LIBER PRIMUS
Qua valeat remis et vento concita puppis
Nare per aërios tractus; quanam aethere in alto
Arte regi, latias cantu vulgare per urbes
Primus [a]
ego incipiam. Longe juvat aeris ire
Per medios [liquidi] campos; juvat invia ferri Note: 5
In loca subvectum rupes atque ardua supra
Culmina parnassi, nostris modo candida coeptis
Uranie adspires. Primam si condidit Argo
Per non tentatos ausam decurrere fluctus
Colchidos ad fines Pallas; tu nunc, dea, conde Note: 10
Argo aliam, latas caeli volitare per oras
Quae sciat; atque novas artes, nova foedera rerum,
pagina 4Aëriasque doce vires. Tua gloria tanto
Major erit; puppes quantum super iverit omnes
Haec alias, quantum maria ima excedit olympus. Note: 15
Tuque adeo nostrae merito pars altera famae
Huc ades aonias musarum exculte per artes,
Ac tenuem quamvis curam ne sperne [b],
Marine.
Debita jam Marco persolvi carmina: nostrum
Hoc tibi surgat opus, quando florentibus oris Note: 20
Pieridum jam templa patent, nec mitis Apollo
Audentem frustra pindo me spectat ab alto.
Seu quis [c]
daedaleos miratus in aëre cursus
Gnossiaco e regno, seu quis per inania missas
Arte Tarentini Archytae, nova monstra [d],
volucres,
Note: 25Me quoque principiis insistere credit iisdem
A vero longe fert se avius. Illa petenda
E rapido aurarum pulsu est ars omnis, et una
Corporis e textu formaque ipsius: in altum
Ceu pueri quum saepe jubent, si vespere sero Note: 30
Occiduis auras Zephyrus levis excitet alis,
Tollier ardenti simulatos igne cometas,
Pithonum aut formam, aut cadmeae corpora sphyngis.
Vidi ego et aoniis [e]
penetralia sacra camoenis,
Thelegoni qua se tollunt juga roscida, et altae Note: 35
Pinifero placide adsurgunt in vertice villae:
Illic pegasidum resono chorus adsidet antro
Omnis, et ingenti motu dum pulsus aquarum
Prosiliens aer caecis et sedibus exit,
Concentus inter varios et carmina laeta Note: 40
Buccina et arguto reboat tritonia cantu,
pagina 6Et gracili curam solatur arundine Cyclops
Te memorans, Galatea, tuo succensus amore:
Tum pila, vis animae qua sese erumpit, in altum
Tollitur, ac mota trepidans colludit in aura Note: 45
Illa diu, prono nec decidit incita casu,
Spiritus excito pariter ni flamine cesset.
At mihi non Zephyri venientis sibilus urgens
Ille ratem, optandus. Sileat nemus omne, neque ullae
Aeoliis spirent emissae rupibus aurae; Note: 50
Posse dabis tamen hanc nubes evadere in altas
Sponte sua, postquam certas prius ordine leges
Aeris, ac varios mecum heic expenderis usus.
Principio terrae vastos circumfluus aer
Ambit, et insequitur tractus, et mollis eamdem Note: 55
Induit in faciem sese: nisi fervida quantum
Asperat ardentis phoebi vicinia ventos
Illa ciens; quantum Sol ipse, aut proxima sursum
Luna trahit, tumidoque jubet consurgere dorso.
Nec vero utque sibi constans [f]
infraque supraque
Note: 60Aer mole pari se densat. Rarior usque
Liquitur, ex humili tellure adsurgit in altum
Quo magis atque magis, dum se dissolvat inane
In spatium, quidquam nec tanta e mole supersit.
Ante tamen, penitus languens quam corpore toto Note: 65
Deficiat, per iter se immensum tendit in astra;
Ac triviae fors ille levi confunditur [g]
unda,
Quae pelagi in morem rutilam pellucida cingit,
Aut Martis Venerisque etiam, fluitante vel aura
Ipsius undantis phoebi. Verum adpulit illaec Note: 70
In loca ubi sese, vix ullus rarus ad usum
Sufficit, ac tantum vapor indeprensus oberrat.
Non radios diae jam quit reflectere lucis,
Non roseo pulcrae titanidos ora colore
Pingere, quum rutili celerat praenuncia phoebi Note: 75
Mane novo; nec item per sera crepuscula lucem
Vel retinere, moras properae vel tendere nocti.
pagina 8Non aestus minuit rabidos, non tela retundit
Per medium contorta diem phoebea; nec illum
Ebibit, epotumque hominum per membra calorem Note: 80
Insinuat, qua vita viget, quo frigora ab aestu
Ad sua {paullatim} transit nox uda, suumque
Frigora post noctis lux candida transit ad aestum.
Ille quidem haec terris majoraque commoda praestat,
Ante [h]
ducenta pedum ferme quam millia supra
Note: 85Evolet; ac vasto late se fundat olympo.
Jam porro in multis, nondum quum tanta tulere
Se in spatia hinc aurae volucres, data scilicet illis
Natura est eadem, ac pelagi fluitantibus undis,
Multaque habent parili consortia munera fato. Note: 90
Unda fluit, refluitque; viam se lubrica in omnem
Insinuat; gressumque infert, nec cedere rursum
Abnegat, aut vacuum divisa relinquere callem,
Obvia si veniant pellentia corpora. Et aer
Sic fluit ac refluit, magno et se corpore miscet Note: 95
Insinuans, quacumque patet via libera, et omnem
pagina 9Pro varia regione loci formam accipit. Idem
Stare loco nescit, si quando inpellitur ictu
Corporis immissi liquidus; sed cedit, et illi
Adglomerat sese rediens latera omnia circum. Note: 100
Unda quoque ardorem mortalibus, unda feraci
Temperat atque hortos atque arida prata liquore
Humectans. Radios sic ipse intercipit aer
Solis, et aestivam rabiem levat; ipse per omnes
{Herbatum} et fruticum venas ingressus hiantes Note: 105
Efficit, ut laeto pubescant germina {foetu}.
Num queat ille etiam sedes attollere in altas,
Corporaque instabili suspendere grandia dorso,
In praeceps ne lapsa ruant; suspensa carinae
Robora ceu summa placidi nant gurgitis unda? Note: 110
Hoc tibi cum primis quaerendum; inveneris unum
Hoc ubi; jam tenues dabitur volitare per oras
Aeris, ac terrae notos excedere fines
Classibus insuetum per iter; jam lintea ventis
Pandere, et ad superas alte {conscedere} sedes. Note: 115
Nonne etenim lapsasque ornos alnosque cavatas
Sive pado innantes, flevi seu tybridis alveo,
Vidissent quum forte secundo labier amni,
Inventi tunc primum homines, qui corpora truncis
Credere, et auderent viridantes linquere ripas Note: 120
Provecti fluvio? Mox et contendere contra
Coepere, adverso aut luctantes flumine tonsis,
pagina 10E molli aut alte tollentes carbasa veste,
{Paullatim} ac magnis veluti proludere factis.
Donec ut evulsas miratae cycladas undae, Note: 125
Nequidquam rapidis contra indignantibus Euris,
Ire rates longe aethiopum de finibus usque
In scythiam, extremi positus qua terminus orbis
Torpet hyperborea glacie, sub sole maligno.
Non levis interea auraï natura putanda, Note: 130
Nam gravis est; certosque suo pro pondere nisus
Exerit; et fluido sustentans plurima tergo
Corripit, alterius quae sunt opis indiga, ut alte
Vel saliant, caelo sese vel pendula librent.
Indicio ardentes boreae de parte nivalis Note: 135
Memnoniam falso referentes ore parentem
Aurorae; lapsusque vapor titanis ab aura
Saepe colorati pingens confinia mundi.
Indicio nebulaeque udae fumique volucres
Aetherio longe suspensi in tramite caeli: Note: 140
Ille etiam indicio argenti, quod clauditur arctis
In tubulis, liquidi adscensus; roresque sequaces,
Antlia quos alte puteo sustollit ab imo
Irriguas hortis scatebras arentibus; undam
Sicubi dura soli vivam natura negavit Note: 145
Murmure labentem rauco per laevia saxa.
Quippe diu nimium viguit sententia, rebus
Illa suam facilis levitatem adfingere multis,
pagina 11Aut [i]
vacui horrorem consueta obtrudere: in atris
Quum tenebris moerens, letheaque flumina propter Note: 150
Nondum tollebat caput Experientia in auras.
Munere quae divum postquam caeca antra reliquit
In superas advecta plagas, circum omnia victrix
Corpora, quae terras late quaeque aequora cingunt,
Edocuit petere ima. Lapis vel missile quodvis Note: 155
Aut lycio cornu aut balearis verbere fundae
Expulsum, in superas propere licet evolet oras,
{Paullatim} flectitque viam, terraeque trahenti
Paret, et ex alto victum delabitur axe.
Corpoream siquidem partes infusa per omnes Note: 160
Vis agitat molem, vasto et se robore prodit
Illa quidem major majori in corpore: pondus [l]
Unde in rebus inest, oriturque unde impetus ille,
Corpora quo deorsum, quantum in se est, cuncta feruntur,
Subsiliunt neque sponte sua. Non roscidus humor, Note: 165
Non vapor excitus {thuris}, nec [flammeus] ardor
Ignis, et aetherii liquidissima [caerula] tractus,
Phoebeique illo radii sine munere constant.
pagina 12Saepius at vero cernis quod flumina propter,
Flumina, seu stagna exiles adtollere sese Note: 170
Vallibus ex imis fumos nubesque vaporum
Mane novo; tum summa ignis quod sidera flammis
Altus adit, patrioque velut succedere olympo
Gaudet, et adsurgit tenuato vertice in auras,
Ne tibi dent, caveas, cernenti talia fraudem. Note: 175
Haud propriae nituntur opis vi: scilicet aer
Absiliens pressus, circumque adfusus ab imo
Cuncta, minus grave pondus habent quaecumque premendo
Subvectat, certaque sui regione reponit.
Nonne vides, si forte manu stagnantis ad ima Note: 180
Gurgitis immittas arentem ex arbore virgam?
Unda premens circum subterfluit, ac levat imo
Dejectam e fundo, sursumque adtollit: at illa
Uda redit, summoque natans adparet in amne.
