POEMATIUM
Dira bellorum mala deflet
Quippe ubi fas versum atque nefas, tot bella per orbem
Tam multae scelerum facies, non ullus aratro
Dignus honos; squallent abductis arva colonis,
Et curvae rigidum falces conflantur in ensem.
Virg. Georg. 4, vers. 505.
Ignea pacato fulgebant sydera caelo,
Occiduaeque aurae, et tranquilla silentia noctis
Lenibant curas, deffessamque alliciebant
Mentem jucundis se ut rebus traderet ultro,
Ipse sub abrupto sistens me culmine montis
Immenso mundi mirabar consita tractu
Lumina, et astrorum leges, et foedera sese
Queis trahere, atque trahi gaudent, et plurima mecum
De genere hoc tacita laetabar volvere mente.
Quae viva quondam solers a voce magistri
Perdidici, rerum et naturae arcana enucleantis,
Nempe illius, quo certe nec amabiliorem,
Nec magis aut Sophia, aut Musis et Apolline dignum
Terra tulit, nostrisque est his largita diebus.
Talibus intentus rebus, mirabile dictu,
Nescio quo superas confestim vector in auras
Impete, et aeolio longe feror ocyus euro,
Inque aliam ignotamque prius trans aethera terram
Sentio me raptum, saxosa et valle locatum.
Principio obstupui, quadam et formidine captus
Ac puero similis, qui post insomnia surgens
Multa timet, nescitque quibus fas fidere rebus,
Haesi animo; convertens hinc demissa retrorsum
Lumina regali formosam veste puellam
Conspexi; incessu dio et vultu facile almam
Uraniam novi, quae sic affata timentem est:
Pone metum, et gratos potius nunc concipe sensus;
Ipsa per aetherios dignata est ducere tractus
Nostra manus, celsaque hac te trans nubila sede
Ponere, quo propius caelestia corpora possis
Perspicere, astrorumque magis cognoscere moles.
Multa tibi infelix quae frustra scire laborat
Terrigenum genus, hinc manifesta luce patebunt
Clarius. Atque alio jam nunc quod in orbe moramur
Te monitum vellem, doctumque ante omnia: nempe
Noctivagus Lunae globus hic; loca sacra Dianae:
Ille suos etiam ceu Tellus, jactat alumnos
Extenta et regna, ac multas, queis jure superbit
Moenibus et vallis protectas continet urbes.
Quin haud longo istinc disjungitur intervallo
Urbs, caput et princeps merito quae dicitur esse
Quas inter cumque haec Divae magna triformis
Machina confectas servat: namque imperat illinc
Armis ingenioque potens rex, quem unde sequentem
Undique Sors ridens alma et Victoria ducit.
Ast non idcirco ante alias felicior ista
Est regio, aut minus afflictis circumdata rebus:
Queis Bellona modis populos urgere, quid arma
Ferre mali suescunt quamvis victricia, multis
Non alibi melius docet experientia damnis.
Haec ubi dicta dedit, vocem pressit. Cui ego contra:
Quas tibi pro tali persolvam munere grates,
Diva, quibusque tuas, decet ut me, laudibus aras
Accedam supplex? Ast hoc factum bene? Quod tu
His nec eges, magni nec pendis talia; namque
Sufficis una tibi, causasque in te invenis omnes
Ubertim gaudendi nostri haud indiga cultus.
Unum oro, tanto cum me dignaris amore
Pergere magnificam tecum contingat ad urbem
Ignotum doceas iter, et clara ostia monstres.
Annuit his Virgo, quidquam neve addidit ultra,
At sese vertens tenuis quo ducit in urbem
Semita, sollicito certa ut vestigia gressu
Observata sequar, montisque ut scandere coner
Ardua nutavit: sed cum prope moenia ventum,
Quisnam visa loqui poterit, quis pandere vera
Ni vos Memnosines forti nunc numine Musae
Et tu, docta Comes, dias in carmine vires
Gnaviter infundatis, opemque feratis amicam?
Vestibulum ante Urbis, primoque in limine Mavors
Late horrenda minans, inflato et pectore livens
Ambitio, atque auri sitis, atque superbia saevo
Mira supercilio, impietas, letumque, laborque
Et fraudes habitant, aliaeque ex ordine noxae
Sanguinea armigerum tutas quas scuta virorum
Reddunt, atque impune audendi quidlibet illis
Esse potestatem tanto sub foedere suadent.
