[Page 8]
⟨1⟩ Vota fidemque viri, superas spirantia gazas
Pectora, victuro liceat mihi carmine, diva
Promere Calliope. Venetis hic natus in oris,
Dives opum, clarasque trahens a Stemmate laudes;
Unde toga et dignos proceres, et martia fortes
Assumpsit fortuna duces; quibus ardua nullos
Aut belli, aut pacis subtraxit gloria fasces.
Consilio, censuque pares hos regius Aulae
Donavit titulis splendor, famaeque perennis,
Stirpe Thienea Comites, vox intulit astris.
⟨2⟩ Te summum tantae gentis lumenque decusque
Caietane canam: tua gesta, tuosque labores,
Devotaque tuum Musa describere nomen
Fert animus; Fidei primos quo lumine patres
Prospiciens, antiqua novo vestigia Clero
Monstrasti, quali grassantia tartara Marte,
Cocytique dolos quibus imperterritus armis,
[Page 14]
Quo Stygias fraudes pressisti robore, dicam.
⟨3⟩ Sed tua non Helycon, neque iam tua Numina Cyrrha
Invoco, Castalias non amplius inclyta Divas
Praesidia imploro, non iam Permesside lustro
Ora Theti; vatem Coeli melioribus undis
Caietane fove: falsis data vulnera sectis,
Ingenium haereticae nunquam tolerabile fraudi,
Electamque Crucem, fundati insignia Cleri,
Virtutesque tuas, ductasque in Sidera palmas,
Et fastiditas certas, dabo carmine messes.
⟨4⟩ Ingemuit maestus nuper cum cerneret Aether
Coelestes hominum, diri Plutonis ob iram,
Tartareis fractas odiis, Acheronte furentum
Portentosa pati Furiarum incendia mentes.
Miserat immitem rabies inferna Megaeram,
Quae miserum obrueret taedis fatalibus Orbem:
Et prope iam verum nescire superba docebat
Mortales Numen; cum monstrum infame, nefandum
Evomuit, dulcem natum amplexata, scelesto
Laeta puerperio Styx improba. Caspia tali
Prole, peregrinis tigris paritura sub antris
Decubuit nunquam: nec tali barbara faetu
Excepere gravem lybicam spelaea leaenam.
Non ita Marmaricis audax leo saevit in oris,
Armeniasque tigres melior natura coercet,
Quam te monstrivoma pestis prognata gehenna,
Lutherum puto, qui stygiis qualem hausit ab antris,
Exhalere luem, foedaeque rebellia sectae
Semina, sacrilega coepit diffundere dextra.
Hic sacri expulsi vita cum caelibe ritus,
Proscripti superum cultus, Petrique suprema
[Page 15]
Conculcata, orbem non desertura potestas.
Hic sacra innocui pulsa ex altaribus Agni
Victima, contempti mystae, derisa nefandis
Opprobriis pictas, Patrumque oppressa gemebat
Relligio: culpae, Ditis rhedarius, omni
Planum stravit iter Lutherus, perfida quando
Dogmata, Teutonicis gaudens haesisse dynastis,
Desperata suae movit vexilla phrenesis.
⟨5⟩ Quo nunc terrigenae rerum discrimine tanto
Ancipites vertent animos? num forte iubebit
Dogmatis impuri tenebris, sectaeque furentis
Exitio mergi, fidei num lumen avitae
Deserere, et Stygio submittere colla sophistae?
Eheu mortales horrenda pericula celat,
Quidlibet audendi, quam fert, haec secta, libido.
Et tamen, o sortem miseram! quam vilibus armis
Expugnata Fides! hominum pars magna, venenum
Quale propinavit rabiosus apostata, suxit;
Desertis patriisque sacris, in falsa ruentes
Dogmata terrigenas, plaudente vel ipse cachinno
Obstupuit Pluto; et coecae deliria gentis,
Certique interitus Styx est mirata voluptam.
⟨6⟩ Probrosae nomen famae, facinusque nefandum
Lutheri! fatuo velut alter Herostratus aestroNote: =oestro
Infamis: quorum hic Ephesinae augusta Dianae
Templa dedit flammis, quorum sub lumine, turpis,
Foedaeque duraret scelerati nominis umbra.
Infaustum nomen! tamen infelicior illo
Lutherus; fatis ille suis quod tota Diana
Arsit, habet votis; hydrus minus iste peregit
Quam cupiit, totam minitans exscindere Romam,
[Page 16]
Romanamque fidem: votum hoc si robore maius,
Nequitia non maius erat: pars Arctica tantum
Convulsa est, frigensque Aquilo; stant caetera primo
Fixa loco, puraque fide: simul erigit ingens
Spes animum; quod pars etiam inclinata resurgat.
⟨7⟩ Fare tamen veri Doctor, si credere fas est,
Tu quis es? unde venis? quali nova dogmata signo
Contestata probas? an pravo mitteris orbi
Nuncius e Coelo? sed quae Caelestia profers
Officii documenta tui? blasphemia, fraudes,
Ebrietas, odia, incestus, periuria, mores
Sacrilegi, rabies, verba impia, vita superba,
Sunt fidei portenta tuae: quo te Axe profectum,
Pellendis hominum, effudit quas Roma tenebris,
Suaderi Eoi radiis manifestius astri,
Insensate putas. Erro quam perfidus affers
Doctrinam, pura est, inquis: nisi credimus uni
Prodigio, nihil est quod credimus: ecce stupendum
Signum: cum puro vita impurissima verbo
Et tibi vis credam? quod sis a daemone missus,
Certum habeo: mittitque suos styx dira prophetas.
Dic Erebi interpres, cur te tamen aethere missum
Fingis? ut hunc similis, dices, qui misit adaequem,
Mendax mendacem: quo robore nititur omnis
Haeresis, haec germana sui sunt fulcra furoris.
⟨8⟩ Qui potuit fieri, regum ut sapientia tanta,
Tantaque nobilitas, animi vis, tantaque virtus,
Et tantus procerum splendor, manifesta probarit,
Et Stygiae amplexus fuerit ludibria fraudis?
Vos tamen Arctoae bellaces discite gentes:
Impia Lutheri non vos doctrina fefellit:
[Page 17]
Hoc etenim necdum capio, mens dextra severo
Ingenii necdum potuit comprendere nisu;
Qua ratione premi verax potuisset ab isto
Impostore fides; votum nisi dulce fuisset,
Tot populis, et principibus, voluisse perire.
Vos quibus ob noxas, grave credebatur avitae
Legis onus, vitio mentis, non pondere legis
Errastis: vobis morum languore solutis
Falli dulce fuit, quod vitae in fraenibus ausis,
Haeresis ad speciem foret opportuna tegendis.
Sed frustra est, et inane sequi quod vestra colorat
Crimina: quantumvis lateat sub tegmine culpa;
Et scelus, et fraudes Nemesis divina revelat,
Ultricesque, fidem, parat offuscantibus umbras.
⟨9⟩ Quis modus huic pesti? medicane Machaonis arte
Experietur opem, turpi lymphaticus aestu
Orbis, et insanam discet deponere mentem?
Sed video, ut maerens sparsis incompta capillis,
Curva genu, flentesque oculos ad Sydera tollens,
Relligio ante Patrem superum gemebunda perorat.
O Pater, et Coeli rector, cui sydera prono
Poplite lunantur, cernis quo spreta dolensque
Relligio squalore gemo, fremit undique dirus
Hostis, et iratus mea funera poscit Avernus.
Anne sines rabidam de Relligione triumphum
Ferre stygem? spernor, premor, impetor, atque rebelli
Succumbo prostrata manu; mea pene videtur
Conclamata salus: tu cuius summa superbi
Et metuunt iura, et reverentur sceptra tyranni,
Affer opem Divae: tu vindice disiice dextra
Sacrilegos ausus: redeat lux prima, sciantque
[Page 18]
Intacta Numen te Relligione vereri.
⟨10⟩ Ingemuit dictis Aether, auditaque movit
Impietas animos: gemitus hac voce secutus
Divorum Princeps: ergo mea Numina tellus,
Ridet, et impuri spernit libamine cultus?
Dogmata coelestes abolet spirantia gazas,
Pollutasque novis deturpat ritibus aras?
Quae causa est superi, quod aperto currat in omne,
Tramite terra nefas? tragicam casura ruinam
Effigiat pietas, nec qui sua terga cadenti
Supponat Divae; nec adest qui penè ruentem
Sustineat fidei generoso pectore molem.
Italia exurge, ingentes quae saepe dedisti
Casibus adversis Heroas, idonea sacrae
Nomina militiae; laeto quibus obvia vultu
Victrices ibat nectens Victoria lauros.
O quoties illi, dextra non deside causam
Sustinuere meam, cum nostrum lividus Orci
Imperium furor impeteret, populosque fideli
Devotas cultu, verum ridere docebat
Impietas Numen: sacri cum Legis avitae
Nutarent ritus, fortes dedit Itala tellus
Atlantes: qualis fuerat quem fertilis olim
Umbria progenuit, qui fortia terga ruenti
Est Lateranensi visus supponere moli.
Vestra parem fatis iterum praesentibus, ecqua
Proferet Heroem regio, cui nobile flammis
Coeligenis pectus, spretus corroboret aether,
Bacchantemque solo victor compescat Avernum?
Ausonias iterum Numen dum prospicit urbes,
Terra tuas, inquit, cumula Saturnia palmas;
[Page 19]
Magnanimos profer, quibus alta trophaea strategos
Erigat, optatis mea consolata triumphis
Relligio: Heroas profer quibus inclyta pergat
Nectere promeritas pietas defensa corollas.
Taliter auditum sequitur Saturnia Numen:
Eia mei, teneo quos pectore, surgite nati:
Glorificas, spondent quas sydera, carpite palmas,
Carpite victrices lusuras vertice lauros.
Num terris saevire sines sine lege furentem
Progenies animosa Stygem? patieris inultos
Iuratos Divum, et supremi Numinis hostes?
Nunc age, sacrilegis altaria diruta dextris
Erige, Divorum ritu vitiata prophano,
Reddere primaevo sit mens delubra nitori.
Ne timeas; quamvis vultu iracunda minaci,
Funesto exiliens obstet Phlegetonte Megaera,
Viperei horrendo strident cui vertice crines:
Impia tartareas si iungat in arma cohortes
Immitis Pluto, vel Cerberus ore trifauci
Allatret, horrificos Styx ipsa vel evomat ignes,
Nil metuas; vobis validum pia sydera robur,
Herculeasque addent vires; vestro impia marte
Tartara supremos parient prostrata triumphos.
Sic hortata suos praeclara ad praelia natos
Ausonia, exosos sic pergere iussit in hostes:
Sic probra ulcisci superum, sic illa docebat,
Arripere insignes spreto pro Numine pugnas.
Solicitis primum Pietas gemebunda Thienem
Vocibus excivit, verae quae infudit amorem
Laudis, Avernales trusuro in tartara larvas.
Nunc opus est plena Heroem describere penna.
[Page 20]
⟨11⟩ Urbs est quae Venetum veneratur fida Leonem,
Exultans pingui circum pulcherrima gleba,
Qua flagrante graves gignit Ceres aurea spicas,
Multiloquumque premit celebris vindemia Bacchum,
Laurigerum sortita sibi Vicentia nomen.
Hic genus Heroum, quorum famosa propago,
Ordine Cecropiis longo descendit Athenis:
Stemma Thieneum dico, quod stirpis avitae
Continuans titulos, florenti prole, vetusti
Nominis est decorumque tenax: horum aspicit Orbis
Crescere congenita seros virtute nepotes:
Quorum gesta, fidem, robur, palmasque loquuntur
Et Patria, et reges melius, quam forsan inepto,
Posset inexpertus describere carmina Vates.
Tantorum Caietanus prognatus avorum
Sanguine, vel rudibus fuerat spectatus in annis,
Inter grandaevae decora illustrissima stirpis,
Ceu inter vernos fulgens rosa regia flores.
Hunc, ubi mortales fuerat transfusus in auras,
Excepit manibus Pietas, pavitque salubri
Relligio lacte, et fidam puerilibus annis
Exhibuit matrem: quoties hunc mollibus ori
Admovit palmis puerum, dabat oscula mille,
Basia mille dabat Pietas; cui saepe canebat:
Gemmee cresce puer, nostris aliquando benignam
Naufragiis laturus opem; puer auree cresce,
Cresce ruinosi spes pusio florida Mundi.
Saepe eadem Diva (ut fertur) bene olentibus arctas
Aspersit violis cunas, saepe illa pudicis
Sternere molle rosis non dedignata cubile,
Selecta tenerum vallabat Chloride corpus:
[Page 21]
Dicebatque: meum flores circumdate florem;
Pulchrior hic flos est, flos est mihi charior iste,
Quam fert auricomis quos Trinacris Hybla viretis,
Quos vel odorati pariunt viridaria Paesti,
Vel quos purpureis dat humus Campana rosetis,
Flos immortalem terris sparsurus odorem.
Infantem divi pastum promulside lactis,
Invictum teneris etiam formaverat annis,
Heroem Pietas: cui parvo in pectore virtus
Eximia, impurae fibras obstruxit Erynni.
Virque supergressus soles aetate minores,
Ardua moliri, grandesque in pectore caepit
Maiores animo communi expendere curas.
Quae pia Relligio, et pietas felicia iecit
Semina, munifica dederant ingentia messe
Foenora, milleno sortem superantia fructu.
⟨12⟩ Certa secuturae veluti praesaga diei,
Pulchra suo ridens canitur Pallantias ortu;
Aurea sic tenerae praecox Aurora iuventae,
Certius a primis venturos moribus annos,
Praesagire docet: nigras et fulmina nubes
Praemittunt, leviora truces et murmura venti,
Et matura rudes dictant praesagia malae.
Quos Caietani provecta aetate datura,
Vernantis primum praemissis floribus aevi,
Promisit fructus, non immatura tenellis
In membris pietas; pronus caelestibus ardor
Expressit studiis: nascentis discite primos
Virtutis radios: succurrit egentibus infans:
Et qui nec sceleris molem, laudisque valebat
Noscere discrimen; magnae tamen impete mentis
[Page 22]
Exercebat opus, quo mox discernere possis
Illustres animos: emitur quo gloria, primum est:
Auxilium, facili miseris impendere dextra.
Mendicam patrias venientem ut vidit ad aedes
Implorare stipem, placido miserabile primum
Intuitu caput aspexit; mox sedulus escas
Quaesitas cumulat, ieiunis inde benignam
Supplicibus laturus opem, quam florida tanti
Infantis pietas, larga patris aede legebat.
Prodebat pulchro, teneris se solibus, aestu
Pauperitatis agi; et qualem grandaeva docebat
Nobilitas, modicis Christum referentibus Iris
Supposuit fastum; non dedignatus herilis
Infans mendicae servum se subdere turbae.
Ite leves animi, virtutis adultera proles,
Vestraeque eximias laxate propaginis umbras,
Queis pudor est inopi vel celso occurrere vultu,
Heroa vel voce loqui vetat infera tristi
Nausea mendico; puero hoc doctore superbi
Discite mortales; sanguis praeclarus avorum
Quos iri modicos suadet calcare nepotes:
Regalem Christus qui non locupletis amictum
Assumpsit Craesi, tunica sed paupere tectus
Mendico similis, pomposo apparuit Orbi,
Vilibus in pannis, Maiestas tanta reposcit
Effigiata coli: miseram ne despice frontem,
Numinis haec forma est: quo se magis explicat arcta
Corporis afflicti facies inhonora lacerna;
Clarius illa refert Christum, cui sustulit omnem
Oris adorandi, Crux opprobriosa decorem.
Divinae fidei coelesti lumine doctus
[Page 23]
Noverat haec arcana puer, vastam unde futuri
Consilii, parva signavit imagine molem.
⟨13⟩ Sic olim ingentem Troiam domiturus Achilles,
Thessalicas perferre nives assuetus, et Ossae
Vincere Centauros, (queis rapta armenta, superbo
Ludus adhuc iuveni fuerant, Chirone stuporem
Non simulante) dedit venturae laudis apertum
Indicium: certo canitur: festina parare
Nescio quid magnum virtus solet: integra quantum
Officiet, viridi praesagit acumine spina.
Quod Caietanus quondam explosurus inanes
Terrigenum pompas, Christi de caede cruentae
Arboris amplexu, Mundi calcare tumentem,
Quo premitur, fastum; fulvoque docebit amicam
Pauperiem praestare auro, Phariisque diurnas
Messibus annonas; inopum maturus in aevi
Mollitie monstravit amor: quo authore vetusta
Christiadum, Coelo caput exaequavit egestas.
⟨14⟩ Qua tamen intrepidus face collucente molestum
Virtutis calcavit iter; neque spinea laudis
Terruit infirmas pueri quod semita plantas;
Altius exponam: matres, advertite matres,
Materna ingenuo pietas quid prosit ephaebo.
Functa sui partus praeclara puerpera lucta,
Virgineis supplex infantem devovet aris,
Verbiparae quae suum donat nova Aletha Thienem.
Venturi praesaga parens, tua viscera spectas,
Unde tibi raras docta adpromittis haruspex
E puero palmas: non haec deliria vanae
Sunt artis, qua divinans praecognita Python
Viscera discernit; lumen caeleste docebat,
[Page 24]
Haec ex te genito praedicere fata puello.
Tunc indigna velut tanto esses pignore mater,
Virgineae supplex matris prolaberis aris;
Infantemque tuum, divo manantibus imbre
Uberibus lactandum offers, Mariaeque tenellum
Cedis Alethea prorsus pietate Thienem.
Grata haec Verbiparae proles; quam mater amoris
Aetherei pavit superae dulcedine flammae.
⟨15⟩ Forte nec errarem dicens; quod Virgo papillis
Ambrosiis pressas, tenero stillaverit ori
Delicias lactis, concessit Alethadis isto,
Melliflui linguam veluti dulcescere nimbo.
Hoc scio: virgineus cui casta ornaverat ora
Munieratque pudor, placidos qui mitibus agnos
Moribus expressit, cui religiosa modestus
Ora sequebatur sermo, mirusque pudico
Sanguine distinxit candor; cui propria cessit
Lilia Virginitas, violas demissio, carnis
Vernantes censura rosas, Tolerantia grandes
Extulerat palmas, non sic opulenta fuisset
Virtutum messis; tantae nisi lacteus imber
Virginis, excelsas animi concurrere Coelo
Fecisset dotes; nataeque in pectore flammae,
Abdita Virginei laxassent femina rores.
Fortunate puer! cui nulla benignius astrum
Indulgere dies poterat, neque gratior unquam,
Innocuae quivit signare exordia vitae,
Stellarum aspectus, quo dexteriora periti
Susciperent scribenda tibi praeconia vates.
Quis mihi det primos repetam iam grandior ortus!
Maternos cuperem laetus producere menses;
[Page 25]
Donec tale meis felix nanciscerer infans,
Illecebris nunquam vacuum, natalibus astrum.
⟨16⟩ Sed quia sunt inopes mentis, nec tristia vitae
Initia ignari norunt cognoscere partus;
Tu quaecunque tuam vallare puerpera prolem
Tutela praesente cupis, mox Virginis aram
Verbiparae tenta: cui commendata parenti,
Crescere propitia cernes tua pignora stella.
Par quid agit tacito monitu tua Iuppiter ales,
Implumem radiis quando solaribus aptat
Progeniem; dubios non tantum exploret ut ortus,
Sed potius natam phaebeo ut lumine prolem
Imbuat; excelsis quo prompta volatibus, illos
Postea non timeat, quos Iuppiter excutis ignes:
Lux Aquilis Phaebea favet; vos vestra Mariae;
Quam meliore suus flamma sol filius ornat,
Pignora solicitae matres advolvite Lunae.
Hoc quoque fine colant te Caietane pudicas
Admoneo matres; ut te specialiter apto,
Christipara dulces sistant interprete natos:
Et tua dum multas virtus rapit inclyta matres,
Commendet dubias etiam facundia nuptas.
Virgineae fidei, laetae commissa patentes
Pignora, sydereis imbuta calescere flammis,
Terrenaeque fuga cernent fervere procellae;
Aeternos speculari annos, mentemque suprema
Exercere die: virides horum una salutis
Cura trahet soles: lubricae sic flore iuventae
Illaesam, Coelo hausta parat sapientia prolem.
Non illam Cypria transfiget arundine mollis
Pusio, despicietque tuos Cytherea capillos:
[Page 26]
Virginei crescunt tali virtute clientes,
Ubere Virgineo pastus sic proficit infans.
⟨17⟩ Hac Caietano, mediae post aemula lucis,
Fluxit ab Aurora pietas: hac crescere caepit,
Postea quae virtus facta est heroa, papilla.
Non ille ambigua: (studium puerile) palaestra
Expetiit reliquos cursu superare sodales;
Nulla illum levitas animi, nec ludicraNote: Ex: ludrica rerum
Blandities, illum non perniciosa fefellit
Charorum improbitas; cunctas hac Virgine cavit
Insidias stella; cui tunc virtutis adultae
Proposita tenerum formabat imagine pectus.
⟨18⟩ Nescio spectatos quae gratia maior ephaebos
Provehat, innubis quam fixa modestia frontis;
Haec Caietani laus est, qui montibus aequas
Externis, infans scivit praescribere leges.
Insurgunt imo motae cum corde procellae,
Quas ratio fraenare nequit, vis clausa serenam
Non patitur frontem, patulo sed fervet in ore
Abdita tempestas, propriaque expumat arena.
Corporis hinc motus varii, inconcinnaque fervens,
Atque frequens rapit ora aestus: cum nescit habenis
Mens uti, corpus pariter sua fraena relaxat:
Moribus hinc levitas, pueris petulantia, quales
Sola potest pravos cohibere modestia motus.
Quod Caietano fuerit concinna modestae
Nobilitas frontis, Dominae certissimus index
Mentis erat, quae iure suos cohibebat herili
Fraenabatque aestus: quibus ut puerilis abundat
Mobilitas, quos crebra imae commotio flammae
Acrius infestat; casta sic fronte docebat,
[Page 27]
Quod divina rudes regeret prudentia curas.
⟨19⟩ Aptius assuevit votis impendere tempus,
Deliciisque leves firmare salubribus annos,
Designans precibus certas puer aureus horas,
Taliter expenso sugens pia gaudia Coelo.
Ille etiam amotis repetens loca dissita turbis;
Praesenti contenta Deo laxabat apertis
Vota fibris: quo fine suum conclave decoris
Indigetum telis, parvisque altaribus aptat.
Sedulus hoc ardore puer signabat acerbae
Aetatis flamma, quali tunc pene sepultos
Divorum quondam templis face reddet honores:
Fusarum momenta precum, exactumque colendis
Caelitibus tempus, poterant praedicere multas
Postea protractas curis caelestibus horas;
Quas aetate gravi passim bis quattuor udis
Votorum indulsit iaculis: et iusta precanti
Clepsydra non deerat, gemini cum luminis aequa
Crystallus lacrymis manans, prece currere caepta
Incipiens, plerumque horas stillaverit octo.
Quantus adornandis autem, queis liba sacrati
Mysta litat panis, fervor resplenduit aris,
Ignota Hesperiis non est ea gloria terris.
⟨20⟩ Postquam Palladiis aetas matura palaestris
Admonuit, doctae nitendum ad culmina Cyrrhae;
Non opus hic stimulis fuerat; nil scire, virilis
Non passus puer, Aonii dulcedine tractus
Nectaris, illustres in primo limine flammas,
Eximiae ostendit mentis; primoque serenus
Pulvere, venturae clarum dedit omen arenae.
Iamque Stagyreos, pubes ubi strenua blando
[Page 28]
Non plus Aonidum plectro, sed vindice mentis
Cuspide decertat, statuit decurrere campos:
Iudicio gravis, et verborum insurgere vana
Indocilis lucta, studuit demissior esse,
Quam sapiens: elatae etenim sapientia mentis,
Insanus tumor est, aegro qui vertice turget.
Ac veluti vallis, laetis securius herbis
Coelestes conservat aquas; vehementibus Euris
Expositi, lugent sicci sine gramine montes;
Non aliter demissa animi convalle receptae
Indemnes sophiae manant foecundius undae.
Ingenuas rara didicit feliciter artes
Vi mentis Caietanus: velut omnia punctum,
Sic puncto similis demissio permeat omnes
Palladis, occlusos tumidis capitonibus, hortos.
Cui dederat dignam morum laus inclyta palmam,
Pallas Apollinea dixit quoque digna corolla
Tempora: sic duplici, morum, sophiaeque venustam
Laude, simul Caietani circumdare frontem,
Doctiloquae petiit laurus geminata Stagyrae.
Quem tamen ad leges Clero quia docta ferendas
Advertit genitum Pallas; putat aequius istam
Legibus attribui palmam; Sophiamque benigne
Laturam id novit, si quod deferre probatis
Debuerat decus illa comis, maiore Thienis
Nominis augmento reddat non una Latini,
Caesarei sacrique simul, prudentia iuris
Mox celebrata petit Patavinae templa Minervae,
Templa peregrinae nunquam non culta iuventae:
Non magis hae Phrygio cantatae Antenore sedes
Dedaleae quam sede Deae; quam Troicus olim
[Page 29]
Hostem habuit sanguis; Veneto nunc cuncta Leone
Pacificante, ipso Troiae pro sanguine pugnat.
⟨21⟩ Hic Caietanus consuetae pondere flammae,
Iustinianei studiis incumbere recti,
Quaeque duplex Astraea docet, lucrata forensem
Iura fabam, castam legum tentare medullam
Solicitus pergit: cui ne civilis abesset
Regula correctrixNote: Ex: corretrix iuris, speculumque videndi
Lucidius recti; Patribus, fideique latinae
Consona, Romulidum discit Decreta Solonum.
Non deerat studio fructus; nam gnarus in omni
Ad legis placitum, rixas componere causa,
Ingenii summam retulit, summamque laboris
Impensi laudem: cui ne sincera deesset
Progenies virtutis, honor: celebrante laborem,
Virtutemque, cita currente per aera fama,
Sumit honorificam Patavina a Pallade laurum.
⟨22⟩ Talibus instructum proprii iam nominis alis,
Maiorum propere decorum super alta volantem
Culmina, commonitum Pietas hac voce lacessit!
Caietane probas didicisse fideliter artes,
Et Sophiae publicas traxisseNote: ex: ttaxisse ad faedera leges,
Teque fatis culta lauros meruisse Minerva,
Laudo simul gratumque habeo: minus evehit istos,
Iuridica lauro signatos fama labores,
Quam festiva tuo Pietas applaudat honori.
Unum est, solicitae quod te perpendere mentis
Conatu cupiam: lauro fortassis adepta,
Palladio fingis positam tibi surgere ponto
Aut Abylam, aut Calpen? curis est addita maior
Meta tuis; minor ista tui finire latentes,
[Page 30]
Ingenii quae possit opes, est laurea: fidum
Necdum carpis iter, quod te contingere finem
Propositum iubeat, quali te nostra, nec ultra
Ambiguum, tutela parat: prudentia Iuris
Sola, gigantaeam segnis decurret arenam.
Altior excelsae discenda scientia metae
Restat adhuc: satis humanis exculta palaestris
Pectora divinae fidei nutrita papilla,
Ambrosios adeant supremae Palladis amnes,
Ignotaque bibant sacros dulcedine rores.
⟨23⟩ Meta tibi Deus est, et Proximus: eia Thiene
His toto te Marte para; compone disertis
Theosophis solertem animum, coelestibus amplam
Imbue dogmatibus mentem; certoque videbis
Intuitu, quantum mundana scientia meta
Proposita distat: superi, quam suadeo, regni
Notitia, aethereis addit nova lumina flammis,
Dilectum faciens minus ignorare Tonantem.
Hic disces veluti generari ignara paternae
Simplicitas mentis, prorsus nihil impare Verbum
Natura gignat; veluti non duplice duplex
Principio persona Deum producat Amorem.
Hic disces veluti mutari nescia mentis
Aeternae bonitas, causis procul omnibus a se
Amotis totum ex nihilo formaverit Orbem,
Angelicae, humanaeque indens, ceu propria menti
Officia, immortale animis cognoscere verum.
Inde scies primi crimen commune parentis,
Et iustam culpae Nemesim; commune solutos
Mortales prima per fata Theandrica noxa.
Mirandum humane carnis, Verbique videbis
[Page 31]
Laetus connubium: simplex ut hypostasis ambas
Nectat naturas; Hominemque Deumque profari,
Quomodo communi possis idiomate, nosces.
Hic Christi merita, et quales dat Gratia menti
Humanae vires, velui septena favoris
Per signa aetherei, Charitum coelestis inundet
Pectora descensus: tum quo nos fine creatos
Supremum voluit Numen, quo marte mereri
Aeternas decrevit opes, quo tollere culpas
Iudicio, statuitque reis quae vincula, cernes.
Denique currentis vitae spes ardua quidquid
Sperandum Coelo dictat, Coeloque videndum
Proponit secura fides, licet abdita densa
Nocte, tamen vere totum ista scientia pandit.
Et licet a longe rerum hic videatur abyssus;
Excessiva tamen quaedam est, vel limine primo,
Ex rebus, speculoque Deum spectare voluptas.
His ita perspectis summus tua molliet ardor
Viscera: tantarum meditans mysteria rerum,
Authoremqe Deum extolles, purisque calesces
Ignibus; aeternoque petet pia flamma potiri
Numine, terrenis solvi optatura catenis.
Hinc bene cognosces qua proximus arte iuvari,
Et pasci quo pane queat: sit pectore fixum
Officiosa tuis erit ista scientia flammis.
Excepit non vena libens documenta Thiene.
Altius ista piae recolens oracula suadae,
Nil anceps animi, totus coeleste quod audit
Exequitur monitum: numeratque hac Pallade plures
Scrutandis rebus naturae expertibus annos.