Non fieri id certe sine vi subigente putandum est Note: 185
Ingenitam propter levitatem in corpore quoquam;
Pondere majori sed quod sustollitur alte
Cui minus est pondus: suspensa in lance pusillum
Corpus ut a magno sublatum fertur in auras.
Sic et dulcis aquae gravibus super innatat undis, Note: 190
Propterea quod habet minus in se ponderis, humor
Palladius. Nempe hoc sancitum est foedere certo,
Legibus et certis naturae, ut fluvida quaeque
Subsidant magis ima, magis quo pondere pollent
pagina 13Aucta gravi, supraque minus gravia omnia dorso Note: 195
Corpora {substentent}: rarissima quaeque natabunt
Summa, neque alterius sedem depressa subibunt.
Proinde etiam si quando levem sive aetheris auram
Sive globos navimque meo tibi carmine dicam,
Nec tu rere leves auras, nec pinea navis Note: 200
Texta, globosque leves: insunt sua pondera cuique
Sed quoniam magis ista gravis, minus illa reperta
Res fuerit primae conlata; haec altera saepe
Aut levis aut levior dicetur, ut exiget usus,
Aptior et numerus, musaei et gratia cultus. Note: 205
Quae bene si teneas, etiam fateare necesse est,
Aëra tollentem nebulas ignesque volucres
Nubilaque uda, gravi nitroque et sulphure foeta,
Posse ratem, minus illa gravis modo constet, et ipsam
Ferre alte Zephyris implentem vela secundis, Note: 210
Libratamque supra saltus, atque ardua tecta.
Cur etenim vires non heic exerceat aer,
Cur gravior non ille gravem minus evehat alte
Velivolam caeli diffuso in gurgite molem?
Qualis at ista ratis? Tenui quo corpore texta Note: 215
Exiguo certare ausit cum [pondere] massae
Aëriae, possitque alte suspensa tumenti
Ceu pelago sese librare? O si modo rerum
Tam varias inter species forte ulla reperta,
Pondere quae liquidis nativo cederet auris, Note: 220
pagina 14Praestaretque eadem solido textu! Illa laboris,
Illa mihi haud parvam curarum accommoda partem
Eximeret; satis una foret. Sed cognita nulla
Materies rerum est, solido tam corpore constans
Tamque gravi, grave quam solidumque heic postulat usus: Note: 225
Nec fors notescet seclis venientibus. Arte
Idcirco, natura homini quod parca negavit,
Tentandum, possit si vinci. Major in arctis
Saepe venit rebus solertia, ducit ab ipso
{Objice} saepe suas animi vis concita vires. Note: 230
Quo res cumque cadant, dulcis rapit impetus ire,
Orbita qua vatum nulli signata priorum
Difficili aonios divertitur ardua clivo
Ad fontes: juvat intactam decerpere laurum,
Et juvat integri latices adtingere rivi. Note: 235
Mira, indicta canam; sed mira indictaque rerum
Castalidum chorus almus amat, diffusa per omnes
Si partes veri species effulgeat. Ergo
Jam volucris superas olim ducenda per undas
Asseribus mihi cymba e pinu aut abjete sectis Note: 240
Surgat, cui circum pinguis latera omnia cera,
{Nariciae} et patulas claudant picis unguina rimas.
In medio malus, qui veliferas antennas
Sustineat, possitque immisso picta rudente
Et legere et placidis rursum dare carbasa ventis. Note: 245
Rostrum prora gerat; nec scylla aut dira chimoera
pagina 15Torva tuens instet rostro; verum armiger ales
Formosum ad superi portans Jovis aurea templa
Dardanium juvenem. In puppi mihi Daedalus alas
Explicet, ac dextra cursum regat, ipse magister, Note: 250
Insuetae comes ipse viae: jam sidera laeva
Erigonenque helicemque arctosque ostendat in alta
Sede poli. Nimis ille autem pueriliter audax
Icarus hinc absit: quamvis praecepta {sequutus}
Si foret, euboïcas sospes venisset ad arces, Note: 255
Triste nec augurium coeptis ingentibus esset.
Tum demum volucris caelato in robore currus
Aeolios ponam fratres. Hac parte serenus
Nubila aget boreas scythica nive, et horridus illa
Nigrantes quatiens pennas caput exeret auster; Note: 260
Eois hinc Eurus equis volitabit, et illinc
Floribus adspergens Zephyrus {rutilantior} arva,
Ac tremulo leviter crispans vaga caerula motu.
Talis acydaliae veneris, quem mille sequuntur
Hinc atque hinc pueri aligeri, ninguntque rosarum Note: 265
Imbre super, sudo fertur levis aethere currus.
Talis et ille, fero laesum qui vulnere Martem
Sustulit ad caelum pernix, et gargara et altam
Implevit fugiens magnis stridoribus idam.
Haec tua puppis erit: sed me mihi laetior axem Note: 270
Hoc subito ad caeli properes adsurgere terra
Ex humili. Quondam liquidas {ennabis} ad auras,
pagina 16Nunc vetitum frustra conanti. Pondere pressa
Cymba suo, quamvis invitent flamina cursum,
Terrae adfixa manet, necdum levis evehit illam Note: 275
Aeris aura gravem. Tu qua pervincere victor
Cuncta queas, artem paucis age percipe dictis,
Atque alte memori praecepta in mente repone.
Protinus in magnum curvanda est lamina ferri
Ducta globum, ferri, sive aeris, sive oricalchi; Note: 280
Mole sua tantum qui curvis aëra claudat
Parietibus, quantus satis est, ut pondere vincat
Ille, globi pondus, proprio. Dein aura per artem
Scilicet extrahitur {paullatim}, atque oris hiatus
Iam vacuo in vase obstruitur, via libera rursum Note: 285
Ne pateat, ne qua subeat penetrabilis aër.
Interea sursum vacuus globus {ennatat}, ac se
Librat agens hinc inde auris tollentibus. Illum
Ni teneas, superas numquam rediturus in oras
Quippe abeat, nebulisque erret commixtus in alto. Note: 290
Quid? Si non unum, plures at feceris orbes
Hoc genus, ingentesque adeo vastumque tumentes,
Intus uti magnam vim claudant aëris, ipsam
Quae superet longe puppimque et vasta globorum
Pondere majori latera? In sublime volantes Note: 295
Effugient, navimque ferent, si forte tenaci
Jungatur nexu, simul ac gravis exiit aura.
Aspicis, ut pueri quum stagna per humida nerei
pagina 17Nare timent, discuntque tamen: ne pondere mersi
Aequoreis vitam ponant sub fluctibus, utrem Note: 300
Vel tumidum dorso pavidi prius addere suerunt,
Subere vel molli inniti. Sic aequora tentant,
Hac ope se librant: Quantum gravitate premuntur,
Tantum etiam tumido contra attolluntur ab utre;
Qui minus est multo quoniam fluitantibus undis Note: 305
Ipse gravis, non ille alte super innatat unus,
Sustinet at summo iunctum sibi gurgite pondus.
Nec me forte putes tibi somnia fingere vatum,
Falsaque pierio commenta ornare lepore,
Aëra quum doceo graviorem evadere posse Note: 310
Nempe globis ex aere aut duro corpore ferri.
Nullae heic insidiae vatum; nec pelion ossae
Impositum canimus, durumque cubile Typhoei
Inarimem, aut aetnam Enceladi; non caucaso alto
Usque renascentis jecur immortale Promethei, Note: 315
Tergeminumque canem, flammantiaque ora Chimoerae,
Phorcidas, Harpyasque, et corpora Centaurorum.
Talia cecropiis sub mendaci Aracyntho
Sat celebrata viris; semper florentis Homeri
Talia sat cecinit non uno carmine musa. Note: 320
Vera magis canimus, quam quae vel corniger Ammon,
Vel tripode e Clarii suevit [responsa] sacerdos
Reddere, quum tenebras mortalia pectora nondum
Excutere, ac rectam valuere agnoscere fraudem
pagina 18Ambagesque dolosque. Ita tute fatebere victus, Note: 325
Ni refugis, certasque piget cognoscere leges,
Ipsius e veri sacris penetralibus haustas.
Per medium [m]
quaecumque globum nam linea recto
Transit ubi ductu hinc atque hinc, ea dicitur axis
Ipsius transmissa globi. Dimensus in aequas Note: 330
Hanc quascumque velis partes et quotquot, ad illum
Si referas, magno rectam qui amplectitur orbe
Circulus, inventa subito laetabere tota
Corticis externi facie. Tum secta suique
Dimidia iam parte carens ea recta trientem Note: 335
Totius ad magni referatur corticis; ipsa
Alta dabit spatia et molem repetita globorum.
Jam geminos conferre globos, iam noscere certam
Ne pigeat seriem, quoque ordine longior axis
Augeat [externam] faciem, quoque augeat intra Note: 340
Ille cavi spatia ampla globi. Tres axis in ulnas
Alterius tantum longus procurrat; at alter
pagina 19Longior alterius sese ulnas proferat axis
Ad denas. Primi facies se nempe per ulnas
Parva novem tendet; sed enim curvamine vasto Note: 345
Centum ulnas facies postremi excurret in aequas.
Quid spatia? An pariter crescant sic ipsa vicissim?
Haud ita: namque globi, cuius fuit extima centum
Lata ulnas facies, eius spatia intus ad ulnas
Mille pares crevere, ingentique augmine turgent. Note: 350
At vero alterius tantum spatia intima ad usque
Septem et bis denas crevere. Ita protinus ampla
Se spatia immensum fundunt, quum longior axis
Curvato se forte globi distendat in orbe.
Haec ratio, haec series, quamvis ingrata camoenis, Note: 355
Dum myrto idalia et odorato hyacinto
Pindo in florenti texunt halantia serta,
Acciderit, dicenda fuit: namque usibus apta
Pluribus, huic nostro in primis. Sors ipsa colendo
Mollior adsuescet parnassi in vertice vatum Note: 360
pagina 20Dicier ore. Nihil non vestro munere, divae,
Sperandum, ex quo per salebras perque invia quaeque
Stayadem [n]
vadentem alma excepistis in umbra
Sacrorum nemorum, capitique insigne dedistis,
Quale prius nulli cingebat tempora, sertum. Note: 365
Hoc igitur proprium formam sortita rotundam
Corpora habent; facies multo minus extima eorum
Crescat uti, curvo spatium quam cortice clausum,
Si majora eadem facias. Hinc horrea curvum
Hinc tua si referant orbem cava dolia; eadem Note: 370
Structa mihi forma jam sint, at quattuor ulnas
Exterius mea laxa magis; discrimine credes
Non adeo magno se inter differre: labore
Quum tamen assiduo placati hominumque boumque
Liber et alma Ceres complebunt utraque donis, Note: 375
Et segete et longe vincam te munere bacchi
Ditior, horrentis metuam nec frigora brumae.