Constiti hians subito per venas, perque medullas
Nescio quem tacitus sensi perque ossa tremorem,
Et fors neve oculis aptus nec mente fuissem
Plura videre, Comes sed jam nil esse timendum
Admonuit, vanumque hinc jussit abire pavorem:
Ergo progredimur claram et penetramus ad Urbem.
Primum nos ampla et magnis decorata columnis
Excepit platea, alto quam moerore sepulta
Crinibus et sparsis, nigro et velamine operta
Magna puellarum circum undique turba frequentat,
Femineo ac gemitu, et longis singultibus implet.
Quid sibi vult color ille niger, quae causa doloris,
Pluraque de genere hoc cupida tum mente repono,
Cum placido Uranie breviter sic institit ore:
Haec omnis quam cernis inops afflictaque turma est;
Fratribus et caris misere viduata maritis
Illa gemit, saevique infanda pericula belli
Incusat, lacrymasque atro sub tegmine condit:
Namque est flere nefas, quando sors prospera regi
Ridet, et imperii gaudet producere fines.
Nec plura his: taciti interea procedimus ambo.
Tectum late ingens, sublimi et vertice caelum
Paene minans ipsum summa hinc apparuit Urbe
Regium opus nulli prorsusque alii aequiparandum.
Talibus attonitum procul et tam magna tuentem
Moenia Diva vidit, dictisque affatur amicis:
Hanc primum validam saevo contendere bello
Esse urbem, docui prudens, et vincere reges
Externos solitam semper felicibus armis;
Alma nec optatam posset victoria palmam
Ferre unquam, solers illam ni sanguine multo
Victor emat, trans et funesta pericula carpat.
Quocirca non longo quam aspicis intervallo
Belligeros propter fabricata est machina cives
Martia qui ducibus pugnando vulnera passi
Arduaque experti saevi discrimina belli:
Haerbarum nempe illic atque operosa medentum
Virtus, arsque adhibetur, ut atri e faucibus Orci,
Si fieri poterit, gratas revocentur ad auras
Semineces, iterumque acres glomerentur in hostes.
Verum age, non longum est iter, accedamus, et illic
Cuncta oculis poteris subjecta fidelibus apte
Noscere, et internas, magni perquirere sedes
Hospitii: hoc etiam fors aspexisse juvabit.
Haec ubi dicta dedit, pariter proficiscimur ambo,
Nec mora, magna aedis donec prope limina ventum.
Hinc juvenum aegra manus, cui nil nisi inane juventae
Nomen vix superest, nobis occurrit, et una
Exigua trepidans multam dat voce salutem:
Nempe illis macies inhonestaque vulnera faede
Viribus effoetum, profuso et sanguine corpus
Laedunt, inque suis laxant compagibus artus.
Fractis pars languet manibus, pede pars minor uno
Se altis sustentat baculis, et tramite jusso
Ambiguos gressus, foliorum et more labantes
Dirigit: ipse viros dudum non digna ferentes
Condoleo, et lacrymis tepefacta per ora volutis
Illorum testor quantum me sauciat angor.
Ast Dea sic contra blando nos admonet ore:
Questibus haud tantum, lacrymis haud hactenus ullis
Te quicquam indulgere urget, pejora supersunt
Inspicienda mala, horridioraque fata virorum;
Ingredere, atque illinc immensam disce malorum
Congeriem, vesanusque suis quot noscere Mavors
Hinc tormenta parat, quaeve infortunia ducit,
Incipe et adversis jam nunc assuescere rebus.
Haec ait: interea magna in penetralia gressus
Inferimus taciti, nigroque simillima Averno
Lustramus loca, septeno queis ordine circum
Strata jacent hominum vilique in stramine languent
Corpora, et immiti torpentia tabe laborant.
Crura huic, Paeonia geminos huic arte lacertos
Scindunt, ne totos sensim diffusa per artus
Occupet inhaerens languentia corda putredo,
Continuoque animae sic spiramenta resolvat.
Interea frendent miseri, fit sanguinis imber,
Et rubeo serpens humectat flumine terram.
