saepius sacerdotes congregans eos honore Salvatoris nostri pascebat. Haec ipsa classis animos militantium in galeis regis Apuleas perterrefecit, et ita perterrefecit, ut terga dare Ragusinis sibi saluberrimum putarint. Fugientibus et fugatis eis, qui deinceps reverti non presumpserunt, salvata est Reipublicae Ragusinae libertas et fidei constantia. Tertium exemplum, quod meis oculis vidi, et ultimum sit hoc. Nempe currentibus annis Domini MCCCCXXXVI. de mense Novembris quidam Siculi piratae cum duabus fustis seu biremibus apud portum Tortulae pauca via distantem a Lesna plures barchas Raguseas, et presertim duas Venetiis venientes predati sunt, in quibus invenerunt ducatorum auri quattuordecim millia et quingentos aureos et plures, quos omnes sibi appropriaverunt cum multis aliis iocalibus pannis magni precii usque ad summam ducatorum viginti millia quibus acceptis versus Siciliam navigarunt. Tunc res haec Ragusinis anxia die Dominico circa horam missarum aperte fuit patefacta, unde immediate congregato consilio legem armandi duas galeas decreverunt. Sicque eo die electus est classis capitaneus quidam Nicolaus de Georgiis, filius olim Matthei, qui Francigenas caepit. Supracomitus autem Benedictus de Gondola, ambo quidem cauti, prudentes et animosi. Armarunt autem eas in duobis diebus, et ad illos insequendum emiserunt, tam et si fuerit necesse illas calcare, et sepo palmare, ac biscottum fieri facere, et homines in insulis et ruribus vocare, quę omnia simul biduo perfecta vidi atque cognovi. Erat tunc Ragusii vento resistente videlicet Austro classis chomertii Alexandriae seu Baruti Venetorum, cuius capitaneatu potiebatur quidam Venetus nobilis, cui nomen Leonardus Contareno vir gravis et dives valde. Erat autem cum eis reverendissimus dominus cardinalis Cipri patruus siquidem regis. Hii et alii omnes in illis galeis navigantes in incredibilem admirationem hac armandi celeritate impulsi sunt. Quis profecto non miraretur, et stupefieret? Ivit classis, sed piratas illos non invenit, tamen unam biremem aliorum piratarum, qui dimissa ea per terram fugerunt, captam Ragusium conduxit. Erat autem nova magna armis et remigio bene munita, et XII Ragusini nautae in illa vi remigantes in compedibus videlicet libertatem consecuti sunt. Plura possent alia exempla adduci, sed haec satis meum propositum confirmant, quare de hiis ampliorem processum minime fieri oportet.

De laudabili consuetudine tenendi, honorandi et salariandi medicos quatuor. Cap. VII.¶

Approbant omnes catholici scriptores gentilesque philosophi, medicos, qui honorandi sunt, morbis corporum remedia plerumque cum sanitatis restitutione Dei dono apponere, cum piissimus universi creator fragilitatem humanam miseratus gratiam lumen et intellectum sapientibus concesserit complexiones corporum herbarumque seminum et aliarum rerum virtutes et opera cognoscendi, ut scirent utilia sospitati eligere, adversa vero respuere. Existentibus itaque medicis utilibus immo summe necessariis cuique famosę civitati, laudabilis consuetudo Ragusini principatus generalis est, communibus expensis et stipendio quatuor medicos apud se habere, duos phisicos unum altero doctiorem, et duos cirurgicos, quorum omnium quisque lege, concordia et pactis obligatur, nulla privata accepta solutione, omnibus Ragusinis interioribus et exterioribus, privilegiatis et salariatis, pauperibus divitibusque illorum atque familiis bene ac diligenter gratisque mederi, et omnem operam eis possibilem studiosius prębere, ut sanitas egris restituatur, dumtaxat fieri possit. Nam philosophi recta sententia: «Neque rhetor semper persuadebit, neque medicus semper sanabit.» Sed si ex contingentibus nihil omiserit, cum sufficienter artem haberi dicemus. Quae autem eorum cuique salaria comunia persolvantur, nec me decet, nec oportet, aut mea interest explicare. Hoc tantum dixerim, ea illius summe et quantitatis existere, quo prestantissimos medicos deceant. Enxennia omni tempore a privatis personis uberrime recipiunt. Forenses tamen egroti eis solvendo visitantur, et medicos quodam prestanti honore venerantur, et decorant omnes cuiusque conditionis cives Ragusini qui necessitate urgente qui virtutis amore impellente ac bone famae desiderio. Nulla enim fama laudabilior, diuturnior atque verior quam quae a sapientibus et virtuosis aequiritur, vel augetur aut praedicatur. Haec omnia cum singularem commendationem promereantur, non fraudatur tamen digna laudatione reliqua in medicos una consuetudo, qua nullum eorum salariatum medicum consueverunt ullo tempore depellere, aut in totum salario privare. Quinimo si quis vel phisicus vel cirurgicus eis obsequens senuerit, fiatque et senio et egritudinibus corporis impotens, ob merita priora id animadversi turpissimum esse, qui iuvenis tibi servierit et potens, senem et impotentem expellere; illi provisionem communem decernunt, cuius ope tota eius vita se et familiam commode nutrit, liberatus ab omni onere medendi nisi pro sui libito. Hanc provisionem multis datam audivi, uni vidi ego. Ex primorum numero unum notabo, qui cirurgicus fuit vocatus magister Johannes de Aldoardis de Papia optimus quidem, ut fama praedicat, suae artis medicus, huic facto seni provisio omni vita elargita fuit. Alteri meo tempore id ipsum decreverunt, cui nomen erat magister Johannes de Teolo Patavus cirurgicus quidem. Nam cum non tantum senio quam egritudinibus gravaretur, quibus pro maiori parte vel iacebat, aut domi residebat, suęque impotentiae conscius Senatui renunciasset, decreto Generalis consilii proponente suadenteque Minori quinquaginta ducatorum provisio vitalis fuit illi definita. Audivi hoc idem servatum in aliquibus scribanis seu notariis; sed in aliis ipsorum salariatis minime vidi, vel audivi. Quare bene sperent omnes morborum curatores, et consiliorum secretarii, aliorum autem virtus et bene merita, videor videre; non ea conditione cognoscuntur. De hiis nunc satis, ad alia transeamus.