Quare etiam minus ipsa gravis licet aeris aura
pagina 21Corpore sit solido. Jussum quod possit in orbem
Curvari, evadet gravior tandem illa necesse est, Note: 380
Usque globus major si turgeat. Intima crescunt
Quippe magis spatia atque magis, convexa sed extra
Non pariter crescit facies: fluitantis ut aurae
Pondus item, quamvis fuerit minus ante metalli
Pondere, tunc ipso fiat majus. Subit orbem Note: 385
Aerii fluctus multo nam copia maior,
Quam nova materies, qua grandior extima crevit,
Illa globi facies, accedat. Proin quoque tanto
Aëre maiori vacuus, pariterque levatus
Pondere maiori tanto globus enatat alte, Note: 390
Jam vice mutata, caeli suspensus in ora.
Plena velut dulci si vitrea pocula vino
In liquidis demissa sinas immergier undis,
Ima petunt: si mox eadem spumante lyaeo
Jam vacua in summa ponas cava leniter unda, Note: 395
Suppositis tolluntur aquis, pellucida vitri
Sit gravior quocumque licet natura liquore.
pagina 22Novi autem, melior [o]
cui iam sententia visa
Illa fuit, tenuis pando si corpore fiat
Sic ratis, ut vera volucrum sub imagine fallat Note: 400
Spectantes, magnaque adeo ni turgeat alvo,
Ignaris iam possit avis non ficta videri.
Omnia enim volucri similis; collumque, caputque
Tergaque, multifidasque alas, caudamque patentem
In quascumque voces, facilem se flectere, partes. Note: 405
Jam neque tunc orbes vacui, non ulla paranda
Texta forent ex aere, petant quae daedala nubes.
Nam validis quidquid nervorum viribus usae
Pennigerae praestant volucres, seu tollere corpus
In sublime velint, seu pronae insidere campis; Note: 410
Hoc homines clausi curvata in mole per artem
Efficiant vasto quatientes brachia motu
In numerum, ac pariter pennatae mobile cymbae
Remigium alarum motantes impete magno.
Tum valido plumae nisu [adtollentur], et omnes Note: 415
Accipient, tenuemque magis magis aera carpent:
Donec, ut insuetos quum prolem ille armiger ales
pagina 23Instruit ad cursus, plumosa volumina quassans
Emicuitque solo, caeloque it navis aperto.
Sed quis erit, firmo qui tantum corpore possit Note: 420
Eniti, viresque suas contendere, ut auras
Tollat in aetherias volitanti hanc remige molem?
Multa latent heic falsa: ratem nisi nubila in alta
Evehat excluso levior globus aëre, frustra
Conando miser ingratum experiere laborem. Note: 425
Ergo ades, et solum mea jam vestigia serva.
Heic etiam vera ratione ostendere possim,
Ille globus quantus sic oporteat, aetheris oras
Qui queat in superas corpus sustollere, quanta
Auctum mole velis, et quanto pondere. Sed me Note: 430
Singula scrutari, tenuesque evolvere curas
Et piget, et fessam subeunt fastidia mentem;
Seu quod pimplaeum renuunt hirsuta leporem,
Seu fugiunt quod parva hunc diae lucis honorem.
Cuncta tamen qua sponte fluant ab origine dicam, Note: 435
Atque iter ostendam certum, ne devius erres,
Aut incerta solo gradiens vestigia figas.
Sat cognosse viam: neque enim tibi laudis amore
Pectus eget, metuisque viae te credere solus
Quamvis difficili: sic et jucunda voluptas Note: 440
Fors magis adveniet, per te quum plurima nosces;
Et velut inventis primum laetabere rebus.
pagina 24Jamque puto, [p]
densae tenui quam differat aura
Pondus aquae, tibi notum. Isto discrimine rite
Servato, vacuum certae iam molis ahenum Note: 445
Ponderis et pariter certi manantibus undis
Imple instans summo patuli tenus oris hiatu.
Tunc tibi se infusae manifesto pondere prodet,
Quod vacuo nuper veniens accessit aheno,
Augmen aquae, proditque suum dum pondus, et ipsum Note: 450
Quippe gravis prodat simul aeris augmen, ibidem
Si foret inclusus pura pro fluminis unda.
Praeterea notum quum sit, globus ille tumescens,
(Dimensus quippe ante), sua quae mole receptet
pagina 25Interius spatia incurvus; tibi nempe patebit, Note: 455
Quantus et esset, aquae si tantum, aut aeris intus
Clauderet, inclusae vis undae, aut aeris unum
Vincat uti gravior non ipsum pondere; at illi
Qua tu cumque velis simul addita corpora mole.
Sic aliis semper praepandunt lumina rebus Note: 460
Res aliae sociasque inventae prodere gaudent.
Verum ne coepto frustra lassatus in ipso
Deficias, parvo moneo tentamina vase
Molirique rudem, parvisque adsuescere curis,
Excursusque breves tentare. Ita major ab usu Note: 465
Adveniet vis usque novo curamque subire
pagina 26Audebit quamcumque. Vides ut saepe per auras
Quum tener insuetas nido jam praepes ab alto
Gaudet abire? Prius se circum frondea tecta
Exercet [volitans], atque has atque insilit illas Note: 470
Ramorum ad sedes; mox se pernicibus alis
Sustulit expertus, montesque et nubila supra
Evolat, ac celeres vocat in certamina ventos.
Quid tamen haec exempla avium sequor? Adspice docti
Conatusque [q]
viri egregios inventaque dia
Note: 475Sarmatia in gelida. Postquam ille inspecta notavit
Per caelum spatia ampla et inaequales excursus
Astrorum, terraeque vices dispexit, et acer
Componens versansque diu, quas repperit, omnes
Contulit inter se leges, subvectus in altum Note: 480
Uraniae curru caeli regione locavit
In media solem; qua regnator ab aula
Imperii vastos regeret moderamine fine
Nulli non aequus. Subito stetit ipse viaï
pagina 27Jam nimium longae fessus, viditque volentes Note: 485
Mercurium veneremque simul cum marte jovemque
Saturnumque senem sua jussa facessere, et omnes
Circum se unanimes volvi, tellure relicta.
Indoluit deserta quidem, sed non quoque tantam
Tendere vim contra valuit. Quin fervidus heros Note: 490
Multa reluctantem frustraque hinc inde revinctam
Corripuit: correptam immani turbinis ictu
Impulit, astrorum nimirum ut legibus acta
Iret et ipsa viam. Quo impulsu concita sedem
Deseruit veterem, quam tot regina per annos Note: 495
Obtinuit; pariterque suo super axe voluta
Auricomum solum rapido circumdare motu
Coepit, et adsiduo ferri late acta rotatu,
Iam trivia comitante una: quam nulla viri vis
A domina potuit, non ipse avellere frater. Note: 500
Tantus amor telluris! Eam comitatur euntem
Semper, et exercens circum revoluta [r]
choreas
Bissenis illius iter, semel integer annus
Dum cursum explerit, gyris ingentibus ambit.
Quid memorem legesque viri servandaque jura, Note: 505
Omnibus imposuit quae certo foedere stellis;
pagina 28Errantesque vagasque suos ut clausit in orbes,
Unde novus caelo venit decor? Ardua nulla
Usque adeo res est homini, si figere certo
Calle queat gressus, animique extendere nisus. Note: 510
Namque novas pronum inventis est addere rebus,
Principiis atque e paucis, quae cognita constent,
Multa ignota patent, aliud quum discere pergas
Ex alio, eque datis quaesita evolvere rerum,
{Paullatim} claro donec se in lumine sistant. Note: 515
Nunc locus est liquidam curvis ex orbibus auram
Extrahere, ut surgant imis de sedibus: adsis
Heic etiam; non te per longa exorsa tenebo.
Nam quamvis modus haud auras educere simplex,
Quid tamen ardentis referam flammaeque calorem, Note: 520
Argentique usum vivi, roremque liquentem;
Quum fragili constans e vitro est cognita moles
Admiranda tibi Boylea, haud pervia fluctu
Illa quidem aerio, simul ac occluditur oris
Subter hians aditus? Multa ergo canalibus arte Note: 525
Adpositis, ultro citroque meante cylindri
Robore in insertis apte siphonibus auram
Assidue motam certant educere vase
E vitreo. Illi instant: paullatim pulsus at aer
Effluit; ac vacuas sedes magis usque relinquit. Note: 530
Tunc videas subter, via qua patefacta, flagrantes
Extinguique faces agitati et flamine chartas
pagina 29Ast intus ponitque apicem depressior ignis,
Tinnitusque negant solitos muta aera ciere.
Tunc, si forte prius sit viva inclusa volucris Note: 535
Intus, eam subito cernas languescere, et alas
Pandere demissas, ac totos intremere artus:
Jamque huc jamque illuc errantia lumina volvens,
Extremosque ciens gemitus vix ducit hiulco
Ore animam sensim fugientem, aurasque requirit Note: 540
Nequidquam eductas. Stat circum plurima pubes,
Intentosque tenens oculos miratur: at illa
Aegra cadit, clausoque jacet jam mortua vitro.
Quid paleas plumbique loquar grave corpus eodem
Tempore delabi? Quid quae jam plurima possis Note: 545
Aeris educti certissima credere signa?
Cur, igitur tenuem nequeas hoc aera pacto
Orbibus ex illis haurire? Haud magnus ab una
Parte aditus pateat, cui providus ante cavatos
Adde tubos, bibulo qui ductu fugere possint Note: 550
Aera, {paullatimque} foras emittere, et arcte
Ostia complecti; ne qua novus involet ipsum
Inter opus, tota postquam vel sede recessit.
Omnia nam turbantur; et irrita vota querere
Conatumque artemque simul, si rima patescat Note: 555
Parte aliqua vel parva. Illa citus irruet aer,
Lubricus atque iterum succedet sedibus isdem.