Sic Deus agnoscens quondam praeclara daturos
[Page 32]
Exempla Heroas, mentem his conformibus auget
Praesidiis: divina suae quos dextera laudis
Instrumenta parat, donis praestantibus aptat
Coelestes animos: opulentam aetatis in ipso
Flore, Thieneae spondebant astra futuram
Virtutis messem, quam tot coelestibus, una
Humanisque dabant Charitum rorescere nimbis.
Iam supremum illi probitatis fama ferebat,
Doctrinaeque gradum, cum necdum abstersa, negasset
Maturum membris vultus lanugo vigorem.
⟨24⟩ Sed Caietani laudatae illustre iuventae
Produco specimen; charum deflerat acerbis,
Iam Caietanus fatis cessisse parentem;
Fortunaeque haeres scriptus cum fratre paternae,
Is iuvenis, nec factus adhuc vir, caepit opimos,
Munifica in Coelum census praemittere dextra.
Mendicam non ille famem, nec corpora solum,
Membrorumque reos solitus curare labores;
Terrigenam pariter, partis melioris egestas
Si premeret sobolem, proprio gaudebat ab aere,
Subsidia aeternae petere opportuna saluti.
Mox etenim ut vidit, Rampaci ruris aviti
Agrestes animas, crebris non posse diebus,
Liba procul positis accedere mystica templis;
Crebrior incultos ut pasceret ara colonos,
Unde animae peterent animam, construxit herili
Argento, sacram vernis ruralibus aedem.
Neve inopem Christi dos falleret addita nuptam,
Dotales scripsit tabulas, quibus ille perenni,
Duratura coli voluit Mysteria censu.
Flamma Thieneae fuerat rudis ista iuventae.
[Page 33]
⟨25⟩ Hoc lumen mirati omnes, constante futuros
Omine signabant primis fulgoribus ignes:
Tum taciti querunt, qualis se luce theatri,
Utilis hic quondam pandet mortalibus ardor.
Sed quem Christiadum, generosum fata parabant
Casibus Heroem, Clero opportuna daturum
Lumina primaevae fidei; properavit ad ipsum
Christiadum caput, et fidei praetoria, Romam.
Hic didicit qua laude fides, egeatque lacerto
Quo pietas, morum squalet quo pulvere candor,
Quo Patrum virtus vitio calcata prematur;
Ut libatam oculis tam pulchro in corpore labem,
Propitia exempli posset tentare medela.
Summus Apostolica Praesul tum Iulius alter
Eminuit specula, cui commendata Thienis
Admissa est Latiae virtus penetralibus aulae.
Iam Latius Praesul, iam Protonotarius ipse
Audit Apostolicus: (solum primoribus olim
Hic honor accessit ceris, nunc aulica lapsum
Hoc luget fortuna decus: primaeva reliquit
Lux protestantes: postquam Germania passa est
Haereticos Protestantes, nec nominis illud
Roma est passa decus:) prior ad maiora Quirinae
Fata togae gradus iste fuit: nunc Aulicus esse
Disce, pudor, verum, pietas, pro tempore solum
Assumenda tibi est; alio pro tempore, mendax,
Vanus, adulator fias, cui sola placendi
Principibus sit meta tuis: prout expedit, ora
Finge, nec extorris ratio te vellicet aequi.
⟨26⟩ Aegeo par Aula mari, quod mille procellis
Fluctuat, optatoque prius quam littore sistat,
[Page 34]
Innumeras lacerat ponti inclementia puppes.
Interea dum mille quatit praecordia curis,
Suspirare suos portum iubet aula clientes:
Per vada dum laeti multis infamia currunt
Naufragiis, contempta illis discrimina signant,
Immani dubiae fervere cupidine metae.
Meta honor est, portusque simul, sed quo aulica raram
Non laceram portu donat fortuna carinam.
Dicitur Elysiis tota ambitione petitus
Degere honor capis, Charitum quam plurima cingit
Blandities; grataeque flabris ubi mollibus aurae,
Omnem curarum tollunt venientibus aestum.
Hic aulae suprema quies, hic meta laborum,
Mille animis quaesitus honor: replet ille sereno
Elysium vultu: hunc lauri, diademata, fasces,
Pone iacent, veterum cerae, lituique togaeque;
Exercentque auras tituli, celebrisque per omnem
It rumor campum; dextramque ea fascina stipant,
Quae tot votorum iaculis, vel tangere solum
Ambitio terrena petit: maiuscula rerum
Nomina, Pontificum mitrae, Tyriumque galeri,
Purpureaeque decus chlamidis: tum denique sacrae
Maiestatis apex, sedisque insignia, Claves.
⟨27⟩ Quae tamen Elysiis, augusta ubi fulget honoris
Regia, adoratis exponat semita campis,
Expediam: Elysios duplex via ducit ad hortos;
Una minus calcata quidem, sed tuta, nec ullum
Passa viatoris spolio gaudere latronem,
Est via virtutis: crebris quae consita spinis,
Obsita dumetis, rigidis asperrima saxis,
Omnem etiam ambiti gustum quae frangit honoris:
[Page 35]
Inde est, haec rarus quod compita transeat hospes.
Altera difficilis pariter via, dicta favoris:
Aspectu iucunda quidem, qua molliter ipsae
Incedunt Charites; dumis, spinisque carentem,
Quam Cypris illaesa possit decurrere planta.
Infidam tamen esse viam, crebrisque docemur
Funeribus, raptoque viae praedonibus auro;
Famae etiam fato; quibus et spes tollitur omnis,
Elysii nemoris, tutumque ad prima regressum
Otia privati, censent solatia, tecti.
Prima via est spinosa quidem, sed gaudia mille
Virtuti cognata tegit: patet horror ad extra
Difficilis vinci; sed quod latet intus, amaenum est.
Rectus enim, casta, quovis perfunditur actu
Luce animus, pectusque suo splendore serenat;
Subiectasque suo ridentem vertice nubes,
Pectoris innubem virtus conservat Olympum.
Altera laeta foris, sociae cui basia mille
Affigunt Nymphae: patet exporrecta favoris
Plena superficies, sed quod latet intus, acerbum est.
Pectus habent curae, et quae est maxima cura placedi,
Anxia continuo torquet precordia morsu.
Est secura prior quem nulla pericula tangunt,
Naufragiis ignota via, et sine Syrtibus aequor.
Altera confractis tot puppibus horrida salvo
Nec temone spei: totoque natantia ponto
Littoribus lacerae mittunt fragmenta carinae.
Immunis culpae prior est via, tramitis error
Hic nullus, vigili virtus quam mente tuetur.
Altera sed vitio gaudet; seu fanda secundent
Sive nefanda viam, non est quod curat honestus
[Page 36]
Aulicus, obiectae modo sint ea commoda metae.
Seria prima via est, et falli nescia, qualis
Virtutem decet: at facilem movet altera risum;
Huic totum ridenti etenim quia pendet ab ore
Robur, inane labris postquam ridentibus astrum
Defecisse vident, quae mens pendebat ab uno
Risu, multiplices patitur delusa cachinnos.
Tale est, augustas quod mox intrantibus aulas
Occurrit bivium, quo primum haerere recentes
Incipiunt animae: sed dum sua commoda librant
Quam plerosque viam cernunt decurrere, tentant.
⟨28⟩ Hic haesit Caietanus, biviumque praealta
Explorans animi specula, non simplice tritae
Ingemuit terrore viae: et cui aulica laudis
Ambitio, paenalis erat qui lumina fumus
Sauciat, et quem dilecto prae Numine nullus
Solicitabat honor; pro vana nominis umbra
Hanc tentare, avidi maesta quam sorte Quirites
Infamem fecere viam, deliria mentis
Humanae, et tormenta aulae servilia dixit.
Hic animo pendere diu praeclara Thienem
Non passa est virtus; bivii nam laevus amaenum
Monstrabat qui trames iter, virtute magistra
Despexit; filumque viae laudabile dextrae
Arripiens, partum vitio damnavit honorem.
Hic signata licet raris vestigia plantis;
Mox labiis, ea quod virtus impressit, adorat.
Infestant hanc monstra viam, sed lumine solo
Quae virtus Heroa domat: constantior aulae
Occurrit levitas, quae verbis obvia prodit
Compositis, fractoque inter mendacia gestu
[Page 37]
Officiosa tumet: (praebebit vocibus istis
Indemnem te nulla fides:) facunda perorat
Ut placeat: non quo pulchri fert aurea veri
Semita, discretis linguam committit habenis;
Sed quo mendacis vanus lepor abripit oris
Incautas mentes, falsique tyrannide calcat.
Hisque modis torquendo fidem, vis aulica credit
Extorquere fidem: verum licet oderit aequa
Illa tamen fidei est, stultos qua ludit amantes
Hoc fidei externo seducta colore frequenter
Aula strepit, damnatque suos decepta labores
Nec fraudem experti sapiunt: res mira fatigat
Hic etiam pendentem animum; qui credere Coelo
Falsum dogma putant, certi fallacibus haerent
Pollicitis: quin imo aliquod qui credere Numen
Detrectant, quales atheos saepe educat aula,
Illis, verborum fucis non credere, labes
Est fidei: turgent ambiti melle favoris
Aularum vespae, donec tumor improbus illis
Viscera disrumpat: nec quod semel aula spopondit
Desperare valent, ut nil a Numine sperent.
⟨29⟩ Ut veri hanc larvam, sobolemque inspexit Averni
A patre mendaci, matre ambitione profectam,
Expavit Caietanus: verbosaque monstra,
Oris, inassuetis aulae, correxit habenis.
Verba uno solitus vero, non lance futurae,
Ut mos est, librare spei, sperataque linguae
Falsiloquae, certa damnabat lucra ruina.
Hunc probitas inimica aulae, communibus aulae
Exemit studiis: quem si non, certa propinqui
Utilitas, pietasque foro, vanisque solutae
[Page 38]
Plausibus immisit turbae; nullo ipse fugacis
Illicio pompae, publico spectanda theatro
Ora dabat: cuius puris ex moribus, ullam
Decerpsit nunquam Romana licentia palmam.
Inde etiam patuit, mentis qua is luce niteret
Vaticanus olor, miscere nigrantibus impar
Fontibus Angelicum pectus: socialibus ille
Officiis nunquam tenuit, quos turpe notabat
Colloquium Stygiam solitos potare paludem;
Roribus aethereis, lympha quos coelite potos
Ambrosios vidit ructare salubriter haustus;
Quos animi pietas, castique innoxius oris
Commendabat odor, iura in socialia charos,
Virtutis stabili nexu poscebat Achates.
⟨30⟩ Sed quo praecipue statuit subsistere caetu,
Accipe: non molli quo tempore Roma veterno
Obruta, sydereos sorbebat parcius ignes;
Coelica belligero servire coacta Gradivo
Relligio, duros enses, galeasque sonantes,
Pro Patrum vitta, et thuris tractabat acerra.
Ut sileam reliquas morum male cauta ruinas
Quas secum Bellona rapit; sopita iacebat
Cum pietate fides, interque sonantia Martis
Aera, parentalesque inter quas bellicus ignis
Accendit taedas, nuruum lamentia suarum,
Et lacrymas populorum inter, sua funera tristis
Expavit, laceri spectatrix languida mundi.
Hic tamen in publico rerum squalore refulsit
Multorum privata fides; zelumque Latini
Splendoris, sacros non dissimulasse Quirites,
Indicio tunc caetus erat, quem nomine divus
[Page 39]
Ipse suo titulabat Amor: languebat in ostro;
Postea sed Latio factus dignissimus ostro,
Hic fervebat amor: te Sadolete, Caraffa,
Contarene noto; te Bernardine Sabina
Scotorum de gente (prius tamen addite signis
Mysta Thieneis:) memoro, Romanus amictu
Quos Tyrio vestivit honor: Giberte calebas
Hoc Mathaee choro, ista Lippomane palestra
Certabas; Veronensis duo clara tiarae
Lumina: Coilius hic, hic Consiliarius arsit;
Unde Theatinae votis flagrantibus ambo
Accessere basi, primae pars una quadrigae.
Hoc Dathus, hoc Crispoldus, et hoc fervore Latinus
Emicuit; pluresque alii, glaciata Quirinae
Quos intemperies urbis, sublimibus omnes
Illustres titulis, permovit Amoris in ista
Divini orchestra, flammis caelestibus uri.
Caietanus huic augendo heroa dicavit
Pensa Sodalitio, quod toti insigniter aulae,
Et morum exemplis, fideique calore reluxit.
Hinc reliquos etiam caetus pro mole futuri
Elegit socios, quos ad revocabile vitae
Culmen Apostolicae non designabat inani
Consilio: quae socordi lucescere Clero
Lumina debuerant, alio non aptius igne
Accendi, solo quem Numinis igne putavit.
[Page 40]
THIENEIDOS LIBER SECUNDUS.
⟨1⟩ Iam Caietanus genti praefulserat ardens
Romuleae Sydus; Latiaeque probaverat aulae,
Bisgemino solidam fervere cupidine mentem;
Nempe Dei, trahit unde suos quoque proximus ignes.
Ille manus etiam sacro signatus olivo,
(Praesbyterum quod chrisma creat) pro more perunctis
Adscriptus mystis, occisum ab origine mundi,
Aeterno Authori iam rite litaverat Agnum;
Cum patriam repetendi animum, novus ima fatigans
Adiecit fervor. Lucis pertaesa Latinae
Pectora, bullatas aulae ridentia pompas,
Nil vacuus pestringit honor: syncera latere
Affectat virtus, plaususque abiurat inanes.
Ut primum optati reditus sibi facta potestas
Romulei fuit ore Patris, Laurentibus oris
Excedit laetus; nunquam laeta unde recedit
Ambitio; prius Assyriae nisi murice telae
[Page 41]
Ardeat, et primo rubeat vicinior ostro.
⟨2⟩ Aula Palatinos servat Romana clientes,
Fortunae spe quemque suae: si nulla fatigent
Maioris te vota gradus, vel sordidus auri
Absit amor; pictasque suas extendere flammas
Si cupiat; nihil est quo se levis efferat aulae
Gratia, nec charum teneat qua fraude clientem,
Invenit. Umbrosis veluti cum spartea syluis
Retia venator, nil fata timentibus aptat
Viventum gregibus; timidos felicibus ille
Insidiis cervos, leporumque imbellia vexat
Pectora; sed positos praedis terrestribus, altae
Transiliunt Aquilae casses: funesta Thiene
Evasit paribus Latii ludibria pennis.
⟨3⟩ Ut patrium tetigit limen, sibi protinus omnem
Interdixit, opum suadent quem commoda, fastum;
Et sua qua posset pietas sudare palaestra,
Sedulus expendit: Patriae mox civicus illi
Occurrit caetus, sanctus cui Dalmata Doctor
Dat nomen; quem non proceres, nonulla colebat
Nobilitas; sed demissae concordia plebis
Formabat fuscum claro sine sanguine corpus.
At Caietanus, cui nil sublimius alta,
Nil maius virtute fuit; feliciter illas
Quas genus, et stirpis quas lux produxerat umbras
Transiliens, vocesque hominum surda aure coercens,
Hanc exercendae menti delegit arenam.
⟨4⟩ Amplum hic virtuti stadium: demissio primo
Pulvere certavit: Latiae flos candidus aulae,
Officio Praesul, generis splendore per omnem
Cognitus Hesperiam, non una Pallade clarus,
[Page 42]
Iungi plebeis tot dona sodalibus orat.
Istane virtutis sunt praemia, rostraque laudis
Caietane tuae? debet sua vellera Sidon
Tali animo; tu plebeis immixta lacernis
Internae pretiosa premes ita pignora gazae?
Quo maerore domus, cuius decus inficis, istam
Percipiet cognata notam? si caetibus ardet
Ille piis, dicent: paribus sua nomina fastis
Scribat, ab antiquis quibus est pia gloria ceris.
Ignavum te fama canet; tibi inesse nec unam
Sanguinis heroi, dicet rea nuntia, guttam.
Ipse tamen nec mendacis convitia famae,
Non agnatorum questus, nec vana loquacis
Extimuit vulgi dicteria; fervidus ista
Crudelem mundi fastum compescere lucta.
Illius {constante} rudis plebs excita voto,
Hoc signis mirata suis accedere lumen,
Totos laeta sinus pandit, gremioque Thienem
Optati recipit caetus; cui fluxit ab isto,
Divini cultus maior Tyrone cupido.
Coepit enim plebs illa novi stimulante sodalis
Doctrina, sacras iterare frequentius aras;
Panis ut aetherei, fuerat cui pene synaxis
Annua, vel summum triplex sancita supremis
Temporibus mensa; aspexit post saepius una
Hebdomas, in viduo panis candore biformem,
(Nam servi formam formae coniunxit herili,)
Pro Vicentinis substare sodalibus Agnum,
In dulcem cunctorum animis flagrantibus escam.
Tunc Caietanus prompta suspendere suada
Devotas solitus mentes, urgebat ab ara
[Page 43]
Susceptas augere faces; conceptaque vitae
Semina coelesti morum propellere fructu.
⟨5⟩ Inde fuisse patet, modici quod clausa sacelli
Sedibus angustis, veluti tumulata catervae
Vulgaris probitas, postquam fervore Thienis
Promicuit, tectis haerere prioribus impar,
Addi plura suae petiit gymnasia flammae.
In domibus queis morbi habitant variaeque malorum
Humana exercent, perimuntque ubi corpora pestes,
Adlegere suis inamaena cubilia curis;
Soliciti Caietano praeeunte sodales,
Obsequii genus omne reis impendere membris.
Insanabilium qua se statione dolorum
Explicat improbitas, largo faetore fluentem
Vix non ore sequi saniem, linguaque mephitim
Sugere, divini calor impellebat amoris.
Quos Augustanos dicunt hac urbe penates,
Morborum sedem, generosus adibat iisdem
Officiis caetus; qui decumbentia prompto
Corpora subsidio, dapibus, monitisque fovebant.
Talibus inventis sese super astra ferebat
Caietani ardor, qui ne sibi viveret uni,
Amplecti reliquos docuit pia pensa sodales.
⟨6⟩ Post ubi morbosa fluxissent gymnade plures,
Naviter impensi curis insuavibus anni,
Non sperato iterum patriam, charosque reliquit
Discessu socios, Venetamque immigrat in urbem.
Sed quali patriam, veteresque reliquerit aedes
Consilio, Venetosque adiit quo Numine, pandam.
Virtutis stadium multarum errore viarum,
Infestare solet Stygius, qui nostra procurat
[Page 44]
Damna canis; facilesque probis quoque mentibus orcus
Insidias, hoc hoste parat: sua retia rarus
Numinis evadit cultor: nisi provida syrtes
Pectora, solertis caveant temone magistri;
Vix dabit illaesas pelagi fallacia puppes.
Haec quoque solicitum tenuit laudata Thienem
Cura: suam dubiae ne tempestate procellae,
Luderet incautam Ditis vesania mentem;
Experti rectoris opem, quo praeside posset
Currere felici, vitae per lubrica, planta,
Strenuus admisit; proprii cui subdidit omnes
Arbitrii motus, animaeque remisit habenas.
Libertina etenim quamvis innata cuique
Fraena regat ratio, vindexque coerceat aequi
Flamma reos aestus; crebro tamen omnibus impar
Motibus, a vera morum deflectit amussi,
Cum proprius, ficti delusus imagine veri,
Praedominatur amor, pravus consultor honesti.
Hinc Caietanus proprii ne damna subiret
Arbitrii, pleno cuidam se iure regendum
Commisit mystae, quem commendabat Iberi
Ordo patris, cuius noctis sub imagine mater
Eniti sibi visa canem, qui luce rotatae
Ore facis totum radiis impleverat orbem.
Protinus agnovit, se subicientis alumni
Virtutes hic mysta sui; cui maior in imis
Qui latuit, mentis, patuit, penetralibus ignis,
Quam capiat natale solum: Vicentia tantis
Aequam materiem non est potis addere flammis.
Atque suis maior dum quaeritur area palmis,
Occurrunt Veneta extremis exercita semper
[Page 45]
Tecta malis, celebres spondis fatalibus aedes;
Digna palaestritis insignibus area, quales
Terrenis nudos affectibus, aptat olivo
Coelesti divinus amor: quos ulcera, pestes,
Pus, sanies, et morborum non una mephitis
Mirantur secum invicta confligere lucta.
Quod spectata etiam lucro maiore probari
Posset ibi populis pietas, migrare Thienem
Natali tellure monet, patriaeque penates
Mutare Adriacis, cordis iubet arbiter undis.
Nil contra opponit: summi ceu iussa Tonantis
Amplectens, animae electus quae oracula censor
Exposuit: miserae mox cuncta domestica plebi
Auxilia indulgens, propriis res usibus aptas,
Egregium turbae spolium dispersit egenae.
⟨7⟩ His vacuus, subito Venetae se credidit urbi;
Quam tali fervore petit, cui Nereus ipse
Cedat, et aethereis cedat Thetis aemula flammis.
Nereides Venetae quibus est ea Regia curae,
Quam vitreis fundavit aquis, tutoque locavit
Gurgite pax, et honor, sapientia, copia rerum,
Nobilitas, robur, procerum tranquilla potestas,
Maiestas, populique fides, industria, candor,
Et pietas regni tutrix fidissima vestri;
En vera Adriacas pietatis imago per undas
Fertur, et in Venetis figi petit aedibus hospes,
Ut patriae, Thracem fortasse timentis Erinnym,
Promoveat veteres, populi pietate triumphos.
Excipite hoc patriae sydus, radiosque serenae
Libate Aurorae: lucem quam nobile fundit
Pectus, Bistoniae lux est contraria lunae.
[Page 46]
Insanas acies, Aegei barbara ponti
Carbasa, funestam populis portantia cladem,
Aetherea nullus pietate potentius ensis
Dissipat: ista tuo tutissima tela Leoni
Fert Caietanus: pietas secura duellat,
Damnaque lunato parat opprobriosa tyranno.
⟨8⟩ Urbs ea Bistonii concussa timore Gradivi,
Illius Rhodias audivit territa palmas,
Latius Ismariae cornu protendere lunae;
Seque peti timuit, cuius vicina furori
Prostabant, lota aequoreo duo gurgite regna;
Cyprus, et Aegeae tellus Minoia Cretae.
Thracum crescentis sed ne terroribus astri,
Maesta fatigarent pavidi praecordia cives,
Occurrit Caietanus; bellique minacem,
Votorum iaculis docuit restinguere flammam.
Extemplis, verbisque pius popularia Rhetor
Pervasit corda, et qualem Bizantia cladem
Cornua, quam Rhodii flammam ostendere triumphi,
Dispulit attriti supplex facundia vulgi.
Adriaci Heroes, quantae sit vestra Thieni
Prosperitas, Urbisque salus, et gloria curae,
Quod vestri videre patres, et sera videbit
Posteritas: et vos ipsi spectatis amicae
Praesidium dextrae; vestris nam puppibus ille
Tutor adest, vestris animis dat robur, et armis
Thraca premit vestris: cuius non vile tulistis
Indicium; Caietani cum luce Pelasgam,
(Praesentis quae prima fuit victoria Martis)
Prostratam vestris vidistis Leucada signis.
Ille, sequens etiam vestris cum viribus annus
[Page 47]
Argolidas premeret, Thracum obstatura fugavit
Agmina, luce sua; cum vos hostilibus idem
Ditaret spoliis: contra bis millia quinque
Bistonidum, cum nec vestrum bis mille fuissent,
Praeclaram Venetis laurum dedit annuus armis.
Vester id agnovit grandi pietate Senatus,
Decrevitque diem; totius solemnibus Urbis
Auspiciis, quo Bistoniae spolia ampla Dianae
Propitiam statuit sacrare Thienis ad aram, *
Augustum Martis signum, Caudasque minaces,
Caudas, Ismarii Labarum fatale Gradivi.
Vestra secundavit duplici qui bella Thiene
Caudarum spolio; veluti prolixa ferocis
Cauda est finis equi; bello dabit ille secundum,
Deposito duplici Caudarum pignore, finem.
⟨9⟩ Ast ubi solicitum pietas tenet ista Thienem,
Laurentes iterum cordis iubet arbiter oras,
Romanamque urbem petere: is mandata magistri,
Non aliter quam si Coelo signata tulisset
Angelus exequitur, constans decreverat omnes
Qui motus animae electo substernere mystae!
Demissae specimen mentis, propriique subacti
Prodigium sensus! qui iam felicibus auris,
Solvebat solida virtutum puppe, gelatum
Culparum pelagus, vultuque annosa fugabat
Monstra, reversutis vix prima ad limina noxis;
Praesidis imperio meriti fastigia fundat;
Cui sola inceptum, praeerat quae motibus imis,
Sistere relligio poterat consoria cursum.
Note: (* Actum anno 1685. die 12. Septembris.)
[Page 48]
Eximiae menti licet hinc humana negasset,
(Talpa ad divinum lumen:) prudentia laudem;
At novit Caietanus quam fortiter omnes
Sustentat virtutum actus, illustrat, et ornat,
Arbitrii domitrix proprii submissa voluntas.
Mergitur in vitium virtus, ea quando relicto
Praesidis imperio, Icariis vult surgere pennis.
Ac velut hostiles bello lacerare phalanges,
Materia est laudis; quod si Ducis edita pugnam
Iussa vetent, reus est, properat qui ad proelia miles.
Amittit non iussa suum victoria nomen.
Victor erat, vetitis iuvenis nisi Manlius armis
Pugnasset, quemque intrepidi vigor extulit ensis,
Depressit vetitum patris; cui bellica grandes
Gloria spondebat lauros, patris ira cupressos
Erexit, natique scelus mucrone piavit.
Interdum generosus ovat sine sanguine pulcher
Imperii facilis miles: velut ille, prehensum
Cum gladio peteret, iugulo iam proximus, hostem,
Opportuna cava mox ut fuit hora receptus
Significata tuba, dextram, gladiumque repressit:
Qui melius, tulit, esse hosti quoque credere vitam,
Iussa Ducis monitas quam detrectare phalanges,
Et vetitum hostili satiare cadavere ferrum.
Non aliter Caietanus, cui pectoris omne
Subdidit arbitrium, Mystae demissus obedit.
⟨10⟩ Roma tuis iterum sese nova montibus infert
Lampas, Apostolici faenus factura talenti:
Maior ut in modio lateat lux prodit ab undis
Adriacis, sacro Latium quae vestiat igne:
Excipe Roma istam, non quam sudaria celant,
[Page 49]
Ad pia lucrosam reducem commercia gazam;
Sed qualem media fulgere videbis in urbe,
Unde sacrae fieri poterunt lucra grandia mensae,
Coeleste internis cumulantis amoribus aurum.
Hic subito veteris petit Oratoria templi
Quo divus fervebat amor: fugit antra Cyclopum
Lucens, aeterno decoctum sole, metallum.
⟨11⟩ Cum sua bis quattuor non multum excederet aetas
Lustra, ruinosum cupiit componere Cleri
Exemplo constante decus, quo fine vetustam,
Pectore versabat Cleri producere normam,
Quem pietas, rerumque hilaris contemptus, in unum
Formaret corpus, votis quod Roma ligaret.
Pectoris arcanum lumen, Coeloque receptum
Quo cautus iaceret semen, formamque futuri
Detegeret Cleri, dubius non haesit, amicum
Ut primum occurrit pectusque fidesque Carafae.
Iste Theatinae Praesul dignissimus urbis,
Cuius Roma fidem, robur, zelumque tuendae
Supremae Sedis, profligandaeque talentum
Haereseos, multaque instructum Pallade pectus
Mature inspexit, quando florentibus annis
Censuit et mitra dignum, Missusque Britannae
Praeclarum Latii lumen resplenduit aulae.
Dignus supremo Romae cui postea Mystae,
Incesti regis post funera, postque sepultum
Henrici nomen, regnante patri impare nata,
Ad lumen fidei, heu modicum! vitale reversus
Oscula adoratis pedibus deponeret Anglus.
Tot titulis insigne caput, cui stemmatis ingens,
Virtutum meritis cessit maioribus aura,
[Page 50]
Accassit Caietanus; quem pone latentem
Primum deposuit flammam, sic orsus amicam
⟨12⟩ Affari mentem: scis illustrissime Praesul.
Corruptas teneat qualis vesania gentes,
Nostraque fatali ploras vitiata phrenesi
Tempora; iamque homines ratio, iam vera reliquit
Mortales probitas: nullumne infraenibus ausis
Auxilium superest? morbos qui tollere curat,
Morbi opus est cusam perimat; qua sospite, fractis
Nulla potest umquam labes excedere membris.
Nec, reor, ignoras quae se praesentibus offert
Caussa malis; excors Clerus quem publica morum
Arguit improbitas, vitaeque licentia foedat,
Impura similem sibi format imagine plebem:
Cuius ab extemplo, proprios quia subdita mores
Ducit ovis, lupus evadit, cum praeside spectat
In pastore lupum: Clerum rediviva reformet
Si pietas, arisque sacris si certa priorem
Regula restituat cultum, non vana serenat
Spes animum, quod correctis pastoribus, aegrae
Et culpis lacerae stringent sua vulnera gentes.
Nunc ego quod tanto medium reor utile damno,
Percipe: si veterem primaeva ab origine Clerum
Quis revocet, caetuque novo monumenta vetusti
Exprimat ardoris, sperasne salubre futurum
Corrupto id speculum Clero, quo propria cernat
Naufragia, aspiciatque suas hac luce ruinas?
Unde revelatas quando cognoverit error
Communis maculas, et Cleri munia, vivum
Suggeret exemplar; stimulis praesentibus acti,
Et poterunt proprias luce hac extergere labes,
[Page 51]
Errantemque gregem virtute accendere mystae.
Nam proprio morum plebeia colore sacerdos
Pectora depingit: purgati gloria Cleri
Est eadem, quae esset purgati gloria mundi.