De magistris iuvenum salariatis. Cap. VIII.¶

Quia iuvenes hiis asuesci, ad quę appetitu vehuntur, politiam maxime ledit, imo palam corrumpit, et destruit; propterea sanxerunt divini sapientes, legislatorem, qui bonum communem totius civitatis intendit, presertim oportere, ut curet bonam disciplinam et dispositionem iuvenum post tertiam etatem quę finitur in principio quinti anni. Cum enim anima nostra sit tanquam tabula rasa depingibilis ut libuerit, tales cives habet civitas, qualis docentis doctrinam susceperint. Nam imaginem molli caerae impressam indurata retinebit. Hinc multi patres acerrime redarguuntur, qui cui comittant filios futuros suorum et reipublicae bonorum et status heredes ac possessores administratoresque summant doctrinam, qualem accipiant non curantes. Sed quid haec loquor? Ostendentes igitur, ut ad institutum redeam, cives nobiles Ragusini a se per multum adolescentes moratos optari laudabili more unum grammatice peritum stipendio communi tenebant, qui, exceptis paucis donis, gratis omnes civium filios edocebat et salariatorum. Postquam vero ego vel Dei permissione, vel astris inducentibus, vel etiam quadam inani spe mihi data, Ragusium salariatus veni, ubi secus, quam crederem et sperarem profecto actum est; cum solus omni civitati sufficere non possem, alius quidam salariatus fuit illis ut vacaret, qui vulgares litteras optat, et ego studio bonarum scientiarum vacantibus invigilarem, quod si actu perfectum fuisset, mea spe, qua confidebam, plures litteras Ragusinos efficere non essem fraudatus. Queret forsan quis doctus, quid honoris aut divitiarum aut laudis susceperim a Ragusinis, quibus ut subservirem florentissimam Venetiarum urbem contradicentibus omnibus amicis profecto gravibus heu heu reliqui, ubi diligebar, colebar, et in dies de virtute in virtutem, et de divitiis in divitias cum honore admodum crescebam? Is harum rerum inquisitor dubius velim remaneat. Nam non meas fortunas scribo, sed Ragusinorum laudabiles consuetudines. Quare patiatur queso, qui talia querit, dum vitae meae rationem et successum aut etiam hominum moerita a me pro studiis meis recepta latius quis describet.

De arte lanificii fundata Ragusii auctore Petro Pantela. Cap. VIIII.¶

Artificum copias et populi multitudinem urbem oportere nemo dubitat, tum urbis defensione, tum necessitatis victus et vestitus auxilio et ammonitione. Hinc invigilare convenit, et urbs queque eo artificio precipue decoretur, quo gentes innumerę iuste ad urbem vocentur, ultro veniant, ibique propriorum operum sudore quieto animo vivant. Hoc quidem pacto urbs et populi beantur. Cognito itaque summo suffragio quod ars lanificii videlicet pannorum civitatibus confert, nam concurrunt multę personę ad urbem cum absque utriusque sexus magna multitudine hominum ea fieri non possit, ut ipsam intelligentibus liquet statuerunt eam artem Ragusii supplantare. Cognoverunt enim multitudine gentium adveniente introitus communitatis augeri, ac domorum affictus, et vini optimum pro vendentibus futurum precium, et multos alios artifices ad urbem venturos. Sed quoniam eius artificii Lombardi sunt bene docti, idcirco duo fratres unius matris legitime geniti et duorum patrum videlicet Paulus Businus et Petrus Pantela Placentini, ut id artificium Ragusii fundarent, inventi sunt, quibus ut rem utiliter et cum diligentia conficerent, hęc infrascripta comoda Ragusini contulerunt. Concesserunt eis de bonis errarii communis iperperorum quinque millia decennio ab ipsis tenenda sine aliquo redditus vel utilitatis gravamine, cum quibus artem initiarunt, et radicitus fundaverunt. Fuitque expensis Reipublicę extra ianuam Pillarum domus quędam magna hędificata cum tinctoria et purgo deorsum, superius autem videlicet in primo solario sunt habitationis thalami et totius artis loca distincta per cameras, sub velamine vero domus sunt cloderie pro pannis extendendis et sucandis, cum opus est. Hanc domum decem annis gratis habuerunt, et totidem annis tanquam cives quo ad expeditionem et gabellas civitatis pro pannis a se factis tractati fuere. Sed quia ille Paulus brevi tempore vixit, omnis ordo et fama ac perfectio eius rei Petro attribuitur, qui domum illam ordinavit, et eam possedit, et artem omnes edocuit, est enim eius artificii peritissimus, unde in brevi fuit ditatus, vineas emit, domos proprias fabricavit, multas barchas et naves conquisivit, et finitis decem annis pecunias communitati restituit, et civilitati perpetuę Ragusinę ipse cum Philippo et Bartholomeo de Sylva suę sororis filiis gratissime donatus est. Hinc evenit multos advenisse urbem multis aliis artificibus exundasse et amplissimam famam per universum orbem sibi vendicasse, tantaque multitudo personarum crevit in urbe, ut ausim dicere eam unam ex causis extitisse, quibus invigilatum est aquęductui. Sicut ergo Placentię quidam huius Petri patruus, vocatus et ipse Petrus, aureis literis in libro lanificum seu mercantiarum scriptus est, quia primus eam artem illic fundavit, ita perdignissimum foret, ut hic Petrus non solum literis auri scriberetur in libro mercaturę, verum digne statuenda sibi esset in medio urbis statua quędam marmorea in sempiternam tanti beneficii, quod civitati contulit, laudabilem memoriam. Non enim a seculo auditum est, in Illyrico lanas pecudum Valentiae aut Tortoxae pannos efficere, quod eo auctore nunc habetur Ragusii, et ita habetur, ut annuatim texantur quatuor millia pannorum laneorum, quorum artificio miram consequuntur commoditatem omnes cives Ragusini, sive fuerint nobiles, seu plebei, sive divites seu pauperes, sive masculi seu femelae, et ut multa simul colligam, inde lucrantur advenae et terrigenae; affluit multis artificibus civitas, quae introitus gabellarum id propter lanificium amplissimos exigit; et cives qui ex redditibus possessionum vivunt, plurimum gaudent. Quare laudanda usque et semper est haec artificium pertinax dilectio, quae in Ragusinis nobilibus invenitur. Hac quidem dilectione et eorum principatus et totius urbis magnificentia duos bonos tubetas, duosque tibicines, quos dicunt pipharos, unum depictorem, unum mareschalcum equos ferripedantem, unum artificem, unum loricarum magistrum, unum balistas facientem, unum barbitonsorem, unum funificem, et alios multos artifices stipendio communi retinent; tam et si alii eiusmodi mecanici artifactores Ragusii commorentur, qui privatis solutionibus vivunt, licet non aeque commode ac priores quibus preter communes pecunias licitum est et privatas recipere. Sicque urbs Ragusina artificium operibus copia magna exuberat, de quibus sat dixisse videor.