Nullo cessurus nisu nulloque labore est,
pagina 30Illum quamquam instes multa vi pellere contra
Obnixus, tentesque industrius omnia; rimam Note: 560
Ante fatiscentem vigili ni clauseris arte.
Illa mali causa est, illam citus obstrue; neve
Aut operae lentus parcas, aut sumptibus ullis.
Nec tibi se quisquam jactet prudentior auctor,
Dicere neu coeptet, non ullo posse labore Note: 565
Educi e curvis [penetralibus] [aera] totum;
Sed fore, qui semper maneat subtilior, aurae
Aemulus aetheriae. Sat enim est, si crassior ille
Effluat arte cavis eductus ab orbibus. Aether
Qui remanet, vix ipse suo cum pondere quidquam Note: 570
Exiguus tenuisque addit, vel deprimit orbes
Subter agens, luci puroque simillimus igni.
Ille etiam longe metus absit, ne qua fluentum.
Aurarum vi sublatis, vacuisque globorum
Parietibus clades nascatur, laevia rumpens Note: 575
Claustra, atque immani dissolvens cuncta fragore.
Non etenim tenui ingentem sint cortice in orbem
Curvati, fragilique globi de corpore vitri,
Aerii tranare parant qui gurgitis undas.
Deinde etiam quam sint omni de parte rotundi Note: 580
Aeris impulsum circa fluitantis ad omnes
Accipiunt aeque partes; visque undique nisu
Omnibus in punctis aequali affusa feritque
Defenditque globos [eadem]. Quantum [illa] fatigans
pagina 31Irruat hinc pulsu valido, tantum urgeat illinc Note: 585
Nempe opus est contra, seque ipsa elidat inani
Impete. Nequidquam alternis sic ictibus aer
Huc aditum quaerens atque huc, quo sive subire
Victor, inaequali seu nisu insistere possit,
Circum errat, pulsatque errans innoxius orbes, Note: 590
Nec tamen expugnare valet. Nusquam via certa,
Qua subeat, nulla aequato pars aspera dorso,
Quam magis impellens socia compage resolvat.
Ergo globus quamquam vacuus, penetrabilis ictu
Non tamen aerio est. Nam se nectuntque premuntque Note: 595
Mutua particulae atque haerent simul arctius, aequum
Curvata quo mole magis glomerantur in orbem.
Idcirco longisque cavus sinuatur in arcum
Porticibus curvum fornix; pontesque minaci
Impositi fluvio juncta testudine flexum Note: 600
Quo melius referunt orbem, super addita forti
Hoc stabiles melius quaevis ingentia tergo
Sustineant onera, et nullo incumbente fatiscant
Impete dejecti. Crebris adsultibus urgens
Subter aqua oppositas moles evincere tentet, Note: 605
Spumeaque albescat; valido super ungula cornu
Pulsa sonet, magnoque gemant sub pondere plaustra,
Volvanturque ruantque; immoti mole sua stant.
Forsitan et quaeras; quot sint, aut parte carinae
Qua vacui jungendi orbes? Seu quattuor adde, Note: 610
pagina 32Sive etiam plures, si plures exigat usus,
Aut malo, aut potius navis later ardua supra
Hinc atque inde pari sese inter limite longe
Semotos, {nequa} possint se tangere parte,
Inque vicem crebris et laedi et laedere plagis, Note: 615
Dum vacuos fert aura, et motu concitat acri.
Seorsim quisque natet; nec primo impendeant alter
Altior; elati hinc aeque tollantur et illinc
Aera per liquidum. Melius libratur et ipsa
Tum ratis, et paribus nat pendula viribus acta, Note: 620
Nec metuit ventos, nec iniquos aetheris aestus.
Illud in his rebus tibi restat difficile unum
Atque novum, tanta nimirum effingere curvos
Mole globos, non tantum ipsi, verum addita navis
Vectorumque manus mercesque ut pondere cedant. Note: 625
Aeris exclusae spatia extra concava massae.
Scilicet immani turgescant mole necesse est,
Immensamque trahant alvum, laterumque cavatas
Compages; ingens late se machina tendet.
Tu ne cede tamen: semper timor ardua fingit, Note: 630
Quae nova sunt, nullique prius tentata: sed acer
Cuncta labor vincit. Praeter sua litora nautae
Nondum alias nossent oras, nec caerula dorso
Velivolas ferrent classes; nisi primus Iason [s]
Audaci spernens animo syrtesque minasque Note: 635
Horrificas ponti validis implenda dedisset
Vela notis. Duce quo patuere illa invia nerei
Claustraque et insidiae, quae tot per saecula gentes
Terruerant falsa pavidas formidine mortis.
Ille alta in puppi velatus tempora lauto Note: 640
Hortatur socios argivae robora pubis,
Accenditque animos: illi urgent aequora remis,
Attonitae spumant undae. Volat acta carina
Phasidos ad fines, ubi dives ab arbore pendet
Vellus, et auratis perstringit lumina villis Note: 645
Jam male defensum, vigili custode perempto.
Ite animae illustres, factis extendite feros
Nomen in aetatum cursus. Jam culmina nota
Vanescunt, patrio et matres in litore flentes,
Invalidique senes. Vobis en ipse tridenti Note: 650
Pandit iter Neptunus: eum comitantur ovantes
Nereides, Beroe, Galateaque, et aurea Xantho,
Nesaeeque et {Phillodoce}, delphinibus omnes
Invectae, sparsis omnes per colla capillis;
Cymmodoceque, Thetisque soror jam saucia flamma, Note: 655
Pelea jam tota suspirans anxia mente. [t]
Ite agite heroes: vestigia vestra {sequutae},
Exemplisque actae felicibus aequora classes
Contexere; cavis fervent maria omnia late
Navigiis. Quisnam ille autem [u]
fidentior, altum
Note: 660Oceanum qui spectat, et indignatur Iberos
Spem trahere, ac regna alterius contemnere mundi
Trans anni solisque vias, et sidera nota?
Magnanimum nosco Ligurem; virtutis alumnum
Nosco italae. Viridi date serta recentia lauro, Note: 665
Ausoniae nymphae; calathis date candida plenis
Lilia: semper honos, semper stet fama sepulti,
Oceani dum fluctus erit, dum semita ad oras
Pervia, phoebus ubi solvit temone jugales.
O quas ille vices, et quanta pericula passus, Note: 670
Litore ab hispano dum solveret! Aspera rerum
Quae tulit, et quanta pelagi caelique procellas
Primus ad ignotas intendens carbasa terras!
pagina 35Non certe Alcides odiis agitatus iniquae
Junonis; non ipse vafer se praeferat illi Note: 675
Laerta satus, incensae post diruta Troiae
Pergama tam multos quamvis expleverit annos
Omnibus et terris et late fluctibus actus.
Virtus multa viri vicit tamen omnia, et oras
Vectus ad optatas, ubi nos quum phoebus anhelis Note: 680
Adstat equis, vesper nocturnos excitat ignes,
Atque alia effulget stellis maioribus arctos,
Djs pelagi, aurifero religata in litore puppi,
Dona tulit voti compos, Cubaque potitus, [x]
Gentibus attonitis monstro atque ingentibus ausis. Note: 685
Quin et jam menso oceano, rursusque remenso,
Victor ad hispanos remeans cum classe penates
Ante invisa refert peregrino munera ab orbe,
Inventasque ostentat opes, cultusque locorum
Edocet, atque auro dites atque ubere glebas. Note: 690
pagina 36Hinc subito Europen late vulgata per omnem
Fama volat, veterem quarta crevisse reperta
Parte orbem, oceano edomito, trans ultima caeli
Sidera. Felices illic felicia gentes
Regna tenere, aurum rivis fluere, atque adamantas, Note: 695
Gemmarumque alias nullo custode jacere
Per juga per saltus et sylvas; unde superne
Balsama odorato manant sudantia ligno.
Ergo omnes ardor stimulat nova quaerere regna
Auspiciis actos tantis: timor omnis, et illa Note: 700
Formidata leves jam monstra abiere per auras,
Falsa velut tacitae fugiunt insomnia noctis.
Et dubites parere meis {horatibus} ipse
Lentus adhuc? Gelidusne tibi praecordia circum
Sanguis hebet, tantumne times convicia vulgi Note: 705
Ignari? Tentanda via est, qua te quoque in altum
Tollere, et immensum possis volitare per orbem.
Jam domita oceani rabies: nunc aura domanda est
Aeris; hinc laudem speres, hinc praemia, si te
Major tangit honos, major si gloria famae. Note: 710
Nec superi votis aberunt a grandibus: ille [y]
Taurus ut Europes, ut Phryxi candidus albis
Ille Aries villis, utque ales Pegasus; Argo
Testis et ipsa, maris quae prima innare per undas
Ausa procellosi puro micat aurea caelo Note: 715
Sidereo in coetu, furvas et discutit umbras.
Cui tua stellifera quondam comes addita sede
Per noctem late flammantia lumina fundat
Navis, et ardebit nautis felicius omen,
Tyndaridum quam signa, heliceque, aut parrhasis ursa; Note: 720
Ipsa per ignotas postquam te vexerit oras
Victorem, et fama ingentem compleverit orbem.
Adspice qua gelidam mundus consurgit ad arcton
Arduus, et contra vergit qua pronus in austros;
Illic humanos regio frustrata labores Note: 725
Hactenus ignoto jacet avia litore, et illa
Fors quoque et uberibus campis populisque superba
Atque opibus, [y]
sed navigiis nondum hospita curvis.
Quippe gelu assiduo torpet maris unda revincta,
Et patulas vetat ire rates. Tibi mobilis aer Note: 730
Pandet iter glaciemque super, super horrida canae
Strata nivis; caelo venies ceu missus ab alto.
Qualis quum rhodopen mavors, aut {trhacia} curru
Arva petit, volucrumque sedens moderatur habenas
Alipedum; volat aetherios vi fervidus axis Note: 735
Per campos, jam jamque venit, temploque propinquat:
Desilit; arma humeris sonuere: at pectora {trhacum}
{Dirriguere} metu, sanctum sibi numen adorant.