Multis quo textam subnectit fibula vestem
Incidunt ventrem, atque imis evellere ab extis
Conantur ferri plumbive pilas, quas hostis
Ignovomis jecit balistis; tempora multis
Alba devincunt vitta, scissasque cerebri
Expendunt sedes multo et medicamine curant;
Debilitas premit hos foede, longus dolor illos
Conficit, et partes hinc volvit in omnes:
Questubus at cuncti, tremulisque ululatibus auras
Late implent. Nullum hoc in terris tristius usquam
Spectaculum, atque magis miserum et lacrymabile vidi.
Vix linguae centum, magni vix Musa Maronis
Omnes, queis pressi urgentur, comprendere casus,
Cunctaque morborum percurrere nomina posset.
Flebilis ad caelum it fragor, undique et undique luctus,
Pestiferoque aër certe graveolentior Orco
Cogitur immanem circum exhalare Mephitim.
His tamen affectus, visu et perculsus acerbo
Sensibus effoetis confestim et viribus ipse
Destituor ferme, pallorque mihi occupat artus.
Verum quae haud nostro detorsit lumina vultu
Tempore vel modico, parvam Comes alma lagenam,
Quam nardi aut casiae gratissimus imbuit humor,
E gremio profert, nostrisque hanc naribus addit
Et fractas reficit vires, animamque labantem.
Arrepta hinc dextra solers me educit ab illa
Sede aerumnarum, et placida sic voce profatur:
Felix cui fausti infaustos nunc cernere tantum
Eventus belli contingit! Di tibi tali,
Auguror ipsa, frui semper dent munere, et omne
Infracto pacis vinclo, Bellona flagellum
Undique quo furit, a vestris procul arceat oris.
Sublevor his, et ceu qui dum minus esse misellum
Se videt ante alios, durum hinc lenire laborem
Sentit, et anxiferas penitus mitescere curas,
Sic me me alloquio Divae solabar amico.
Illa meo ancipitis gavisa levamine mentis
Mutato contra sic est sermone locuta:
Quin age, mens si eadem tibi nunc, si tanta cupido
Quantum principio jactabas, jam mora nulla;
Incoeptum pergamus iter: nunc scilicet illud
Carpendum nobis iter est, quod ducit ad alta
Tecta Laresque Viri, virtus quem mascula, mores
Aurei, nobilitas clarissima, divitiaeque
Toto secernunt populo; nos ille benigno
Excipiet vultu, plura ille docebit: eamus.
Tantum effata gradus subito molitur, anhelus
Subsequor ipse ducem, atque eadem vestigia calco:
Non secus ac tremulis si fors balatibus agnum
Blanda ovis ad sese blande compellat eundo,
Hic paret jussu, certatque attingere matrem.
Praeclarum interea limen penetramus, et aulam
Cultu fulgentem vario, fulgentem et avitis
Undique imaginibus, merito queis tarda superbit
Posteritas, tali et gaudet se sanguine cretam.
Obvius hinc nobis dominus fit; et optima conjux
Ambo longaevi, insignes virtutibus ambo:
Hos natus prima sparsus lanugine malas,
Neglectis unaque nurus formosa capillis
Praecedunt, nosque ambrosio procul ore salutant.
Nescio sed quae omnes subrepens cura peredit,
Crebraque sollicitos nimium suspiria produnt.
Primum quale genus, quantos tentare meatus
Ausi, quae hanc fecisse viam tunc causa, fatemur:
Multa etiam ingenui genus hoc poscentibus ultro
Addimus, inque vicem nos multa reposcimus illos.
Tum juvenis gemitu tollens ita farier infit:
Incluta, quae rutilos astrorum dirigis ignes
Uranies, tu et, quem tanto dignatur honore
Diva, alioque una fauste comitatur ab orbe,
Huc boni adeste, meo et, quaeso, succurrite, fato.
Impia proh! Immitis statim me jussa Tyranni
Magna ad bella vocant, regis et quas ultima servat
Extremas jubeor saevasque lacessere gentes.
Sed non his crucior, nec laeva pericula terrent
Impavidum, quantum dum quod mi cumque dedere
Dulcius aut melius Divi, nunc linquere cogor.