Haec an vera putas? quo subsistente, Caraffa
Respondet: plane esse scias sic ista Thiene
Indubitata mihi, nostra ut te mente loquutum
Esse putem; patuisse tibi reor abdita cordis
Sensa mei: sic ipse ream dum volvo fluentis
Aevi duritiem, tacitus persaepe resolvo,
A Clero hanc saevire luem, cui fluxa voluptas
Omnem coelestis vitae proscripsit odorem.
Sed quod proponis suave est, validumque relatis
Praesidium aerumnis: quando o descendere pronis
In columem commune viris, hoc Sydere lumen
Aspiciam? votum quando concurret in unum
Formatrix veteris turba optatissima Cleri?
Spes desiderio minor est, leviorque: reponit
Tum Caietanus: lumen quod fluxit ab astris
Haud vacuum est: hilari mox subicit ore Caraffa:
O utinam scirem, lumen cui tale dedissent
Sydera, concepto cuperem comes esse calori,
Argueremque pia Clerum novitate: Thiene
Excipit: in medio positus splendore Quiritum
Qua luces pietate sat est; exempla sequuntur
Virtutis mitrata tuae fastigia: perge
Romuleis probitate ista lucere tiaris.
Sed mea qua cupiat tenuis sudare palaestra
Sedulitas; librata diu, Coeloque petita
Consilia exponam: Clerum formare recentem
Est animus, qui primaevos, quibus una fideles
[Page 52]
Mens fuit, officiis et paupertate sequatur,
Lege pari, paribus votis, nec dispare rerum
Fluxarum, data nulla quibus solertia, cura.
Hic expecto tui, Praesul lectissime, lucem
Iudicii, num dicta probas? praestoque Caraffa:
Dicta probo, sociumque volo me iungere flammis
Caietane tuis: hoc est quod saepe quieta
Mens agitat, spreto Clerum componere Mundo.
Caietanus huic: mea quod, dignissime praesul,
Vota probas, satis est; nostrae qui lumen opacae
Immisit menti, caeptis dabit utile nostris
Auxilium Deus: adstringi sed legibus optas
Tu quoque propositis praesul? reus Urbis, et Orbis
Arguerer, quando imprudens tua vota probarem.
Sanctum carpis iter, siste hic; nam conspicit alto
Virtutem quam Roma gradu, publicaeque saluti
Propitiam, modicis privatam degere tectis
Non patitur: talis mene ergo, Caraffa subinfert,
Caietane, putas animi, qui aurata Latinae
Vincula non valeam, nolimque exolvere pompae?
Tecum pauper ero; paupertatemque tiarae,
Et pastorali virgae praeferre, rogatus
Clemens posse dabit. Sed et his immobilis haesit
Caietanus adhuc, nec vota audire Caraffae
Sustinuit: cui ille: meos si spreveris aestus
Caietane, aequum cum iudicis ante tribunal
Venero supremi, de te querar: atque locatis
In terra genibus, socium ne desere, moerens
Ingeminat. Flexit dubium vox ista Thienem;
Qui genibus pariter positis ait: inclyte praesul,
Te mihi desertum poterit lux dicere nulla.
[Page 53]
Tum se fraternis stringunt amplexibus ambo:
Erumpens etiam lavit pia lacryma, Turris
Fundamenta novae, quae semper ovantia promet
Haereticas contra, fidei vexilla, catervas.
Expressis vultu lacrymis, non sanguine, muri
Immaduere isti: fraternus moenia tinxit
Dum tibi Roma cruor, magno maerore Quirinus
Nascentem affecit genitor; tibi lacryma muros
Quos posuit, fideique tuae novus Ordo locavit,
Ad tua complexa es gaudens solatia, Roma.
⟨13⟩ Ut primum iunxere animos flagrantibus una
Incumbunt studiis, veterum nova surgat ut ortu
Felici patrum soboles, caetuque recenti
Primaevum referat, vitaeque et munere Clerum.
Sed quia sacratis non est fas ponere mithram
Praesulibus, positoque pedo deflectere coetus
Ad iuga claustralis, veteri nisi rite soluto
Connubio, summae liceat sibi munere mithrae;
Talis Apostolica fuit expectanda Caraffae
A sede extincti nexus, votique facultas:
Quod licet initio, sine spe prope fecerit ingens
Fama viri; fierique istam non passa rapinam
Roma sibi, iam pene reas damnare Caraffae
Orsa faces: sed distracti praegrande talenti
Speratum faenus, Cleri quod tota rependet
Posteritas, dubios patuit flexisse Quirites.
Tunc nova bisgemino emersit fundata parente
Relligio: Caietanus felicibus author
Consiliis, socio facit hoc commune Caraffae,
Esse decus; queis vota aether, et Roma secundat,
Vinculaque immoto firmat solemnia nexu;
[Page 54]
Procidui sacrae Matris cum Virginis arae,
Praesulibus Latiae subiere stupentibus aulae,
In Vaticano iuga relligiosa sacello.
⟨14⟩ Interea scissum stygiis vitiaverat Orbem
Pluto dolis, grandique rotans ea saecula motu
Obruerat tumidis rabies lethaea procellis.
Pestiferum vomuit styx immansueta venenum,
Impuram emittens Martino authore mephytim:
Is Martinus erat; sed non Martinus is ille,
Quem chlamys aeterno decorat divisa trophaeo;
Is Martinus erat, passi a quo tela Tonantis
Divisa infami fuit inconsutilis ausu.
Teutonicas primum Styx haec invaserat oras,
Post etiam Ausonias ea serpere coepit in urbes,
Quas libertatis larva peregrina volebat
Fallere Relligio: multis haec visa probari
Aurea libertas; libertas ferrea dicam,
Cui Brontes, steropesque et nudus membra Pyracmon,
Formabat stygia duras incude catenas.
Quis modo vesano occurret Podalirius orbi
Ut serpens virus medicis exterminet haerbis?
Nunc Amythaonii cuperem generosa Melampi
Pharmaca, stultiloquam docti curare phrenesim:
Ferte modo, tribuit quales Epidaurius undas
Morborum domitor: sed proh dolor! ista reposcunt
Vulnera maiores, quas unica sydera norunt
Mittere suppetias: non hos domat unda furores,
Opprimit atractum panacis nec id herba venenum.
⟨15⟩ Tempus erat quando ventorum praepete penna,
Altitonans pigram fuerat delatus ad Arcton;
Atque Lycaonium qua cardine volvitur astrum
[Page 55]
Preteriens, volvit stellatos visere campos:
Inde etiam tenuis punctum dum conspicit orbis,
Corruptas cernit sacris obsistere terras
Ritibus, inque feros sensim concedere mores.
Rarus honor fuerat superis, vix ara Tonantis
Puro thure calens: perversis moribus aequas
Calcatas vidit non posse resurgere leges.
His visis rutilam vibrans Astraea mochaeram,
Augustum accedit Numen, quam pone severa
Adstabat vindex, et quae decreta Tonantis
Exequitur Nemesis; quarum prior orsa supremum
Affari Numen; paenis ultricibus, inquit,
Nunc opus est; orbemque reum, iustissime rerum
Arbiter, aequa tuae premat est opus ultio dextrae:
Nec mora sit paenae, nisi plura audere superbos
Terrigenas, pluresque sequi sine vindice paena
Expectas culpas: animis brutalibus aequat
Mortales scelerum feritas: non restat inausum,
Vel quod mortales pudeat committere crimen.
Dixerat haec Astraea; ensemque armata parabat
Ultorem Nemesis; sed iusto adversa furori,
Sic Pietas est visa loqui: pater optime Mundi,
Terrigenumque sator, cuius sapientia tantum,
Quod fecit, conservat opus, tua supplice vultu
Ora peto, iustamque tui spontanea regni
Et virgam veneror Pietas, et culmen adoro,
Quas Astraea Soror tulit indignata querelas,
Atque hominum, dixit, saevis matura flagellis
Probra; gemens, ploransque tuli; non nescia, culpas
Terrigenum ultricis Nemesis tormenta mereri,
Atque tuam, scelerum cumulata piacula iustam
[Page 56]
Proritare manum, dignasque accersere poenas;
Sed tua quam suadet Pietas, pater optime, mitem
Indue suppliciis mentem, cui gloria maior,
Conversa in veniam poterit consurgere paena.
Flens equidem video quas debeo moesta fateri
Terrigenum noxas, quibus irritata flagellat
Mortales Nemesis; veniam sed terrea lapsis
Poscit conditio, quorum sincera priores,
Quas culpae dederant, curat Metanaea ruinas.
Pulcrius est, si quod vindex Astraea locare
Debuerat, Pietas paret exaudita trophaeum.
Cerne virum qualem praesentis postulat aevi
Improbitas (Vicentina natum urbe Thienem
Indigitat) nutricis ego cui munere functa
Formavi propriis generosum heroa papillis:
Ille meo innocuos quos suxit ab ubere rores
Moribus ostendit; populis lucere serena
Virtutum face, vox populi iam firma recenset.
Tale ego pellendo terris paro lumen Averno.
Dixerat haec fervens Pietas, retulitque precatus
Laeta sui faciles placato Numine palmas.
⟨16⟩ In Caietanum mox ut sua lumina flexit
Terrigenum rector, cernit pia pectora sacris
Urgeri flammis: virtutis amore calentes
Miratur vultus, puri suspiria cordis
Auscultat: tum quas Erebo, quas ille trifauci
Fabricet insidias, invisaque bella molosso:
Tum stupet aethereae sedis quo ferveat aestu,
Avulsumque solo superum deploret honorem;
Cedite, tunc inquit, poenae quas debita suasit
Ultio: non Nemesis modo, non Astraea flagellis
[Page 57]
Hic opus est vestris, Pietas augusta triumphet.
Phaebe nite meliore coma, radiate sereno
Sole dies: cerno invictum praesentibus aptum
Casibus Heroem: video velut ille calentis
Erigitur spe multa animi, spondetque rebelli
Insidias moliri Erebo: nova castra figurat,
Intrepidoque novum meditatur robore Martem.
En veluti in pulchras animat proclivia pugnas
Pectora, tartareas debellatura phalanges;
Ille pios ritus sanctas revocabit ad aras,
Coelicolisque suum, Ditis livore sepultum,
Restituet decus: hoc morum censore, superba
Cernet humus qualis summum reverentia Numen,
Templaque quis deceat nitor: hoc authore videbit,
Qua sacra tractari poscant mysteria flamma.
Sincerum Clero sese pietatis avitae
Proferet exemplar; quo directore priores
Incipiet mortale genus sarcire ruinas.
Illi (unde et virtus, et morum affulget honestas)
Prima reformati tribuetur laurea Cleri.
Italia hic faustis, tibi non speratus Achilles
Advenit auspiciis: et tu Tyrrhena suorum
Gaudebis fieri decorum, laudisque theatrum
Parthenope, aequoreas inter pulcherrima nymphas.
Quam Veneta excipiet vim luminis Amphytrite!
⟨17⟩ Caietane suis iam te nec viribus aequet
Monstrorum Alcides domitor, cui Cerberus olim
Tergeminus cessit: cedent tibi tartara, cedent
Impia vaniloqui terrarum monstra sophistae.
Iam video tibi mille parat victoria palmas,
Mille trophaea notat; cuius iam extrema minantem
[Page 58]
Praesagit domitum signis victricibus orcum.
Iam decet Heroi tanto sua quisque Deorum,
Non gravis assurgat plenis dare tela pharetris:
Conscia Phlegraei det Iupiter arma triumphi,
Qualia Trinacrio referunt fabricasse sub antro
Vulcanum, summo divorum utenda satori:
Det trifidum fulmen, quo fulminis igne tonatem,
Astripetas perhibent Coelo exturbasse gigantes.
Det gladium Mavors: illum Bellona nitenti
Casside, praestantes ludunt cui vertice cristae,
Condecoret; sacrumque vorax ne peforet ignis,
Aere laborato pectus thorace recondat.
Illi Gorgoneo horrendam capite aegida donet
Pallas, terrifico quo olim munimine septa
Iverat Iliacos expugnatura penates.
⟨18⟩ Audiit armorum Pindo cantata Thiene
Nomina: et eludens armati tela Gradivi;
Vertice cristatam librat, plumisque trementem
Delectis galeam: videt aurea tela Tonantis,
Innuptaeque stupet donum auxiliare Minervae.
Istane sunt, stygius queis caeditur arma tyrannus,
Haec Acheronteas, inquit, pro strage phalanges
Tela dabunt: immortalem quam splendida laurum
Cassis habet? quales pariet lorica triumphos,
Ferreus aut nullo thorax penetrabilis aere?
Qualis erit, quam docta tua victoria Pallas
Aegide promittis? rident has horrida curas
Tartara, Gorgoneos styx non lapidescit ad angues.
Certandum est animis: nec quo munimine corpus,
Quove calens pectus ferrato umbone tegatur,
Consilium capio: nuda meus hostis arena
[Page 59]
Fundetur, nudus pugnabo, hostilia nudus
Agmina convellam melius; pauperque feroces
Aptius aggrediar turmas: nil tela, vel enses,
Nil teretes prosunt clypei, volucresque sagittae:
Nuda peregrinas tolerabunt pectora luctas.
⟨19⟩ Hic ille ignitos tollens ad sydera vultus,
Tu IESU mea palma, inquit, tu sola triumphi
Et ratio, et robur: clypeus tu, non mihi qualem
Bellipotens dederat Pallas, quem Gorgonis, atri
Terrificum fecere angues; clypeus mihi, qualem
Terrificum stygiis reddit metuenda catervis,
Crux tua: tu telum concedes, quale cruentus
Golgotha, fatali telum admirabile dorso
Sustinuit: felix rudis armatura strategiNote: ex: stategi!
Non aliter quam cum bello se accingeret olim
Iesseus iuvenis, tenero cui rufaNote: ex: ruffa ( ili: russa)? nitebat
Vertice caesaries, multis ex millibus unus
Ausus procerum puer impugnare gigantem;
Sublato communis enim discrimine pugnae,
Provocat adversa secum confligere lucta,
Electum hebraei pugilem de robore Martis,
Ense Philisteus Goliath protectus, et hasta,
Piniferum simulans ingenti corpore montem.
Hic adversa metu perterruit agmina rumor:
Nec fuit elato qui sese opponeret hosti:
Hoc solum hebraea inventum rude pectus arena;
Carneus immani quod non exterruit Othrys
Fronte, nec intrepidae pugnax formidine dextrae,
Obriguit pastor; cunctisque paventibus, unus
Comprimere hostiles animo non defuit ausus.
⟨20⟩ Nec mora; magnanimo, armorum opportuna supellex
[Page 60]
Affertur puero: cui protinus aenea pulchris
Aptatur lorica humeris, et casside vertex
Cristata tegitur, lata seque aegide munit.
Regius egregio iuveni concreditur ensis:
Hastam dextra capit, qua aeterno concidat hostis
Opprobrio; monstratque hilares ad praelia vultus.
Cumque ita monstrosum gressus tentaret in hostem
Iesseus iuvenis; nolo me talibus, inquit,
Illaqueari armis: socii haec deponite; funda,
Et lapide, et Domini prosternam nomine, quisquis
Carneus ingenti quem terra effudit abortu,
Ille Philistaea adfuerit statione colossus.
Sic Caietanus terreni insignia Martis
Despicit; et nudum pandens in praelia pectus,
Egreditur, campoque pugil se sistit aperto:
Arma tamen capit, arma tuis non visa triumphans
Roma plagis; quae non Sicula sub rupe Cyclopes,
Sed Cruce pendentis fabricata foramine Petrae
Divinus formavit amor: namque ille cavernam
Maceriae subiens, Crucis ex incude (quod audax
Nesciit Alcides) sublimibus apta trophaeis,
Felix arma tulit; quibus ille effronte tumentem
Fronte, queat stygium victor truncare gigantem.
⟨21⟩ Permeat interea infernas hic rumor in oras,
Turbavitque novo Plutonia regna tumultu.
Impius hic densa residet caligine princeps,
Atra cui faetens solium fuligo venustat:
Sunt solium flammae, circum fax ignea; sed non
Fax potis obscuram quae sit depellere noctem;
Sed potius rutilae lucem obscurare diei
Qui potis est ignis: sic atra superbit iniqui
[Page 61]
Regia Plutonis: candenti pone columnae
Horrendum aere micant: tremor est vidisse minaces
Utraque ignivomos adstare e parte dracones.
Sparsa pavimento intortis stat plurima spiris
Vipera; plurimus hic exertis sibilat anguis
Faucibus, impuraeque ornat laquearia flammae.
Hic portentifico nimium squalore verendus,
Sex ferrugineis gradibus sublime tyrannus
Erexit solium; stravitque tapete nefandum
Nocticolore thronum, circumque aulaea locavit;
Sed non quae solers aulaea paravit Arachne,
Aut phrygiae pinxere nurus; hoc principe dignam
Materiam, lethem stygiam potantibus hircis
Avulsit, quorum saetentia vellera, longo
Tempore conservans Erebi regina triformis,
Nere dedit Parcis, pretium non vile laboris
Pollicita; insignis positaque coronide telae,
Hoc regina suum decoravit munere regem.
⟨22⟩ Hac igitur Ditis ferus, umbrarumque tyrannus
Maiestate tumens; piceis Acherontis ab undis,
Quae sibi transvecti retulerunt praelia manes,
Quas novus insidias Erebo descripserit Heros,
Audiit: et perculsa gravi tenebrosa timore
Curia, tartarei timuit dispendia regni.
Tum pater umbrarum: capiendum quale putatis
Consilium stygiae proceres, quo vestra ferantur
Arbitria? o fidae semper mihi tale sorores
Eumenides prohibete nefas: vestro impius astu
Concidat, imbellis qui spe iam devorat hostis,
Pacificum Stygis imperium: vos seria calvo
Sollicitae technis Divae date iussa Charonti:
[Page 62]
Ut quando lethaea ruent ad littora manes,
Queis vita exutis Stygiam transire paludem
Mens fuerit; quae bella fremunt, quis perstrepit hostis,
Sedulus inquirat, nobisque inimica tyranni
Consilia, et tanti referat praeludia Martis.
Nec mora, Tisiphone furialibus ebria flammis,
Ad mandata novas sumit Plutonia taedas,
Accensura animos, quorum fatalia Diti
Consilia, invisum ducunt in tartara Martem.
Ocyus ut dirae teneant sua vota sorores,
Irritant rabidos qui stant pro crinibus angues,
Alternisque acuunt odiis: fluviique iacentes
In ripa, spumans atras qui volvit arenas,
Letiferum potare iubent e Dite venenum.
His armata malis princeps non vana sororum
Tisiphone, primos Lethaea ad flumina gressus
Dirigit; huic reliquas nectit par ira sorores,
Missuras animis Stygios hostilibus ignes.
Ut ventum ad flumen, navo dant iussa Charonti;
Bellica venturi ut doceant discrimina manes,
Laeva quis intrepidus diri movet arma strategus.
Mox vacuis illae ventis inimica daturae
Tentamenta, nigras iactare per aera taedas
Gaudent, et colubris caput implacabile versant:
Adversoque alacres, ubi fors concesserit, hosti
Talibus immites statuunt occurrere signis.
⟨23⟩ Interea Pluto, terrae cui lumine flammae
Erumpunt, aptoque furens, surgensque camino
Ignis, aceba refert inimicae incendia mentis,
Innatamque vomit rabiem; spumantia nigris
Torquens ora labris, inquit, quae tanta cupido
[Page 63]
Sollicitat nostros per tot discrimina fasces?
Ille ego qui iusto Ditem, terrasque guberno
Imperio; nostrisque, homini non pervius aether
Legibus accedit; lateque nitentia nostro
Sydera volvuntur nutu, noctemque diemque
Consilio meliore rego; me pontus et unda
Invocat, Empyreum nostrae est confine coronae.
Regnat ibi divisa alius regione Monarcha,
Illas ipse mihi non aequi crimine facti
Eripuit sedes, nostris violentus abundat
Divitiis raptor, nostroque potitur honore.
Sed tamen illatum manet alta mente repostum
Principis opprobrium, raptique iniuria regni.
Huic ego, sed motos praestat componere fluctus:
Addictas hominum mentes, tinctosque lavacro
Primaevo populos, devotaque pectora Coelo
Strenuus eripiam: et piceis Acherontis in undis,
Agmina funestum mergam venerantia signum.
Fida mihi servit tellus, quae luminis ortum
Phaebei, gaudetque diem spectare cadentem:
Summum Aquilo me Numen habet, meque Auster adorat.
Quis mea Bistoniis delubra recenseat oris,
Bellipotens diris ubi Thracia fervet in armis?
Quos mihi dat summi pietas Mahometis honores,
Cui nostri innumeras praestat reverentia palmas!
Ante meas nuper Germania corruit aras;
Atque olim Magnus terras quas Carolus Orco
Eripuit, demum felix tua reddidit Orco
Carole cum nostra sterilis clementia larva.
Luthero Doctore mihi pluga Norica servit:
Armentosa suas offert mihi Dacia ripas:
[Page 64]
Me Batavus, me Saxo colit, nostraque Bohemus
Relligione calet, nostris Pomerania sacris
Ardet, et orantes mihi porrigit Austria palmas.
Cum Dano me Svecus amat, mihi Vandalus adflat,
Me Moravus, me Suevus habent pro Numine, fundit
Panno tumens sua vota mihi, fidusque Carynthus,
Me durus recipit Styrus, meque acer adorat
Carniolus, (a) quantus tuus est, Luthere, triumphus!
Accedit fido supplex mihi Gallia cultu,
Servit ubi nostris constans Rupella lupatis,
Gallia praestanti Calvino obstricta magistro.
Fumare Helvetias insignis Zuinglius urbes,
Nostro thure dedit: praeclari vivite manes:
Ludetis Stygiis hilari dum pectore campis,
Vestra recensitis, laudum cum foenore, terris,
Maniloqua vivet virtus celeberrima fama.
Me Numen fidis locuples colit Anglia fibris:
Magnanimo fidei pro Defensore Latinae,
Rex Henrice mei fies promotor honoris:
Proxima Romuleo divortia danda tyranno,
Quam bene, quam sancte decus ad regale, beato
Foedere connectes! vivat Bolena, mariti
Regis sola thoro dignissima, vivite dignae
Ostro animae, vestris sudat Styx grata trophaeis?
Eximii vobis laus facti aeterna manebit.
Quid reliquas etiam memorem, quas torrida gentes
Zona tegit, vel ubi firmo se Antarctica puncto
Signa rotant? Quos Indus habet, quos multus Iapon,
Quos Ganges numerat populos? Mihi tota fidele
Note: ((a) Provinciae olim haeresi infectae.)
[Page 65]
Curvat terra genu, nostrumque tuetur honorem.
Ecquis erit qui non Numen Plutonis adoret?
Ecquis erit nostra qui Relligione calentes
Eripere audebit populos? quis tollere nostro
Obsequio gentes, quas iam lethaea potenti
Compede Relligio, et pietas inferna iugavit;
Aeternoque fides vinxit Plutonia nexu?
⟨24⟩ Impigra lethaeas iam fama replebat arenas,
Quae Caietanus funesto praelia Diti
Disposuit: cum mox infernae navita ripae
Exilit, et picei tenebrosum limen Averni,
Quae sibi transvecti retulerunt praelia manes,
Depositurus adit; cui pigrae ad litora lethes,
Ista colubriferae dederant mandata sorores.
Hunc procul, immani properantem Cerberus antro
Aspiciens, notos cunctans distinguere vultus,
Allatrat; at propius venientis amica Charontis
Lumina dignoscens, turpi paedore fluentem
Gestit adesse virum; cauda nec lentus ovanti
Blanditur, laetus triplici fovisse lutosum
Ore pedem: iacta cui dum non segnia solvit
Blandimenta ossa, tuto Plutonia gressu
Tecta subit: primaeque excedens limine portae,
Pergit ubi immanes nativis sedibus errant,
Obiciuntque oculis sese venientibus umbrae:
Postque soporiferi penetrata cubilia lethi,
Eumenidum subiit thalamos; cui protinus imum
Inde tenebrosi patuit penetrale tyranni.
Hic Stygium flexo veneratus poplite regem,
(Quem torva quoniam prae Maiestate verendum
Dedecuit propius lethaeum accedere nautam:)
[Page 66]
Ad postes vigili, exponens funesta Megaerae
Fata, insperato turbavit tartara Marte.
Caietanus, ait, cuius fama impigra pergit
Ausonias clarum nomen vulgare per urbes,
Bello Erebum, bello Plutonia regna lacessit.
Formidata Stygi tenues protensa per auras
Iam vexilla rotat; fatalis tessera ligni
Armigero certos spondet de Dite triumphos.
Adversi, referunt, princeps est machina belli;
Paupertas: summi fiducia certa Tonantis
Altera: egestati sociata silentia, totum
Componunt Martem. Necdum haec audita Gradivi
Fulmina, subiungit Pluto, incertamque fatigat
Consilii mentem, innatasque recolligit iras;
Pauperiemque stupet palmas sperare silentem.
⟨25⟩ Hic ego Pieriae monitus sed voce Thaliae,
Et peregrina canam generosi robora caetus,
Et pulchra in verbis pandam mysteria linguae.
Est antiqua, simul nullaque piabilis unda,
Improbitas hominum, quos summus in astra vocatos
Coelicolum rector, sontes sub tartara trudit;
Quod mentis decus, et iustae rationis habenas
Exuerint brutali animo; aeternique nitorem
Luminis infusum, caecis mutaverit umbris,
Noxia progenies: et tantae labis origo
Est auri malesuada fames, quae mentis avarae,
Indefinita torquet praecordia flamma.
Ancipites hominum curas, et vana Thiene
Damnavit studia: et quo sese pendula ferret
Lux animi, monstravit iter; si debitus astris,
Haereret fixus curis coelestibus ardor.
[Page 67]
Utque homines nossent, summi quod provida patris
Vis animi, terris non deficiente coquina
Prospiceret; legit socios, quos nuda ciebat
Pauperies: queis certa sui stipendia Martis,
Annonaeque fidem, non certa messe, nec auro
Pollicitus; per spem solo sed Numine nixis,
Securos census Coelo dictante spopondit.
⟨26⟩ Hunc revocasse patet quondam usurpata, sed aevo
Intermissa rudi vitae consortia; quando
Non dispar animus, sed cor credentibus unum,
Una fuit morum series: nil dicere quisquam
Esse suum novit: caetu tamen abfuit illo,
Sollicita in victu quae tecta fatigat, egestas.
Non deerat quo vita calet, procul omnibus una
Vitae cura fuit: non quid pro corpore fervens
Flamma petit, sed quod spretum pro Numine corpus
Obsequium pendat, votum commune ferebat
Haec antiqua patrum, clarum est, monumenta Thiene
Scrutatum, posuisse super nigra rudera, molis
Fundamenta novae. Veteres supplere ruinas,
Praestanti vacuas animare propagine sedes,
Primaevoque novos flori coniungere fructus,
Igne novo antiquas imitari Flaminis almi
Primitias, fortassis adhuc incredulus orbis
Si fieri potuisse neget; tua Caietane
Gesta fidem superant: florent te authore vetusti
Christicolae; decorat nostros ea Regula soles,
Quam fidei primos scimus coluisse parentes:
Illis nullus ager seritur, nulla horrea natam
Excipiunt messem; queis si coelestia curae
Eripias, nihil est quod curent: corporis escam
[Page 68]
Suscipiunt, non quam mentis spinosa cupido
Constituit; nec quam mendica paravit egestas;
Sed qualem coeleste, viris coelestibus ardet
Maturare penu: amoto sic impare rerum
Fluxarum studio, aeternis felicia figunt
Pectora deliciis: notum est, pia coepta sequaci
Augeri numero, non quos demissa notavit
Vis animi; sed quos factis illustribus aptos,
Non impar morum fecit praesumere candor.
⟨27⟩ Horum cura diem, noctemque insumere sacris Note: 86
Cantibus, et culto mundum dediscere Coelo.
Hi, qualem divina petunt mysteria, pompam
Conciliant; puro hic Clerum splendere litantem
Syrmate conspicies: sacris nova reddita templis
Maiestas, rediisse novos canit aethere mystas.
Nec solum proprias ducunt hoc tramite mentes;
Obsequio populorum istis se legibus aptant
Sublimes animae; quos et sacra rostra loquentes
Excipiunt, iustoque suos lacrymosa ministros
Praeponit Metanaea foro: qui crimine puris,
Coelica Virginei credunt solatia panis.
Impia ceu, publicum, rescindere dogmata, virus
Suscipiunt, iustoque luem disrumpere telo
Haereticam: pravis habitata draconibus antra
Detegere, et patulo fraudes confundere sole.
Ista Thienaei constans est Regula Cleri.
[Page 69]
THIENEIDOS LIBER TERTIUS.
⟨1⟩ Saeva recensito postquam perterrita coetu,
Audiit invisum ditis vesania Martem;
Insidiis saevire parat: quibus, ante vocatam
Tisyphonem Pluto, commentis talibus aptat:
I soror, et nostri velox mandata Senatus
Exequere; i Latiis qua se Mavortius arvis
Expandit Tibris; tum sese ubi nubibus abdit
Vaticanus apex, vel ubi Sextilibus ara,
Solibus illapsas pergit iactare vetustas,
Exquilina nives: fortasse altaribus ipsum
Virginis haerentem Dominae, spectabis: (iniqua
Plutoni pietas, et quovis Coelite peior
Relligio!) procul a turbis exquire Thienem:
Ille mihi (nec enim nostri discrimina regni
Sunt ignota tibi) non grata audacibus armis,
Bella movet; nimius pudor est a paupere vinci,
Contemptumque premi, Mundus quem dives adorat.
[Page 70]
I soror, huic Stygiis fibras insperge venenis,
Sopitasque suo cordi mundi ingere flammas:
Delicias numera, locupletis commoda census
Suggere: sed prona quo te magis audiat aure,
Dic: nil divitias, Coeli quo Numen adoret,
Officere; et Coelum reges, et Sydera calcant;
Cum malesuada tamen multos sub tartara trudat
Pauperies, quae saepe lucrum praeponit honesto.