FINIS LIBRI PRIMI.
pagina 39 NAVIS AERIA LIBER SECUNDUS
Sed me jam Zephyri nemora inter garrula blando
Murmure ludentes invitant ire per altum
Aera. Jam nautae funem convellere gaudent,
Insuetamque viam tentare; idem omnibus ardor,
Cura eadem stimulis omnes non mollibus urget Note: 5
In superas tolli nubes, et linquere terras
Evectos volucri cymba. Ruit excita pubes
Undique visendi studio, fruiturque tuendo
Admirata ratemque simul, simul ipsa globorum
Texta rati conjuncta; moras atque increpat omnes Note: 10
Impatiens. Ergo tempus petere alta volatu
Sidera: vos musae mecum conscendite; tuque
Uranie ante alias, cui parent ardua caeli
Templa et caerulei tractus, tu dirige cursus
Aerium per iter: sine te nec tollere puppim, Note: 15
Nec rursum terras ausim deducere ad imas:
Tu me diva mone, atque omnes dic ordine leges,
Dic varias artes, ignotaque pande reperta,
Dum nostri tibi dona parant solemnia nautae,
Ut Nereo et Panopeae et Tethyi [Neptunine]. Note: 20
pagina 40Si pluvii de parte noti, si fulminat austri
Cum fremitu domus atra; oculis aut nubila caelum
Eripiunt imbri foeta et resonantibus euris;
Non patriis quisquam tum te discedere terris,
Aera nec moneat paullatim educere clausum Note: 25
Jam tibi monstrata curvis ex orbibus arte.
Horrida nam caelo tempestas saevit, et omnis
Aestuat aura super ventorum turbine magno
Sedibus ex imis agitata. Abjere volucres
Frondiferas pavidae in sedes, penitusque latebras Note: 30
Certatim subeunt jam toto ex aethere pulsae.
Interea magno crepitans ruit impete grando,
Pulsataeque fremunt sylvae, ferturque tumenti
Per segetes pelago torrens, atque omnia late,
Qua se cumque tulit, violento gurgite vastat. Note: 35
Heu male tum vacuo tenues deffendere possis
Aere globos, volucremque ratem: tam magnus ab alto
Concretae cadite imber aquae, subjectaque frangit.
Vere tibi melius classes immittere caelo;
Vere viget fudi genitabilis aura favoni, Note: 40
Caeruleoque nitet placatum lumine caelum,
Quum ferus averso fugiens canis occidit astro [a],
Taurus et aurato cornu micat. At mala nautis
pagina 41Frigora et hiberno minitantia tempore signa:
Tum vario motu caeli domus excita fervet, Note: 45
Luctanturque inter se vasto turbine venti.
Ergo ubi post hyemem sylvas aquilone moveri,
Ac nitido adspicies phoebum splendescere curri,
Nec jam aderunt atrae, pulsa caligine, nubes;
Tu socios hortare, novasque industrius artes Note: 50
Adgredere, et liquidum siphonibus aera motis
E patulis expelle globis. Expulsus abibit
Scilicet ille, viae facilis qua ducus apertae
Extrorsum est: verum quum sedibus exiit imis,
Ostia claude vigil multa vi protinus, idemque Note: 55
Omnem aditum explora, ne qua citus irruat hostis.
Jamque graves minus atque minus, sensimque levatos
Circumfusa globos alte sustollit, et imo
Evehit aura solo. Vento vos pandite nautae
Carbasa; jam pariter sublata nat aere puppis Note: 60
Aemula pennigeris avibus. Stupet inscia turba
Attollensque oculos tacite miratur, et ipsa
Quae videt, haud credit novitatis imagine tanta
Perculsa. At dryades passim sociaeque napeae,
Quae nemora et saltus late quaeque ardua montis Note: 65
Saxa colunt, trepidae discurrunt omnibus agris,
Incertaeque animi pendent, an numina caeli
Esse putent, mira an pendentia nubila forma.
Atque aliqua aut Phoebum metuens ipsumve ruentem
pagina 42Alta in nube Jovem, gressu subit invia saxa Note: 70
Pernici, penitusque cavo ses abdit in antro.
Quid fugitis? Volat acta abies tollentibus auris
Innocua, et terris longe magis usque relictis
Nubiferas sublimis adit, templa edita, sedes:
Quoque magis petit alta, homines, urbesque videntur Note: 75
Effugere, atque ipsi pariter decrescere colles.
Non tamen et libeat nimium conscendere in altum,
Summaque veloci superare cacumina nisu
Atlantis rhodopesque aut alti culmen olympi,
Sidereo vincit nubes qui vertice. Tenvis Note: 80
Aura ibi, nec generi nostro spirabilis aer
Possidet a terris longe loca. Celsior ille
Scilicet ex ima quo terra adsurgit in astra,
Rarescit magis, et similis fluit altus inani.
Tu medium lege tutus iter, mediamque teneto Note: 85
Usque viam; placida triviae sine regnet in aula
Endymion, [b]
populosque externo tutus ab hoste
Pace regat, longam neque rumpat cura quietem.
Quamquam etiam perhibent saevae post crimina Phoedrae
Hippolytum superas Lunae latonidis oras Note: 90
Adscendisse: illum fortes in praelia turmas
Ducere, si quando armorum furor instat, et acer
Idaliae e regno Veneris movet agmina Adonis.
Hos pugnare juvet; mihi tu demissior ito,
Nec regna astrorum cures palantia nosse. Note: 95
Proderit idcirco soventi vela, saburram
Tollere, si navis fuerit sine merce, neque ullo
Pondere pressa. Hoc [c]
effusos munimen ad Euros
Hoc ubi subducta vectari coeperis aura,
pagina 44Ne rapido nimium supera ad convexa volatu Note: 100
Abripiare citus; placido sed vectus in altum
Ceu Zephyro sensim magis et magis usque ferare.
Nec sum animi dubius, mirum tibi posse videri,
Ista minus fluido quum sit gravis aere puppis,
Cur pariter summas aurae volitantis ad oras Note: 105
Supremumque locum trans subdita nubila vecta
Non eat; atque illuc librata evadere certet
Ipsam nullus ubi jam desuper urgeat aer?
Sic etiam aequoreis leviores fluctibus ipsae
Caeruleae naves summa librantur in unda; Note: 110
Per medios nec subter eunt, loca pervia tantum
Squamigeris gregibus, latices; nisi forte coorta
Ventorum ac pelagi rabies infracta carinae
Disjiciat latera, ac torto voret aequore vortex.
Quamquam tunc imo subsidunt omnia fundo, Note: 115
Nec medio pendent suspensa in gurgite, salsis
Quae sunt cumque undis graviora: ita nempe vel alte
Cuncta natant, vel cuncta jacent demersa profundo.
Haec tamen ut certis valeas deprendere falsa
Indiciis, certaque animi ratione resolvas, Note: 120
Contemplator, aquas quum caelo affusa minantur
Nubila, et in tenebris phoebi latet abditus ignis:
Numquam alte regionem omnes tolluntur ad unam
Imbriferae nubes; sed pars petit edita longe,
Pars autem magis ima tenet, propioraque terris Note: 125
pagina 45Aerio spatia in campo. Nec secius omnes
Altior haec, humilis magis illa, in tramite caeli
Suspensae medio fluitant; insistere summo
Nec spatio certant, neque item, licet altior aer
Imineat, lapsae terras volvuntur ad imas. Note: 130
Nonne etiam superas quo caeli fugit in oras
Alta magis, terris secretaque, purior aura
Hoc fluit, ac minimum terrenae obnoxia faeci
Sidereis longe in campis? Ibi nubila nunquam,
Nunquam imbres, nunquam densantur turbine nimbi; Note: 135
Aurea sed ridet species, et pulcricomus sol
Indistincta suae diffundit spicula lucis.
Semper enim tenuatur; odor ceu dissitus halat
Ille minus, quo se in superas magis extulit oras,
Vel cilici quum scaena croco perfusa renidet, Note: 140
Arave quum thuris panchaeos efflat odores.
Densior hinc etiam primae regionis in altum
Multa efferre queat, rarus quae deprimat aer
Alterius; quaeque hic possit suspensa tumenti
Ferre super dorso, neget alter rarior, illum Note: 145
Ordine qui sequitur. Vario pro pondere navis
Proin tua se varia sistet regione, nec ultra
Quaeret iter librata semel, spatiumque feretur
Per levius sese et gravius, media inter utrumque.
At maris effusi densum quod corpus ubique Note: 150
Est aeque, haud gravior fundo pars altera sedit
pagina 46Altera pars unda in summa subtilior; ipsa
Fit quoque uti cymbae curvatae pinea texta
Summa petant pelagi, summoque in gurgite tantum
Se librent, sistantve vadis demersa sub imis. Note: 155
Praeterea, magnam lymphis ingentibus urbem
Qua Tamesis lambit, multi voluere per artem [d]
Institui sic posse rates, ut subter aquarum
Per liquidos mediae fluctus, infraque supraque
Circumfusae undis narent; ceu grandia Protei Note: 160
Armenta, atque alia immensi vaga monstra profundi.
Nec vero pugnax ausim contendere contra,
Ut solet ignarum vulgi genus, omnia falsa
Qui credit, quaecumque sibi miranda videntur
Arduaque: ante animo multarum foedera rerum Note: 165
Vestiganda acri; tum quid vel possit oriri
Vel nequeat, dicendum. Aliter de tramite recto
Judicii abripiet praeceps te saepius error.
pagina 47Nam quid obest, fieri tanto ne pondere cymba
Possit, uti quantum subjectis tollitur, illis Note: 170
Quae super incumbunt, tantum mergatur ab undis?
Tunc non illa quidem fundum descendet ad imum
Suppositis instans lymphis, non gurgitis alti
Summa petet, laticis supera depressa liquentis
Parte alia; sese certa sed sistet aquarum Note: 175
Sub regione, aequis hinc atque hinc viribus acta,
Ac pariter suspensa. Velut, diversa quadrigae
Quum geminae in spatia addunt se et discedere tentat,
Si modo se nexu teneant ac viribus aequis
Alipedes hinc inde trahant; immobilis haeret Note: 180
Utraque, liberaturque: haud hanc haud tendit in illam
Ullam plagam, torto licet acer desuper instet
Fuste sonans auriga, omnesque effundat habenas.