De hiis, quae communitas Ragusina servat, cum illustrissimus rex Hungariae moritur, et etiam in novi electione. Capitulo X.¶

Dignum fuisset post pertinacem Ragusinorum fidelitatem collocasse commendabilem eorundem morem, quem servant diligenter cum quis eorum dominus rex Hungariae moritur, et alter defuncti loco rex legitime eligitur et creatur. Sed armandi celeritas adversum predones maritimos, medicorum ac docentium adolescentes digna commemoratio, et artificium utilissima provisio meum scribendi proponitum paulisper distraxerunt, unde tam et si prius dicendum hac de re fuerit, tamen acquiescet hoc in loco reponi; nec mihi idcirco subirascetur, dumtaxat sua commendatione non careat. Sed quoniam novi regis electio fieri non consuevit, nisi altero iam mortuo, primo sciendum est, quod cum Ragusinis firmiter constat regem Hungariae ipsorum dominum periisse, omnes lugubre vestiunt, prohibetur tubarum et tibiarum sonus, quo ad novus rex creatur, vel saltim duobus mensibus. Fiunt in ecclesia cathedrali ipsius exequiae funerales sumptibus non parvis communitatis. Nam eliguntur tres nobiles, quibus cura eius rei et expensa committitur. Hii diligenti studio in medio templis tabernaculum coopertum veluto altum parant, quod in longitudine et latitudine universum cereis ardentibus illuminatur, similiter et totus chorus desuper. Statuunt item per latitudinem trabes cum cereis accensis. Sed sub tabernaculo aptatur discus in formam et locum barrę, ubi stat corona aurea, ensis regalis, et caetera regiae maiestatis insignia; invitantque oratores, qui infra missam funeralem, quam celebrat urbis presul, vitam, mores et gesta principis defuncti enumerat et collaudant. Accedunt omnes mendicantes et monaci, qui cum canonicis et sacerdotibus omni officio illi divino intersunt; omnibus assignantur candellę ardentes sex unciarum quęlibet, nec deficit thuris vapor copiosus. Haec omnia cum parata sunt, ad templum concurrunt, et Senatus mandato veniunt dominus rector, et caeteri omnes nobiles, qui senatum ingrediuntur bini quidem. Nam coram atrio ad sonum campanae magnae congregantur omnes cum vestibus nigris, hoc statuto ut nemini liceat inde abire, nisi completa absolutione, quae fit a domino archiepiscopo, sed hos praeter nobiles alii fere cuncti cives utriusque sexus pueri, adolescentes, iuvenes, viri et matronae, et senes denique adsunt; nec aperiuntur apothecae, nisi post prandium, cum stetur usque ad tardam horam meridiei in exequiis venerandis, commoventur porro animi satis atque etiam satis compassione; nec fuit dimittenda oblatio pecunialis, quam singuli sacerdotes eo die pro defuncto rege celebrantes recipiunt de bonis communis. Cuique enim propria prebetur oblatio, cuius auxilio ipso die vitam nutrit; diceres rem devotam et summę fidelitatis ac sinceri amoris prestans et firmum iuditium. Huius rei testes multi dici et enumerari possent, sed ne longius pergam, me verum testem offero, qui id bis fieri vidi, primum pro morte serenissimi olim imperatoris Sigismundi ac Hungarię et Boemiae regis illustrissimi, cui defuncto Decembris die VIII. annis Domini MCCCCXXXVII. in Posonio Ragusini exequias celebrarunt die XX. Januarii MCCCCXXXVIII. Secundo pro serenissimi principis Alberti morte Romanorum, Hungariae et Boemiae regis illustrissimi, et Austriae ducis inclyti, qui cum exterminio imphandorum Teucrorum invigilaret, diem suum clausit extremum Octobris die XXVII in MCCCCXXXIX. Huius venerandissimę exequiae aequa priori expensa, sed meo et aliorum multorum iudicio primis ordine superiores, quo ad astantium prudentia factum fuit celebrate fuerunt die VII. Decembris eiusdem millesimi, quarum utrisque interfui, et post orationem cuiusdam magistri Blasii sacrae paginae doctoris ordinis prędicatorum rogatus ego cum totius Senatu plano consensu et ardenti me audiendi desiderio peroravi. Haec sunt, quae in funeribus regalibus servant. At cum novus rex eligitur, creatur et coronatur, audiuntur campanę festivae, deponuntur lugubres vestes, pulsantur tubae et tibiae. Fiunt processiones per urbem universam solemnes, lętatur omnis populus, dantur dona novum vera fide ferenti illi videlicet, qui regales litteras primum attulerit. Eliguntur et mittuntur legati ad novi regis sacram maiestatem cum muneribus et tributo, duntaxat debeant; qui nomine totius Senatus Ragusini privilegiorum et pactorum atque gratiarum confirmationem petunt, et fidelitatem constantissimam et obedientiam perpetuam suae sacrae maiestati spondentes, profitentesque clementissime consecuntur. Quae omnia solertissime facta oculis meis conspexi, cum electus, creatus et coronatus fuit ipse serenissimus rex Albertus, de cuius obitu prior facta est mentio. Habuit, qui litteram regalem presentavit, multa dona et singulares honores, sed presertim auri ducatos centum. Legati fuerunt Johannes de Gondola vir quidem annosus, Michael Marini de Restis, et Jacobus de Georgiis, qui munera pulcra et tributum debitum ferentes, quęque voluerunt, benignius impetrarunt, quinimo militiae honore si assensissent, ipse illustrissimus rex libenti animo Prage donasset eosdem, qui incredibili fere amoris affectu recepti ab eo, et visi ac decorati fuerunt, nec immerito, cum fidelissimorum suorum legatione potirentur de quo satis dictum sit.

De munificentia communis Ragusii ut venerentur forenses largitione. Capitulo XI.¶

Sed quis tacebit principatus Ragusini munificentiam laudabilem apud caeteras nationes inusitatam? Quis illam liberalitatem non admirabitur? Cum enim mari et terra quotidie transeundo adveniant multi notabiles, et interdum principes, in eorum quemlibet hac liberalitate et munificentia utuntur regimini praesidentes. Nam iuxta adventitii conditionem ei rerum comestibilium, quae per id tempus exiguntur donum commune largiuntur sive fuerit Venetus nobilis (cuique enim Veneto nobili singulari studio donant, cum Ragusium tangit transiens) sive Francigena, sive Gręcus, sive Sclavus, sive cardinalis, sive alter quivis pręlatus, aut etiam rex vel marchio, vel aliquis princeps, pertranseunt nanque interdum pręlati, reges, duces, et marchiones, et alii multi christianorum principes, domini et barones, militesque ituri Jerusalem ad Sanctum Domini nostri Sepulcrum. Nullus eiusmodi conditionis vir sine munere Ragusio abit. Vidi ego reverendissimum dominum cardinalem Cypri, marchionem illustrem Brandiborghi, excelsum unum ducem Austriae, et multos alios prelatos, et principes, barones, milites et viros suorum locorum famosos transeuntes non quidem uno tempore, quorum cuique tam ampla tam pulcra tam sumptuosa data sunt munera, quibus in maximam admirationem omnes id cernentes considerantesque et in stuporem adducuntur. Sed quid dicam de Sclavis nuntiis quidem dominorum circumstantium? Quorum quisque, tametsi saepius in anno veniant, amplissimo dono decoratur, nec tantum eis fiunt victus expensę, verum illis abeuntibus de bonis errarii gratis tribuuntur, panni, aromata trita, piper solidum, et confectiones, quo secum deferant. Hiis presertim civitas Ragusina quaedam extat fertilis vinea, cuius fructus colligunt omni tempore, cum gratum eis est. Hac munificentia multas adipiscuntur commoditates, et urbis bonam famam Ragusini. Nam liberalitate et iustitia precipue amantur, laudantur homines et quadam reverentia ab omnibus, et ubique excoluntur et venerantur.