Ancipitem cum forte istis titubare videbis
Illiciis, non huic subito cui fidis Achilli
Succubuisse puta; sed vivas obice formas,
Quas vel Mundus amat, vel queis piceata voluptas
Illaqueat: si respuerit, constantius urge,
Illusum donec feriant tua spicula pectus
Prostratusque solo damnet nova coepta Thiene.
⟨2⟩ Nec mora; Tisyphone senis accessura Charontis
Sulphuream lethem, picei vada turbida stagni
Ascensura, dolis nunquam exarmata, recenti
Nequitia solidat pectus; subitura duellum,
In quod tartareas fraudes, omnesque lacesset
Vipereos morsus, ipsumque armare furorem
Sollicita, orcinis animum versantibus hydris.
Tisyphone stygiam male sic animata paludem
Cum peteret, tremuere undae, nigriorque iacentes
Defluus ad ripas, fraudem praesagiit humor.
Illa furens, nec lenta gradu transvecta palustrem
Navigio lethem, nostrum cum venit in orbem,
Vidisses nasci noctem; et praeeuntibus umbris,
Infamem ascensum Pharias aequasse tenebras.
Illa sed assumens mentis figmenta dolosae,
Dissimulat noctem: lucisque induta figuram;
[Page 71]
Laurentes agros, Latiae miracula pompae,
Tecta, theatra, fores vigili circumspicit ore;
Quaesitumque sibi quaenam dabit ara Thienem.
⟨3⟩ Anxia suspirat: tum venit ubi Arctica quondam
Nix cecidit coelo, septem cum maxima colles
Fax premeret, cum solem homines et bruta timerent,
Herculeusque Leo Laurentes ureret auras.
Illa palam nivei cernens vestigia roris:
Scilicet augustam peregrino e marmore molem;
Et sacra devotos accedere templa Quirites;
Crebraque Virgineos celebret quod purpura postes;
His forte adiunctum turbis, quem quaero Thienem
Inveniam, dixit: quae dum permixta frequenti,
Vult aditum tentare nuru, vehemente repulsam
Passa manu, sensit prohiberi altaria Matris
Virginis, inferni furiis: confusa recessit
Illa quidem, sed quos animo celaverat aestus
Iracunda novans, nisu maiore Thienem
Aggressura furit, frontisque exasperat angues.
Declinans placidis Phaebus cum cederet umbris;
Virgineos vidit festa solvisse Quiritum
Relligione lares, proprios dum quisque penates,
Accensis pictate animis, magnaeque Parentis
Igne calens repetit: mox explorare Thienem
Tisyphone statuit; primo hunc sibi visa notasse
Intuitu, casto quod rara modestia vultu;
Lumina quod terrae fixa, et ieiuna genarum
Concavitas, habitus simplex, oculique madentes
Iugibus a lacrymis, totoque in corpore virtus.
⟨4⟩ His ita perspectis, hic est, quem quaero, Thiene,
Ingeminat, tali quem protinus illa susurro
[Page 72]
Aggreditur: non te cultu tam paupere cinctum,
Caietane pudet? Latia rideris ab aula,
Et nescis? audis fatuus, quod summa tuorum
Maiorum decora, infami ridenda cachinno
Degener exponis: proavorum a sanguine clarus,
Vilis et obscurus proprio sordescis ab actu.
Nobilium nati, et soboles heroa queretur,
Quod generis, vitae cultu sic impare, spernas
Splendorem: si te voluisset vivere Numen
Exiguo lare, si modica voluisset egere
Contentum dape; non proavos tibi fata dedisset
Heroas, qui te fama, censuque bearent:
Sed quoniam et splendor generis, Patriaeque domusque
Gloria, te rebus natum sublimibus aiunt;
Promoveas propria, non rumpas fata Minerva.
Quem vero vitae fructum praefigis inerti?
Anne putas quod Roma suo viduanda nitore,
Quod das exemplum cultus squalore sequetur?
Anne putas laetis quod Roma assueta choraeis,
Te praeeunte tuos petet inconsulta recessus?
Forte putas quod opima sui patrimonia fundi
Distrahet, et pretio ventres saturabit egenos?
Falleris, et tua te nimis imprudentia ludit.
Ipsa tibi potius sapiens quod Roma ministrat,
Consilium cape: non opibus, fundisque relictis
Stat pietas: etiam pinguis Mammona coronat
Prudentes animos, quorum felicia norunt
Ingenia, et Coelo, et laeto florescere Mundo.
Forte putas inimica omnes sub tartara mitti
Terrigenas, quos dives opum felicibus addit
Gloria Lucullis? non his Stygis aequa vorago
[Page 73]
Esse potest, totum dispar quae sorbeat Orbem;
Nec pietas divina atras sinet ire sub umbras,
Signatos propriae quos mentis imagine, Coelo
Praeparat; et ne errent, suavi sibi pondere nectit;
Interea placitis totum dans usibus Orbem.
Famae ergo laudisque tuae ne despice clarum
Caietane iubar; tenebras ex asse relinque,
Maiorum quibus obscurum, nihil addere nomen
Splendoris laudisve potest: tibi, notior Orbi,
Promittit publicos splendor natalis honores.
⟨5⟩ Haec Erebi afflabat soboles. Orcina Thiene
Non deses commenta notat; spirantia Ditem
Consilia, afflatu mentis meliore refellit.
Nam subito ut Stygia, Divus praecordia sensit
Fraude peti, rabidamque imis advertit Erynnem
Serpere visceribus; sublato ad sydera vultu,
Tartareum pressit flammis coelestibus ignem:
Seque colubriferae ne dederet arte Megaerae,
Immotum hoc statuit veri dictamine pectus:
Ergo meis, inquit, sic invidet atra tenebris
Eumenis, et lucem suadet tenebrosa? Quiritum
Ora, lares, pompas memorat; iubet ista petitis
Inferno monitis: proavorum encomia, ceras,
Ditis larva docet? novit, nimis impia novit,
His rerum illiciis, grandi ceu pondere pressos
Terrigenas, non celsa suis obtutibus astra,
Nec summum dignumque metu praefigere Numen;
Sed quod proponit carnis rabiosa cupido,
Vota sequi: non fraenari rationis habenis
Brutales animos; non quo compellat honestas,
Aut morum pietas; sed quo fumosus honoris
[Page 74]
Terreni vapor, incauto rapit impete caecas
Luminibus mentes: aeternae ignara quietis
Infelix soboles, quod vult peritura voluptas,
Numen habent: non aeternos qui computet annos,
Qui duraturi post funera ponderet aevi,
Implacidos cineres, non qui praesentibus atros
Deliciis vermes, brevibus qui comparet horis
Saecula, lascivae carnis qui fluxa coaequet
Gaudia, divinae, nemo est, cruciatibus irae.
Quae dispar rerum facies, quae scena paventes
Excipiet populos? paenis servilibus uri
Terrarum cernet dominos, quorum ignibus omnis
Illicitis minor Orbis erat. Quod cedat in usum
Adstrictum ratione, Deus concessit opimos
Telluris partus, non queis defigat amorem
Mens delira suum; nostris pulcherrima flammis
Vult solus meta esse Deus; licet abstrahat inde
Vesanus telluris amor, fatuosque potentes
Illaqueet, dulci rerum quos decipit usu.
⟨6⟩ Quas mihi delicias Mundus, quas indita formas
Gratia commendat, quantumvis ferrea non sint
Vincula, mens illis quando se prona coarctat;
Vincula sunt tamen, appellent licet aurea, vinctae
Illecebris mentes: Pellaeo Darius auro
Non magis est liber, quam sit de Thracibus unus
Captivis; quos horrisono stridentia ferro
Vincula, Threycio cogunt servire tyranno.
Serviles terrae laquei, quibus inscia sceptri
Libertas humana sui, concessa prophanat
Mancipii faeda, regni fastigia, paena.
Quid claros numeras proavos, quos turgida iactas
[Page 75]
Nobilitas titulos? Illustria nomina poscunt,
Illustres animos: terrae cum vilibus ardet
Quisquiliis pectus; perdit virtutis avitae
Splendorem: simili procedit origine Craesus,
Et simplex Irus; divinae mentis utrumque
Aequat iudicium: non est laus propria, nasci
Illustri patre; sed verae si se ornat amictus
Virtutis: non haec tollit, sed promovet, ortus
Stirpe sua faetus; qui sunt: praeferre caducis,
Non peritura: pio summae flammescere Mentis
Obsequio, et caecam, morum face ducere plebem.
Aurea nobilitas, sed non nisi spreta coronat:
Aureus est et honos, et palladis aurea virtus;
Ast ea non decorant animos, nisi spreverit illa
Ipse animus: dotesque suas, quae pulchrius aurum
Est virtus, nisi demissae coniungere menti
Gaudeat, isto etiam pectus tenebrescit ab auro.
Lugendum est, vani pretium quod ludat honoris
Non viles partus; quos cum servilibus Orbis
Legibus absolvat, divina lege teneri
Ducunt esse nefas, et eodem ignobilis Iri,
Praecepti servire metu: vesania gentis
Humanae! certum statuo: quos condidit uno
Fine Deus, vitae stadium quoque dirigit una
Lege, dabitque unam merito non impare palmam,
Decernetque parem culpa non impare paenam.
Ipse quidem et paenam metuo, spemque atra fatigant;
Causa tamen cur Numen amem, cur obsequar illi,
Nec paena est nec palma; meos sibi stringit amores
Fontis inexhausti bonitas: sint sydera flammis
Clausa meis, non estis amor meus astra; supremus
[Page 76]
Astrorum princeps, meus est cui mancipor ignis.
Illustres titulos, et vani nomina fastus
Numinis excedit servus; mihi caetera nullo
Stant censu: peritura meo periistis amori.
Terrae vilis amor nostros licet improbet ignes;
Terrae vilis amor, Christi nunquam auferet ignes.
⟨7⟩ Saeva Thienaeas voces immota stupebat
Tisyphone; cuius duro tamen ille petitus
Crebrius assultu, semper submovit eodem
Insidias animo: quo Divi robore serpens
Percita, nec quidquam tacitis afflatibus ultra,
Ausa loqui, Stygias rediit delusa sub umbras.
Excessit proprio postquam saturata veneno,
Eumenis, infaustoque leves certamine vires
Infernas didicit; quantasque Athleticus, una
Instructus pietate animus decerpere palmas,
E diro Plutone queat, tentata Thienis
Expressit Stygiis virtus invicta duellis.
Prostrato ne Dite tamen sibi debita laurus
Ista foret, vanaque suas dulcedine vecors
Efferret vires; cui laus, cui integra recti
Debetur bonitas operis; victricia Christo
Signa, triumphatae donum sacravit Erynnis.
Christe tuis, inquit, quas profligatus ab armis
Orcus, et anguicomae rabies inferna sororis,
Deposuit palmas; quas non mihi, debile robur,
Deberi, nihilque mei persuadet abyssus;
Reddo tibi: quod tartareo non concidit aestu
Prona meae levitas mentis; quos vana probanti
Gaudia, te IESU verae dulcedinis unum
Praetulerim fontem; facilis quod labile vulgi
[Page 77]
Iudicium, qui mortales plerumque fatigat,
Excaecatque oculos atomus, fatuaque paventes
A ficu; (sine qua vix te conversus adorat
Zachaeus) monitis doctus coelestibus, audax
Calcarim; tibi palma, tuae sit debita IESU
Gloria virtuti: tua nam quae indebita donat
Gratia, quaeque animis aptat lucentibus armis,
Adversus nostri generis dat terga strategus.
Laetus ut intonso pascit quem flore Cythaeron,
Agnus; inexpleti ventrem, cum forte petitus
Dente lupi, et cauti studio pastoris, edaci
Furi viva rapi potuit sine vulnere praeda;
Redditus assuetis hic liber ovilibus agnus,
Sollicitam custodis opem, deiectus ad imas
Commendat plantas; cui si natura dedisset
Ore loqui, grata vitae data gaudia lingua
Efferre, et validum praesenti in funere robur,
Pastoris cantare sui, meritumque perenni,
Servatae pecudis, vellet constare trophaeo.
Haud aliter funesta animae cum instaret Erynnis,
Servata Caietanus sine vulnere vita,
Non sibi, sed soli, cedit cui laurea Christo,
Perpetuae laudi, prostrati cordis in ara,
Tartarei appendit constans anathema triumphi.
⟨8⟩ At fera Tisyphone moestum remeabat in Orcum,
Lenta gradu, laesaeque dolens dispendia famae,
Victa Thienaeo, proprias quod Marte probasset
Imbelles iras; nec quae sibi suasit amicus
Arma furor, firmum norint prosternere pectus.
Illa ego, dicebat, stygii quae chara parentis
Nata cruentatum bellis fatalibus Orbem
[Page 78]
Assiduis collido aestris; ego sola potentum
Ludificans animos moveo, seu bella parari,
Sive repentinis accendere motibus iram
Cum iubeo, charosque inter sero iurgia fratres,
Sunt artis portenta meae: solusne furorem
Ergo meum, solus spernet mea tela Thiene?
Illa ego praetextam indutis quae mentibus, ignes
Accendo Cyprios, Veneris quos plena sororis
Flamma meae sequitur totas bibitura medullas.
Quot mihi, sidereo qui se vovere Tonanti,
Illustres cecidere animae! Coeloque propinquae,
In mea damnatis iurarunt faedera votis!
An modo me stygio audacem pro Principe, vires
Deseruere meae? de me iam parta Thieni
Palma, triumphatam patrio confundet Averno
Tisyphonem? Nostri non est vis tanta veneni,
Nec vigor anguicomo tantus qui vertice strident,
Crinibus; et nigris non est ea gloria taedis,
Humana ut Stygio subdant mihi pectora fumo?
An Caietanus, nostri cui plena furoris
Copia, cui nostrae fluxere potentia fraudis
Toxica, delusae titulo gaudebit Erynnis?
Non patiar; sed calcantem mea iussa Thienem,
Saevior ulciscar, quasque irritata reservo
Subiciam flammas; certum est, irata quod armat
Tisyphone telum: donec meus occidat hostis.
Dirum omne experiar: nativas iuro per umbras,
Per styga, per Ditem, nec aquas Acherontis adorem.
Iam piceam, stygiis illi occurrentibus umbris,
Transierant lethem; mox adventare scelestam
Percipit Eumenidem, socia praeeunte Megaera,
[Page 79]
Admonitus Pluto, laetamque redire Thienis
Exitio credens; imum ad conclave, tyrannus
Constituit plena reducem deducere pompa.
Ast ubi funestae princeps cognovit Erynnis
Alloquio, tentata quidem, sed cassa fuisse
Consilia; et totam quam Styx ructaverat iram,
Invictum bello non expugnasse Thienem;
Ipse furens ira, et contorquens nescia quidquam
Ora loqui, verso furiali a Dipsade vultu,
Tanta Thienae meditans encomia palmae,
Culpat Avernales, segnes ad damna sorores.
Quem tamen ipsa furens, hac spe placavit Erynnis:
⟨9⟩ Magne pater, devota suum quem tartara Numen,
Quem lethea palus, tenebrae quem Ditis adorant;
Si mihi sublimes, virtus prosternere cedros
Non fuerit, domuique meo nec robora flatu,
Sed tenues plantas, humilesque movere myricas
Fata dedere mihi; (quamvis et maxima quondam,
Heroumque genus, prostravi nomina; sed iam
Sola Thieneis, fateor, sum viribus impar)
Est inter stygias, nobis soror inclyta Divas,
Ambitio; huic ingens heroa in pectora virtus,
Et clarae sobolis felix in damna facultas.
Illa, suo indomitas novit concludere mentes,
Casse; nec invictum quidquam est, quod frangere tantae
Non liceat Divae: spernat mea iussa Thiene;
Ambitio hunc prima poterit convellere lucta.
Hanc Pluto acciri, atque alium non lentus in Orbem
Ire iube, ut noster, superum qui nititur hostis,
Viribus; adverso cuicunque resistere Marti,
Agnoscat stygii robur non debile regni.
[Page 80]
Haec ubi Taenareo regi suasisset Erynnis,
Accita e gelidis quibus ipsa perambulat antris,
Advenit Ambitio; quae cum Plutonia nosset
Imperia; inceptam cognata a Dipsade luctam
Ut proprio marte erigeret, quo forsan Erynni
Ereptam, maiore sibi revirescere cernat
Nequitia laurum, turbataque tartara cogat,
Felicem laeto reditu sperare triumphum;
⟨10⟩ Excepit mandata libens: quam pluribus ipse
Instructam Pluto tali sermone requirit.
Iret: ubi Latii regnare inimica Monarchae
Fertur relligio, pietas ubi regia binas
Lambit adoratae, Claves, insigne tiarae:
Dictus ubi Coeli Interpres, fideique Latinae,
Romulidum aeternos servat reverentia muros.
Cernet ibi, generoso animi, peritura volatu
Vota supergressum, nullos ambire Thienem
Heroum titulos; et queis mortalia servent
Pectora, terrenae spernentem encomia famae:
Nec qui fumifico deceptae fulgure menti,
Vanus ridet honor, temnentem fluxa, dolosis
Illecebris superare valet; daret illa supremum
Audaci suada assultum, calcataque Ditis
Imperia, accensus mundi, ferat igne Thiene.
Una dabit multas Erebo victoria palmas.
Impius haec postquam Pluto mandata dedisset,
Ambitio fuit orsa loqui: tenbrose quod urges
Dux Erebi, sperare potes: Mavortia palmis
Roma est nota meis: Lauros si noscere nostras
Est animus, titulos numera; nostrosque triumphos,
Plura Palatinae describent pallia lanae.
[Page 81]
Sacratis etiam committor honoribus audax
Ambitio: quamvis multorum adversa repellat
Me probitas; tamen invenio, quos lucis amicae
Allectos potiore gradu, deludo clientes.
Non modo, quos dignos tantum, sublimis in auras
Tollit honor; spe cassa etiam mihi miror inanes,
Assidua servire fide: fugitivus honoris
Quos semper declinat apex, seu conscia tanti
Mens fuerit meriti, tumidum seu nulla clientem
Commendet virtus; tristes solatur alumnos,
Et torquet spes una simul: nostrae area laudis,
Laetaque se nostris effert ubi scena trophaeis;
Est augusta iugo surgens septemplice Roma.
⟨11⟩ Hic ego, quos claustris Stygias lusisse pharetras,
Saepius obstupuit nostrae inclementia fraudis;
Illustris magnete gradus, aut luce tiarae
Illusos, mundo incautos servire coegi.
Hic, quibus aetherei constans fragrantia veris
Totam habuit mentem, sperati ut honoris ad aulam;
Exiguam ostendi rimam, facilemque spopondi
Introitum, non Coelum ultra, mansuraque semper
Gaudia suspirant: totam, ceu fulmine, mentem
Optatus prostravit honor: velut ante latentes,
Damnantesque hominum plausus, et gaudia tristis
Vidi; ubi deceptis mea cordibus haesit arundo,
Mutatos horum cernens laetissima mores,
His potui impensum lucris pensare laborem:
Congressus procerum aspexi tentare, favores
Captare Heroum, totum nugacibus aulae
Obsequiis damnare diem, regale suorum
Maiorum laudare genus, quod avunculus illis
[Page 82]
Hector, Achilleo genitor quod stemmate natus,
Quod Vulcanus avi tritavus, quod denique fratris
Uxor, Ulysseam contingat sanguine prolem.
Et demum propriae laudes celebrare Minervae:
Theologus, mentis quem nullus acumine vincat,
Quod fandi et iuris, sit primus in arte Magister;
Solius interea Crucis (haec nam sydera pandit
Christicolis) reticetur honos: sermone Quiritum
Captat amicitias, primum quaerendo, quod Anglus,
Cum Batavis feriat faedus, cum Caesare Gallus,
Quas ineat pacis leges, quas Suecicus Axis,
Vindice Danorum patiatur Marte ruinas:
Cumque animo grandi Monachus vult inde videri,
Maiora affectat quam claustri ut carcere septus,
Dispositum toleret Crucis ad stipendia pectus.
Interea nulla hos mentis censura flagellat,
Quid pietas animi, quid ea ratione pericli,
Relligio iurata ferat: de talibus unum,
Nostra, licet validum fallent commenta Thienem.
⟨12⟩ Haec effata leves succi melioris amictus
Induit, et Dominam Stygiis ornantibus umbris,
Auratum defert praesumptio vana theristrum,
Quod capiti impositum, post colla fluentibus oris,
Picta refert meditata suae deliria mentis:
Regnorum titulos, fasces, diademata, palmas,
Illustres ceras, lauros, Castella, triumphos,
Pontificum mitras, rubei pretiosa galeri
Vellera; tum quidquid tota est tellure superbum.
Concreta elatae menti simulacra figurat.
Dira autem, quae toto animi sublimia nisu,
Vota fovet, cunctosque simul venatur honores
[Page 83]
Ambitio, partes crebro se versat in omnes,
Singula respiciens, ne quam vis aemula palmam
Praeripiat: pallet, timet, angitur; unde senilis
Est ori macies, oculi livore tumentes,
Est tremor in membris, frontem rugosa senectus
Asperat, et duras succi penuria malas
Sulcat, nativus nigris stat dentibus orcus.
⟨13⟩ Tartareis demum velox se proripit antris,
Ambitio; superasque auras, Phaebumque salutat:
Mox Latias urbes, Romanaque moenia lustrat,
Et signata suis olim delubra trophaeis;
Constanterque suas gavisa assurgere palmas,
Inquit, adhuc hic una viret, quam mille procellis
Ingenii, quaesitus honor mihi fixit; et illam
Laurum etiam novi, multa quam fraude petiti,
Quantumvis vacuae servant mihi nominis umbrae.
Quid veteres memoro vires? texenda recenti
Flore corolla mihi est: novus est, quem persequor hostis.
Martia magnanimum sed ubi spectare Thienem,
Roma dabit? quae certa legam vestigia? nostram
Quis locus excipiet luctam? scio; paupere clausum
Inveniam cella: quid obest? inopesque fatigo
⟨14⟩ Non ingrata casas. Locus est, ubi Romula quondam,
Consuevit certans bellis praeludere pubes,
Martius a tali dictus luctamine campus:
Hic Caietanum, postquam tribus horrida votis
Fraena, voluntati, carnique, opibusque dedisset;
Cum sociis, quos una sibi non obvia vitae
Iungebat pietas, primos posuisse penates,
Certa fides memorat: pulchra dignissime lauro,
Macte animo miles! dignam divina palaestram
[Page 84]
Invenit virtus: nulla est magis area palmis
Opportuna tuis: ubi saepius ante profanis
Certavit gladiis, videat nunc bellica sanctum
Roma ducem, aeternas lauros, palmasque legentem
Et melius, belli hanc glebam, campumque Gradivi,
Sacrari aethereae laetetur gymnade pugnae.
Hic mihi supremis certandum est viribus, inquit
Ambitio: subiitque lares, ubi fortia caetus
Fundamenta novi, sociae fervore catervae,
Iecerat, et rudia, heroae cunabula fixit
Virtuti; spretaeque Crucis vexilla Thiene,
Plutoni inducto caepit praefigere bello.
⟨15⟩ Hunc Ditis soboles, Stygiae testudine suadae,
Sic animosa quatit: quid agis? claudisne sepulchro,
Caietane tuas, quas nunc impendere dotes,
Urget Apostolicae turpis scissura tiarae?
Coelica Romanae fidei Doctrina vacillat,
Et tu vivis iners? accepti lucra talenti,
Inter inassuetae concludes otia cellae?
Cernis adoratae veluti discrimine Romae,
Saxonicus late spargit sua toxica Buffo?
Sacrilegae sentis quas propudiosa Genevae
Pestis, adornata Romana in funera lingua,
Designat caedes? primae fastigia mitrae,
Qua levitate suos calcare Bohemicus Anser *
Erudiit pullos? Audis quas Helvetus anguis
Sibilat in fraudes? et tu leporinus in umbra
Faeminea miles, charae praecordia matris
Discerpi pateris: maeret viduata probatis
Note: * Hus Bohemice Anser
[Page 85]
Praesulibus Romana fides; pastoris inepti
Desidies proprioque parum vigilantis ovili,
Haereticos neglecta trahit custodia morsus.
Hinc fidei plagae, falsae hinc deliria sectae,
Hinc morum labes; quae primum ut toxica pravus
Concepit sanguis; totius certum inde resultat
Corporis exitium: dignae te praesule curae,
Caietane petunt; de te sibi curia magnum
Promittit nomen; publicae te vota salutis,
Te nutans pietas, virtuti subditus ipse
Te compellat honor: non hoc debetur eremo
Pectus; et ignavas assueta adscribere mentes
Claustra, suum Latiae mitrae rapuisse Thienem,
Christiadum publica plangit Respublica poena.
Ut Christi sincera suo reddatur honori,
Relligio, quod tu, debentque optare quod omnes,
Quos peregrina fides, quos nil sectaria laesos
Horruit impietas, angusta abscondita Cella
Non faciet virtus: fractus claustralibus Orbis
Non eget ascetis, propriae quos una salutis
Cura, nihil publicis patitur succurrere damnis.
Consilium praeceps! aegro te subtrahis Orbi,
Fortis Atlas: collapsa pio statuenda labore,
Si virtus hominum, pravos si pellere Cleri,
Intendis mores; non hoc dabit abdita claustro
Pauperies: publicae luci subtracta, salubres
Non mittit radios virtus: lucebit Olympo
Phaebe sola sibi, tegitur si nube; nec ullus,
Non visum laudat radiis splendescere Phaebum.
Sic virtus spectata trahit; cui demere lucem
Affectans, dignam intendit quoque demere laudem.
[Page 86]
Sed virtus ubi laude caret, vitiosa trahendi
Non habet exemplum: probitas in praesule lucet
Clarius: inventis veluti mens vertice formis,
Fabricat idaeas; vertex, commune mitratus
Transit in exemplar: Titan ardentius urit
Altior, occasusque sui momenta, caloris
Signat debilitas: quo non assurgere possit
Gratia, nobilitas, pietas, sapientia, zelus
Caietane tuus, nihil est: te praesule, laeta
Gaudebit mundo radios emittere virtus.
Vis augere Fidem? fieri non Lesbia morum,
Regula suspiras? trabibus sed recta dolandis
Regula si iungi nolit, tabulisque recuset
Aequa superponi; gibbo fabrilis ab omni,
Ars ignorabit curvas absolvere quercus.
Regula sis morum, modicum est, nisi regula fias
Talis, ut applicitam sibi curvae in crimina mentes,
Praefigant; quod non fiet, nisi praesulis ora
Sumpseris, et populos publicae concredita luci,
Virtutis censura domet; quos illice forma
Attrahet, et proprio confundet lumine, mores
Brutales mitratus apex, splendorque tiarae.
Nec pudor est mutare animum: decreta prioris
Consilii emendat sapiens, ubi noxia mentis
Praeproperae consulta videt: suscepta Thiene
Otia si mutes, Latiae tua proderit aulae
Ingenii probitas: Capiti cum adstantia summo
Membra, tuae sacro mentis correxeris igne,
Et Fidei candore trahes, contagia gentis
Romuleae correcta puta: te authore videbis
Matutina velut mundo splendere mitratos
[Page 87]
Sydera Romulidas, morum documenta daturos.
⟨16⟩ Taliter Ambitio. Postquam fallacia Ditis
Consilia, internae librasset pondere flammae
Caietanus; atrox, inquit, speciosa venenum
Argumenta tegunt: mors est pietatis, honorem
Sectari; laeditque animum, primatibus uri
Recto etiam si fine putet: non si allicit illum,
Non etiam si cogat amo: cum summa potestas
Vim replicat, delatus honor non inde triumphat,
Sed se spernentis robur prostratus adorat.
Pastoris virgam, res est praefervida, nostri
Iudicii temone sequi: quos saepe tiara
Lex prohibet, lux vana rapit; nec dignus honore est,
Quem cassus propellit honos; onerosa novalis
Vix cultura trahit; lucro vel luce carentes,
Nulla fatigabunt hominum suspiria curae.
Pontificum sedes, Cleri praetendere fasces,
Esse bonum qui dixit opus, tum dicere Paulus
Id potuit, quando pretio pietatis adeptae,
Addita Martyrii fuerat tolerantia mitrae.
Res bona tunc etiam mitra est, si praesulis ardor;
Martyrio par esse velit, cui proxima nunquam
Spina deest, rectum penetret quae cuspide pectus.
Perversi mores, et liberiora potentum
Scandala; pauperibus, viduisque negata forensis
Astraea; et pravum vitiis absolvere Clerum;
Iuris Apostolici procerum formidine nulla,
Illaesum servare decus, virgaque reorum
Cervices curvare ducum, fideique vetustae
Ad normam, adversas Latio componere gentes;
Hae sunt praesulibus spinae, quas tollere nunquam
[Page 88]
Stirpitus aggreditur vigilans sine sanguine pastor.
Praesulis officium tale est, et tale verendum
Omni humero Pastoris onus: quicumque tiaram,
Ad luxum, vel segnitiem, vel ad ampla requirit
Lucra; suae timeat speciosa pericula mitrae,
Pernitiemque animae certam: tunc desinit esse
Res bona, non rectis ubi quaeritur insula votis.
Sanctum opus est Praesul; veniuntque a pectore pravo,
Nunquam operis si vota boni, putet inde necesse est,
Sese quisque bonum, curas qui praesulis optat.
Proh tamen humanae quanta est praesumptio mentis,
Arbitrio sanctum esse suo, si vita proborum est,
Non tenues, in non culpis agnoscere culpas.
Qui probus est, sanctusque probo, iubeoque tiaras
Quaerat; ego quem multiplicis mens conscia culpae
Vellicat, unum opto, flendo ut mea crimina tergam.