Magna hinc utilitas, magnum navalibus esset
Auxilium pugnis: et quantum bella juvarent Note: 185
Aeriae classes; medias tantum ipsa per undas
Navigia haud viso venientia tramite, et armis
Improvisa imi de sede furentia Nerei.
Atque equidem haud dubitem, quin haec quoque dira per artem
Damnaque et immanes ad mutua funera clades, Note: 190
Tantus amor caedis! Mortalia pectora tentent.
Ne vero, ne talem animis adsuescite pugnam,
Spicula neu properae nimium nova quaerite morti;
Mille patent lethi caussae! Satis in mala nostra
pagina 48Vertimus ingenium: rigidos conflavimus aera Note: 195
In gladios hastasque et acuta cuspide tela;
Unde unci melius vomis formatur aratri,
Plaustraque eleusinae matris, cerealia dona.
Ignem etiam vafri subductum fraude Promethei
Innumeros vitae munus mortalis ad usus Note: 200
Perdimus in caedes. Cujus vi plumbea grando
Terrifico jaculata sono late agmina sternit,
Sternit equos; altas et fundo diruit arces,
Quin homines contra quin ars obsistere possit.
Vita fuit certe potior, quum sanguine nondum Note: 205
Immaduit nostro tellus, non fluminis alvei
Purpureis rubuere undis; nec noverat ullus
Arma, nisi inverso cererem queis conderet arvo,
Fissile vel robur vel celsam exscinderet ulmum,
Vitigenam aut premeret frondem. Nunc vividus artes Note: 210
Extudit innumeras usus; sed et omnia regna
Vipereis crines Alecto impexa colubris,
Non mare non linquens terras, hostilia ad arma
Exciit, ac magno furiarum involvit in aestu
Bella necemque ferens et tristia semina cladis. Note: 215
Quod superest, media quum jam volitabis in aura,
Omnia queis regitur pelagi per caerula cursus,
Illa tibi tractanda: secus neque tutus in alto
Nare, neque optatam poteris contingere metam.
Omnis in albenti primum descripta papyro Note: 220
pagina 49Telluris vastae facies et mensa locorum
Intervalla viis cunctorum cognita debent
Esse tibi: campique urbesque atque edita caelo
Culmina, et aequorei tractus circumfluus humor
Qua pateat, qua se freta per diversa profundat. Note: 225
Sidera tum late magnum per inane notanda,
Quid pluviaeque ferant hyades, quid plejas, et haedi
Nascentis sidus; vel quid minitetur Orion
Turbidus, aut heros stricto {Danaeius} ense.
Orbem etiam triviaeque juvat servare, cadentis Note: 230
Et phoebi; martemque venus quo lumine cernat,
Saturnusque jovem, cyllenius ignis utrumque.
Ipse rear tanto a nobis distantia tractu,
Hoc moneo; verum et labentia tempora noctis, Note: 235
Et varios caeli signant quod fulgida mores,
Seu purum referant, fuscum sive ore colorem.
Ante tamen tristesque hyadas et oriona et haedos,
Mundus ubi ad scythiam adsurgit, spatioque coercet
Inrequieta brevi volventia lumina, et alto Note: 240
Non sinit oceano condi; sub cardine summo
Usque nitens ursae [e]
sidus glaciale minoris
Noscere te jubeo, caudae quod parte sub ima
Emicat, ac dubias vasto regit aequore naves.
Illa tibi monstret cursus, illam aspice semper Note: 245
Axe sub algenti rutilam: stat proximus illi,
Arcas et ipse olim, stellato corpore fulgens
Arctophylax. Nautis non ipse irascitur ardens,
Sed vigil observat, ne qua se Parrhasis axe
Auferat, aut vetita nerei se proluat unda. Note: 250
Quin et quum caelum nebulae obsedere, nec ulla
Nimbiferam per noctem aegris mortalibus ardent
Lumina, hyperborei sedem magnesia signi
Prodet acus, certoque ostendet pendula nutu,
Qua gelidus sit parte polus. Non vertit ad afros, Note: 255
Non ea ad hesperias aciem vel memnonis oras
pagina 51Libera; at optato septem subjecta [f]
trioni
Litora, riphaeoque horrentes frigore terras
Usque petit. Tum si placidam deflectere cogas
Sedibus arctois, furit ipsa irata, diuque Note: 260
In gyrum videas tremulum se volvere: nulla
Vel mora vel requies usquam, nisi rursus ad arcton
Vergat; ibi inventa jam tandem in pace quiescit
Occasum hinc fugiens, illinc tithonia regna,
Tergaque nimbiferos vertens contraria ad austros. Note: 265
Hujus ope haud unquam, tellus procul avia quamvis
Fugerit ex oculis, stygioque excita lacu nox
Tartareis caelumque diemque obduxerit umbris,
Errabis recto excedens de tramite callis:
Tantus in arcadicam rapit urgens impetus ursam! Note: 270
Non tyriis olim haec nautis non cognita grajis
Res fuerat; solum ferri spectandus amore
Ante fuit magnes, durum quum saepe viderent
Appositi propius ferri vincire rigorem,
pagina 52Ad sua et invisis trahere oscula viribus aera. Note: 275
Aequoreos illum primus traduxit ad usus
Ausoniae [g]
cultor, quo nunc se jactat alumno
Parthenope, et stimulos contra jaculataque tela
Invidiae multa famam cum laude tuetur.
Quaeque etenim voluit, magnis contingere semper Note: 280
Ut solet in rebus, tantae decerpere laudis
Praemia gens, tantique sibi decus addere facti.
Cujus ut inventum patuit, prius invia stagna
Oceani longe effusi petiere carinae,
Nec timuit vix audito se credere ponto Note: 285
Navita: ad eoi maris hinc felicia regna,
Occidui hinc alias orbis conquirere partes,
Ignotos et itum terrarum extendere fines.
Disce et signifero phoebi [h]
cognoscere ab orbe
Quam distes; austri quantum hinc in regna, vel illinc Note: 290
In boream vergas. Altus certissima titan
Signa dabit, quodcumque tuo seu vertice supra
Sidus inardescens, sive ipsa Lycaone nata.
At non sic facile speres deprendere [i]
quantum
A mediae recta distans regione diei Note: 295
Solis ad occasum tendas vel solis ad ortus,
Quamvis et phoeben umbra telluris amictam,
Nigrantesque jovis comites, ipsumque nigrantem
Saepius adspicias solem. Longae omnia curae,
Omnia adhuc magni nec certi plena laboris Note: 300
Non tamen et dubiis vanos conatibus usque
Hic labor exercens animos cludet in aestu
Vel medio pelagi, rapida vel in aetheris aura,
Si melius pateat, quam phoebe argentea distet
Sideribus longe a fixis et solis ab orbe. Note: 305
Hoc quoque vos nautae sperate, hac nautica laude
Ars etiam sese jactabit; et omnia vincet
pagina 54Ingenii vis illa, viget qua Gallia solers
Aut metuenda mari vicina Britannia; cui non
Audeat aequoreis quisquam contendere in undis, Note: 310
Sive opus iratos nerei contemnere fluctus,
Seu varias artes nautarum extundere in usum.
Quid te jam cunctos moneam praediscere ventos;
Quid tempestates caeli, variique tumultum
Aeris, ac motus omnes? Quid signa docebo, Note: 315
Quae procul adspiciens metuas discedere terris,
Aut properes petere ima redux, portuque subire?
Ultimus haud etiam fuerit labor, edita malo
Carbasa nosse manu tractare; et nunc dare ventis
Laxa magis, nunc illa minus, modo tollere in altum; Note: 320
Et modo dejicere, aut partes obvertere in omnes,
Quo ventus cursusque vocet. Non utilis ulla,
Jactatis aut ars magis opportuna carinis.
Forsitan heic quaeras, zephyri si flamina cessent
Aeoliis inclus antris, num insurgere remis Note: 325
pagina 55Obstatesque auras possis impellere? Fluctus
Ceu maris impellunt nautae, si quando morantes
Vela negant implere austri, non aeolus audit
Vota, precesque; jacent posito freta muta tumore,
Atque hilares ludunt summa delphines in unda. Note: 330
Quamvis aura minus remis pellentibus obstat,
Caerula quam nerei; tamen ictibus illa restitit,
Illa etiam perculsa ferit, propulsaque pellit.
Indicio est avium sublimis in axe volatus
Aetherio. Haud etenim liquidas se ferre per oras Note: 335
Remigio alarum possent, velut aequore pinnis
In medio pisces , nisi mota resisteret aura,
Pulsaque in oppositas pellentia corpora partes
Trudaret, acceptoque aequalem redderet aequa
Vi motum. Subito quo impulsu in corpore utroque Note: 340
Mobilitas oritur geminas contraria in oras:
Hac aer, illac fugiens volat incitus ales,
Alter et alterius vires minuitque fovetque.
Sed quoniam pelago leviorque et rarior aura
Alta fluit, remorum idcirco palmula, fluctus Note: 345
Quae secat aerios, solitis tibi latior ima
Parte sui pateat, multumque agat aera pulsu.
Nonne etiam volucrum se multo latius [k] alae
pagina 56Corporis extendunt varia pro mole, natantum
Omnigenum quae pinnae? Haud hoc natura sagaci Note: 350
Imperii nutu nequidquam provida cavit,
Quum prima lucem nascentis origine mundi
Hauserunt mutique greges pictaeque volantes:
Omnibus illa dedit, quorum quisque indiget usu,
Seu mare seu terras celebrat sive aethera purum. Note: 355
Adde quod anterior minus obstat mobilis aer,
Quam pelagus proris rostrisque tridentibus: ergo
Quamvis ipse magis tenuis fluat, ille carinae
Non minor in caeli liquidis erit impetus oris.
Sic etiam verso propere temone vel illam Note: 360
Vel partem hanc caeli cymba properante tenebis,
Avius et certo nunquam de tramite cedes.
Heic tamen et remos suadebo ipsumque polito
E corio, qua parte leves temo incitat auras,
Efficere: haud magnum sic addent pondus, et una Note: 365
Aëraque accipient melius, meliusque repellent.