De tutoribus qui fiunt pupillis et conservatoribus rerum advenarum morientium Ragusii. C. XII.¶

Pupillorum orfanorum atque delirantium cura singularis Ragusinorum silentio pretereunda non est, cum pietatem, sanctimoniamet rem laudabilem sapiat. Nam si qui remanserint patribus orbi vel utroque parente, nec sint etate maturi, aut etiam si quis lascive antiquorum suorum bona et indigne consummere iudicantur, et si quis vel infirmitate aut senio deliraret, non habens fideles dispensatores suorum bonorum, illis aut illi quamprimum Senatus minor tutores constituit, qui bonam curam habeant bonorum sibi commissorum, nec posunt electi tutores renuere, nisi solverint iperpera XXV pro pęna. Pro utilitate vero pupillorum et aliorum, quibus tutores instituunt, communitas, quanquam non egeat, illorum pecunias in se recipit, tribuens portionem seu lucrum quinque pro centum annuatim, et cum fuerint adulti, si voluerint eis restituuntur numero omnes eorum pecuniae, quod summe laudandum iudico. Sicque, si contingat quemvis advenam intestatum mori, illico Senatus minor aliquos conservatores fideles bonorum defuncti constituit, qui ea conservat, dum haeres illius aut venerit, aut nuntium pro illis accipiendis miserit. Tenentur autem, qui tutores aut conservatores fuerint, omnium bonorum sibi commisorum inventarium regimini presentare, cum non valeant de illis quicquam pertractare, nisi quantum eis fuerit ab Senatu concessum. Hic modus si in multis Italicis urbibus servaretur, multi quidem qui paupertate gravantur, opibus exundarent. Hoc igitur pacto utilitati civium invigilant.

De laudabili provisione, quae fit tempore pestis invalescentis, et fuga fere omnium. Cap. XIII.¶

Quoniam vero accidit interdum pestem epidimiae per officiales cazamorte non posse illorum auctoritate ex urbe depelli, laudabilissimus Ragusinorum mos est, statim omnes pueros adolescentes iuvenesque utriusque sexus ab urbe removere. Hii enim infectioni aptiores videntur, et sunt. Et demum ne tota urbs pereat, cumque nullum epidimię salubrius remedium ipsa fuga inveniatur iuxta medicorum sententiam, qui aiunt; fuge cito longe et tarde revertere; decernunt quasdam novas leges nonnullis nobilibus, qui stipendio communi conducti remanent toto tempore cladis urbem et rempublicam gubernaturi. Habent equidem arbitrium et auctoritatem totius Generalis consilii, artatam tamen multis novis decretis. Illis ergo commissa republica caeteri eunt ad loca saniora, qui proxima, qui remota. Remanentes abire non possunt pęna capitis et omnium suorum bonorum; conducuntque homines custodientes ianuas, muros et plateam civitatis provisione communi. Si quid grave aut periculosum reipublicae accidat, illico nobiles, et plebei qui extra sunt, ad portum conveniunt, providentes oportunis negotiis, et re ipsa poscente capitis abiecto periculo ingrediuntur, et datis ordinibus recedunt. Cum autem possunt exterius providere, cladi se non exponunt, et sapienter; quod, ut maxime clareat, quid acciderit in peste, quę viguit annis Domini MCCCCXXXVII. describam latius, quanquam id tetigerim, cum de dispositione aeris locutus sum. Eo tempore decem nobiles gubernaturi civitatem remanserunt, quorum novem infra quindenam periere morbo. Supervixit autem inter eos senior quidam nobilis aetatis annorum LXXXIII. vocatus Marinus de Restis, vir quidem fidelis, prudens, boni consilii, vigilans saluti reipublicae, amator forensium, christicola catholicus, et optimus civis; defuncta tamen illius coniuge, plebei stipendio urbem custodientes pari casu morbi omnes fere ceciderunt, sicque civitas destituta videbatur, quae res acerrima hiis, qui foris erant, nobilibus patefacta eosdem coegit consilium in Malfo et Daxa convocare, ubi statuti sunt tres nobiles scilicet Zupanus de Bona cum duobus, amator recti et honesti, qui mille homines stipendiarios manere iusserunt extra urbis moenia, ut urbem utrinque super montem custodirent; duę naves quęlibet cum centum bellantibus ante catenam seu portum ancoris tenebantur, cum hiis duę biremes armatę, et aliqua barcosia per mare urbem circuibant; preter haec omnia singulo die accedebant tres nobiles quilibet scilicet cum cimba eius sex aut octo nautis armata, habentesque certam provisionem, ante catenam portus commorabantur, intus solo illo laudabili sene totam urbem indefesse gubernante. Illi tamen semper petenti additi sunt iam remoto morbo sed respuentibus civibus ita celeriter reverti alii quidam nobiles, qui una cum eo principabantur, et rempublicam gubernarunt, donec universitas nobilium introivit. Istis igitur modis, et salutaribus remediis et provisionibus hactenus sese, urbem et libertatis dulcedinem laudabiliter servarunt, et a peste tutati sunt. Ea autem omnia tum vidi tum etiam audivi; meoque iudicio salubrius, illis novem defunctis, saluti et securitati conservationique urbis provisum fuit, quam ante. Verum nunc alias leges, alias provisiones, et multa decreta perpetuo hiis casibus observanda, ut audio, statuerunt, quae ad decimum principatum perpetuum deinceps spectabunt, nec hic ea fuerunt inserenda, quoniam de hiis tantum nunc loquor, quae consuetudine et non statuto perpetuo servantur. Consideret modo velim quisquis duxerit hęc omnia diligenter advertenda, et necessario asserat, oportet nil hac in re consultius fieri posse.

De modestia Minoris consilii et rectoris, cum audiunt virum gravem. Capite XIIII.¶

Arrogantię crimen summa cura vitare, et humanitatis ac modestię specimen et amęnum speculum omnibus viribus amplecti, sapientum sententia et natura duce non decet modo principantes, verum summopere et grandi vigilantia oportet. Illa enim odium, iram, idnignationem, inimicitias, lites, discrimina, infamiam, contemptum, et omnia denique mala in suos possessores tumidos et veneficos sine cunctatione et dubio convertit et accumulat. Mansuetudo autem et modestia animos hominum ad se allicit, iratos placat, amorem inducit, reverentiam trahit, inimicitia ammovet, lites sedat, discrimina frangit, famam bonam vendicat, honore precipuo decoratur, et illarum sectatores singuli laudant, colunt, et omnibus bonis dignos ubique prędicant. Ragusinus itaque Minor Senatus illa animadvertens raro quenquam virum gravem, utpote doctorem aut alicuius principis legatum, nisi prius rectore innuente sederit apud rectorem, consuevit audire, aut ei responsa prębere, quo effectibus eorum humanitatem ostendant, et foris animorum moderationem ostentet, cognoscaturque illos errare, qui Ragusinos superbos prędicant. Itidem laudabiliter servat ipse dominus rector, cum solus sedet, cuius etiam tanta est urbanitas, ut cuique seu nobili seu mercatori seu forensi, qui transiens digne eundem reverentia caputei capitis et oris salute veneratur, pari officio benigne correspondeat, quod profecto mansuetudinis clarissimum exemplar iudico.