Quod vero electum Christi corrumpat ovile,
Erronum scabiosa lues, ut barbarus ista
Peste, vel a Scythia veniens, sit mitior ensis,
Et doleo, et ploro: iustam hic, medicamque Tonantis
Vindicis agnosco dextram, qui forte meorum,
Qui numero excedunt, scelerum iustissimos ultor,
Immodicis totum replet terroribus Orbem.
Has ego promerui paenas, vis inde reportem
Et decus, et lucrum? sacrum temerarius optem
Praesulis officium? potius mihi crimina quisque
Suaserit abstergi lacrymis, medicoque dolore,
Terrificum ut cesset, noxa cessante flagellum.
Dixerat haec, avidaque manu tormenta cruenti
Arripuit flagri, denudatique fatigat
Ieiuniam maciem dorsi, ferrataque fixis
[Page 89]
Fila rotat stellis: cumque irrorata profuso
Membra cruore notat, ludens ait: improba cerne
Ambitio, quali versit me purpura succo:
Hic meus est murex, qualem modo docta disertis
Suadebas verbis: num sat tibi subdola serpens,
Formosus videor? si necdum iusta rubentis
Copia defluxit roris, dabo pluribus aequam
Mensuram rivis; quantum est satis, accipe demens
Ambitio, chlamydemque para, decorare Thienem,
Persuasus quo possit honos. Hic durius omni
Obriguit saxo, praesens affatibus istis
Ambitio, pressisque labris immota pependit.
⟨17⟩ Haec postquam vitae sensum, motumque recepit,
Sic loquitur: quaenam Numidum te pavit in antris,
Caietane tigris? Lybica sub rupe, laenae
Quae te lactavit feritas? nil te infula movit,
Et qui mortales animos in devia ducit,
Nil placidus te flexit honor: quod Mundus adorat,
Contemnis solus, ludis mea vota Thiene;
Et mage quod mirum est, in me mea tela retorques,
Meque unam contra, quo te magis insequar, instas.
Agnosco causam, quare soror aemula flammis,
Et iaculis non vana suis, repetivit amaram
Tisyphone delusa Stygem: Plutonia testor
Regna, et Avernales Ditis quas incolo sedes,
Prae Caietano nullus mihi fortior hostis
Visus adhuc, faedatque meas sua laurea palmas.
Ibo ergo, et tenebris iustum superata dolorem
Moesta tegam: si me sociae, si Pluto requirat,
Quaeque Thienae texunt mihi praemia luctae,
Eumenides laetae occurrant, plaususque parari
[Page 90]
Significent, quo ne reducem praestantibus ornet
Styx festiva sonis; spectanti ingloria Diti,
Talia funestae memorabo nuntia sortis:
Tartareae veniant uno si Marte phalanges,
Adversamque parent supremo robore luctam;
Prodeat ipsa etiam Ditis Bellona; Thienem,
Vanus erit superare labor: quem laurea victae
Ornat Tisyphonis, stratae quem praedicat ingens
Ambitionis honor, Stygii leviora furoris
Arma, Thieneae metuent encomia dextrae;
Cui levius fiet vires superare minores,
Quo vis magna ruit: non durius ipse superbo
Restitit Alcidi, tacta tellure resurgens
Fortior Antaeus: nulla illum spicula, Ditis
Mancipium reddent, Orcina pericula Coelo
Eripient nunquam, contra hunc est omnis inanis
Vis Erebi, Ditisque omnis male firma potestas.
Quo magis hunc pressum cupimus, quo tendimus astu
Maiore insidias, astris propiora paramus
Invicto Heroi Coelo plaudente trophaea,
Regnaque probrosa premimus Plutonia fama.
Invisas haec fata subit pudibunda sub auras
Ambitio: damnisque suae Divae, ore trifauci
Cerberus ingemuit: ripis lethaea quievit
Insolito languore palus, Stygiumque secutae
Sunt gemitum tristes, saevis ululatibus umbrae.
Hic Erebo finis. Sed quas haec una corollas
Palma tulit, quas aetherei pretiosa favoris
Ubertas appendit opes; plus pectora versant,
Quod stupeant, quam lingua ferat: quod victa Thieni,
Improba vis Erebi cessit, praestantibus astra,
[Page 91]
Victoris meritum donis testantia, dicam.
⟨18⟩ O dona, o Coeli charites! quae gratia vincens
Angelicas dotes! sed Verbum dicere Verbo
Incipiam: Verbum Patris, qualem unica natum
Parturiit Virgo, divina Peurpera sacrum
Intacti pignus ventris, natalis in ipsis
Optatae noctis tenebris, manibusque tenendum,
Et labiis Caietano dedit amplexandum.
Noctem laetam! o nox lucis post fata beatae
Aequans delicias! tacitum stupet omnia pectus:
Virgo Thieneis natum deponit in ulnis:
Virgo Thieneas dignatur munere palmas,
Quo maius suprema beat nec Sydera lumen.
Nec mirum Angelicae quadam si forte laborent
Invidia mentes; potius si nulla Thieni
Invideat, stupeo: vester sol, gloria, splendor,
Coelestes animae, manibus lux vestra Thienis
Excipitur: repetita sui quas vota fatigant
Intuitus, stringit palmis, labiisque Thiene
Libat opes, quas plena suis diffusa labellis
Gratia distribuit. Sed quo fuit ordine gesta,
Aetherei series doni laetissima pandam.
⟨19⟩ Exurgit Latiis septem de collibus unus,
Armipotens queis Roma Sedet; dixere Qirites,
Exquilias: montem hunc Romanae Servius Urbi
Addidit, et veteres regum, de rupe penates
Tarpeia removens, isto rex Servius idem,
Regia construxit felici limina clivo,
Hic Ocrisiades subiectis aequa latinis,
Olim iura dabat; praestans nunc regia Matris
Virginis hunc animat collem, quo augusta suarum
[Page 92]
Faecundo Charitum, colitur Regina sacello.
Virgineae moli spatium indelebile, fluxae
Prodigio scripsere nives, Sextilibus arsit
Cum Latium flammis: nivibus signata, calentes
Area confudit Soles: ubi protinus amplum,
Evexit gemini Marianus coniugis ardor,
Verbiparae templum, tabulis ex asse supremis,
Sola bonis fuerat quae scripta iugalibus haeres.
Haec eadem eximiis auxit Sacraria donis
Pontificum et regum pietas: memorabile gaza
Sed magis est reliqua, Christus quo vagiit infans,
Bethlemii Praesepe specus; quod luce Quiritum,
Et fortunatae cultu pretiosius Urbis,
Frigora adorati faciunt natalia Verbi.
⟨20⟩ Has etiam doctus, Mariano Dalmata templo,
Progenitus Stridone, sacras translatus adorat
Vicinas tumulo cunas, quas vivus in ora
Ephratite, piae coluit splendore Minervae.
Saepius hic consueta suae dum vota Thiene
Fundebat Dominae, totos cui pectoris ignes,
A tenero felix infans sacraverat aevo;
Sacra Palaestini fusus Doctoris ad ossa;
Propitiam poscebat opem; instabatque Parentis
Virginis obsequio, tanto Oratore, clientem
Immeritum sisti; facundae ad pondera linguae,
Cum merita accedant, quibus expugnavit amores
Verbiparae; qui ad speluncam, qua Virgine natus
Salvator, Iessei hospes sanctissimus antri,
Virtutum radiis veluti nova stella refulsit.
Irrita votorum nec vis fuit: annua iuvit
Orantem pietas: quando brumale volucres
[Page 93]
Solstitium convertit equos, Phaebique quadrigas
Consuetus prohibet Tropicos excedere limes,
Inclyta Virgineum recolunt solemnia partum,
Festivamque trahunt sacra incunabula Romam;
Noctis erat medium, cum candida liba mitratus
Mysta litat, populumque suo spatiosa theatro
Vix caperet moles: (nesciri nolo, quod ille
Augustae noctis, menti pius ingerit horror
Laetitiam nostrae, pacis qua decidit imber
Aureus, aeterni irrorans exordia Solis)
Tantus habet plausus populos, ut sanguine clarae
Ipsae etiam damnent faecunda cubilia nuptae.
⟨21⟩ Hic aderat nati plenus dulcedine Verbi,
Orgia cum populo recolens nocturna Thiene;
At non cum populo sacrae mysteria noctis
Explet mente pari; posito nam fine litantis
Officio Mystae, proprios festina penates
Turba petit, somnum repetit, thalamoque sequentem
Expectat solem; totis sed pervigil umbris,
Virgineam fundit se Caietanus ad aram,
Eructans sacras per amica silentia flammas,
Bisgenito internos Verbo dicturus amores.
Ac veluti quando patrio Iovis armiger ales
Pendulus ungue, probae sobolis documenta procurat;
Intrepido si phaebum oculo, solidoque calentes
Obtutu tolerat radios, hoc indice prolem
Legitimam se monstrat avis: manifesta Thiene
Signa dedit quam purus amor sua pectora flamma
Aetherea stimulat, solis veneratus amicas
Immensi cunas, velut incurvata rotarum
Subsidia, aeternam stabuli felicis in antro
[Page 94]
Quae tulerant lucem, stabili spectatus amoris
Intuitu, noctis reliquum constanter adorans.
⟨22⟩ Versarunt tacitam postquam felicia mentem
Prodigia; et sensim dulcis suffunderet imber,
Rorantes oculos; forsan distare micantem
Non procul Auroram, quae non modo nuntia veri,
Sed felix etiam facta est Nutritia solis,
Rore suo geminum dederat praesagia lumen;
Ecce tenebrosam quaedam lux candida noctem
Occupat: obstupuit lucem, creditque Thiene,
Advenisse diem: sed mox comparet Eoa
Splendidior stella, divini baiula solis,
Atque eadem Mater; qualemque puerpera Virgo
Edidit infantem, manibus coeleste Thienis
Deponit pignus, purisque amplexibus offert.
Virginis obsequio praesens adstabat, humatus
Non procul inde senex, olim Davidica nati
Cui habitanda dedit Bethlem spelaea Tonantis:
Innumerae circum mentes, miranda Thieni
Maiestas aderat. Sed quis mihi flammeus ora
Calculus absolvet, tanti miracula facti,
Si rudis exponam? refert quis gaudia mentis
Caietane tuae? quis linguae fervida dicet
Verba, quibus pura natum de Virgine Verbum
Alloquio dulci affatus? quis scribet amoris
Oscula, libatas proprio de fonte quis edet
Delicias mentis, quae velox penna favores
Expediet, quos iste hospes tibi contulit infans?
Nil tamen est mirum, Charites describere tantas
Si rudis ignorem, quando sublimia nescit,
Ipse etiam expertus sua promere dona Thiene.
[Page 95]
Hoc tamen exposuit, scriptum quod missile prodit:
Mirari alpina pectus sibi rupe fuisse
Durius, immitesque ursas feritate, vel ipsas
Hircanas superasse tigres, et frigore brumam
Arctoi minuisse freti, quod lentus, et excors
Consumi flammis tanti nequisset amoris.
Nil aliud novi, dulcis quo te iste beavit
Caietane puer: reliquos celare favores
Divinos poteras, nunquam celare valebas
Virtutum heroos tibi quos donavit amictus:
Quaequae animo fortunatae tibi noctis adhaesit
Istius pietas, solito occurrente Decembris
Solstitio, maiore augens praecordia flamma,
Caietane tuis quod sol aeternus obivit
Solstitium palmis, aestu exundante docebas.
O fortunatam noctem, splendere micantis
Est phaebi quae passa faces, cui praevius ivit
Virginis Aurorae candor; positumque Thienis
Aeternum manibus fecit consistere solem.
Felices palmae, felicia brachia, felix
Nocturnus Phaebi nunquam occumbentis Horizon!
⟨23⟩ Cum Caietanus, Mariano colle recedens
Iret ovans, nati quod ductus ad oscula regis
Expendens, inquit: quantum mortalia possunt,
Corporeae moli, carnique immersa videre
Lumina, iam vidi; magis hinc mea pectora dulcis
Extimulat fervor, quo te pulcherrime IESU
Aeterna Verbi specie tumulatus adorem.
Interea tantae lucis, qua ferveo, certum
Conservo pignus; vivo quae dona dedisti,
Haec tua defuncto pietas concedet amanti.
[Page 96]
Ipse autem attonitam tanto simulare nequivit
Prodigio mentem; divini immobilis haesit
Muneris excessus: libatus pectore vitis
Virgineae botrus, mox immortale, reliquit,
Laetabunda inter saliens praecordia nectar.
[Page 97]
THIENEIDOS LIBER QUARTUS.
⟨1⟩ Extollat varia meriti quod laude Thienem,
Sacrilegum, Romae quia iniquum, dicere bellum
Incipiam. Dives spoliis, opulenta potentum
Regnorum exuviis, populorum, Orbisque subacti
Luxurians opibus, tot fractis gentibus ingens
Roma; cui augustis fuerat spectata triumphis
Ipsa superborum famulari gloria regum;
Exemplo monuit, docuitque extranea tali
Arma, etiam se posse capi: proprio ense sarissas
Hostiles acuit, crudam sudore Latino
Barbariem fovit, subtractum gentibus aurum
Depositi lege occuluit, quod postea, ferro
Fusae olim, ferro urgerent sibi reddere gentes.
⟨2⟩ Primus erat gelida veniens Alaricus ab Arcto;
Romam hic posse capi, praedatricemque subacti
Orbis, praedam etiam fieri potuisse, probavit.
Debuerat primum calcare Arctoa Latinam
Ursa Lupam; ut tantam, proprii vi frigoris, auri
[Page 98]
Sisteret esuriem. Gothico mox nobilis ostro,
Praedo novus saevit Latiis Ataulphus arenis.
Quasque prior sacris tantum non impius aris,
Hostis liquit opes, huius latronis avari
Abstulit impietas: fuit haec rasura cadentis
Urbis; sed Victor tantum hic corraserat aurum,
Unde etiam magni poterant ditescere reges.
Aemula Romanae Lybie piratica molis,
Ut raperent, miserae quod forte superfuit urbi,
Vandalicas misit calcata per aequora turmas:
Is Gensericus fuerat quem littore ab Afro,
Faeminea accivit rabies: Eudocia Romam
Perdidit, augustaeque domus tumulavit honorem,
Seque etiam vinctam gemuit, dum coniugis, impos
Faemina, se ardentis, Gothici mucrone tyranni,
Immodicos (furor imprudens!) ulciscitur ignes,
Taliter incautos si faemina plectit amantes,
Quas hosti statuet paenas! edicite quaenam
Saeva adeo tigris? fuerit licet ista scelesto
Non impar vindicta viro; malesana coegit
Ira tamen, nimius dum castigatur amator,
Ut fieret quoque Roma nocens, nocuusque Quirites
Damnaret Princeps: fatuos an debuit ignes
Stulta etiam vindicta sequi? tum Romula pubes
Divitias mirata suas, tot regibus unam
Suffecisse stupet, repetitis cladibus urbem.
Nec satis hic caedis: turbo mox saeviit alter
Qui Romae in iugulum gladium Ricimeris adegit.
Roma tamen nec tunc cecidit, foret altera fronte
Multiplici velut hydra, nequit quam reddere fatis,
Unicus Alcides: toties direpta, reposti
[Page 99]
Sola etenim tantum auri habuit, quo barbarus ipse
Hanc nequiit nudare Gothus; veterique Gradivo
Praeda relicta, novi gladios accersiit hostis.
Urbs gemit Arctois iterum Romana procellis.
Saevus Odoacer, iunctis quos Rugia format
In Martem populis, gelidae, Laurentibus orae
Mancipia, immisit tectis; Augustulus isto
Turbine, Caesareum victus dedit ultimus ostrum.
⟨3⟩ Sed modo quod referam, vel solo nomine monstrum,
Roma time: fallor; quamvis superare dracones,
Saevitie potuit Totilas, sed mitius unam
Saeviit in Romam: morti quem traderet illa
Vix habuit: nam queis rabies inimica pepercit;
Fortia pro patriis ne possent pectora muris
Obiicere, hoste alio gravior famis ira necabat.
Sic Totilas, exangue ulla sine caede cadaver
Invasit, stravitque almam sine vulnere Romam.
Subdere sic illam puduit: cui subditus olim
Orbis erat; viditque suis invicta triumphis
Quae domitos reges; de toto corpore civem
Non habet, unde queat virtutis noscere victor,
Romanae pretium: e populo, quam pectora centum
Myriadum numerasse quater, clarissima Mundo
Fama refert; tunc quingentos in fata ruentes
Descripsit cives: famis a pallore, fuere
Qui vitam ponant, sed vix quibus effluat altus,
Prae macie sanguis; ferrum quo tingere miles,
Vandalicus posset: puduit sic vincere: turpis,
Indignam Totila, pressit victoria palmam.
Si tamen acceptis tot cladibus, ultima tandem
Et vitae, et rerum subiissent damna Quirites,
Felix Roma foret: sed uti regina suorum
[Page 100]
Armorum strepitu, quondam fatalibus Orbem
Terrebat signis; Gothico Romana furori,
Sic nudata gemit, victori impervia Paeno
Maenia: nec lacrymis parcit, tabescere cernens
Continuis ferri vicina fragoribus arva.
Postea Vandalicus portis, Urbique pepercit
Si Mavors; Gothicis obiecta securibus auri
Pondera, fatales iugulis potuere sarissas
Arcere: hic flavo virtus Romana metallo
Vitam, quod vel anus timidae potuere, redemit.
Et licet externus per saecula quinque, tuorum
Murorum flexus non exploraverit hostis;
A longe, peltata tuas suxere rapinas,
Agmina; servasti missis tua maenia donis.
Nec sic tuta satis: Lybicis post venit ab oris
Maurorum numerus; non hic te parva reliquit
Gaza, suburbanis raptis Duce Massare templis.
Tale fuit Romae fatum: sublimia magni
Excipiunt casus: mors non incerta ruinam
Ex alto sequitur: toties tamen erutus Urbi
Aeternae tumulus, quod Roma sit unicus Orbis
Phaenix, nosse docet: crebro prostrata, priorem
Et vitam, et formam, robur molemque resumpsit,
Cuius felices certant pro foedere reges.
⟨4⟩ Hactenus augustam ferro, mera perdidit urbem
Barbaries: sed quis credet si dixero: Roma
Austriacum passa est Martem, qui saevius almae
Urbis opes, aurumque tulit, Divosque fidemque
Acrius explosit, Fidei quam nescius atrox
Vandalus; et Gothicas minus expavisse secures
Innocuum civem, quam sancta gelasset ad arma
[Page 101]
Principis Austriaci. Si fors tua Carole Caesar
Culpa aberat (cuius te immunem, externa ferebant
Signa quidem; dixere tamen contraria verbis
Facta fuisse tuis: sunt quae te Carole possent
Arguere: aeternae tolerata opprobria Sedis,
Atque sui Capitis protracta iniuria, carcer:)
Vel saltem tuus error erat, quod pectus iniquum
Liligero Regi, fidum tibi ferre putares
Obsequium: et quem nec natura, nec ullus Iberi
Sanguinis affectus, sed splendida Maiestatis
Delusae improbitas tibi commendavit amicum,
Infidum Austriacis pectus praefeceris armis.
Borbonius propriae mentis malesana secutus
Consilia, Hispano Latium pervadere ferro
Constituit: tulit ille quidem victricia Romam
Signa; sed ingressu, medio pila ferrea cruri
Impacta exclusit: si mortuus ille nequivit
Afferre excidium; stragem violentius auxit
Imperio vacuus, plenusque cupidine miles.
Sed memorare piget rabiem; nec templa, nec aras
Tutata est pietas, non custodivit inunctos
Relligio Mystas, non primae summa tiarae
Maiestas, sacram in Petri ludibria Sedem
Continuit: dirus perverterat omnia Mavors.
⟨5⟩ Indigne pressa tunc Caietanus in Urbe
Adfuit; et si quo rabidus mitescere tortor
Consilio posset, probat irrequieta Thienis
Maerentis pietas: trucis obsecrare furorem
Militis aggressus, leni prosternere suada,
Tentavit rabiem, tantum quo sanguinis imbrem
Sisteret; immitemque regi ratione, monebat
[Page 102]
Militiam, proprio mulcens fera pectora damno.
Hircanas tigres; Scythicas mollescere rupes,
Vocibus humanis Lybicos servire Leones,
Vidisses citius; quam dulcorare cruentos,
Ingenito posses veri dictamine lixas.
Hos aurum, rerumque fames pretiosa, Latinas
Urgebat penetrare domos; et mille caninam
Esuriem saturare dolis; quibus abdita praedam
Augebat facilis pretium conflare supellex.
⟨6⟩ Post multas caedes, post vestigata Quiritum
Tecta, Theatinas etiam concurrit in aedes;
Immitis furor: errasti Mars barbare: frustra
Absconsas hic quaris opes, ubi nulla fugaces
Ars conservat opes. Sed qua ratione furentis
Hospitis exceptus turbo, gladiosque minaces,
Compositae mentis tulerint quo robore, dicam.
Ut primum immanes strepitus vicina dedere
Limina, conveniunt socii, tristesque Thienis
Ora legunt; quos ille, Deo se credere semper
Solicitos, praesenti etiam sua pectora clade,
Aethereae firmare docet munimine curae.
Mox veluti festae si relligiosa diei
Laetitia, angustas modici vestire moneret
Primitias templi, sacrum solennibus ornant
Aulaeis limen; posito quoque flore, decoram
Luminibus cumulant aram; quos poplite flexos;
Tendentesque una puras ad Sydera palmas,
Grassantis reperit rabies infesta Gradivi.
Haesit ad intrepidi spectata negotia Cleri
Attonitus miles; gladium petulantior unus
Exemit, linumque secat quo pendula luxit
[Page 103]
Altari lampas; lapsum excepere cachinnis,
Praedones lumen: socios quae prima precantes
Composuit pietas, eadem tulit impia furum
Ludibria, erectis constans ad Sydera palmis.
⟨7⟩ Miles erat positae cui non ignota Thienis
Conditio vitae; cuius, verna improbus amplas
Commemorabat opes; cum post impensa minoris
Obsequia aetatis, reliquos numerasset in armis
Caesareis annos: quamprimum ingratus heriles
Agnovit vultus, credens quod dives, amictu
Dispare pauperiem simulet, petulante Thienem
Invadit lingua: notas sibi, furcifer effrons,
Divitias clamat; promat quod condidit aurum,
Lusurum cupiat iuguli nisi sanguine ferrum.
Hic Caietanus, placido sermone secundat
Saevitiem, ditemque olim vexisse, paternae
Lucra domus, censumque Deo sacrasse, severa
Pauperie, affirmat; sibi nil superesse, quod optet
Auri armata fames: repetitis praestita verbis
Nulla fides: fortemque minis, torquere Thienem
Aggreditur: quaenam fuit haec tortura? pudicae,
Quam nequeant sufferre aures, sexusque dolores,
Candor olorinae refugit describere pennae.
Sed nihil extorquet lictor, nisi flebile certae
Supplicium Nemesis: perpesso immite Thieni
Martyrium, vota pro paupertate merenti
Illustrem posuit, quam dat tolerantia palmam.
⟨8⟩ Nec repetita, diu socors post verbera mansit
Lictor: adorati vesana cupido metalli,
Carceris ingrati damnat squalore Thienem;
Sic rata semotum praedae fore certius aurum.
[Page 104]
Et sociis par paena fuit; quibus omnibus unus
Vaticanus erat, moles horaria, carcer.
Cernite Romulidae, vobis quae tempora turris,
Diviso horarum spatio distinguit, eandem
Roma etiam, facta est morum quia Regula, specta.
Praecipites index dicet tibi ferreus horas;
Aurea sed vitae factus tibi norma Thiene,
In Vaticana morum concluditur index
Veridicus turri: discent hoc gnomone quondam;
In melius multae vitam componere gentes.
Discessus nullam paenali in turre retentis,
Spem faciunr, nisi depositae lux aurea gazae,
Carceris occlusos iubeat recludere postes.
Sed qui divina, sua vota regebat amussi,
Vincla inter Romana, Deum laudantia solvit
Guttura; coelestesque hymnos, nec iniquior ora
Dedocuit carcer: sacrum captiva canebat
Turba melos, placitisque litant coelestibus omnem,
Seu libertatem nacti, seu vincula, sortem.
Accidit ut pingui mensa excepisset, Iberum
Convivam, socius miles; cum psallere sacras,
Adveniens hospes, devoto murmure laudes
Perciperet; primum stupuit, mox quaesiit, unde
Vocalis veniat pietas: doctusque reponit,
A facie se optare pios cognoscere sontes;
Cognovit; sed quos vultus, orisque character
Ostendit non esse reos: pius exprobrat hospes
Saevitiem; iuratque epuli genialibus escis
Nolle prius vesci, nisi maturata reorum
Libertas, laetae iubeat se credere mensae.
Idque urget: tandem egregio pietatis Iberae
[Page 105]
Officio, libertati dimmittitur insons
Captivus. Iustas sibi pendet, Iberia, grates
Caietanus, et ingenti se faenore solvet
Praestita libertas: quis scit num forte coorta
Seditione ferox, precibus, votoque Thienis
Non fuerit fidei iuratae Regis Iberi,
Reddita Parthenope? certe cum corpore liber
Illatus fuerat Coelo, mox prima Monarchae
Hispano devincta fides, cum pace revixit:
Ut libertatis Romana in clade receptae
Aequaret tempus, fracti cum carcere liber
Corporis, invictum voluit donare quieto
Carolidem regno. Nec Vaticane carebis,
Obsequio collis: maesta quod turre Thienem
Miseris immunem; pro libertate Quirina,
Et Vaticanae pro Maiestate tiarae,
Ipse, suusque datis stabit cervicibus Ordo.
⟨9⟩ Sed modo quas, sociis comitatus fratribus, oras
Caietane petes? hac libertate Latinas.
Dexterius favisse horas, brevis hora docebit.
Luctus ubique, orbam caedes premit horrida Romam:
Tutus nemo, sui nemo securus, aperto
Praesumit nemo sese committere Coelo.
Nec domibus tranquilla quies: Divumque penates,
Sanctaque sacrilegus Delubra examinat ensis:
Hostis ubique furit, crudelis ubique satelles
Arma cruenta rotat: certam sed denique mortem
Effugias, isto rerum quod turbine, vitae
Subsidium superest? carcer si parcat et ensis;
Certius ipsa cibi, miseros iugulabit egestas.
⟨10⟩ Quae tamen instantis superare pericula fati,
[Page 106]
Non poterit mens nixa Deo? Tyberina Thienem
Ripa, salutari profugum statione recepit,
Navigio Latias praebens vitare procellas:
Humanaeque spei vacuo divina ministrans
Prodigio pietas, ipsis ex hostibus offert
Pellendae formenta fami. Quod Tybris amicam
Protuleris dilecte manum, proprioque Thienem
Gurgite servaris; digno sua tollere Coelo,
Te semper Soboles perget, gratumque benigni
Fluminis officium, devincto pectore proles
Obsequiosa colet, Latiae fidissima lymphae.
Ausonium Tyberim, ditis sibi nostra Canopi
Mens refert Nilum; scirpo velut ille natantem
Reddidit Isacidi Moysen; sic noster amica
Fluminis augusti servatus Legifer unda.
⟨11⟩ En nova permenso Tyberi, divina Thienem
Excepit pietas. Romani horrore Gradivi,
Venerius patrias reditum celerabat in oras:
(Hospite gavisus fuit hoc, Venetoque Latinus
Oratore Tybris) cuius stipulata saluti
Carbasa, dispositam pelago committere puppim,
Antennis appensa, Notoque petita monebant,
Et gravidam Latio portu migrare carinam;
Securum Veneto quae littore sisteret urbi
Primae Oratorem. Puppimque Orator, et urbem
Insinuat, sociumque viae rogat ire Thienem.
Ambigui primum pressere incerta sodales
Vota; sed haerentes animos, occasio Coelo
Missa rapit, monitisque regunt caelestibus anceps
Iudicium, qui fata sequi, Venetamque subire
Decernunt, dignam hospitibus coelestibus Urbem
[Page 107]
⟨12⟩ Urbs ea prodigium est, nisi plura velimus in illa
Dicere prodigia. Adriaco stat condita ponto,
Italiae primas aequat quae civibus urbes,
Imperio superat: liquidi Regina profundi,
Quam tamen irato nunquam ferit Adria fluctu:
Accessurus enim Dominam, prius ille remota
Placatus spumantem animam deponit arena.
Bello ingens, nec pace minor: gravibusque Minervae
Condecoratorum studiis, armisque potentum
Heroum mater, quorum felicibus ausis,
Barbara Bistoniae rubuerunt cornua lunae.
Nec Marti hic cedit pietas; augusta stuporem
Divorum delubra cient: extranea sacras
Marmora conficiunt aedes: quod nesciit, impar
Obstupuit natura decus; mirata quod inter
Adriacas Aegea undas translata Carystos,
Aut Venetae Phariam trudant imitantia lymphae
Saxa Paron; vel fortasis glaciata sub Axe
Aequora brumali, sacras sustollat in aedes,
Atquae nova pius arte labor durare gelatas
Cogat aquas, solum Austrino sudore notantes
Matrem habuisse Thetim. Publicum privatus adaequat
Exemplum fervor; pietas nec civica saxi
Maiestate minor. Messis sperata, Thienis
Accendit studium, coelestes commoda fructus,
Apta Theatinae ostendit cultura palaestrae.
Firmatis igitur votis se devovet urbis
Praesidio Venetae, Romae male tuta Thienis
Relligio: sic natali faecunda recedit
Planta solo, pomoque alia tellure sepultae
Radices meliore placent: perpessa furorem
[Page 108]
Barbonicum, tenius ceu turbine pressa Thienis
Aeolio proles, gelidi tolerata rigoris,
Extincta necdum, reparat discrimina vita.