Quod, si quum medio nabis jam laetus olympo,
Saeviat extemplo nimbis ferventibus auster,
Involvatque diem tenebris; tunc arte magistra,
Tunc opus est animis; atrae formidine mortis, Note: 370
Adversisque sinas vulgum pallescere rebus.
pagina 57Nil usquam miseris tutum mortalibus esse
Jupiter ipse dedit. Non vis, non ipse juventae
Largas inter opes securaeque otia mentis
Aut vigor, aut vernans florenti in pectore robur; Note: 375
Magnorum non imperium, non aurea regum
Limina firma satis. Miseros quid Gallia luctus,
Quidve tuas referam spes fractas; nuper acerbo
Funere quum regni columen [l]
tibi, perdita, raptum
Ingemeres; tuque ipse tuo quum Sequana fletu Note: 380
Auctus, ab inspecta tumuli dum mole recentis
Extincti tibi crescit amor, violentior ires
Oceanum in magnum? Quid jam Germania cogis
Me tua crudelis miserantem incommoda sortis
Nunc memorare? Tuos infelix Austria casus, Note: 385
Dic luctus dic ipsa tuos, quum moesta videres
Sub Lare Caesareo cumulari
[m] funere funus,
Quin Juno, quin posset Hymen obsistere morbo.
pagina 58Heu pietas, heu sancta fides, et conscia laudis
Pectora! Quas lacrymas, quos fletus funera tanta Note: 390
Excivere? Altae flerunt hinc Vindobonae arces,
Vindelicique una, Rhetique, Aenusque, Lycusque,
Danubiusque, et Danubio centum patre Nymphae:
Hinc Padus, hinc Athesis, pubes hinc itala flevit;
Et pater in primis viridi Sebethus ab antro Note: 395
Inter mugitusque soli, piceamque favillam
Atque ejecta jugo torrentia saxa Vesevo,
Crudelesque deos nequidquam dixit, et altum
Ingemuit. Cui nereides, cui najades omnes
Crinibus errantes fusis per caerula colla Note: 400
Reponsant fletu; nec rubra corallia, et ulla
Dona parant, nec dulci iterant jam voce hymeneum,
Sed cava luctisonis complentes antra querelis
Funereas circum ponunt de more cupressus.
Ipsa Venus lacrymas visa est fudisse tepentes Note: 405
Pausilipi sub rupe sedens, atque ipse Cupido
Irrita dona querens nervos evulsit ab arcu,
Extinxitque faces, atque aurea spicula fregit.
Nec [n]
sat erat; caelo terras miseratus ab alto
Ni pater omnipotens saevire impune vetaret Note: 410
Fortunam ulterius, servans te maxima nobis,
Austriadum te Diva potens ad publica servans
Commoda: qua lethi revocata limine ab ipso,
Sol iterum roseo nitidum caput extulit axe,
Territaque optatam viderunt saecula lucem. Note: 415
Quo tamen a primo digressum hi carmine luctus
Abripuere? Satin tibi dura atque aspera rerum,
Infidae et casus non posse avertere sortis
Visi homines? Magnum constanti ferre laborem
Pectore, quicumque inciderit; nec cedere victum, Note: 420
Dum vires, et cura valent obsistere contra,
Conandum est homini; tribuendaque cetera fato.
Ergo quum rauco misceri murmure caelum
Videris, et liquidos glomerari turbine campos,
Anteveni. Remis velisque incumbere nautas, Note: 425
Dum licet, ipse jube: terris advertere proram
Ne pudeat, quum saevit adhuc procul excita nimbis
Tempestas, longeque incoeptant praelia venti.
Jamque malum propius serpit propiusque citato
Impete se volvit: tum circum exaestuat aer Note: 430
Correptus; resonant sylvaeque et concava saxa
pagina 60Pulsataeque fremunt valles. Tu praepete cursu
Interea loca tuta subis tellure potitus
Optata; portumque ingressus munera reddis
Junoni aeriae et tyndareo Polluci [o]:
Note: 435Non tamen et fugisse malum, non usque licebit
Evasisse prius caelo, quam turbine venti
Aurarum in medio deprensam gurgite puppim
Corripiant. Lege vela citus crepitantia, et altas
Antennas demitte, euri vis improba gliscens Note: 440
Omnia ne frangat, ne vertat in aëre cymbam,
Illa suo pendens quamquam se pondere libret.
Heic etiam syrtes, heic scylla et saeva carybdis
Horrendam ostentant faciem; sunt et sua caelo
Monstraque et infames scopuli. Cave proxima saxa; Note: 445
Ac potius mediis aurarum agitatus in oris
Alta tene, litusque fuge insurgentibus austris.
Ne mihi tunc montis placeat latera aspera circum
Errare et cautes propter. Vicinius urget
Dum spatium terrae; reperit sua funera saepe Note: 450
Nauta; procellosi in syrtes vi turbinis actus,
Demersusve vadis, scopulove infixus acuto.
Tunc quoque profuerit, si fors non laeva resistant
pagina 61Numina, demisso vel culmina summa rudente
Arripere aut nemorum ramos. Jam dente tenaci Note: 455
Anchora subjectis aut haesit cautibus, aut se
Arboreo implicuit trunco; jamque ipsa carina
Sistitur haud metuens minitantia saxa nec ullam
Ventorum rabiem. Non hanc non turbine in illam
Abripitur partem: rapido modo fluctuat aestu. Note: 460
Si vero, quoniam non ulla industria quondam
Profuit effugiumque dedit, dijecta resolvat
Texta ratis laterum laxis compagibus auster
Navifragus, solum rebus quod restat in arctis,
Tunc age. Difractae si fors pars ulla carinae Note: 465
Orbibus haeret adhuc integris, hanc cape dextra,
Hanc tanto in casu sociam citus arripe, tractus
Pondere ne proprio caeli labaris ab arce,
Neu facias moriens peregrinae nomina terrae.
Nimirum, haud ulla disruptis parte globorum Note: 470
Parietibus, non ipse cades simul additus, aura
Sustentatus adhuc: quamvis discrimina multa,
Et varios cursus huc illuc actus inibis
Ventorum arbitrio; donec consistere detur
Monte aliquo, placidis ubi solvas munera divis, Note: 475
Ceu quondam Aolides Phaeacum [p]
ejectus in oras
Post siculi casus pelagi post tristia damna.
Hactenus haec: superest artis pars ultima nostrae
Supremusque labor. Jam sat per caerula caeli
Ivimus, ac tenues puppi sulcavimus auras. Note: 480
Rursus amor carae subeat telluris, et illam
Quamquam humilis longe jaceat, ne spreveris altum
Classe tenens; illic superis pia munera nostro
Pro reditu sociique ferunt cognataque ad aras
Pectora: fors etiam suavi dum lumine vitae Note: 485
Nos metuunt cassos, incestant fletibus ora.
Et iam tempus ubi reduci petere ima volatu,
Nubivagos fluidum paullatim rursus in orbes
Aera furtivo ductu revocabis. At ille
Insinuans sese penitusque ingressus ab alto Note: 490
Incipiet caelo puppim gravitate potentem
Deprimere, atque humiles terrarum advertere ad oras.
Haud aliter nantes undosa per aequora pisces,
Haec eadem [q]
tectum quem se intra ad munera servant,
Utriculum vacuantque auris, onerantque vicissim; Note: 495
Illic ut subeat melius contractior undas,
Laxior heic summum contra extollatur in aequor.
Lubricus est aer, facilique in concava lapsu
Claustra subit, simul ac moti patet oris hitatus,
pagina 63Qua veniat. Verum si quando copia maior Note: 500
Excipitur, prono ad terram cadit incita puppis
Pondere, praecipitique volans ut turbine fertur.
Ipse tibi subeat tantus, librata per auras
Sentiat inlapsum vix illum ut navis, et alte
Circumagens sese per curvos devia calles Note: 505
Nubiferas sedes, lapsu fallente, relinquat.
Aspice quum celso conspexit ab aethere scyllam
Nisus atrox; non ille supra se corpore prono
Demittit, sed torva tuens atque actus in orbem
Hac illac cursus obliquo tramite carpit: Note: 510
Tum propior magis atque magis, jamque aera gyro
Usque secans breviore, tenet, captamque cruentans
Antra petit, notae vel densa umbracula sylvae.
Sic melius liquida sese sustentant in aura,
Nec raptim celeri puppis redit incita casu, Note: 515
At potius tardata diu. Quod si aeris illa
Pondere plus justo depressa feretur ad imas
Praecipiti cursu sedes; tunc arte levanda
Rursus erit, graviorque cavis siphonibus aër
Rursum educendus. Donec jam denique victor Note: 520
Paullatim optata patriae potiaris arena.
Non etiam dubitem subter demittere vincla
Stupea: queis tractis, postquam cava fragmina rupis
Implicuere arcto nexu, descendere possim,
Aera quim tentem vacuos inducere in orbes. Note: 525
pagina 64Magnus uterque labor, caeloque attollere navim,
Atque iterum reducem patriis adpellere terris.
Quid tamen ingentis nequeat spes vincere laudis,
Quosve neget casus superare? Illa agmine martis
In medio, armorum qua densior ingruit horror, Note: 530
Mortales pulcram per vulnera quaerer mortem
Impulit. Illa etiam gentesque ignotaque adire
Nomina terrarum per multa pericula saevi
Oceani, rerumque pati dira omnia jussit
Esuriemque sitimique atram morbosque luemque. Note: 535
Hac duce et ostriferi sensit [r]
juga pontus Abydi
Et miratus Athos sua viscera pervia classi
Assyriae; humentesque cavis nereidas antris
Ludere, ubi nuper dryades duxere choreas
Cum thiaso satyrorum et monticolis sylvanis Note: 540
Quid Lernaea lues, quidve illa Erymanthia monstra,
pagina 65Centauri aeripedesque boves et corpora strata
Geryonis, pressaque Atlas cervice levatus,
An non herculeae cesserunt omnia laudi
Edomita? Audendum est, praesertim magna periclis Note: 545
Laus ubi proposita, et duri seges ampla laboris
Succrescens cupidis sese mortalibus offert.
O quanta hinc veniet divinae gloria famae,
Quantus et usus erit! Quamvis neque gnossia regna
In labyrintheis clausum te flexibus arcent Note: 550
A patria; neque saeva times {Minoia} jussa,
Rexeris artifici tutum quod Thesea filo.