Vos ergo (haud dubito columen quin Juppiter alto
Rebus in adversis nobis vos misit Olympo)
Vos charos, oro obtestorque, juvate parentes
Tali in discessu, atque imos lenite labores
Conjugis: illa mihi eheu! Infausto sidere nupsit.
Interdum senior languentia brachia tendens,
Et natum amplectens lacrymis ita fatur obortis:
Tene etiam tantis caput objectare periclis
Longaevus patiar, laribusque recedere nostris?
Nec satis est orbum multa quod prole Tyrannus
Me fecit, quodque horrendis tot casibus urget,
Hunc quoque, credideram miserae quem dulce senectae
Frustra heu! solamen, patria procul eripit aede?
Di Superi mentem hanc a rege avertite, tantum
Ah! prohibete nefas, dulcem et mihi reddite natum.
Talia dicenti infirmis vox faucibus haesit,
Et penitos animi frustra est conata referre
Sensus: tantum aegros moeror confecerat artus.
Tum genitrix contra ingenti consumpta dolore
Pectora plangebat palmis, canamque trahebat
Caesariem vellens digitis, atque insuper addit:
Siccine dulce caput, prorsus mea viscera Julum
Amittam infelix, bello credamque rapaci?
Te quoque fors fratrum contingent fata tuorum,
Fors audax lethali hostis tua pectora ferro
Transadiget foede, rigidisque voranda molossis
Linquet creta meo necquiquam sanguine corda!
Hos Superi a nobis casus avertite, tantum
Ah! prohibete nefas, dulcem et mihi reddite natum.
Sic propter juvenis discessum perdita luctu
Exululat mater, fatumque incusat iniquum.
Uxor at infandos oculis immota revolvens
Casus, nunc pallet, rubeo nunc uritur ore,
Nec potis est moestam sermone expromere mentem.
Inde via ut primum voci laxata dolore
Ingemuit, tristem et sic est exorsa querelam:
Unanimis conjux matri modo flebilis atque
Patri, haud inficior, juro sed quam mihi, nulli
Flebilior, nulli nam certe charior es, vel
Esse potest quisquam: teneris virguncula ab annis
Te primum ut vidi (scitis vos Numina testor)
Exarsi, atque tui cepit me gratia vultus.
Ipsa diu impatiens optavi grata ut adesset
Lux mihi, quae nostras debebat jungere dextras,
Quaeque meis munus votis, precibusque ferebat.
Sed jam vix nobis sacras Junonis ad aras
Annuit alma Venus vinclo sociare jugali,
Vix licuit pariter jucundo vescier igne,
Deseror, heu misera! grato et sejuncta marito
Invisam damnor luctu traducere vitam.
Fors etiam laevus veniet mihi nuncius, atque
Extinctum dicet, belloque extrema secutum!
Fors numquam nostro posthac te lumine cernam!
Hos Superi a nobis casus avertite, et omen
Infaustum removete, mecum ah! mihi reddite Julum.
Hos imo moestos rumpebat pectore questus
Jugibus et flebat lacrymis tristissima conjux,
Cum subito clamorque virum, clangorque tubarum
Auditus totam late reboare per urbem:
Hoc nempe signum mavortia bella ciere,
Fulgentesque armis citius glomerare catervas.
Ast contra querulos materque paterque ululatus
Ingeminant, tremula infelix quos voce sequuta
Uxor femineis auras clamoribus implet.
Nec mora, sed cunti amplexu sibi jungere Julum
Certant, atque avidis invadere colla lacertis,
Humectantque sinum lacrymis, atque oscula figunt.
Non illi gelidus vitales Caucasus auras
Tradidit, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres,
Tam charo ut sese possit secernere coetu,
Deserere et quoscumque oculis mage diligit ipsis.
Ast dubio lacrymans haeret dum pectore, dumque
Multa anceps secum salienti corde volutat,
Ecce manus juvenum cristata casside fulgens
Continuo moestam properans adventat in aedem,
Uxorisque sinu dire, gremioque parentum
Evellit miserum, cumulataque ad agmina ducit.