Incipit interno veluti brumalia motu
Post tormenta, novis decoratae frondibus ulmi,
Nativae laxare calor compendia flammae;
Territus immiti, triplici sic grandis arista,
Ordo Noto, Veneti postquam hunc suavissima veris
Excepit facies, pietatis nomina mille,
Mille nova sapidos Coeli producere coepit
Temperie fructus, pressumque efflare vigorem
Hoc equidem factum est, non quod mollescere pectus
Heroum miti peteret tellure; sed illud
Optavere bonum proni ad commune sodales;
Eximias virtutis opes Mavortius horror
Ne premeret, publicaque urbes gaudere quiete
Impatiens, iaceret sacris obstacula flammis.
⟨13⟩ Adversis nutrita malis, assuetaque duris
Officiis virtus, nunquam fugit aspera; quando
Numinis aut maior sic gloria, certaque poscunt
Communis praecepta boni: suprema Thiene
Romae fata pati valuit; quod fata subisset
Nullo operis fructu, Venetae se maluit urbi
Servatum, divinus ubi sibi plurima mortis
Fata pararet amor, multis illustria palmis.
⟨14⟩ Vipereae pestis nunquam non horridus aer,
Adriaci primam sceptri vitiaverat urbem:
Quae properata, sibi raptos ad funera cives
Ingemuit, ducens imis suspiria fibris:
Saepius ex oculis, lacrymarum visa fluentes,
Neptuni falsis miscere canalibus undas.
[Page 109]
Exitiale malum, viduas quod civibus urbes
Exanimat; cuius veram si coepero causam
Discere; cognoscam, pestis quod tabida, non sit
Mira minus quam faeda lues: humoribus ortum
Corruptus, fotumque rea putredine virus:
Fraude quod arcana, cum se melioribus abdit
Visceribus, fontem vitae oppugnare, veneni
Incipit assultu: peregrinis regia cordis
Cum titubat flammis, hostemque repellere, morbo
Pressa nequit, recipitque luem; mox extera pestis
Membra petit: vicina etiam quin corpora diro
Corripit afflatu, similique tyrannide miscet.
Intrepidus veluti primum fortissima miles
Castra petit, primis cum se Mars integer infert
Maenibus, in pravas, certis tum caedibus urbes
Grassatur; nec finitimis se temperat audax
Arcibus excursus, facili sed cuncta ruina
Sternit, praecipua capta semel arce Gradivus.
Quae tamen est sanies, cuius putredo venenum
Pestiferum generat; non est mihi credita fandi
Copia; sed notum est: hanc obsequiosa paravit
Authori natura suo, qua vindicet ignes
Idalios paenam; scelerique irata flagellum
Hoc agitat Nemesis, pravum quo terreat Orbem.
⟨15⟩ Id summe hic dignum lacrymis, et caetera morbi
Pestiferi tormenta gravat; quod tabe subactos
Funerea, certi fugiant horrore pericli,
Ipsae etiam, quas flamma unit primaria mentes:
Hac sanie infectam, quamvis non impia, matrem
Nata cavet; non ingratus, patre fata relicto
Horrida declinat natus; pietatis in ista
[Page 110]
Officium scena non observasse, piandum
Non venit; et proprii ius naturale relaxat
Intuitus damni, certumque in limine lethum.
Inde venit, sortem miseram! quod saepius aeger
Ipse suae non gnarus opis, cum nulla recepto
Audeat hunc aliena manus purgare veneno,
Spe procul, infesta cadit interfectus ab hydra.
Si modo corporeae non evitabile vitae
Naufragium, non aeternae iactura salutis
Accideret; quando isto etiam terrore minister
Legitimus desit, fato qui errata propinquis
Praesens elueret, fieret toleranda protervi
Saevities morbi; sed quod neglecta sequatur
Corpora, pernicies animae; lacrymabile fatum
Terrigenum! sed obest homini tentare profundam
Numinis,Note: ex: Numinus armatae in culpas rationis abyssum.
Hic Caietanus pensum ratus utile flammis
Invenisse suis, aptam sibi triste palaestram,
Proposuit lethum: pugil illi strenuus omnes
Attribuens operi vires; formidine certi
Posthabita fati petit imperterritus ingens
Morborum pelagus, vivaeque fimeta mephitis,
Quo tunc impavidus fraterni accessit amoris
Prodigio, sat adhuc Veneti vis illa flagelli
⟨16⟩ Commemorat. Locus est, cui non curabilis aeger
Imposuit nomen; variorum hic Lerna malorum,
Morborum hic sedes; publici sentina veneni.
Ista forent veluti Charitum delubra, Thiene
Lustra petit, florumque sibi monstrosa figurat
Ulcera delicias: nullum hic damnare laborem,
Obsequio arrepti nullum subducere pensi
[Page 111]
Passus, et appositis aegrorum corpora lustrans
Officiis, animo vitae instillare calorem
Sollicitus, monet aeternae captare salutis
Praesidia, et fractis animam Coelo addere membris.
Quis referet quot Diti animas, quot corpora letho
Eripuit; pestemque ipsam servire saluti
Cui hominum numero fecit? quis labe Thienem
Pestifera illaesum, rabiem lusisse veneni
Non stupuit? propriaeque pios nequiisse labores
Illicio vitae sisti, virtute profectas
Heroa, quae mens poterit describere flammas?
Sed pro vipereae passae faetore mephitis,
Quas tibi odoriferas Paestum coeleste reponit
Caietane rosas? vitae quae prodiga, mentis
Ardebat pietas, nunc vitae in fonte, beata
Vivit, et antiquae reparat dispendia vitae.
⟨17⟩ Vix prius impense, pestis depulsa Thienem
Solveret obsequio, promptum peregrina levamen
Percipit improbitas, Venetas grassata per oras.
Christiadum mentes quidam bonus imbuit ignis;
Aeterni sperata boni quos una propinquos
Meta facit, qua quisque suos face diligit artus,
Erga alios etiam similem par finis amorem
Imperat: ista velut totum mandata Thienem
Impulerint, primis animos intendere curis;
Indigus externae stipis, ut vitale propinquus,
Subsidium traheret; clare monstravit, acerbam
Nil pestem cunctata fames: vix ipsa priore
Mitior aerumna. Par est crudele sororum.
Non consanguineo nexu, sine sanguine, morti
Utraque cognata est: harum una est squallida montis
[Page 112]
Caucasei soboles, adversae ubi frigore brumae,
Infaecunda dapes nescit, Cereremque perenni,
Proscribit sterilis tellus tumulata pruina.
Sed Venetas quod monstrum istud pervaserit oras,
Cultus ubi plenis ager inturgescit aristis;
Et promptum Aeoliis, faciles mare flatibus escas
Advehit; infelix fuerat felicibus hospes,
Prodigio par visa plagis: sed iusta nocentes
A longe, ut feriant ducit Rhamnusia mortes.
Pestiferi fuerat nuper quos visa veneni
Praeteriisse lues; (veluti minus ulta furores
Humanos Nemesis, iustam aequatura severae
Aerumnae lancem, plures in nostra vocaret
Damna neces) avidae famis immansueta tyrannis
Terruit, et saevo petiit praecordia telo.
⟨18⟩ Ut desolatae plebis, quam vulnere talis
Extenuat maiore furor, lacrymabile vidit
Exitium Caietanus; mox intimus illi
Ardor, et illustris pietas suspendere durae
Obsequium non passa fami; prospexit egenae
Caietanus inops, ventris solatia turbae.
Ille etenim (quae flamma viri!) quam Numinis uno
Impulsu, procerum non exorata piorum
Submisit sibi dextra stipem, pene immemor escae,
Quam sibi, quam sociis debebat fratribus, orbum
Depluit in vulgus fugitivae, in pabula vitae.
Fatali esurie languens, non inscia flammae
Turba Thieneae, velut ad commune propelli
Visa penu, patulos publica ad solatia postes
Sollicitat, dextraque escas a paupere sumit.
Mirandum plane est, inopem potuisse Thienem
[Page 113]
Grassantem placare famem, cui ditior arca
Succubuit, proprioque illam vix reppulit auro.
Quantumvis faecunda, aliis sterilescere siccae
Telluris potuit bonitas; sterilescere terram
Prospiciente Deo soli nequiisse Thieni,
Compertum legimus; quando et sibi congrua vitae
Suppetiit messis, turbaque in paupere, victum,
Quem sibi submisit Coelo spes nixa, profudit.
Isacidi fuerat pariter mirabilis olim
Area nocturnum sitiens Gedeonia rorem,
Cum tamen expansum siccum, fuit aethere potum
Rorifluo vellus quod mox vegetabile siccae
Expressum poterat gramen perfundere terrae.
Tale fuit vellus communi in clade, Thienis
Dextera, quam nulla argenti, quam nulla feracis
Perpluit ubertas fundi, sed providus aether,
Siccum adeo, largo madefecit rore profusi
Subsidii vellus; cuius popularis egestas,
Munificos Coelo missos fervebat ad imbres.
⟨19⟩ Tergemino fertur Numen punire flagello,
Immanes hominum noxas: cui plurima quamvis
Poenarum genera, exhibeat iustissima culpae
Lethalis vindex Nemesis, tamen horrida pestis,
Immansueta fames, belli furor, omnia vincit
Supplicia: his gaudet primis Rhamnusia poenis:
Exposui quantum geminae formidine cladis,
Et famis et dirae pestis, celebrata Thienis
Sudavit Venetis pietas; nunc tertia, laeso
Intentata quidem solum monet ultio Coelo,
Pierios astus; sed quam saevire minaci
In Venetos flamma, precibus concessa Thienis
[Page 114]
Palma simul vetuit, simul et servavit amicae
Urbis vicino pacis solatia bello.
⟨20⟩ Altius instantis memorare pericula Martis,
Incipio. Thracis diadema immite tyranni,
Sacrilegis adeo late se protulit armis,
Totus ut Ismariis rigeat terroribus Orbis.
Lunato obsequitur quantus proh subditus hosti,
Regnorum numerus! quorum tumulata Gelono
Ense fides, vitaeque una spes condita tumba,
Libertasque iacet: Thraces tolerare catenas,
Quot populos iussit, mordere severa quot urbes,
Praesidiae fraena, impietas Mahometis adegit!
Te memoro primam, cuius neglecta Latinos
Urget adhuc reges Maiestas: servit iniquo
Heu Thraci tellus, Christi venit unde litato
Sanguine libertas regum: quorum impigra bellis
Dextera, cognatis se caedibus imbuet? et te
O decus Isacidum Solyma, humanae ara salutis,
Threicio mucrone premi, sincera potentum
Vis regum nescire fides? quos illius Agni
Implorat fusus sanguis, cui regia sceptrum
Fortuna, et solii robur, collectaque bello
Gloria, et illustres debet Victoria palmas.
Caesorum impuro qui non nisi sanguine Thracum,
Regibus a nostris, divini sanguinis orat
Hostia vindictam, suetos saevire propinquis
Visceribus, Thracum iunctos in funera, supplex
Christiadum Christi sanguis non impetrat enses?
O hominum pigrae mentes, tardumque fidelis
Militiae robur! Coelo demissa rubete,
Sanguinis Eoi vos fortunata reflexu
[Page 115]
Stemmata, ne tantam innocuo decus audeat imbre
⟨21⟩ Offuscare cruor. Quando cingentur Ibero
Marte Palaestini colles? Germanica quando
Inter Idumaeas pendebit laurea palmas?
Floribus Engaddi, felix sua Sequana quando
Lilia gaudebit iungi? Bizantia quando,
Impuro possessa gregi, sibi moenia reddi,
Caesareo victor coget Iovis Aliger igne?
Audiet Adriacos quando rugire Leones,
Infelix Solyma? expandet sua brachia quando,
Victa, salutari tellus Memphitica signo?
Assyrios rores, et Mystis debita quando,
Christiadum purae stillabunt balsama dextrae?
Quamque diu Tethis lymphas Iordane fluentes
Mortua sorbebit? saliente in sydera quando,
Vitali Tyberis Iordan miscebitur unda?
Quis dabit hunc spectare diem, quo celsa Sionis
Iungetur Latio moles; cum libera Thracum
Barbarie iessea domus, montana videbit
Culmina, faecundos ovium velut ubere pastos
Exultare greges, et ovino plenius agno,
Laetitiam virides saltu describere colles.
Tunc memorata olim cernam portenta, relictos
Ad fontes, versa Iordanem currere lympha.
O panis domus! o macie confecta senili
Ephrata quaere tuum qui te iuvenilibus annis
Restituat, firmetque novo te robore panem.
O nimis infelix, tua ni, quae colle Quirino
Roma colit, pia respicias Cunabula Bethlem.
Quis rerum casus, quae vis, quae dextra valebit,
Fatorum stabiles, quas Mens aeterna gubernat,
[Page 116]
Alternare vices; fracto ut Mahometide ferro,
Memnonii capiant Romana oracula mystae?
Coelorum rutilae, conflantes saecula flamma,
Iungite Thaborem Tyberi; faecunda Saronis,
Romulei solis vestite cacumina flammae:
Languentes Libani, Coeli melioribus auris
Fortunate cedros: palmosa resurgat Idume:
Carmelo veterem spargat nubecula rorem,
Et Vaticanum mons Hermoneus adoret.
Invictos reges, supplex haec causa, beatos
Effectura vocat: nam quo se cardine vertit
Christiadum secura quies; laus, gloria, fama.
Verus honor regum se cardine volvit eodem.
Quantum animi generoso indent pia bella Gradivo!
Quas vires tam iusta dabit tibi causa? quod addent
Pectoribus robur, coeptae pro Numine pugnae?
His laurus secura viret: satis, unica palmis
His est causa Deus: nequeunt pia pectora sterni;
Victori, victoque parem dant astra coronam.
Iniustis vero si caedibus opprimis urbes,
Inde triumphales forsan tibi surgere palmas,
Vis credam? hae non sunt palmae, sunt roboris atrae
Heroi maculae, noxae virtutis, honoris
Lappae palmares, fidei monumenta sepultae.
Quo rapior? quo prolixae feror impete venae?
Parcite, Pierios iustus calor excitat aestus.
⟨22⟩ Nec sisto; nam Thracis adhuc subscribo timendam
Imperii molem: ex quatuor queis partibus orbis
Dividitur, tribus Ismarius violenta tyrannus
Imposuit fraena: Europam lacerata coercet
Graecia, quam multis distinctam gentibus, inde
[Page 117]
Bosphorus extrema Bizantius inchoat unda,
Hinc sparsam Ionio Aegeoque tridentifer aequa
Adria definit lympha. Pars altera fraeni
Pannoniam Lechumque premit, per saucia quorum
Viscera, Bistoniae lumen fatale Dianae,
Finitimis etiam terris, populisque cruentum
Explicat horrorem: confinem Graecia terret
Italiam; fuso metuit Germania Lecho.
Austria Pannonicae pallet vicina catenae.
Thraci Asia, et patriis Lybiae celeberrima monstris
Paret, et ingratos inordet prostrata lupatos.
⟨23⟩ Nuper Sarmaticis adiuta Vienna sarissis.
Extremae cladis post certa pericula, turpi
Bistonidum gavisa fuga, tot millia Thracum
Extincta, Austriacis victrix si legit arenis;
(Auditum nunquam robur, vis tota Gradivi
Threycii quo terga dedit, maiorque Gelonum
Vicino pars caesa solo) sed Numinis ira
Haec sors laeta fuit, Scythici blasphema tyranni
Verba ulciscentis. Leopoldo indixit iniquum
Is postquam Martem, se nil Crucis arbore fixum
Formidare Deum, scripsit: quae incautus adoras
Caesar, fulmineis prosternam Numina telis,
Et Romana meis cedent altaria Lunis.
Talia sacrilegum, fama est, dixisse tyrannum.
Sed Deus istius probri, vice, reddidit ingens
Hostibus opprobrium; quodque unicus arbiter ille,
Regnorum excelsas adimat, donetque secures,
Mentis lege suae; cuius suprema potestas,
Et regnare facit, stivamque capessere reges,
Ismarium laevo erudiit Mavorte tyrannum.
[Page 118]
⟨24⟩ Quod fuit in votis tempus, quo barbara Lunae
Cornua confringi, et Christo calcata valeret
Terra peti, nunc est: facilemque fidelibus armis
Ostendunt nunc astra viam: iam Caesaris Ales
Pannonicos populatur agros, urbesque reverti
Ad sua sceptra videt; nostrosque resistere Marti
Indocilem, virtus fundit Germanica Thracem.
Fata canunt et Buda ruet, stratumque legetur
Pannoniae robur: Leopoldo Martia cedent
Moenia: calcatis ibi Caesaris edita Lunis
Stabit Avis, repetetque suas Crux Romula turres.
Quae bello nunquam cecidit, tibi maxime Caesar,
Buda cadet: Mahometanae solvetur acerba
Perfidiae sedes: flebunt hanc maesta ruinam
Tartara, et immitis discet plorare reversos
Ad sacra Christiadum fraternos Attila muros.
Caesareae ultra ultra, constantibus ite triumphis
Victrices Aquilae, vesterque Odrysia terror
Agmina, cornutumque premat formidine sydus.
Tuque Leoninis Thracum nutrite medullis
Sarmatiae Princeps, et maior Achille Ioannes,
Quaere tuos Rex magne hostes, quas Lechicus ensis
Dissipet, et Scythicam fax opprimat Arctica Lunam.
Ite modo Veneti, feliciter ite Leones,
Vestraque Bistoniae quae spectant carbasa maestae,
Excipiant domitae vexilla volantia turres.
(Providus o rerum, et fati mirabilis ordo!
Divinae o placitum mentis!) Rhodopeia pallet
Luna suas passura vices: finisque propinquat
Imperiis Othomanne tuis: sat saeviit atrox,
Bistonidum humano nunquam satur ira cruore.
[Page 119]
Praefulsisse parem quod si in tua damna Cometen
Vidimus; has etiam Coelo retulisse ruinas
Audiimus Caietanum. (a) pugnate decori
Christiadum Heroes: vestras iam Sydera palmas
NotificantNote: ex: Norificant: et caudate quos lumine flammae, Note: 675
Thracem pressuris offert Heroibus Aether,
Hos Caietano publicat praecone triumphos.
Sed progressa satis peregrino in pulvere, tandem
Musa Thieneos canta ferventius ignes,
⟨25⟩ Annus erat post mille annos, et saecula quinque,
Sexti etiam saecli quattuor post lustra secundus,
Cum Rhodiae cecidere Cruces, solisque colosso
Clara Rhodos, iacuit Scythicis obnoxia lunis.
Note: (a) S. Caietanus Romae Fr: Benigno a S. Urbano, Ordinis Eremitarum Discalceatorum
S. Augustini, cum eundem prius Epileptico morbo, et paralysi oppressum, et a medicis
conclamatum, prodigiose sanitati restituisset, eidemque saepius ante visibiliter apparuisset;
Die 4. Augusti, Anno 1685, hora 17. silentii pomeridiani tempore apparuit, quem hisce
verbis Latinis, pro Christiana militia precantem, affatus est: Imperium Othomannum totum in destructionem ibit, et Christi fideles, quamprimum maximas
victorias contra Turcas reportabunt, et S. Mater Ecclesia triumphabit. Quod statim sequens probavit eventus, cum Die 7. eiusdem Mensis S. Caietano sacra,
in Peloponneso Corone Turcis erepta est, nec multo post in Hungaria Neocastrum, aliaeque
urbes ad Caesarem rediere. Huius apparitionis, sicut et reliquarum series, describitur
in Relatione M. S.
[Page 120]
Insula lunato Phebea asserta tyranno,
Visa metu Adriacum fuerat turbasse Leonem,
Sollicitum; ne post tantae praeludia palmae,
Immissos Venetis Thraces ditionibus enses
Lugeat, et Rhodio nutet sua purpura fato.
Quis metus hic habuit populos, cum plena trophaeis
Regnorum, et nostri crevisse stupore veterni
Barbara Bistonii spectarent cornua signi?
Quod mox crediderint, dirum illatura propinquis
Urbibus excidium, sacris circumfluus aris
Ostendit pavor: afflictos ubi certa recepit
Spes animos, precibus pietas armata Thienem
Repperit authorem, Venetam bene providus urbem
Instruxit pugnare piae qui robore vitae,
Et votis placare Deum, quo vindice nostri,
A Luna faciles nutant Othomannide reges.
Flagitiis docuit nostris hostilia niti
Arma, triumphantem nostris plus Bistona noxis,
Quam propriis fore tormentis: Metanaea piatam
Si culpa exuerit mentem, vis impia robur
Amittet, lotisque isto baptismate culpis,
Fas erit immites thracum sopire furores.
Erexit pia deiectos facundia cives,
Spemque animis hausere, trucem exarmare tyrannum
Effusis Coelo precibus, vitaeque prioris
Supplicio, iustaque animi post crimina, poena.
⟨26⟩ Tunc hominum quaevis, sacras properabat ad aedes,
Conditio: rara illa quidem, cui more fluentis
Temporis, (haec animas afflat caligo) pudori
Est pietas: templorum aditu quos altera privat
Relligio, quam fallendo vel inepta diei
[Page 121]
Exedra: vel libanda trahit tota aure, canora
Psaltria; vel fidei subtracto sole, micantes
Alliciunt faciles oculis illudere stellae.
Tunc animi fervore unum quaerebat aperta
Relligio Numen: quas opportuna Thienis
Sedulitas, templorum avidas cogebat in unum
Orantes turbas, publicis repetita plateis
Sistebat Sacris supplex concordia valvis.
Quod genus obsequii, necdum communia caetus
Orsus vota sui, sed Relligione solutus
Mysta, giganteae pietatis obibat amussi.
Quos gemitus dederant Coelo, pensare benignum
Laetitia voluit Numen, face quando Gradivi
Pannonibus versa, se mox vetuisse probavit,
Grassari Hesperio Rhodopaeum sanguine Martem.
Hanc igitur Venetus pacis tibi debet olivam
Caietane Leo, quod non fallentibus armis,
Hellespontiacum procul exsufflaveris hostem.
Nec solum Ismario fuit urbs ea libera bello,
Sed tota immiti circumfrendente Gradivo
Italia, Venetas dira face Martius oras,
Non tetigit turbo; quas praeservavit eodem
Praesidio, docuitque precum constare beatam
Suffragiis pacem: verum est: decreta Tonantis,
Armatae precibus pietatis cera sigillat.
⟨27⟩ Istis quale tamen fuerit coeleste Thienis
Casibus ingenium, quo tempestiva timentis
Urbis relligio, summae bonitatis amicam
Acceleravit opem; sacro lustrata calore
Musa refer, scelerique metum, et solatia pande.
Praevidit claro aeternae qui lumine mentis
[Page 122]
Terrigenum peccata Deus, facilemque frequenti
Labi hominem culpa, cuncta observante videret
Intuitu; statuit paenas, quibus ultor iniquam
Aequaret scelerum lancem; peccantibus ignem
Accendit Stygium, quo aeternae vortice flammae,
Illaudata graves luerent post funera noxas.
Haec tamen interdum praecedit fata malorum
Diluvies; et vivus adhuc peccator Avernum
Inchoat; ut commune probis; reprobisque flagellum
Augeretque probis palmam, reprobique futurum
Praesenti inciperent Ditem praenoscere poena.
Opportuna tamen culparum vindicis, aequum
Temperat, inferiorque sua nil mole, venustat
Numinis arbitrium pietas: quam sontibus iram
Proposuit, iusto mala definita timori
Declinare docet, viresque et certa ministrat
Praesidia, aeternos quibus et feliciter ignes
Effugiat; possitque etiam peccator amaras
Ultricis vivus Nemesis vitare sagittas.
Compertum satis est etenim, cum vindicat aptis
Crimina suppliciis Deus, indefleta flagellat
Supplicii peccata rigor; cum propria mentem
Contritam, et scelerum molem, plagasque fatentem
Castigat Nemesis, iustos divina furores
Ultio suspendit, versis in praemia poenis.
Solicito notum fuerat caeleste Thieni
Consilium: qui mox populorum ut flebile vidit
Exitium, pluresque urbes advertit iisdem
Fluctibus involui, lethique pavoribus angi;
Tum subito, Coelo doctus cognovit adultae
Tempus vindictae, iustis quo crimina poenis
[Page 123]
Iratum cumulat Numen: cui protinus acres
Placando stimulos, praecludendaeque malorum
Iliadi, non unus amor, maerorque calentes
Iniecere faces, missis in lumina lymphis.
Sed Caietanus quali praesentia Marte
Damna premat, non illi animum suspenderat anceps
Iudicium: subito agnovit, securius hydram
In capite extingui; meliusque in fonte nocivam
Siccari Tethim; sic ipsa in origine pressam,
Posse flagellantem populos occumbere cladem.
In culpas igitur, poenae quae istius origo
Prima fuit, posuit non exarmanda Thiene
Dissidia: impuro carnis spontanea suasit
Supplicia ardori; neque possessoris, iniqui
Passus divitias, laesi dispendia iuris,
Reddendo luere, et lacrymis expungere rapti
Faenoris excessum docuit: recludere pacis
Defunctae tumulos, primaeque reponere laudi,
Concordes fratrum flammas, animosque coegit.
Tum quod caelestis posuit Metanaea tribunal
Pulsandum ostendit; cuius non vana priores,
Confessasque semel tollat sententia culpas.
⟨28⟩ Sed divina reae postquam data gratia menti,
Caelesti, tenebras animi splendore fugavit,
Quo posset durare novae, retrograda nunquam,
Proposito vitae pietas, Cerealia mensae
Angelicae fomenta dabat, multamque palato
Mortali, aetherei panis suadebat orexim.
Non satis est aegro iuveni, debere salutem
Solerti medico; sed postquam expulsa periclum
Funeris elisit febris, pallentia suavi
[Page 124]
Recreat ora cibo: reducem cui crebra vigorem
Quadra legit, fractosque fovet vitaliter artus.
Non aliter, postquam mentis fatale piavit
Erratum, illimi tristis Metanaea lavacro;
Vitam animae rediisse quidem, nihil ambigo verae
Doctrina fidei; sed cum rediviva sepulchro
Laethalis noxae, mens divum haurire calorem
Incipit, ut solido vitales robore firmet
Igniculos, crescatque novo feliciter aestu;
Nec repetat veteres peiori funere casus;
Hic opus est, habeat panem, qui indemnia vivus
Pectora conservat, sacrique augmenta caloris
Multiplicat: quod non alius, quam caelicus ille
Panis agit, qui Virginei de sanguine ventris,
Et simul aeterni coctus sub Flaminis umbra,
Nostrorum immodicos vitiorum mitigat aestus.
⟨29⟩ O umbra, o panis! superi: praeponeret istum
Inconcussa licet vobis nisi gloria panem,
Ingrata aeternum pareret fastidia nectar,
Vestra nec incerto arderet livore voluptas.
Sed quia sublatis multo felicius umbris,
Aeternum laetos tanti vos copia panis,
Lucis inocciduae mersos splendoribus explet;
Vos reficit patriae multa pinguedine mensae,
Plenius ille quidem; tamen ausim dicere: fessis
Aestivo veluti sub Sole est gratior umbra,
Suavior est nobis, quibus ista refrigerat ignes
Esca cupidineos, et sacro robur amori
Restituit; quam divino queis lumine plenis
Coelica constantes stabilivit adorea palmas.
Pugnanti veluti Spartano gratior illi,
[Page 125]
Dictus ubi innumeris Solem occultare sagittis,
Hostis Achaemeniis veniens de finibus, olim
Umbra fuit; nos ignitis cum tartara telis
Insiliunt, tunc seu umbra, seu nube latentem
Mentiti septum quando sub imagine panis
Aeternum colimus Solem, generosius inde
Intrepidi, Stygiam fortes toleramus arenam.
⟨30⟩ Impius immitti quae turbine saecula Mavors
Impetiit, doluere nimis mortalia scindi
Pectora; cum gelidis riguere potentius armis;
Quam si Colchiaco pollens Medea veneno,
Expressum infandis virus confunderet herbis,
Plurimus unde rea sibi forte bibebat Iason:
Vel quasi Thessalici vi carminis, ignea mentis
Humanae ratio, longam perpessa fuisset
Ecclipsim; rigido, stridebant omnia ferro.
Hoc etiam sacri fuit incantata Gradivo
Relligio panis: fatalibus ebria rixis
Tempora, discordes odiis civilibus urbes,
Faedifragi plures adverso Marte Dynastae,
Armisona postquam pacem exclusere procella;
Deseruere istum, veri qui nectit amoris,
Conservatque animos dulci pinguedine, panem.
Despecta Christi mensa, proh quanta secuta est
Morum barbaries! unde et furiosa cruentas
Haeresis explicuit strages, et pellere toto
Orbe pios voluit ritus: o tempora dirae
Plena Stygis! saevis crudele furoribus aevum!
Ingemuit cernens istis lacerata Thiene
Tempora dissidiis, doluitque vigere ferinos,
Grassantis ferri affectos rubigine mores.
[Page 126]
Aethere suggestis tandem felicibus ausis,
Non melius pravum ratus emendare quod Orbem
Posset opus, quam si ad divini certa favoris
Signa, frequentatis populus concurreret aris;
Constituit rarum panis tunc illius esum,
Unde omnis proprio veluti de fonte scaturit
Aeterni dulcedo boni, suadere calenti
Eloquio, sacrae crebros accedere mensae
Convivas, panisque latens sub tegmine Numen,
Dantis adorata, cordi coniungere flamma.
Primaevis etenim fuit inde fidelibus unum
Cor, animusque unus, sacri quia fractio panis
Unio mentis erat; nam quaevis viderat isto
Vescentes quos pane dies, contendere vidit
Illos nulla dies: praesens discordia culpat
Socordes animos, quos crebra ad iurgia livor
Daemonis, exclusa pacis sufflaminat esca.
⟨31⟩ Conatur Stygius, semper qui circuit omnes
Latro vias, quibus incautos subducat Olympo
Terrigenas, huius prohibere cupidine mensae:
Novit enim: fallor: non novit perditus hostis
Delicias animae, sed tantum effectibus illas
Coniicit externis; cernens, quae gaudia, quae pax,
Quae flammae, quae lux, quae tunc coelestis amoris
Illecebrae vultum immutent, dum mysticus escae
Expositus, nostris abdit se cordibus Agnus.