Nam libeat martis seu forte ad praelia classes
Aerias armare; alio sive orbe vehendas
Ad merces, qua nec pateant maria alta, nec amnes, Note: 555
At spatia immensae telluris et edita celsis
Saxa jugis, hae parva dabunt num commoda naves,
Exiguumque ferent usum? Tu munere tanto
Haud tentata prius pandes commercia, et omnes
Inter se gentes sociali foedere junges, Note: 560
Aeterna quamvis glacieque et frigore pressas,
A borea extremos tendit qua mundus in austros.
Quid quod et effugium duris in rebus habere
Proderit, aut patriam subitis incursibus hostis
Invasisse velit; crebris aut excita tellus Note: 565
Motibus immanem minitetur aperta ruinam
Aut etiam pelago exundent freta lata sonanti
pagina 66Arva per et populo ferventia strata viarum?
Quid jam venatus referam, quid retia tractus
Jacta per aerios avibus? Majora supersunt Note: 570
Munera: nam poteris propius disquirere caussas
Aethera per liquidum caelique patentia templa,
Quod ciet elisos abruptis nubibus ignes
Murmuraque, et stellas obscura in nocte caducas;
Utque trahit varios iris formosa colores, Note: 575
Ingentique arcu caelum secat: humor et idem
Cur modo se in rorem matutinasque pruinas,
Ac modo se mutat lapidosae in grandinis imbrem,
Inque nives pluviamque; et qua vi denique venti
Nascuntur caelo, et nubes coguntur in alto Note: 580
Aere? Jamque mihi, late qua maximus orbis [s]
Panditur, hac videor terras invisere navi;
Atque brevi lustrare die tot dissita regna
Quot nec Abantiades findens talaribus auras,
Ipse neque edomitas Nysae de vertice tygres Note: 585
Victor agens Liber cum thyrsigeris Satyriscis.
Quippe sua tellus vel sede immota quiescat,
pagina 67Vel celeri [t]
ses potius vertigine circum
Vertat ab occasu nascentem solis ad ortum,
Ac modo phoebeo partem hanc, modo detegat illam Note: 590
Spectandam jubari; simul et circumfluus aer,
Qua trahet illa, via raptim volvetur eadem.
Ergo etiam adverso qui finderet aera cursu
Ales, et aequali motu contrarius iret,
Nempe ipse occasum tantum, quantum aura sub ortum, Note: 595
Subter humum spectans variantis imagine scaenae
Continuo varia gauderet. Quare age segnes
Tolle moras; vocat ecce eurus tua carbasa surgens
Litore ab eoo, puppimque per ardua pellunt
Aerios contra fluctus cum Castore Pollux; Note: 600
Ocycor ut nimbis et praepete fulminis igne
Ipsa citae oppositam vincat vim scilicet aurae
Tantum alia provecta plaga. Fluit incitus aer
Insequiturque simul raptus vaga moenia mundi:
pagina 68Puppis et ipsa fluit , connixaque viribus aequis Note: 605
Stat contra, spatioque immobilis haeret eodem.
At nova terrarum subter se pandit imago
Interea, ac rerum novus usque enascitur ordo,
Qua se cumque ferant oculi. Viridantia sese
Nunc nemora ostentant longe, praeruptaque versis Note: 610
Antra jugis, campique et formosissima tempe;
Nunc fluvii vitreique lacus substrataque ponti
Caerula, qua rapido ventorum agitata tumultu;
Qua placido leviter motu crispata superne.
Heic magnae incipiunt urbes se tollere caelo Note: 615
Vertice turrigero; heic raris magalia tectis
Sparsa per et valles et dumis horrida saxa;
Effigiunt. Saevus ciet hac mars praelia parte
Sanguineam quatiens hastam; spumantibus illa
Fluctibus in pelagi luctatur navita, et alte Note: 620
Suspiciens placida frustra me spectat in aura.
Quae quibus anteferam spectanda? Hinc Adria longe
Adsonat; hinc maior Tyrrhena immurmurat unda,
Pinifer et surgens pater Apenninus in auras
Centum urbes magnas, centum labentia subter Note: 625
Flumina felicesque agros de vertice gaudet
Despicere. Ex oculis sed jam fugit abdita nostris
Ausonia, et fugiunt alpes: jam Norica retro
Culmina rarescunt; vix et Germania saevum
Ad boream conversa, aliaque apparet ab ora Note: 630
pagina 69Dives in ingentes Hispania didita terras.
Hinc Galli, hinc Batavi, et Belgae, parvoque Britanni
Aestu discreti supra venientibus undis
Oceani jam jam condi mergique videntur.
Dumque loquor, fugere citi: late omnia pontus Note: 635
Occupat, immensaque amplectitur Amphitrite.
Ecce autem nova se tellus adtollere longe
Incipit extremam europen transque avia thules
Litora ab occasu. Salve o post tempore multo
Cognita terrarum pars maxima! Nulla tibi auro, Note: 640
Ubere nulla soli tibi se componere certet,
Omnigenum aut seclis animantum: at quo mihi tantum
Ipsa etiam properas? Viden, hinc ut tendit in arcton,
Hinc austrum: pars hispano ditissima regno
Mittit opes; pars aequoreis non parva Britannis Note: 645
Cessit, Gallorumque animos incendit, et acres
Subjecit nuper curarum in pectore morsus.
Pars alia advectas non uno nomine gentes
Novit; pars etiam propriis intacta tyrannis
Servit, et agrestes veneratur barbara mores Note: 650
Externas exosa manus et non sua jura.
Aurea Castellae haec regio, Peruanaque regna,
Illaque Amazonidum tellus; Argenteus [u]
amnis
Hac fluit, hac minio sedem posuere rubentes
Brasilidae, aut turpes nigrantia faecibus ora Note: 655
Hirrochoi, Canadesque atque effera nomina gentes
Innumerae. Quas nempe inter tu maxima cura
Palladis, Uranies et honos et fama Rogeri,
Si freta sustineas longe tot inhospita obire,
Incedet magno solis quum parva sub orbe, Note: 660
Sideream [x]
Venerem lato spectabis olympo.
O tibi, dumque subit, dumque ipsa egressa relinquit
Lampada phoebeam, caelo lux alma sereno
Fulgeat, et faciles Zephyri plaudentibus alis
Disjiciant nubes! Ah te ne eludat inani Note: 665
Spe labor, ah cupidum rursum ne fallat, in urbe
Ceu Venera quondam adriacas male lusit ad oras,
Bosphoron invisum foedaeque Propontidos arces
Quum peteres. I, docta rapit quo innata cupido,
pagina 72I decus o nostrum; non tu sine laude redibis, Note: 670
Quo res cumque cadat. Sed quid moror? Ardua ponto
Litora consurgunt Asiae, Tithonia sedes,
Supra Indum Gangemque supra, felicia regna
Qua Sinae posuere oris felicibus, et se
Ingenti [y]
vallo scythico tutantur ab hoste.
Note: 675Non et Bactra vides, Serasque, et Perfidis arva;
Assyrios, Parthosque, et Caspia caerula, et amplum
pagina 73Euphratem celeremque Tygrin, auroque fluentes
Hermum Pactolumque? Phryges haec jugera vertunt,
Et Lydi, et Cilices, Medique, et dives arenis Note: 680
Thuriferis Panchaia et eoi Nabathaei.
Aspice et ad laevam Nilo faecunda tumenti
Aegypti late arva: en ut Memphitica pubes
Laeta vehi gaudet circum sua rura phaselis,
Isidaque et facilem vocat ad solatia Osyrim. Note: 685
Mox subit ardescens propiori solis ab aestu
Et Lybia et Numidae infroeni, Getulaque Iarbae
Regia, quem rapta fertur Garamanthide nympha
Cinyphii genuisse Ammon ad fluminis undas.
Quid memorem Nomadas, Maurosque, aut illa superbae Note: 690
Moenia versa solo Carthaginis? Unde juventus
Punica romuleis alpes immisit apertas
Arcibus, ingentemque metum. Cunctantis adesset
Ni Fabii [z]
prudens in tali tempore virtus,
Africa fors Latium premeret, Carthago maneret. Note: 695
pagina 74Quo tamen heu fugitis terrae? Vix cernere partem
Exiguam licuit raptim; volat incita cursu
Ad dextrum conversa latus jam Graecia, jamque
Cyclades aegaeo pariter rapiuntur ab aestu.
O ubi Thessalia est, ubi sunt {Peneia} rura,Note: 700
Amphrysusque, et Taygeti Juga laeta Lacaenis
Virginibus, Dirceque, Alphaeaque flumina, et Ascra
Hesiodo celebrata seni: Nemeaeaque vallis,
Pythonisque nemus dictum, tua Pindare fama,
Isthmosque, argivaeque olim stadia illa juventae Note: 705
In Jovis Elaei campo. Mihi laurea Pindi
Quis nemora ostendat, quis dulcem Aganippida lypham
Hauriat? O Helicon; o Cyrrha, o flumina sancta
Pieridum salvete! Obiti mihi totius orbis
Nulla viret pars laeta magis; fragrantia vobis Note: 710
Medorum nemora, et niveis fulgentia baccis
Litora Erythraei; vobis et dives odorum
Tmolus, et Hesperidum cedunt horti, aurea cedunt
pagina 75Et Gangis regna atque Indi, constrataque late
Versicolorato gemmarum America nitore. Note: 715
Salvete o iterum phoebo loca culta! Quis alto
Post haec aut thracen aut jam despectet ab axe,
Illyris adriaco ridet qua litore, terram;
Nobilis ismario quamquam illa superbiat Orpheo,
Haec patriae [a]
notas longe mihi praeferat arces?
Note: 720O patria o mihi cara vale! Feror avius almum
In Latium toto peragrato victor ab orbe,
Si non Eleae properans tibi munus olivae,
Ast hedera, et lauro mixtum parnasside sertum.
Haec ego de volucri cymba cursuque canebam Note: 725
Aerio, magni dum iam ducis [b]
altera proles
Nomen avi referens hetrusca ludit in aula,
Discit et auspiciis tanti genitoris ad Arnum
Tyrrhenis dare jura atque aurea condere secla:
Jamque prius [c]
cecini laetus florente juventa,
Note: 730Cur sonitus referant missos, cur muta loquantur
Et nemora et rupes. At nunc helicone relicto
Musarumque choris, diae sacra munera mentis
Naturamque sequor, lenis qua labitur amne
Caeruleo tybris, magnamque interfluit urbem. Note: 735
FINIS LIBRI SECUNDI.