Quo pacto pacem suam servant et imperium suum servant Ragusei sine bello. Cap. XV.¶

Et ut aliquando principatus politici Ragusini laudabiles consuetudines concludam, omnium prestantissimam postremo reservavi. Cum enim pace et concordia interiori et extrinseca nil magis regna, urbes et oppida augeat, conservet, et tutatur, ampliorique copia multiplicet opes communes et privatas, presertim in urbibus mercaturae deditis. Cunque exitus seu finis belli pax ipsa probetur, quam ut homines habere queant, sępius arma movent, omni studio, omni cura et omni solicitudine vigilant Ragusini pacem et concordiam cum omnibus tenere, laborantes, quo adpossunt, ingenio, pecuniis et patientia, ne ad bellum et dissensionem deveniatur. Salubrius profecto recte arbitrantur, quoquo modo sit pacem habitam servare, quam fractam et iniuriis damnisque lacessitam reposcere. Nam cum Ragusinis confines existant quidam Bosnenses domini dicti vaivodę idest duces (quoniam Ragusina Respublica opulentissima scitur) interdum eorum aliquis vel malitia, vel superbia, vel fatuitate, vel potius pecuniarum amara cupiditate dissidium, et pacis corruptelam appetere videtur (eiusmodi enim homines appetitui magis quam rationi servientes subserviunt) quod cum pululare sentiunt, illico antiqua eorum consuetudine modos omnes vias quasque et cautiones cum eorum consiliis Minori et Rogatorum Maiorique si opus est, adhibent, ut illius appetitum sedent, turbationem suam abducant, et tranquillum efficiant, et omne scandalum ammoveant. Mittunt legatos, qui bonis verbis persuadendo, muneribusque largiendo tum illi turbato tum consiliariis, quibus planius credere videtur, animum placant, appetitum temperant, et pacem atque amicitiam corroborant. O laudabilem morem, qui utinam a principibus et dominiis ac communitatibus Italicis servaretur. Non equidem tantis Italia tribulationibus foret afflicta. Id a Ragusinis cum antea fieri audisse, postea opere factum cognovi, presertim cum quodam potenti domino vaivoda Stephano, qui satis et plusquam satis palam minabatur, et iam pene copias paraverat adversum eos ipsos, qui prescriptis modis in tantum illius appetitum quietarunt, ut nil novitatis secutum sit; qua laudabili quiete firmata, cuncti forenses Itali in admirationem adducti fuerunt. Huic aliam non inferiorem addere dignissimum iudicavi. Hęc est illa qua cum pace et tranquillitate nullis armis, nulla demum violentia aut fraude populos et regiones dominorum circunstantium suo subdunt dominio, illis quidem dominis dantibus et volentibus. Nam cęteris nationibus fere omnibus bello, potentia, ferro, armis et fraudibus earum imperia augere laborantibus, hęc communitas Ragusina pacifice et amice suam iurisdictionem ampliarunt. Emerunt siquidem Canalia, Terras Novas, Slanum et alia multa loca sumptibus communis errarii, diviseruntque eorum locorum possessiones nobilibus et plebeis, cuique portionem condignam assignando; et huiusmodi possessiones, et quae sunt in Puncta Stagni, nulla causa vendi possunt, nisi ut filiae nubant, et tamen est necesse, ut habeatur gratia specialis a Consilio maiori. Queret forte quis, quare illi domini vendunt? Respondebo, amore et benevolentia magna et longa quam cum eis servant omni tempore Ragusini nobiles. Et merito eis complacere nituntur, et debent, cum in omni eventu cuiusvis infortunii, dum non agatur adversum salutem Reipublicae Ragusinae, urbs ipsa sit illorum cuique portus tranquillissimus, tutissimus, et requies certissima. Qui enim in civitate habitat, vim aut inimicos non timet, secure vivit, et sine capitis aut rerum periculo; etiam inimicum suum, si fuerit in urbe, oculis intuetur. Unde apud Sclavos proverbium exortum audivi; illos asserere: cum lepus, quem insecuntur venando, locum tutum ingreditur, Ragusium ivit. Verum si quis alteri pecuniae debitor fuerit, creditore ius suum petente et consequente, francus non est, quinimo cogitur, ut creditori solvat, sicut dignum et iustum est. Nolunt enim suam urbem aut esse, aut dici refugium seu speluncam latronum, at potius domum iustitiae, et fontem rectitudinis et aequitatis. Nam ubi iustitia deest, diu durari non potest; possem plures alias laudabiles consuetudines regiminis Ragusini describere, quae satis declararent, eos et bello et pace optimis moribus fungi. Sed quoniam etiam preter meam opinionem libellus iste plurimum excrevit, hii mores communiter descripti velim sufficiant, quorum intuitu et firma observantia perpetuas laudes sibi vendicant patres Epidaurii. Sequitur, ut pauca dicam de consuetudinibus coniugalis et funerum et aliarum quarundam rerum, quae paucae sed laudabiles erunt et videbuntur.

De laudabili more nobilium, qui nec assummunt uxores plebeas, nec plebeis nobiles tradunt. Cap. XVI.¶

Consuetudo antiquissima Ragusinorum pertinaciter cum summa virtute observata, atque nunc servatur, et dum Ragusium regnaverit, observanda circa rem uxoriam seu copulam coniugalem, quae matrimonium aut coniugium dicitur, apud omnes sanę mentis viros et rerum naturam considerantes similitudinemque morum inter coniuges requisitam amplissimis laudibus extollitur et commendat? Nam cum in uxore deligenda mores, ętas, genus, forma, et opes ea de re scribentium sententia spectari debeant, quae inter genus proavorum, a quo mores plerunque trahi videmus, maxime considerare oportet, indignum prorsus iudicant Ragusini nobiles se foeminis ignobilibus matrimonio copulare, aut nobiles dominas viris non claris coniungi. Nec inventum est usque in hoc tempus, quempiam nobilem Ragusinum sponte plebeiam in uxorem, aut matronam proavis claram plebeium hominem in maritum vel illius forma vel opibus, vel quavis dignitate delegisse, quod equidem commendatione dignissimum est. Cum enim solertissima cura, pax et concordia et morum proportionata similitudo viri et uxoris sit perquirenda, nonne saepius rixe et lites ob parentum nobilitatem aut ignobilitatem inter coniuges oriuntur, si presertim uxor ignobilis et maritus vir clarus existat, et econverso; unde dicitur: vis recte nubere, nube pari. Nunne si quispiam avaritia vel corporis pulchritudine aut qua alia ratione uxorem ignobilem duxerit, filiis a se gignendis dedecus et pudorem comperiat? Qui si recte proverbio dici cognoscimus, tales futuros filios qualem uxorem delegeris, quis dubitabit, filios matre ignobili, a proavorum meritis degenerare? Semina nanque bonitatis vel malitiae maximam partem terrae vel sterilitate aut fęcunditate, ubi iacta fuerint, sibi vendicant. Adde, quod maxime dissentiunt clarorum et ignobilium mores, victus, honestas, pudicitia, et cętera talium. Cumque expertissimum sit, infantium naturam a bonitate nutricum lactantium amplam dependentiam habere, quid in eis fieri credendum est, cum difformi materno in utero concipiuntur, et nutriuntur? Quare concludere licet, eum morem Ragusinorum, quo filii ad virtutem merito incitantur claritate proavorum patrum et matrum et rixarum causa removetur, ab omnibus viris gravissimis singularem et precipuam commendationem promereri. Coniunguntur tamen matrimonio mulieribus nobilibus aliarum urbium ut Durachii, Catari, Spalati, Jadre, Tragurii et cęterarum civitatum nobiles Ragusini, qui illarum urbium viris claris et nobilibus eorum filias et sorores nuptiis legitime nectunt. Conviviis proinde et nuptiarum gaudiis nobilium non intersunt plebei, exceptis salariatis, qui cum eorum uxoribus sive advenis sive terrigenis ut plurimum sponsas comitantur, eodemque officio plebeiorum nuptiis non adsunt nobiles. Servatur autem hic ritus in matrimoniis seu affinitatibus contrahendis. Nullo pacto quis iuvenis aliquam sibi in uxorem tribui postularet, ne rubens excluderetur. Qui igitur filias aut sorores nubiles habuerint, hii generos vel leviros seu sororios expostulant, et alicuius medio affinitatem confirmant. Biennio, vel triennio, vel interdum quadriennio, seu etiam quinquennio sponsus ac sponsa iurati permanent, maxime ob immaturam uxoris ętatem. Nam cum sunt decem vel undecim annorum aut XII. iurantur et promittuntur, marito autem sociantur anno quintodecimo vel sextodecimo, et inde supra. Datur sępenumero sponso pridem dotalis pecunia vel tota vel ipsius pars, quacum mercaturę vacat, et eius opes augere laborat, licet interdum aliquibus longe secus eveniat: dum iurati vivunt, raro sponsus suis oculis sponsam intuetur, tametsi in domo soceri sępius convivetur, et illud adeat. Sic enim moris est tam nobiles apud quam populares, qui eos ut magistros et dominos imitantur.