Inde venit, quod non una est quae prodiit Orco
Haeresis, istius quae non Mysteria mensae
Explosit: nempe alternis quae bellua rixis
Pascitur, et crescit, charae felicia pacis
Horrea, mortales animos sociantia damnat.
[Page 127]
⟨32⟩ Quae te deliciae, quis te tibi gustus opimae
Surripuit mensae, te Caietane quis ursit
Extremus sapor, ut partito pectoris istum
Impete nolueris, sed tota accedere panem
Spectatus fueris flamma? quae farrea Numen
Candida velabat, totum immaculata Thienem
Sphaera tulit; septique ista caligine Phaebi
Splendor, acervatis traxit praecordia votis.
Nectaris istius constans dulcedine, mentis
Fervebat pietas, coelestibus ebria donec
Deliciis, toto mersam se fonte videret.
⟨33⟩ Cum Caietanus panis speciebus arnictum
Intense coleret Solem; suus impiger ista,
Quam quaesivit amor, talem decerpsit arena,
Quam ventura etiam debebunt saecula palmam.
Nam quo summa Dei sub pane latentis haberet
Maiestas, oculis mortalibus invia, maius
Et decus et pretium; pompae exterioribus auget
Illiciis cultum: refero explorata: Thiene
Primus in hac fuerat visus sudare palaestra.
Is populo, sacram postquam florere synaxim
Doctrinae fervore suae, fructuque laboris
Impensi vidit; constans, ut mentibus hausta,
Haereret pietas; publicis exponere caepit
Angelicum precibus panem, fluit unde favoris
Prodigus aetherei Christum venerantibus imber.
Ut tamen excultis positus nitidissimus aris,
Luminis externi crebro fulgore micaret,
Lucis qui aeternae, tenui se panis in umbra
Occultat candor; multa face Numinis orbem
Obducti illustrat; quo mens humana, patentes
[Page 128]
Aspectus rerum solita observare, frequenti,
Aeternum supplex in lumine lumen adoret.
Virgineum pariter numerosa Chloride florem
Stipat; odorato quo flore, et lumine, Patris
Splendor, maternique uteri purissimus iste
Flos, minus ignotus populis venientibus esset.
Hoc Caietanus Venetum servasse Leonem
Praesidio memoratur; adhuc decorantibus urbem
Exemplis: passimque aliae, quae prima Thienis
Instituit pietas, gentes inventa sequuntur.
⟨34⟩ Sed prius Adriaca quam nostra recedat ab urbe
Musa, Thienae post publica commoda flammae,
Immortale canam, crebro memorata quod illi,
Suppressa erexit labes privata trophaeum.
Aethereo constans animum cum vestit amictu
Mortalem virtus, actu exteriore decorem
Explicat occultum; quamvis se heroica celet
Crebrius, atque Deo solo contenta nocivos
Mens oculos hominum vitet, ne exponat inani
Virtutem laudi, cuius dignissima merces
Vult solus, pretiumque sui Deus esse nitoris.
Mens etenim sincera, probi cui meta laboris
Est Coelum; timet, aeterna mercede beandum,
Lux tenuis ne perdat opus: tamen ipse latentes,
Saepe Deus publicae luci commendat, aperto
Prodigio flammas: quo se magis occulit almae
Virtutis gratus fulgor, magis ipsa laborant
Sidera, quo spectanda palam demigret iniquis
E latebris virtus, a caecis clarior umbris.
In veri delectu, hominum fallacia nutant
Iudicia: et vitrum gemmas putat arbiter oris
[Page 129]
Solum externi oculos; crebro mortale vacillat
Ingenium, fictus cui dictat hypocrita praeceps
Suffragium: quos sanctorum persaepe putamus
E numero, fortasse suis legionibus ater
Tartarus adscripsit: Coelo cui teste litamus,
Non fallit probitas: Divos sola astra revelant.
⟨35⟩ Ausoniae populis, claros spectata Thienis
Mittebat radios virtus; quod duceret illa
Ingentes secum applausus, fuscare colorem
Virtutis volvit: cui non est culpa, latere
Corporis haud passus vitium, fallacia laudis
Humanae studia explosit: quos manca reatus
Forte illi natura dedit, prodebat honoris
Desertor proprii: largas quas coelica dotes
Gratia contulerat, latebris damnabat, acerba
Contemptus, nimiaque sui squalloris orexi.
Inde venit, cuius tantis post funera signis
Vulgatur probitas, sanctae tamen abdita vitae
Sint decora; et modicum est quod commemorare stupescit
Posteritas, multo fuerint cum plura, latendi
Quae tumulavit amor, Coelo sua praemia spectans.
Sed quantis venerandum Orbi, post sera Thienem
Funera portentis, signisque suprema benigni
Numinis, et solers sanctorum in honore potestas
Exhibuit, iam fama oras vulgata per omnes
Ingeminat: nec adhuc certo finivit elencho
Signorum numerum, desperatoque stupendis
Indice prodigiis, sine lege, sine ordine narrat
Terrigenis superas portenta loquentia curas.
Nolo plura loqui: de multis immoror uni
Prodigio, quod vivus adhuc celare nec ipsis
[Page 130]
Nocturnis potuit, Veneta factum urbe, tenebris.
⟨36⟩ In tenero fratrum coetu, non ultima cunctis,
Cura fuit sociis, capta quidam inter alumnos
Mente Thieneos: frater lymphaticus iste
Illorum fuit ex numero, quem proximus Ordo
Praesbytero, sacrum fecit: tulit omnia nullo
Pharmaca subsidio: quod mente tenaciter haesit
Afflata vitium, medicae est immobile dextrae.
Attamen ad morbi, crebro consulta facultas,
Ingrati iugulum, respondit iatrica: mentem
Emotam non posse alia ratione reponi,
Quam si liberior conclusam eventilet aer
Stultitiam, vacuetque atrae fuliginis umbris,
Imprudens cerebrum: poterit variata parumper,
Aura, incompositi mentem formare sodalis.
Communis voti offendit rurale Thienem
Morbi praesidium; noviter quod laederet ortum
Vulnere non modico coetum: sed amata premebat,
Angebatque animum, quae sperabatur ab aura
Liberiore salus: hic officiosa Thienis
Quid statuet pietas? res mira! aegroque salutem
Impetrat, et non parva sui dispendia coetus,
Fratris ab agresti cavet impendentia cura.
Iam decreta dies, Coeli qua purior aer
Captandus fuerat; nox hunc postrema sequentis
Praemonet Aurorae, qua se disponere demens
Ad nova debuerat ruris solatia frater.
Singula librantis, multos nox una Thienis
Excitat affectus; supplexque incumbit ad aurae
Nobilioris opem, quae Coeli e climate votis
Impetrata venit: meruit sperare benignas
[Page 131]
Interea fixo motas cum cardine stellas,
Propitiis medicas purgare aspectibus auras.
Mox videt inde Deo ventes mittente, salubres
Flare Notos: superhumani spirata favoni
Flamina propitiis ignarum afflatibus aegrum
Purificant, veterisque fugant fastidia morbi.
Cum primum Eoos surgens Aurora colores
Spargeret, evigilans frater deliria mentis
Emotae correcta stupet: quem mane sodales
Postquam maesti adeunt, aurae ruralis, amicae
Mox dimittendum fidei; reperere Thienis
Convaluisse fide, missa sibi coelitus aura.
Inferior morbo, iustaeque ignara medelae
Natura, et multis ars ante elusa periclis.
Portentum dixit, maiusque in vulnera fatu.
Coelica tam claro fatuum cum ventilat aura
Prodigio fratrem, quo sit sita culmine mentis
Flamma Thienae Deus indicat: astra Thienem
Portentis celebrant: meritis sublimibus aether
Respondet: cum sit rarum, et sublime favoris
Aetherei signum, fatuas componere mentes.
[Page 132]
THIENEIDOS LIBER QUINTUS.
⟨1⟩ Non fuerat visum Coelo satis esse, repleri
Caietane tuis unam virtutibus urbem:
Provida pandebant aliam tibi fata palaestram,
Qua germana tuae mentis simulachra, labantis
Disceret Ausoniae pietas. Ardentibus ursit
Parthenope votis Romanaque iussa poposcit,
Te quibus Adriaca velocius urbe moventem
Exciperet gratis Syren pulcherrima tectis.
Nilque reluctantem quo te mandata Quirinae
Cum raperent Sedis, Venetae fortissimus urbis
Non te flexit amor, quae charum abscedere patrem
Maesta tulit: non aestivi violenta caloris
Terruit Herculeo feritas armata Leone;
Coelo missa velut Romanae iussa tiarae,
Per medias etiam te ferre potentia flammas,
Intrepidus, divoque animi ferventior aestu
Exequeris: quem propitio velut aethere missum
[Page 133]
Indigetem, et meliorem illo, quem saeva marinis
Suspirabat aquis, post plurima vota, cupito
Tyrrhena amplexu Syren excepit Ulyssem.
Et licet heroae mentis celebrata volucri
Ornamenta Deae, crebro rumore tulisset;
Attamen ut vidit coram officiosa Thienem
Parthenope; dixit: levis est qui praevius ivit
Rumor; et auditam minuit praesentia famam.
Vidit enim caeleste ausis sublimibus ardens
Pectus, in externo flammas exponere vultu;
Admirata per haec quales praeludia scenas,
⟨2⟩ Divinus molitur amor: mox vidit adultae,
Pabula quae solo novit sua ducere Coelo,
Sacramenta spei: quo non obstante, trahendis
Censibus appositos offert ultronea fundos.
Mox illis etiam queis novit egere Thienem
Subsidiis, suadet Syren generosa parati
Suppetias aeris; certum quibus indiga victum
Pauperies, populo non importuna, pararet.
Ipsa recensitas etiam consulta probabat
Vivendi leges pietas, quae crebrius illis
Utitur: indubiam sanctorum regula messem
Non reicit: non iam coctos pluit aethere panes
Numen, et hebraeae non plus compendia spera
Portentosa gulae: non paniger amplius ales
Ad facilem defert secura obsonia lympham:
Ignorata novis vetus est industria corvis.
Non hac lege Deus nostrae dare congrua vitae
Pabula decrevit; mens illa suprema secundis
Utitur, Authori quas vult concurrere causis.
Has removens, audax proprii levitate talenti
[Page 134]
Cogitat immoti seriem convellere fati.
Obiicias Venetos hac si ratione sodales
Vivere; nec certas frugalibus addere mensis
Te Doctore dapes; sed pure incerta piorum
Subsidia admitti dubiis es legibus author;
Vivendum hic aliter: nihil hic tibi proderit urbis
Exemplum Venetae: non est opulentia nostrae
Urbi eadem: nobis tenui quod praedita censu
Rura ferunt; vix explendum pro more decentem
Sufficit ad fastum; procul est, ut sponte queamus
Munifici fieri: Venetis est copia maior,
Et minor in pompa legum probitate ligata
Nobilitas, vestra unde fides, ultronea vitae
Adiumenta trahat: crebris Mars insuper armis
Campanas exhaurit opes, belli inscia frugum
Contigit ubertas Venetis; ibi vivere vestra
Pauperies et muta potest; hic indiga victus
Indubii, mendica etiam male coenat egestas.
⟨3⟩ Caietanus ab his, quibus importuna strepebat
Parthenope summi contra spem Numinis armis;
Naviter aetheream tali spem voce tuetur:
Aereae volucres, et inanis ludicra Coeli
Progenies, soli turba explorata Tonanti;
Dicite quis vestram non deficientibus escis
Esuriem propulsat ager, quo vomere terram
Finditis, et duro sulcos aptatis aratro:
Multiplicat certas vobis quod semen aristas,
Ampla fatigatus quis postulat horrea messor,
Ut nil sollicitas animo, sed suave canentes
Pascat aves: vos ancipites generosa docete
Lilia terrigenas, vestrae quis candida byssi
[Page 135]
Indumenta parat; quibus et Salomonia cedit
Spreta clamis, Phrygiasque pari candore superba
Confundit pictura nurus; et vile recusat
Germen, Arachneae, formam, postponere telae.
Sic Deus abiectum florem, sic ornat agreste
Obsequium, solumque homini famulantia vestit
Mancipia, ut male sollicitum de vestibus, una
Messis agri condemnet herum: sic Numen ephebos
Aurorae pascit volucres; ut vilia nostras
In victu immodicas carpant animalia curas.
Est hominum commune penu, mens sola Tonantis
Provida: floriferis venit unde et gratia campis,
Et victus volucrum: rerum illi nulla propago,
Ima licet, neglecta manet: cui conditus Orbis
Obsequitur, primae donatus imagine mentis,
Ingenito solus non est homo cura parenti?
Qui fieri potis est, ut mens concredita Coelo,
Subsidiis fraudata gemat, quibus improba carnis
Detrimenta ferat? non hoc certissima curae
Divinae pietas, oculi non cuncta videntis
Suggerit intuitus, nostri expendentis abyssum
Pulveris, et dubias certo pensare potentis
Subsidio, nullo victus discrimine curas.
Si necdum satis est quod dico; revolvite sacrae
Doctrinam legis: Christi signata cruore
Non minuit promissa fides: docet illa futuri
Primum Iustitiam regni, primoque beatas
Quaerere conatu sedes; quae carnis egestas
Postulat; indubia paret adiicienda sequela
Nutrimenta Deus; cuius non effugit altam
Aeterna in specula mentem quid nostra reposcat
[Page 136]
Pauperies: soli est fidei promissa ciborum
Annonaeque seges, proprio impromissa labori.
⟨4⟩ Dicite quale sibi pignus securius istis
Pollicitis spes nostra petit? minus integra nobis
Fatorum ignari signant diplomata reges;
Queis tamen est et plena fides, dubiumque resolvit
Obsignata semel tenuis membrana tribunal.
His igitur Christi assertis praeferre nocivas,
Incertasque hominum curas, mea semper abhorret
Relligio: parva infidis iactata procellis
Turba sumus, praesens, persaepe pericula passos
Erexit Deus: ancipitis super ardua fati
Nos pietas divina levat: quo crebrius ortis
Fluctibus urgemur, Coelum solatur egenos
Crebrius, et tumidos superant solatia fluctus.
Cur modo divinae vocis fugienda, frequenti
Prodigio firmata fides? ingrata parenti
Aethereo fieret soboles, si tutius illa
Duceret, ambiguos in victum admittere census.
Nuper apud Venetos crudelis saeviit urbe
Regnatrice fames; nullo hic numeravimus aere
Lustra duo; tamen elingui nec congruus ori
Victus, et ornandis cultus non defuit aris.
Nec mihi librandum curae est, generosa quod urges
Parthenope: non esse eadem tibi lucra gravandis
Munifice dextris; de quo nil dissero: solum
Hoc statuo: divinum homines quod nutrit ubique
Numen idem, nostros cura non impare casus
Temperat: haec hominum non est vis, noscere nostrae
Pauperiem coenae, cui mox inopina patronus
Fercula submittat, nec si cognosceret, illi
[Page 137]
Est eadem semper pietas: dubitantia solus
Flectit corda Deus, litem cui nulla voluntas
Indicit, sed ubique suae non irrita dextrae
Instrumenta parat, nostra supplentia curas.
Quo nos Axe tegi, qua nos tellure morari
Contigerit, nobis certum divina parabit
Subsidium bonitas: gratos nos dextera semper
Propitia inveniet, sed opis fontale fluentum,
Quique movet pigras dona ad spontanea mentes,
Authorem cognosco Deum, qui semper in omnem,
Qualemcunque volet partem convertere nostri
Arbitrii decreta potest: hoc tuta quiescit
Securo nostri victus fiducia fundo.
⟨5⟩ Hic haesit suspensa animo probitate recentis
Doctrinae Syren, charum mirata Thienem
Insolita fervere fide, cui parcit adulter
Anonanae timor. Ex isto se dicere victam
Debuit affatu Syren, tamen illa repulsos
Suadet adhuc constanter agros, dapibusque frequentes
Interea missis gaudet suffundere caenas.
Egregium sane, et nunquam delebile dextrae
Munificae specimen: sed quod sibi certior illa,
Divinae quae fulcra spei suspenderet, esca
Continuata foret; non intermissa Thiene
Mitti dona vetat: nimis importuna fuere
Obsequia, atque minus visa officiosa voluntas,
Ordinis assuetas cupiens infringere leges.
Is fuerat, census Comes Oppidanus aviti,
Virtutisque haeres, cuius generosa Thienem
Excepit pietas: illi tectumque stipemque
Obtulit, et certas fundi suadere paterni
[Page 138]
Coepit opes, quibus ille sibi, procul omnibus actis
Prospiceret, quae corda secant mortalia, curis
Hic Caietanus non excusavit egenis
Incoepta appositos ad religiosa penates,
Sed quas munificus retineri suaserat heros,
Nunquam admisit opes: Comiti constanter easdem
Crebrius urgenti, conclavia credita sponte
Reddidit, oblatosque lares, celebrata trophaeo
Tecta Thienae fidei, quibus aeris habendi
Saeviit improbitas, vultu constante remissis
Clavibus abiurat, vestigaturus, ubique
An fortasse idem Venetis qui prospicit oris
Sit Deus, aut aliud timidam Syrena gubernans
Assideat Coelo cura si dispare Numen.
⟨6⟩ Suprema invictae fidei portenta revelas
Caietane; tui quae sit fiducia cordis,
Nec Coelum sine laude stupet: devincis Olympum
Hac mentis flamma: vel nunquam nostra procurat
Vitae fulcra Deus, vel si, prout creditur, ille
Ordinat, et certis pascit proventibus Orbem,
Debita iam certe est divinae provida mentis
Tantae cura spei, firmumque a Sydere robur.
Horrida barbaricis solum calcata leaenis
Quantumvis deserta petas, vel inhospita rupis
Antra Prometheae, nec ibi tua fallet inanem
Caietane fides, nec spes innixa Tonanti.
Et licet auricomae Cereri male nota negaret
Obsequiis se terra tuis, supplebit avari
Detrimenta soli fidus melioribus aether
Subsidiis: quin innocuas tibi porriget escas
Ipse etiam vacuis regnans basilicus arenis.
[Page 139]
Munifico, spe Dive ista tua pendula Coelo
Pauperies, totum multo securius orbem
Possidet, innumero quam regum opulentia censu
Divitiis male tuta suis: fiducia fallax
Quae molem aggesto propriam metitur in auro.
Terrea spes vana est: hominum spes nixa favori
Est verae vix larva spei: quae pendet ab astris
Nunquam victa cadit, decimis licet icta procellis.
Si proprias vires, haec si sua robora nescit,
Ignoratque sui pretium; miracula vanae
Expendat fidei; quamvis ea saepius erret,
Crebrius haec optata tamen stipendia firmae
Credulitatis habet, quam spes constantior uni
Commendata Deo, cui spes humana nec umbra est.
⟨7⟩ Istius meritum tua Caietane propago
Virtutis miratur adhuc: tibi Sydera soli
Obstrinxisse minus fuerat, decerpere fructus,
Posteritas fidei gaudet pupilla paternae.
Non charae legas soboli, instrumenta fideli
Consignata manu, quibus ampli faenore lucri
Cogat obaeratum pretio dissolvere nomen:
Et minus extremis tabulis ex asse relictos
Mittimur in fundos, unde orbos annua natos
Messis alat; sed postremi substantia voti
Nunquam deficiens haeredi inscribitur aether.
Iam tua terdenis, numero non ultima vixit
Progenies lustris, nunquam tamen anxius haeres
Fatales carpsit tabulas, ceu manca fuisset,
Vel testatoris minus officiosa voluntas:
Quin potius patrem laudat, placitumque supremi
Extollit rati, quo nullum haeredibus ille
[Page 140]
Scripsit onus; gratusque tamen quamplurima nostrae
Commoda commisit fidei; patrimonia caetus
Cum renuat noster, quibus aestivalis aristas
Exanimat grando, castigataeque pruinam
Deplorant vites, vel deficiente stupescunt
Imbre, laboratis durata novalibus arva.
Quam melioris agri tua Caietane potitur
Fructu posteritas! fidei mercede fovemur
Caietane tuae: non fallent astra; sed aeque
Certabunt initi tecum pro faedere pacti.
Depositae Coelo curae miracula tellus
Difficilis credit; quod aves docuere Thienem
Nunc etiam mirantur aves: brutalis obesset
His nisi naturae ruditas, ultronea victus
Commoda, pennigeris avibus concredita quondam,
Solicitos ad cuncta homines didicisse dolerent.
Aereas certis licet accurata volucres
Legibus imbuerit natura; superna Thieni
Plenius annonae curam nescire revelat
Gratia: quod faciunt spatium per inane volantes
Naturae instinctu turmae, celestis adeptus
Lucis erat radio, minus observata Thiene
Sensa avium; Hyblaeas superans hac arte volucres.
Tantae luce spei postquam conclavibus, arctae
Infestis paupertati solvisse Thienem
Emicuit; sociosque nihil lanaria praeter
Praesidia, et librum precis asportasse diurnae;
Et qua munifico fuerant fautore penates
Instructi, sancta nil opportuna supellex
Delibata fuga; tunc clare excelsa Thienis
Omnibus exposuit, staret quo culmine virtus.
[Page 141]
⟨8⟩ Annuit huic Coelum fidei: quo tabida tecto
Aegrorum sentina gemit, se paupere claudit
Hospitio, quo mox dextras impendere tristi
Obsequio coepit; spinis bene gnarus in illis
Coelestes florere rosas: ipsaque doloris
In patria, maestas inter sua gaudia turbas
Aethereus restaurat amor, flammasque reponit.
Hic sua lugubres inter, solatia, spondas,
Divini affluxu non deficiente favoris,
Accumulat, pascitque sacros ferventior ignes.
Impigra morbosis aegrorum exercita membris
Sedulitas, socia fratrum, praeeunte Thiene,
Multiplicata manu, pensique impensa molesti
Obsequia, attonitam laeto tenuere labore
Parthenopem, non visa oculis exempla legentem.
⟨9⟩ Implacidae morborum isti Matrona palestrae,
Connubio censuque potens, flammaeque virili
Foemineae exemplo, morbis studiosa premendis
Incubuit: cuiusque animum possederat omnem
Iam pietas; ut conceptis nova pabula flammis
Adderet, a nota petiit virtute, caloris
Incrementa sui veteres ditantia taedas.
Ut fragrans animae, crebrumque Thienis haberet
Alloquium, mentisque altae documenta; propinquae
Commoditate domus, fuso quam comparat auro,
Subsidio privatum omni, si Numinis unam
Spem simules, socio coetus cum flore Thienem
Excipit, et viduo donat nova pignora tecto.
⟨10⟩ Admissum gratum munus: mox area templo
Designata, sacram Matris surrexit in aedem
Virginis, inque loco stabuli fundata, vocatur
[Page 142]
A stabulo Virgo: non me latet unde Thieni
Haec stabuli pietas: veteris monumenta favoris
Virgineo voluisse reor formare Sacello;
Quo Nataliciae noctis mysteria, Romae
Culta olim, manibusque sacrum donante MARIA
Acceptum pignus, stabuli sub nomine, menti
Fervidus obiiceret cultor; iunctaque recenti,
Virginei partus coleret praesepia flamma.
Internis etiam sic nomina congrua votis
Terrenus praefigit amans; ut avarus ad aurum
Exultat, doctaeque sophus sic voce Minervae:
Intrepidis bellator equis, gaudetque Thalia
Aonia vates: lascivo chara Tibullo
Delia sic memorata placet, sic dicta Catullo
Lesbia, nec socors Umbro est audita poetae
Cynthia: divino non est fortassis amori
Vis eadem? verusque Dei sua nomina cultor
Non habet, unde suis accrescat amoribus ignis
Fervidior? stabuli crebra sic voce, Thieni
Antiquae crevere faces, quibus arserat olim,
Quando suis manibus nocturnis credidit umbris,
In stabulo natum Virgo Exquilina Tonantem.
⟨11⟩ Hic locus ingentis poscit describere certam
Prodigii vocem; nostri licet illud ad aevi
Notitiam, non scripta fides; sed sola retentum
Despositum sibi fama tulit: tamen aequa probarunt
Romuleae decreta Rotae; sapiensque Quiritum
Ordo Patrum, multis oculatis testibus istam
Aequavit, populo iuratam interprete famam.
In stabuli spectata domo portenta, Thienis
Coelestem prodent animam: luxata rigebat
[Page 143]
E sociis uni ferrato tibia clathro;
Qui semel implicitum tentans absolvere dura
Crate pedem, tandem crudeli cedere ferro
Debuit, accepta fatali tibia noxa.
Hic accita statim curando strenua cruri
Dextera, sed subito visa est superare ministras
Plaga manus, nimiaeque artem succumbere noxae.
Non alium, fati haec procerum sententia: mortis
Arcendae superesse modum, nisi poplite mancum
Sustineat mutilo corpus, vitamque resecti
Cruris ab obsequio, ferrique a cuspide poscat.
Praeferturque chalybs fato: fuit altera ferro
Immiti praefixa dies, qua debuit aeger
Indubios mortis pede secto evadere casses.
Par letho ferrum: Lachesis nil forfice, serra
Mollior iratae: cui vel meditata ciebat
Sectio mortales gemitus: acerrima vitae
Spes tamen effecit, chirurgi ut dextra cruento
Commodior fieret crus abscissura metallo.
Nec solus sua fata horret: vitale premebat
Praesidium reliquos etiam tam triste sodales.
Sed magis afflictum potuit lacerare Thienem
Immodicus ferri rigor: aerumnosa paterno
Haec fratris pressura animo persuasit, acerbae,
Quam nequiit sanare manus Chironia, plagae,
Coelitus accita curam variare medela.
Nox erat; at cum purpureis Aurora capillis
Spectandam se prima dabit, quaesita secando
Dextra pedi, rigidi fuerat laevore metalli
Lethiferos molitura artus: cum forsitan artis
Instrumenta suae, leni chirurgus olivo
[Page 144]
Expolit, ignita prece Caietanus adorat
Propitium Numen, lacrymasque affectibus addit.
Prostratusque solo: rudior natura nequiret
Si fractum nodare pedem, sed cuncta potentis
Summa Dei, humano mala conclamata labori
Cum potis est fraenare manus, pro fratre malignum
Crus amissuro, summae admirabile dextrae
Postulat auxilium: spes quantum heroica tentat!
Iam Caietanus tali praefervida voto,
Crebra fatigatis dederat suspiria fibris;
Cum veluti supplex foret exaudita precantis
Religio; tacita intempestae noctis in umbra
Accedit fratris spondam, sibi Sydera moestam
Optantis tardare diem, Auroramque morari.
Leniter attrectat vulnus, crurisque tumorem
Explorat, labris dignatur, et oscula figit;
Tunc cruce consignans quae solverat ante reponit,
Aegro lina pedi, monuitque ut Sydere certam
Poscat frater opem; et Divum cui vulnera pressit
Quina Seraph, cordis peteret fervore patronum.
Praevia lux Phaebi Coelorum argentea rimis
Fulgebat; roseoque nitens Pallantias ortu,
Iam noctis sistebat equos, cum ferrea cruri
Scindendo, prius aegri animum scissura supellex
Maturanda reae fuerat luctamine plantae.
Interea medico dum sit mora commoda ferro,
Obstupuit frater, veteres quod laesa dolores
Tibia, praeteritae pergat nuperrima noxae
Quod conclamatum tormenta remittere vulnus:
Attonito similis tamen expectare ministrae
Officium statuit dextrae: adfuit illa; sed aegrum
[Page 145]
Narrantem veteri se plagae angore solutum,
Quisque stupet; nec ficta metu commenta putantes,
Crus subito explorant, funestaque tibia lino
Eximitur: mirum! sic profligatus acerbae
Error conspicitur noxae, sic fracta reduxit
Tibia divulsas partes, ita vulneris horror
Oppressus, plagae putris sic dira mephitis
Edomita; ut praeteritam neque parva docerent
Signa luem; nullum tulit, incurabilis olim
Vulneris indicium, nullo est rea tibia naevo.
Vix oculis concessa fides: Chironia salvum
Ignota sibi lege pedem mirata, stuporem
Ars immota tulit: tum quisque salutis adeptae
Portento attonitus, tanti cognoscere sanctum
Authorem facti, votis constantibus optat.
⟨12⟩ Venit ut ad lucem virtus (nec summa Thienis,
Hanc animi poterat prohibere modestia laudem)
Tum subito coelestem ardens per publica vulgi
Ora Virum geminat novitas: gaudetque recentis
Hospitis, illustri Syren gratissima fama.
Plura sibi haec tali dona a virtute parari
Praevidet, et mentis divinae hoc pignore niti
Iam sua fata putat, facti quod nobile spondet
Augurium: tempusque dabit, se quando molestis
Dissidiis pressam, tantae probitatis amicum
Sustollet robur: furiisque odiisque labantem
Internis, pacis studio novus eriget Atlas.
Innumeris hominum linguis celebrata Thienis,
Semper erat, Coelo tamen attestante probata;
Proclamata orbis superat suffragia virtus.
Nocte quidem sua facta tegi voluisse Thienem,
[Page 146]
Splendidior laus est; sed quod videre stupentes,
In sua vulgarunt vigiles praeconia stellae.
Atque Deus cui visa piae suspiria mentis,
Oppressum tenebris fecit splendescere lumen.
Quot vitae dotes, quot Caietane tuorum
Eximias operum laudes, generosus inanis
Gloriolae timor oppressit? sic vivere Coelo
Censueras: ut quo putris te vivere nosset
Terra minus, vitae putris te labe putares
Aegrotare minus: superi sic hauserat orbis
Mens tua delicias, sic purum attraxerat ignem;
Divino ut tellus fieret grave pondus amori.