Ipse haec aspiciens alte et perculsus iniquum
Exprobro facinus, meritoque his increpo verbis:
Oh scelus, humano oh generi damnosa libido
Nominis, ante alias longe oh teterrima pestis,
Quo non immites cogis patrare tyrannos
Saevitias? Quid non diro... sed plura volenti
Dicere, semianimum dio quae numine coetum
Interea solabatur, tristique levabat
Casu, sedato adversata est pectore Virgo
Et placido prudens contra sic institit ore:
Parce tuis, quaeso, reges incessere dictis,
Pabula et immenso parce oh! praebere dolori.
Non decet externos reprehendat ut advena mores,
Nec modus hic tristes curis abducere mentes;
Sed potius blandis mecum solare misellos
Verbis, sperare et placide meliora jubeto:
Nam quoque in adversis multum confidere rebus
Saepe juvat, quoscumque et casus fata dedere
Aequo ferre animo, seges est non ultima laudis.
Adde quod a summo praesenti numine coelo
Ipsa operam impendam solers faciamque ut Iulus
Tempore non longo victricia tempora lauro
Cinctus ovet, patriam redeatque insignis in urbem.
Candida, nec procul est, aderit lux, qua invida matrum
Turba, et sponsarum magna est queis cura virorum
Vos tam felices fortunatosque vocabunt,
Queis licuit reducem cupida inter brachia Julum
Excipere, atque iterum charo posse ore beari.
His Divae verbis intenti qui ora tenebant
Continuo vires, animamque resumere visi,
Non secus ac lampas longo cui tempore circum
Tergeminus splendet lychnus jam luce minuta
Segnius ardescunt flammae, putresque videbis
Crescere jam fungos, nigramque inducere noctem;
Sed si forte vigil, penso minuente puella
Palladii incipiet guttas infundere succi,
Et iterum tenebras albentia lumine vincunt
Luciferis iterumque redit sua gratia flammis:
Sic uxor nos circum, longaevique parentes
Una se recreant pacto et solantur eodem:
Queis ego multa etiam parvum non unde levamen
Excipere, et tristes possent compescere questus.
Cum contra alma Comes breviter sic ore locuta est:
Humida jam fuscis nox orbem complectitur alis,
Flammigera et molles suadent jam sidera somnos
Quo nos vocant, vestris discedere oportet
Moenibus, et placidae primum dare membra quieti.
Vos igitur salvete boni, et vobis mage dignas
Expectate vices: veniet post nubila Phaebus.
Tum omnes composito nobis benedicere vultu,
Aptasque officii certant persolvere grates;
Nos contra ire retro, aequo et diversoria gressu
Aggredimur petere, ac somno traducere noctem:
Sed non leni animo, non impune egimus illam
Multa etiam fessam terrent insomnia mentem.
Interea roseis aurora rubere capillis
Incipit, atque novo conspergere lumine terras,
Cum Virgo: otiolo sat jam somnoque datum, nunc
Coeptam rursus inire viam tibi convenit, atque
Amplam, quam nondum totam lustravimus, urbem
Visere, multa etiam visu modo digna supersunt.
Nec mora, quin magnae praecepta capessere Divae
Haud segnis propero, et nocturna cubilia linquo.
Ergo progredimur, parte et miramur ab omni
Quod tam rara virum praegrandi corpora in urbe
Apparent, quod quaeque silent, desertaque pene
Stant loca: cuncta etenim discessit ad agmina pubes.
Ast vice dum varia sermonum pascimur, omnesque
Urbis transire anfractus dum pergimus, ampla
En patet aspectu planis aequata lapillis
Area, resque novas affert, seriemque malorum
Nos docet invisam, multis gravidamque querelis.
Nempe longa hominum tanquam sine fine caterva
Nescio quo tendens gressu properabat eodem.
Horum multi obliquo nutabant pede, multos
Turpabat foedus vitiato corpore gibbus,
Maxima pars aevo imbellis macieque senili;
Ast parvam magni certe sed ponderis arcam
Quisque inhians humeris curvis gestabat et ulnis:
Ceu dum jam properat sectis autumnus aristis
Formicae nitidi praedam recto ordine farris
Convectant hyemis memores, cautaeque futuri.