De cerimoniis quae servantur quando traducitur uxor. Capitulo XVII.¶

Postquam dictum est et de genere uxoris, quod attentissimo spiritu querunt Ragusini nobiles, relictis aliis, quae exiguntur in uxore, de modo eam traducendi dicere constitui, qui est iste. Octo diebus priusquam traducatur, sacrista Sanctae Mariae post Evangelium decantatum ex pulpito alta et clara voce nunciat populo, talem virum octava die sequenti uxorem ducturum talem dominam, nominans utriusque nomina et cognationem; quod quippe laudabiliter et catholice servatur, ut quicunque scierit aliquid obstare, quominus fieri possint legitimę nuptiae id manifestare festinet; dicunt autem illum diem nuptiarum fermentum, quoniam eo die fermentum pinsant, ex quo panis nuptiarum conficitur, tuncque sponsus festat, et suis consanguineis epulas et convivium prebet. Antiqua consuetudine die fermenti sponsus omnibus fere nobilibus, si nobilis fuerit, et medicis, magistro scolarum, cancellariis omnibus, et rationato solebat unius tartarę quartam partem, et vini duas fialas munifice delegare, quinta vero die sequenti vel etiam octava cuilibet nominatorum unam galinam elixam, carnes suinas congelatas, et vinum pari vice. At nunc perpauci id servant, nisi fuerint predivites. Caeteri enim nec omnibus mittunt, nec bis elargiuntur. Postergant equidem presertim plures salariatorum, qui literas profitentur, et tantum unum donum transmittunt. Qua in re videor videre, quod sicut homine senescente avaritia iuvenescit, ita etiam sublimiore illo ratione status reipublicae, miseriam magis excolat. Nam tametsi primus mos foret sumptuosior, et prodigalitati propinquus, secundus vero moderatior, et forte consultior, et liberalitati vicinus; indignum tamen est literarii ordinis viros postponere. Huius rei testes sunt multi salariati et ego, qui simul id sumus experti, et in dies actu ipso experimur. Mane traductionis accedit unus ex notariis communitatis cum duobus testibus sponsam interrogatum, an in talem virum ut in suum legitimum sponsum consentiat, quae quidem, ut moris est sponsarum, vel voce demissa vel inclinato capite, quod interdum ab astantibus matronis manibus capiti sponsę appositis curvatur, assensum prebet; deinde accedit sponsus pręcedente uno puerulo, qui cereum accensum manibus gerit, et eam annulo aureo desponsat, nullo penitus salvete facto; nisi voce depressissima. Apponitur autem sponsae capiti scilicet corona argentea auro tecta, et lapidibus preciosis ornata in signum virginitatis, qua ammissa per copulam carnalem deponitur corona, qua nisi virgines coronantur. A tergo autem pendet quoddam palium siricum diversorum colorum, quod antiquitus stragula vestis dicebat, id quadam catinula argentea nectitur, ubi tenet dexteram manum chirotheca coopertum. Levam vero sub veste nudam celat. Quidam adolescentuli, et iuvenes, ac matronę et virgines nobiles ex parte sponsi tubis et tibiis sonantibus mittuntur, ut sponsam conducant, dominae vero sanguine sponso coniunctiores sponsę capiti, hoc est super illa corona, coronulas seu serica apponunt, et eam osculantur, quae cum e domo patris itura est, benedictionem Abrahe Isaac et Jacob audit prius a sacerdote patre animarum eius domus, deinde ab avo, si avus est, postea a patre vel patruo deinde ab avia si fuerit, et demum a matre, vel matertera. Incedit autem media duarum matronarum sanguine sibi vinctarum, quas babizas vocant, hę enim eam docent, quae tunc servanda sunt, in lectum collocant, et de mane illam exurgunt. Quędam pedisequa suę vestis, quae guarnazonum antiquitus vocabatur, caudam longam, faciem pene usque ad terram inclinata, id est cernua brachiis defert. Ea nanque cauda tunc brachio a sponsa geri nequit, nec esset decens, ut ferretur. Omnes, qui aut quae partem sponsi decorant, precedunt, et hii hęque epulas paratas edunt nuptiarum; sponsam et eius parentes decorantes secuntur, et ieiuni ieiunęque domos proprias repetunt.