Tum propius tantam quando dignoscere gentem
Atque audire datum, ac auditis reddere voces,
Sic Dea me alloquitur: Si qua est tibi cura doceri
Quo haec pergit turba, atque ejus cognoscere casus,
Illum (designatque virum ante alios mage canum
Annis, atque magis quadam gravitate verendum)
Illum posse, sibi quid vult gens illa, labanti
Quo properat gressu, tantique causa laboris.
Talia vociferans finem dedit ore loquendi.
Ipse ut compellare senem, atque ex ordine cunctas,
Ut monuit Virgo, rerum perquirere causas
Ordior. Ille imo ducit suspiria corde,
Deponitque humeris pondus, dehinc talia fatur:
Quisquis es o nostras optas qui noscere curas,
Fatis, haud dubito, fueris melioribus usus.
Queis nos nare malis cogit sors improba, siccis
Haud possum narrare oculis, nam talia fando
Mens magis exagitat sensus, geminatque dolorem:
At si quod merito auctori hic erit aerumnarum
Dedecus, extremus nostrum ut sciat advena fatum,
Sponte loquar, moesta et lacrymis simul ora rigabo.
Ac primum te audisse reor, qui alto hanc regit urbem
Imperio, multas armis invadere terras,
Multas jam dextro subjecisse omine gentes:
Sed fieri haec impensis certe non sine magnis
Possunt, quippe vorant mavortia guttura nummos,
Cogimur immani quocirca lege quotannis
Publica privatis cumulare aeraria gazis,
E censu quisque ut pingui vix vel quent unde
Hanc tolerare herbis vitam, tenuique fuselo.
Adde quod emergunt totum dum bella per orbem,
Deficiunt artes, frustrato industria quaestu
Serpit humi, squallent abductis arva {coloni},
Cunctaque vel modici pereunt commercia lucri.
Sic igitur regni qui hujus moderatur habenas
Ipse sibi vastos armis protendere fines
Certans infauste dolor oh! nos nostraque perdit.
Plura etiam lacrymans trepido dixisset et ore,
Cum jam bis senis properat lictoribus atro
Vir ferus aspectu, variata ast veste relucens,
Nodosoque petit baculo non cauta loquentem,
Atque ira flagrans rabido sic institit ore:
Siccine mordaci conari perque duelli
In regem temere convicia fundere linguae?
Tantane vesanae cepit te audacia mentis?
Ast non imperii nomen, nec inulta manebunt
Jura, dabis vecors meritas cum sanguine poenas.
Eja agite, o socii, hunc duris compescite vinclis,
Et facite ut coeco mulctatus carcere nullum
Possit lenimen, nullam et sperare salutem.
Illum ego... sed toto praestat nunc aere potiri,
Possidet et quidquid regalibus addere gazis.
Ipse sed interea visu commotus acerbo
Compositos revocare gradus, pavidoque retrorsum
Ire pede instituo; trepidanti corpore qualis,
Postquam, forte lupo occisum jam viderat hircum
Agna redit, diroque studet se abducere casu.
Hinc ubi spectaclo paullum semotus ab illo
Tutius ingenuae potui depromere mentis
Sensus, sternor humi, ac doctam de more reclinis
Adjuro Divam, tremulo et sic alloquor ore:
O Virgo, o tanto quae nos dignaris amore,
Nostrae, o Duxque Comesque viae, quaeso, procul ista
Subtrahe me terra, rebusque averte nefandis:
Da, precor, ad gratam tutum remeare Rachusam,
Illic libertas, jucundae atque otia pacis
Sarta vigent, illic geniali vescier aura
Mens avet impatiens, bellique inimica malorum.
Talia vociferans vacuum per inane volutus
Restituor monti, nempe quo sidera nuper
Mirabar vigilans, tranquilla et nocte fruebar.
Principio ipse libens laetor, gratamque saluto
Urbem, non aliter multis quam qui exul ab annis
Post varios casus natalibus appulit oris
Laetus ovat, blando et testatur gaudia vultu.
Primo animi at fallor motu, nam tempore ab illo
Continuo visae redeunt species, curaeque recursant
Anxiferae, saevique nefanda pericula belli;
Sic igitur tristis rerum me terret imago,
Duplicat et gelidum noctuque diuque pavorem,
In patriam ut patris nequidquam quaerere mores
Coner et illa mihi totis potiora triumphis
Foedera, queis pridem est gavisa Epidauria tellus.