Avus aut pater sive patruus sponsae seu eius propinquior eam medius duorum veneratiorum sociat usque ad iannuam sponsi, et cum perduxit eam in tutum portum revertitur. Cum receditur a domo paterna, itur ad ecclesiam Sanctae Mariae, ubi sponsa apud altare maius missam audit genibus flexis, offertque ducatum unum et quenque infra sacerdoti celebranti. Sponsa, dum it ad coniugem, sępius gradus sistit inclinato capite modestissime salutans, qui eam speculantur. Solebat ei mel dari esum ad ianuam sponsi et butyrum, ut sciret eligere bonum, et reprobare malum; eratque in ingressu ianuę vas plenum lacte aut aqua superposito lacte, quod sponsa cum pede ingrediens effundebat, ut indicaret a se in ędem ferri bonorum temporalium copiam; dabatur et sibi in limine cereus ardens, quem ferebat ipsa usque ad locum suae sedis. Nunc autem pauci servant eas cerimonias, quae gentilitatem sapiunt. In convivio non comedit sponsa, quoniam prius in domo paterna bonis cibis et postea in camera reficitur. Die traductionis adsunt nuptiis amici et necessarii seu consanguinei sponsi. At altera die accedunt pater et mater et cęteri consanguinei sponsę, ibique convivantur animadvertentes, quid nocte precedenti actum sit de filia, an scilicet salva sit. Octava vero die accersitur ad aedem parentum, qui prestans convivium et sumptuosum efficiunt. Credo per id tempus abunde sponsi et eius domus conditiones laboret enarare suis parentibus; datur item ipsi colus depicta cum lana alba et rubea, et fusi, et digitarium argenteum pro suendo, ut frustra tempus non exponat, imo filet perornate, et suat aliquando. Haec omnia servant adhuc populares suo modo. Si quis eum ordinem recte consideravit, in ipso cognoscet honestatem, venustatem, solatium, gaudium, et festivitatem, atque nuptias admodum sumptuosas, de quibus dixisse sufficiat. Si addidero viduum viduam ducere in crepusculo ommissis prioribus solemnitatibus, sed si viduus virginem traduxerit, cerimonie omnes servantur excepto uno. Nam tubarum sonus non precedit eos, qui ex parte sponsi pręeunt, sed solum sponsam et suos; si vero vidua a non viduo ducatur, servantur priora excepta corona virginitatis, et ad missam accessu.

De opere pietatis sociandi et venerandi corpora defunctorum. Cap. XVIII.¶

A nuptiis ad opus et morem pium defunctos humandos comitandi congruus et decens est transitus. Nam proverbio dicitur, in nuptiis et funere amicos dignosci, quod sibi id velle videtur eos, qui sincere amicantur, prosperis gaudere, et adversis ac se ipsum et ultra tristari. Cadaver Ragusinum nobilis viri vel mulieris non pestiferum (nam id a paucis sociatur) et destitutos mares socians veneratur dominus rector cum fere omnibus nobilibus, quos prosequuntur cives et mercatores plebei, et plurimi artifices. Matronae nobiles matronas et virgines plorantes capillis per humeros sparsis, sociant, tenent, et ortantur. Ferunt autem feretrum nobiles ętatis contigue defuncti non quidem humeris at vi manuum. Plorantes mulieres in orbe feretri stant; et incedunt se decapillantes, proiiciuntque capillos super cadaver, cuius manus et faciem sępenumero osculantur, cum illi ipsum deponunt, quo paululum requiescant. Unde sicut sponsę interdum stant in via salutantes, qui ipsas speculantur, sic funus aliquando deponitur, ut id viventes interdum complectantur. Humato ipso, dominus rector cum maribus dolentibus it ad ecclesiam cathedralem, et secum alii nobiles, ibique aut urbis presul aut aliquis frater mendicantium predicans vitam defuncti aut defunctę commendat, et ex parte turbatorum gratias agit. Tunc vero sociantur dolentes omnes usque ad domum, ubi sunt simul comedentes et sedentes usque in tertiam diem, quando post prandium eunt bini ad logiam, ubi sedent aliquandiu. Dominę vero dolentes a mulieribus ad aliam domum seorsum a masculis conducuntur, ubi sit similiter ab aliquo mendicante mortui laudatio et vivorum quaedam exortatio. Ibi sunt pluribus diebus lacrimantes et una convivantes. Sunt quaedam mulierculae inopes doctę quendam modum ploratus, qui non intelligentibus cantus videtur; hę precio accepto funus pręcedunt eum conquęrendi seu plorandi ritum alta voce exprimentes. Haec omnia in funeribus popularium fiunt; excepto quod dominus rector non comitatur, licet alii nonnulli nobiles interdum interesse dignentur, nec itur ad ecclesiam cathedralem, quo in morte nobilium tenditur. Funeribus tamen medicorum, scribanorum, seu cancellariorum, et aliorum salariatorum alicuius precii intersunt dominus rector et cęteri fere omnes nobiles. Haec de pietate Ragusinorum in defunctos breviter perstrinxi, et sat sunt.

De reverentia quam caeteris temporibus anni filii et filiae, nepotes et neptes exhibent suis maioribus. Cap. XVIIII.¶

Scriptum est, honora patrem et matrem, ut sis longevus super terram; et exposcunt boni mores, ut nostros maiores natu veneremur. Hinc Raguseorum mos est laudabilis, ut in festis principalibus filii emancipati, et filiae nuptae, nepotes, neptesque parentibus, patruis, materteris, et aliis necessariis aetate maioribus reverentiam exhibeant singularem; et pacis osculum priusquam pransum accedant. Festa autem principalia intelligo Nativitatem, et Resurrectionem domini Jesu, et eiusmodi.

De pedisequis quae matronas sociantes eas pręcedunt in via, cuius contrarium fit in Italia. Cap. XX.¶

Omnes, qui bonos mores sapiunt, matronis euntibus cedunt, idcirco in Italiae partibus ancillę quae pedisequae appellantur, post earum dominas eunt. At Ragusii cum gens fere omnis (exceptis nobilibus et civibus plebeis divitibus, et artificibus aliquibus, et Italicis qui reverentiam dominabus praebent) sit omnino a bonis moribus aliena, nec advertat, quo pacto incedat, aut currat per urbem, aut cui obviat, aut an quam personam offendat. Matronae omnes Ragusinae et advenae ibidem abitantes famulas premittunt, quae recto nomine pediseque dici nequeunt, cum pedisequa dicatur pedes dominę sequens et pręcedunt hic dominas. Qua in re matronarum prudentiam non possum non laudare; laborant enim pro earum salute. Nam si quis belluę more iens aut currens offensurus esset matronam, primum percutit ancillam, qua percussa, vel ille rusticus matronae cedit motus voce, aut repugnantia famulantis, aut etiam ipsa domina immorigerato illi, ne pari verbere pulsetur, cedere studet, unde alterutro modo salva e manibus rustici evadit.

De triplici moneta Ragusina, et modo vendendi comestibilia minutim, qui cedit, et comodus est omnibus, sed maxime pauperibus. Cap. XXI.¶

Postremo dicere dignissimum iudicavi de triplici moneta Ragusina, et modo quo comestibilia venduntur minutim communi omnium sed maxime pauperum utilitati, et commoditati plurimum serviente. In omni equidem recte ordinata civitate favori et apto victui eorum, qui gravantur inopia, magna solicitudine invigilatur. Nam ipsorum maior est multitudo. Et quia moneta in plures partes divisibilis admodum utilis est et necessaria omnibus, sed prepue inopibus. Idcirco Ragusii laudabiliter triplex funditur seu sculpitur vel insignitur moneta; prima et secunda argentea, tertia vero est ramea; prima dicitur grossus valoris trium solidorum Venetorum, in cuius una parte imago est Dei, at in altera Sancti Blasii protectoris urbis. Supra grossum maioris precii nulla est moneta Ragusina, nisi ducatus aureus Venetus, vel alterius dominii. Secunda dicitur medianinum, quia medius grossus est valoris unius solidi cum dimidio Veneti; in huius uno latere sculpta seu impressa cernitur capitis domini Jesu figura, in altero Sancti Blasii. Hę due monetae per universam Bosnam Rassiamque tanquam bonae, ac sunt, expendantur precio et valore Ragusino. Tertia moneta ramea est, quam folarum dicunt; in istius una parte ·R· in altera caput hominis videtur insignitum, ad imaginem antiquarum monetarum ramearum, quas reges seu imperatores Constantinopolis seu Romani antiquitus fundebant, earum nanque grandis abundantia Ragusii esse solebat, et expendebantur. Hac nulla minoris valoris moneta habetur, triginta enim grossum cambiunt, quindecim medianinum, decem autem computantur pro uno solido Veneto. Hac est commodisima omnibus abitantibus Ragusii, et presertim egenis qui dietim emunt res necessarias victui minutim. Nam ut modus laudabilis vendendi comestibilia describatur, habens triginta folaros emet panem, carnes, olera, oleum, vinumque tale, quale cum fuerit vini copia, venduntur equidem omni tempore bona vina, minus bona, et tristia, quodque precio suę bonitatis vel malitiae minutim dico. Quod ut clare pateat. Ecce fit panis venalis quatuor folarorum, carnium castrati libra venditur decem folaris, et interdum duodecim, et similiter agnorum. Bovum autem, hircorum, pecudum, caprarum, et arietum octo, et interdum decem, quarum libram et libras macellatores unicuique vendere consueverunt iuxta emptoris voluntatem. Sed olera ut caules, blites, lactucę, petroselinum, ruta, rucula, salvia, borago, cicorta, radichium, raphani, radices, fęniculi, fronde, floresque, seu semina anetum, rosę, violę, lilia et cętera talia; similiter ceresa, amarena et eiusmodi fructus in fasciculis feruntur, vendunturque a rusticis, illorum autem fasciculorum unusquisque venditur uno folaro; similiter scopę mirteae, unde fit, ut quilibet cuiusvis aetatis olera et tales fructus optime sciaet et possit absque dolo vendentis emere, qui ementi deligendi sibi grata tribuit libertatem. Poma vero et pira recentia et vetera, fabę recentes, ficus, caricę, nuces, avellanę, amigdala et huiusmodi fructus numero minutim venduntur. Potest ergo expendi in aliquo horum fructuum unus folarus. Oleum similiter follaro venditur uno, duobus, tribus et sic ultra; quare saepius mulierculae pauperes in sero emunt oleum uno obulo aut duobus in lucerna, ut noctu vigilent laborando, vel etiam in parapside ut ferculum condant. Sicque lac quoque venditur, et sinapicus sapor, limones, arantia, cucumeri numero veneunt, et quisque unum solum emit, cum appetit. Et ut brevis sim, tanta est hęc commoditas, quanta vix dici, aut excogitari potest, portitoribus rerum eiusmodi edibilium pueris quidem singula vice, qua aliquis eorum ad domum mittitur, unus folarus traditur. Sed num est dimittenda lignorum venditio? Non certe, cum sit comendabilis et fructuosa, lignorum salma interdum multa, interdum pauca secundum vel lignorum copiam, aut aeris temperiem et distemperiem uno grosso emitur, qui est precium, et tribus aut quatuor obulis, qui dantur portitori. Eunt autem ipsi ligniferi onusti humeros lignis per urbem clamantes et quęrentes emptorem, quare inopes non aportet, ut ab operibus suis devient necessitate lignorum. Onerantur autem illi ligniferi more camelorum, qui extenduntur in terram, ut commodo valeat onus apponi, dehinc aliorum auxilio elevantur. Ancillis, quae vitiosissimę sunt, ut recte commemorat Joannes Ravenas, vinum potui non conceditur, nisi in festis Paschalibus et tunc parce. Si qua fugerit a domino, preco publicus eam publice de mandato domini rectoris, qui id iubet, ad preces patroni proclamat, et tunc nemo eam pręsummit retinere. Carceratur et liberatur pro patroni voluntate. Cum datur triticum molendinario, ut farinam adducat, quidam officialis communis triticum ponderat, et demum cum apportatur farina, farinam, quae si fuerit aequivalentis ponderis ad plus deficientibus duabus libris, solvitur molendinario pro quoque stario grossus unus et folari XXIII. Si vero duabus plures librae defecerint; condemnatur duodecim folaris pro qualibet libra ultra duabus, pro quibus nullam pęnam incurrit. Possem plures alias consuetudines describere, sed quoniam principaliores abunde perscripsi, quibus opusculum hoc meum longius quam instituissem, auctum est. Plura nunc scribenda mihi non fuerunt. Sufficiant ergo hęc, quae de laudabilibus consuetudinibus Ragusinis notavi officio meo ad laudem omnipotentis Dei, qui Ragusinis nobilibus et civibus plebeis opes multas sua pietate concessit, et in dies elargitur. Unde omnes, qui possunt, domos magnificas hedificant, vestes sibi et suis dominabus pomposas et honestas sericas et laneas efficiunt, dominarum indumenta lapilis, margaritis preciosis, argento et auro ditissime ornantes.

Convivia inter se sumptuosa gaudentes perficere saepius consuescunt, et pauperibus presertim sacerdotibus pie auxiliantur, ut cum eis Deus usque participare dignetur eius summam pietatem et clementiam suęque bonitatis clavum, quo cuncta mirabili ordine regit et conservat.

Brevis epilogus operis ad inclytum Senatum Ragusinum. Cap. XXII.¶

Ecce magnifice Senatus Ragusine descriptionem habes situs et aedificiorum, politiae recte a legislatoribus institutae, et laudabilium tuarum consuetudinum fere omnium, et ipsius urbis universę seu plebis tui perpulcri et ornati Ragusii. In qua quęcunque a me redacta aut descripta et dicta sunt, non tui favoris impetrandi ut in principio declaravi cum dictis oblocutorum veritatis sententia respondi. Sed manifestande dignitatis situs, tectorum reipublicae et comendadorum morum civitatis tuę Ragusinę et mei exercitii et ingenii experiendi causa tibi et omnibus bonis et gravibus viris in bonam partem acceptam iri opto, et tua in me benivolentia ac illorum mansuetudine summopere spero, atque confido. Quid tamen cęteri hac de re iudicabunt, nescio at tu, cuius titulo et honore hoc negocium suscepi, certissime scio, id grate accipies, atque collaudabis. Soles enim semper, quod ad tui decus et sempiternam memoriam editur, iocundissimum habere, atque laudibus et premiis admodum efferre usque ad astra. Qui si qua in hiis, quae scripsi gravia et erudita inveneris, ea queso glorioso domino Jesu tribuas, cuius ope ingenium excitavi, ut hoc tibi munus conficerem. Hoc itaque meum opusculum, in quo plures menses versatus sum, a me libenter accipies, qui tibi Deo teste rectissime obsecutus sum, et ubicunque deinceps fuero, tuo magnifico statui grata, quę potero, libenti corde efficiam.

Vale Senatus inclyte.

Explicit descriptio Ragusina edita ab eximio artium doctore magistro Philippo de Diversis de Lucca, confecta anno Domini MCCCCXL de mense Januarii ad laudem Dei gloriosi. Amen.