⟨13⟩ Hinc ortum est quod spreta tibi fuit omnis honorum
Illecebra; et regum fastus qui optabilis esse
Scena solet populis, temet deliderat unum
Is pompae splendor: cuius gratissima menti
Cum sit scena Deus, lucis quem solus adaequat
Internae intuitus; te vultu invisa sequestrat
Quae potuit multas lux pompae accersere gentes.
⟨14⟩ Carolus invictis Lybiam penetraverat armis,
Captaque Caesareum fuit hoc urbs regia bello
Passa iugum, Tunetum dicunt: prope martia quondam
Maenia, et excelsae steterant Carthaginis arces:
Ruderibus prostrata suis nunc invidet Astris,
Regalem Tuneti vicino a littore sedem.
Insidiis dextraque potens pervaserat istas
Argivus pirata plagas; quem frater, iniquus
Algerii domitor, regni violenter adepti,
Fortunaeque, (imos partus quae saepius ostro
Induit) haeredem fecit: cui propria plures
Addidit, iniusto feritas Mavorte secures.
[Page 147]
Viribus excellens etenim, multaque Gradivi
Ornatus lauro, Tunetanis arcibus audax
Insiliit; pulsoque status Muleasse paterni
Imperio; gemini, sitiens quibus Africa praestat,
Regem Hariadenus potuit se dicere sceptri.
Quaeritur hic princeps, graeci latronis iniquum
Qui premeret Martem; mox obtulit Austria clarum
Viribus Alcidem, numerosa classe cruentum
Qui Numidum invadit littus, tumidumque coegit
Piratam, iniuste domitis excedere muris.
Reddere legitimo iussit tunc regia Caesar
Haeredi sceptra, erepta cum principe regni
Urbe, peregrini fuerat vis tota latronis
Imbelli prolapsa fuga: sic Caesar iniquo
Iura prius fuerant regni quae rapta Gradivo,
Aequo restituit Marte: uno Caesare dignam
Laurum, et perpetua memoranda pericula fama,
Herculeos inter iuste accensenda labores,
Perdita legitimae diademata reddere fronti,
Regna aliis, laudisque sibi portenta mereri.
⟨15⟩ Caesarea palmae iusto est electa triumpho
Parthenope: fuerat primae cui cernere summas,
Messuit invictus Lybicis quas Caesar arenis,
Concessum, non visa prius fastigia, lauros.
Laeta triumphantem sed quo splendore Monarcham
Excepit Syren, partas quo pectore palmas
Amplexa est; non multa loquar: cum Caesaris audax
Certavit virtute labor: famamque Gradivi
Caesarei, pronum si non nimis extulit urbis
Obsequium laetae; saltem popularis ovantem
Aequavit pietas, urbisque superbia Martem.
[Page 148]
Bellipotens etenim nec fortius hactenus unquam
Pugnavit Caesar; nec magnificentius unquam
Post aciem evectus Caesar; quas gloria laudes,
Quos habuit titulos honor; omnibus una beavit
Victorem Syren: ornato urbs tota theatro
Non impar, adventantis quae Caesaris arma,
Invictas animi vires, roburque sonabat.
Quid dicam Italiae primos venisse Dynastas,
Quid transalpinos proceres, crebrosque volantum
Quid memorem affluxus populorum, immania pompae
Visuros decora, et victoris Caesaris ora?
⟨16⟩ Hoc modo devoto vobis concedite vati
Pierides; figunt ubi se mea lumina primum,
Maioremque cient animi spectata stuporem,
Prodigia exponam: Romano murice clarus
Parthenopaea potens transibat compita Caesar;
Qui fixos cunctorum oculos, radiante triumphi
Maiestate tulit; soli haec non visa Thieni
Gloria; quem socii, cellaeque propinqua monebat
Commoditas, augustum oculis libare Monarcham.
Sed neque claustrali gradiens vicina fenestrae
Pompa, importuni neque persuadere sodales,
Innocuum poterant oculis decus: omnia caeptis
Posthabuit precibus: quis scit si forsan eodem
Momento coeleste atrium spectabile fulsit,
Immotumque suo tenuit splendore Thienem?
Quis scit an aeternae defixus imagine lucis,
Postposuit quidquid tellus insigne, vel ingens,
Quidque illustre colit? quidquid fuit; indicat, illi
Ingenita quadam fluxas sordere mephiti
Illecebras: quidquid transit, certumque fugaci
[Page 149]
Tempore metitur spatium, felicibus alis
Transilit, aeternis quae solum diligit, ardet
Ille bonis, versatque suos ibi laetus amores.
⟨17⟩ Abdita mens cernique impar, quo flagrat ab igne,
Ostendunt oculi: nunquam discordat ab imo
Pectore pupillae radius: quos vitat amicus
Intuitus, mens laeva fugit: subtractaque prodit
Lux odium, faciles oculi testantur amorem.
Ac velut externae, qua mens studiosa docetur,
Naturae rerum, proprius securior index
Est oculus; nostrae fundo sic mentis in imo
Quid lateat, verax aliis pupilla revelat.
Quo censu mortalis honor, quo humana Thieni
Gloria, quo pretio fuerit trabeata potentum
Maiestas regum; si nescio; devia dicent
Lumina, quae culpae nullo terrore, sed alto
Contemptu quidquid non est Deus, inclyta Martis
Praemia, Coesareos sunt dedignata triumphos.
⟨18⟩ Quo vero splendor generis, quo pondere stirpis
Lux consanguineae, menti quo impressa Thienis
Stemmatis ambitio, et celebris prosapia cultu
Quo steterit, dicam: Ausonias diffusa per urbes
Fama Thieneum sparsit celeberrima nomen,
Virtutesque suas, et vix imitabile mentis
Angelicae exemplar, fervensque a Numine pectus.
Quae late sparsa est, movit percepta paternos
Fama lares: clarosque sua de stirpe nepotes,
Virtutum pellexit odor; quos grande vetustae
Prodigium spectare domus, proprioque micantes
Internas animi, vultu cognoscere dotes,
Et cognatus amor, virtusque audita trahebat.
[Page 150]
Excedunt patria: quodque observata valebat
Nobilitas, et opes decus excusare; decenti
Vernarum hunc numero illustrique accedere cultu
Decernunt: o mundi error qui sola placere
Posse putat, quae mortales splendente colorum
Illicio ludunt oculos! avertit inanis
Haec rerum species sanctorum lumina: verax
Quae cordis pupilla probat simulachra sequuntur
Coelestes animae: vili non dormit in alga
Nidificans Coeli summis in nubibus ales.
Caietane tuos en Vicentina iuventus
Cognatos poscit vultus, quam sola cupido
Importuna tui alloquii, Vicente profectam
Tellure excivit: visum te stemmatis optat
Posteritas generosa tui: pia vota repelli
Nec stirpis permittit amor, nec sustinet acer
Sanguinis impulsus, nisi te sine sanguine fingas
Vivere, vel gelido rigeat cruor abditus astro.
⟨19⟩ Redde vicem flammis: si quis fortassis oberrat
Visceribus mortalis adhuc vitalibus ignis,
Est generis cognatus amor, quae passio cordi
Humano postrema perit: vel sanguine tangi
Agnato debes, vel nullo tangeris igne.
Hanc consanguineo legislativa cruore
Ad legis normam scripsit natura rubricam;
Ut veluti prae aliis sibi quisque ardentius haeret;
Sic etiam prae aliis magis observare propinquos
Sit lex affines, uno qui sanguine parti,
Sunt pars una tui. mirum! peregrina suorum
Ora fugit Caietanus, quos forte superbo
Dum cultu venisse notat: monstravit inanis
[Page 151]
Cognato in cultu quantus sit luminis osor.
Indomitum carni pectus! praeclarus honorum
Contemptor timuit, ne quid cognata sequestrem
Laederet haec animum pompa: et qui pectore toto
Insuavem humani fastus excluserat auram;
Dum consanguineos placidis deberet ocellis
Metiri vultus; cavit, ne lumine primum
Exceptus, posset puris illudere fibris
Naturae affectus, qui commendaret inanes
Laudaretque umbras: animumque ut laederet ater
Halitus, interno fieret crudele nitori
Supplicium: modicus purum velut inficit amnem
Pulvis, et obscurat clarum nubecula solem,
Et simplex atomo quovis pupilla laborat.
Affatus illi suasit natura benignos,
Gratia disuasit; vicit quae iura propinqui
Sanguinis, et carnis; cum certavisset amoris
Divini humanique ardor: magis ipse serenam
Ut coleret mentem; cognati umbracula fastus
Extimuit, nubes vitantem imitatus Olympum.
Hi, quamvis stupefacti omnes, sufferre Thienis
Subtractos poterant vultus, quod cognitus esset
Caietani animus; quem tunc insuavia pompae
Ludibria humanae, Coelique coegerat ardor
Herous, charos etiam vitare nepotes.
⟨20⟩ Sed quo alias lucem fuit aversatus aviti
Stemmatis excessu, postquam patris exuit haeres
Divitiis, fundisque animum, statuitque relictis
Censibus, aeternis totum se dedere curis;
Tecta domus posthaec nunquam repetita paternae
Significant: spernensque semel sua limina, semper
[Page 152]
Spreta Thienei voluit sibi commoda tecti.
Interdum patrias illi mandasset in oras
Si reditum pietas; morbis constructa levandis
Tecta subit: planctusque inter, crebrosque gementum
Aegrorum questus, reditus festiva secundi,
Lethiferasque inter celebrabat gaudia spondas.
Hic licet agnatae stirpis constante rogatus
Obsequio, generis clarum offuscere nitorem
Parceret, et miseras tectis illustribus aedes
Mutaret; cui quisque suos servire penates
Fervidus exoptat, praesensque impensius offert;
Sed semel electae sibi paupertatis onustam
Contemptusque sui meritis sententia palmam
Praeconcepta tulit: constans gaudere suorum
Deliciis renuit, cognati commoda tecti,
Et consangnineas Comitum, male olentibus aulas
Postponit lustris, vilisque ingrata coquinae
Fercula selectis dapibus: non nescius arctis
Aegrorum tabulis, inconditisque ciborum
Quisquiliis, sacrae quantum pinguedine flammae
Se divus dilatat amor, quove ardeat aestu.
⟨21⟩ Cum pronum Patriae affectum, cum tanta paternae
Blandimenta domus, et multiplicata suorum
Obsequia, invictae mentis fervore Thienem
Exclusisse audis; proprii squaloris acerbam
Contemplare sitim: cupiit vilescere spretis
In laribus, totus terreno adversus amori.
Invenies nullum, vanis quem proprius umbris
Inflat honor, titulosque leves, et nomina mille
Venatur, laudique studet, qui spernat avitae
Ornamenta domus: quos irrequieta venustae
[Page 153]
Stirpis flamma coquit; vel pulverulenta suorum
Maiorum decora, et quales illustribus ausis
Promeruit vetus, indagant, prosapia ceras.
Contemptu e proprio mundanae incuria lucis
Emanat: Caietanus, cui corpore maior
Hostis nemo suo, timuit ne traderet hosti
Infido arma, quibus latus impugnaret herile.
Et quia supremum, primumque superbia telum
Exacuit, mentemque effert admissa; removit
Solicitus, quidcunque aditum praestaret iniquae
Orcinae Soboli: cui vires addit, aviti
Splendoris transfusus honor, generosa propago,
Gloria maiorum, generis iactantia, stirpis
Posteritas et opes: quorum ne luce superba
Peccaret caro; cunctorum proscripta voluptas
Effecit; Stygium veluti sibi Daemona corpus
Circumstare putans; crebris vexante flagellis
Calcitrosa gravi pressit calcanea dextra.
⟨22⟩ Ille igitur propriae qui sic solatia carnis
Proscripsit, cuius vehemens meliora trucidat
Vota favor; quod difficilis pereuntia rerum
Blandimenta tulit; nihil est cur immorer, amplam
Indulgere fidem: quod enim quis ferveat ultro
Externo rerum affluxu, vernaculus urget
Corporis affectus, proprio qui nulla deesse
Commoda tortori, et nullo sua gaudia luctu
Turbari patitur: cuius mens coelica curam
Si semel exuerit; pro quo prius omnia summis
Optabat votis, summis fugit omnia votis.
Non aliter quam mater avis cui tota laborat
Instinctu natura suo, cum fervida proli
[Page 154]
Prospicit implumi, fabricando taedia nido
Quis numeret? lectis qua sedulitate coronat
Hunc paleis? stimulat limo quae cura ferendo?
Congrua quam crebro defert alimenta volatu?
Quaeque alias nec humum volucris nec stramem amaret,
Prolis cogit amor vili insudare labori
Maternas vires: sed ubi sua pignora nido
Abstracta inspexit, curae gravitate soluta
Exiles paleas damnat, nec inutile limi
Attentat spolium; patulo sed libera Coelo
Ludit, et umbrosis secura agit otia sylvis.
⟨23⟩ Quis Caietanum post haec divortia, Coeli
Abripuit gustus; quam pura, innube pependit
Laetitia pectus, soloque ut Numine plenis
Vivebat fibris, animusque calebat Olympo;
Stillantes gemino de lumine iugiter undae,
Prodebant clausos cordis penetralibus ignes.
Nobilior cui corda calor, cui pectoris omnem
Affectum aethereus pridem purgaverat aestus;
Lustrandumque nihil divo superesset amori;
Desidiae impatiens, placidos solvebat in imbres
Lumina; quae praesentis adhuc erratica mundi,
Quantumvis spectata parum, cruciabat imago.
Inde erat ut purum mutatum pectus in aurum,
Non illud terrestre quidem quod pellit in imum
Ponderis innati gravitas, quodque abdita terrae
Viscera discissis dicunt extrudere venis;
Non illud quod sylvestri fornace praeustus
Tentavit carbo, et nostro calor igne probavit;
Sed quod Sydereae lustratum examine flammae,
Ponderis innati lege et gravitate solutum
[Page 155]
Haerebat Caelo, pansisque ad Sydera pennis
Optabat propriae se protinus addere sphaerae.
⟨24⟩ Non ignota loquor: solem in suffragia poscam;
Producam testes ipsas peregrina videntes,
Mirantesque simul cordis spectacula stellas.
Viderunt geminis spatium per inane Thienis
Cor ferri pennis: flammasque imitata volatus
Instrumenta, quibus nihil adversata patebant
Sydera: librabant alarum duplice sacrum
Remigio pectus: spectato haesere silentes
Prodigio stellae: post discussere, quis iste
E terra novus in Coelum se provehit ignis?
An fortasse aliquis praestantior advolat heros,
Cui vita functo decernunt fata propinquam
Syderibus sedem; veluti cum Iulius olim
Crinita fuerat dictus splendescere flamma?
An fatuum fortasse aliquod perstringit ocellos
Lumen, et in media, tenui face splendicat aura?
Affigi vel forte novum coelestibus optat
Excubiis astrum, stellis quod providus ornet
Iupiter, ut Tyrii splendent duo cornua Tauri?
Coelo igitur necdum innumerae pro lumine stellae
Sat fuimus? plures aether nisi mutuet ignes
Noctescet superae splendor pulcherrimus orae?
Haec audisse ferunt, quorum subtilior aure
Eminet auditus, quibus est rarissima virtus,
*Troiugenae ut vati, stellas audire loquentes.
⟨25⟩ Has captare mihi voces si fata dedissent,
Talia sedassent faciles responsa querelas:
Note: * Vates Helenus Aeneid. lib. 3.
[Page 156]
Deliciae Coeli, terrae nocturna voluptas,
Empyrei gemmae, flores coelestis Hymethi,
Flammae immortales, nictantes cuncta videntis
Divini intuitus radii, lucisque beatae
Scintillae illustres: insomnia castra, fideles
Numinis excubiae stellae, quas nomine solus
Scit proprio signare Deus, numerumque profunda
Aeternae mentis solus conservat abysso;
Quam licuit vestra Coeli spectare volucrem
E specula flammam, nulloque augusta petentem
Sydera dissidio, geminis assurgere pennis;
Non est hic fatuus faciles prout creditis ignis,
Quam splendere diu liquidus non sustinet aether:
Haec animum sapiens fax est, quae terrea laeta
Despiciens alimenta fuga, Coelestia pergit
Aeternum arsurae secernere pabula flammae.
O sapiens ignis, qui ne terrestribus erret
Quisquiliis, puram Coeli toto impete lucem
Appetit; et vobis divo se propalat ortam
Semine, natali cupiens convivere sphaerae.
⟨26⟩ Si tamen indigne fertis, confinibus Orbi
Quod vestro spatiis accedat flammeus iste
Chrysolithus; vestrum stellae si nostris amoris
Illicium, proprii non excusabitis imbres
Luminis, humano cordi venit unde volandi
Impetus; ipse leves humeris dum fabricat alas
Visae lucis amor: quare ne spernite vestris
Adiungi facibus, spreto quod corpore pectus
Immiti trahitur tanti magnete nitoris.
Quin gratae potius volucrem per inania flammam
Excipite, et dignae sedis splendore locate:
[Page 157]
Cumque redux alio Phaebea advenerit Orbe
Maiestas, miransque istud splendescere nostro
Reppererit Titan quod nesciit aethere sydus,
Dicite: Phaebe novus tua regna perambulat hospes:
Illud enim ardenti radiat quod pectus ab auro,
Ille tuas ignis recipi terrenus in arces,
Appulsus Coelo geminis, petit, impiger alis:
Hunc astris etenim dignum concordibus ignem
Censuimus votis; tua solum auguste polorum
Arbiter, absentem sphaera inferiore morantur
Imperia: hunc nostris si formosissime princeps
Admittas lucere choris; decus addere Coelo
Splendoremque potes, nostra nil luce minorem.
⟨27⟩ Idque etiam constat, quod non minus ista meretur
Sedes flamma tuas, quam vel prostratus Achivo
Nemaeus domitore Leo, vel cuspide saevus
Scorpius, aut audax Tyrii per caerula ponti
Europae vector, vel qui rabiosus adurit
Prata Canis; qui te pariter mitissime Titan
Igne gravi saevire facit, quo reddat amicis
Gentibus exosum, obscuras praeamantibus umbras
Terrigenis, dum labra Canis flagrantia laxat.
Nec dubitare potes Titan, qua parte locari
Debeat, aut stellis quibus insignire recentem
Conveniat flammam; primae nam Sydera molis,
Pectoris in medio poni, geminisque nitere
Optabunt, quarum lux est illustrior, alis.
Num pede Centauri, nostrae vel messe puellae
Deterius cor istud erit, quae singula primis
Syderibus lucent? nostra inter lumina nunquam
Spectato simili, summum dare convenit igni
[Page 158]
Alato obsequium: princeps si nostra probares
Vota etiam Titan, stellarum dicere primam
Hanc posito cupimus capiti auro Gnosside flammam.
Talia fortassis si tunc effata benignus
Audisset Titan, Coelo residere Thienem
Mandasset, sydusque novum affixisset Olympo.
Sed quod concussis rediit sua spargere terris
Lumina, subtractumque brevi coelestis amoris
Exemplar spatio, confuso atrocibus Orbi
Flagitiis imitandum iterum, melioribus ardens
Ignibus exhibuit pectus; consultius istud
Utiliusque fuit: reducis quod lumine cordis,
Aethereas haurire faces, poterantque profundae,
Terrigenae pavidas nocti subducere mentes.
[Page 159]
⟨1⟩ Optatum Venetis invita remiserat oris,
Exceptum quondam non molli ardore Thienem,
Parthenope: sed perfuncti trieteride lapsa
Officii, caetusque sui quem rexit, habenis
Depositis liber; reducem se ostendit amicae
Nereidi, Adriacis picea trabe creditus undis.
Hic Caietanus dubii discrimine ponti
Naufragus, Aeolios, tota indignante, furores,
Dite tulit: Stygiis pelago submergere mentem
Invisam Furiis, inito promisit adulter
Neptunus pacto: nam cum rabiosa notaret
Tysiphone, Venetam dubiis exponere navim
Vela notis; viditque fretum sulcante Thienem
Puppe vehi, et vitreis dudum felicia campis
Innocuo spectat turgescere suppara vento;
Contristata ferar nunc oppressura calores
Caietane tuos, inquit: quam sola nequivi
[Page 160]
Vindictam illatis a te mihi reddere probris,
Experiar, num facturo mea iussa marino
Praeside, vindicibus sit vis felicior undis.
⟨2⟩ Nec mora, placato Neptunum accedit Erynnis
Aequore; quem festa vectum per caerula pompa,
Nereides, creberque cavo praeludere doctus
Cornu, cingebat Triton: mirantur amaras
Iratis prodentem oculis accedere curas
Tysiphonem: et laetam tetrico suspendere vultu
Turbam, indignatur pelagi rex: ipse loquentem
Attamen ob fratris Stygii Plutonis honorem
Audivit; quem sedato super aequore Erynnis
Taliter affata est: falsi fortissime regni
Arbiter, et liquidi princeps auguste profundi;
Ne mirere tuis minus opportuna quod undis
Tysiphone gradiar; festaeque occurrere pubi
Non metuam turbata animo: meus aequora sulcat
Hostis, et Adriacas transit felicibus auris
Caietanus aquas: quem ne patiaris inulto
Dite, tuam calcare Thetim; oratura furores
Accessi Neptune tuos; fundo omne moveri
Posco fretum: Caurosque voca, Boreamque ferocem,
Atque procelloso maria implacata fragore,
Flante Noto turbare iube: durisque carinam
Hanc videam illisam scopulis, hostemque profundi
Gurgitis occulta tumulari laeter arena.
Saepius hanc meruit tumbam: mihi debita pridem
Victima, victori libabitur hostia ponto.
Si Neptune meis, sceptro percussa tridente,
Aequora turbari votis mandaveris; unam
Spondeo quae Elysiis ludit pulcherrima campis,
[Page 161]
Accepto gratam mittam pro munere Nympham.
⟨3⟩ Dixerat haec; subitoque ardens Neptunus iniquis
Assensit votis: tempestatesque Notorum,
Eurorumque simul diversa e parte furentum,
Emisso Tritone vocat: cui buccina primum
Cornea cum sonuit; iussa ad Neptunia promptum
Admonet Hyppotadem rapidos emittere flatus.
Mox illo duras ventis solvente catenas,
Una Eurusque Notusque ruunt: obducitur aether
Nubibus; ut Coeli terror spumantibus undis
Permixtus, fati praesentis imagine primum
Pallentem quateret; demumque sonora procellis
Aequora, submersa sorberent puppe Thienem.
⟨4⟩ Ipse sed immites tolli cum cerneret undas,
Et sibi, naufragii certa rate, summa parari
Fata videt; tumidis commotum fluctibus aequor
Hoc telo aggreditur: mitem sacratior Agnum
Impressum quem cera gerit, spumantibus undis
Iniicit: ut Ditis furias, tot clara triumphis
Hostia Tartareis, signatae aenigmate cerae
Comprimeret; rabidumque Agnus compesceret aequor
Nec fortunato caruit generosa Thienis
Successu pietas: segnes cecidere procellae;
Excessit Boreas, venti fugere minaces;
Immanis pelagi furor, et gravis ira quievit.
Sedato tumidi fluctu maris; aethere Divus
Acceptam testatus opem, caelestia laetis
Semineces nautas tollentes munera palmis,
Festivo docuit geminare celeusmate dignas
Propitio grates Agno; qui nube serena
Praeteritos pelagi potuit mutare furores.
[Page 162]
Succedunt mites aurae: at praegnantia postquam
Lenius implerunt meliores carbasa venti,
Littore securo navis peregrina Thienem
Exposuit: quae post superata pericula, tutas
Invenisse suis meritis testatur arenas.
⟨5⟩ Dura triumphati post victa incommoda ponti,
Quam semel adiunxit nox adversaria palmam,
Accipite: is fratrum distans Sebethide caetu
Continuabat iter: veteres, ubi vesper amicam
Tellurem nigris obducere caeperat umbris,
Attigit Atellas: fulgebat proxima Christo
Ascendente dies, sacra celebranda Camaena.
Tantae lucis honor, festi illustrissima tanti
Gloria; quando novi, cunctis mirantibus, Author
Faederis illatus Coelo; stimulavit amantem
Caietani animum, commune intrare sequenti
Aurora Odeum; sociis ubi fratribus, ardens
Isacio pectus ructaret carmine soli
Coelipetae laudes, hebraei, Epinicia plectri.
Non levis hanc, inquit, pudor est, concedere nocti
Adversae palmam; modicis quae sistere pigrum
Me potuit tenebris, tanti ut sublime triumphi
Delicium, hoc laeta fratrum exultante Camaena,
Negligerem; certa quam fert socordia noxa.
Haec dicens hylaris properat, totoque Dianae,
Inceptum mirantis iter, splendore volantem,
Attonitae exhibuit festiva Aurora Thienem
Parthenopi, cursuque dedit praevertere solem.
Mox petit Odeum: et posito, quod lanea praebet
Pennula praesidio; nil lassitudine longae
Praepediente viae; divini laetus honoris
[Page 163]
Augmento, Matutinas psallentibus horas
Promptus, et insomnis sociis se fratribus addit.
⟨6⟩ Nunc ite, et vestrae virtuti applaudite Coeli
Insomnes stellae: quas non infestat avarus
Morpheus, his facile est totum indulgere Tonantis
Obsequio tempus; sed quos contraria carnis
Nolentes quoque lucta premit, divina ferocem
Naturam si flamma domat; praeconia tales
Nobiliora decent: hominum vigilantia Coelos
Vincit, et haec vigiles offuscat gloria stellas.
Sublimi sint astra loco; sed pectoris ingens
Celsa Thieneus superavit Sydera splendor.
His facibus tumulum pulsat, fatoque propinquus
Hac sibi praelucet flamma: secura sepulchrum
Sic intrat virtus: non caecam offendit ad urnam
Incautos hac luce pedes, non pondere praeceps
Mortali ruit in tumulum: praetoria fati
Calcat ovans: illum mens tuta timoris ab aestu
Protegit, excelsaeque umbrant sua funera palmae.
⟨7⟩ Necdum fata canam: precor hoc concedite vestro
Pierides vati, prius ut quam summa Thienis
Deliquia exponam, extremis laudabile fatis
Vicinum quod legit iter, solerte Camaena
Discutiam. Sacros proceres quos murice vestit
Sidonio Romanus honor; communibus, orbis
Quamvis exornet, lacerat quoque purpura curis.
Horum unus fuerat (quem ne mea forte Thalia
Ignotum memoret; fuit is, quem postea quartum
Roma habuit Paulum: sidei fervore priorum
Pontificum zeloque potens: proprioque sequentes
Exemplo instruxit, quo sit splendore Latina
[Page 164]
Conservanda fides) illi graviora supremus
Cum Romae Princeps, rerum libranda referret
Pondera; sic animum Latiae praegnantibus Aulae
Oppressum tenuit curis; ut saepius illum
Panis ab assiduo sacri libamine; rerum
Arduitas, mentisque ingens abstraxerit ardor.
Non illum hic pietas, nec sacri intensa reliquis
Religio panis: sed quod reverentia Christo
Debita, propositae curarum cedere moli
Visa fuit; timuit cautus, nisi pectore prorsus
A rebus vacuo, sacros attingere praesul
Angelicae calices arae, puramque synaxim.
⟨8⟩ Distanti a Latio fuerat comperta Thieni
Ut primum, quamvis forte inculpata Caraffae
Religio; ingemuit sacrae mysteria mensae,
Olim dilectum non continuare sodalem:
Sat gnarus, qua luce frequens nos illius esus
Irradiat panis, recte quod rebus agendis
Affundit lumen, dubium quo robore firmat
Pectus, et heroos animum propellit ad actus.
Quapropter Latiam properat festinus in Urbem;
Et longum permensus iter, dilecta Caraffae
Ora subit: visumque procul spe Mysta Thienem
Purpureus, credens sibi Coeli e sedibus unum
Advenisse Seraph, dulci colla obvia stringit
Amplexu: fueratque illi cum nota molestae
Causa viae; advertit praesul quam iure putarit
Caietanum, aliquem de festinantibus esse
Aligeris, qui iussa Dei mandataque prompto
Expediunt cursu, et tenues ceu sparsa per auras
Fulgura discurrunt, cum mox redeuntia dicunt
[Page 165]
Adsumus, expectantque alios a Numine nutus.
⟨9⟩ Quo tamen, augusto Mystae fuit iste locutus
Mortalis sermone Seraph, cum accendere charum
Debuerat pectus, cunctos ut muniat esca
Angelica soles, nullumque relinquat ab Axe
Declinare diem, Christi non ante litato
Corpore, describam; poterit si nostra fideli
Musa Thieneos penetrare examine sensus:
Sic igitur demissi oris, vultusque modesti
Libertate gravis; miraberis inclyte praesul,
Quid me Campanis, inquit, pellexerit oris
Romuleos pulsare lares: me sola coegit
Cura tui, suaves cellae damnare recessus,
Et dominam invitis intrare sodalibus Urbem.
⟨10⟩ Me tua, quae nostris est inconsulta palaestris
Pertraxit pietas: animae fraudare palatum
Sanctum reris opus, sacri quam saepe fatigas
Esurie panis? postquam te augusta sacravit
Purpura, praetereunt multi, qui coelitis Agni
Intermissa tibi dicunt altaria, soles:
Nunquam vera mihi visa est, placuitque dolosa
Haec pietas: et quem tanti reverentia panis
Corripit accessum; color est, quem nostra procurat
Desidies: quas adversus timor obiicit umbras,
Sincerus contemnit amor; qui primus in ista
Imperat, et reliquis legem dat motibus, esca.
Adsit amor, satis est: soli haec debetur amori
Hostia: quin etiam libato sufficit Agno,
Hostia solus amor. ferves? accedere amantem.
Quis prohibet? si non ferves, accede; calorem
Iste auget, cumulatque cibus; nec tempore brumae,
[Page 166]
Cuiusquam labor est, grati qui suadeat ignis
Accessum; cur tu gelidae par imbribus Ursae,¸
Divinae captare potens certissima flammae
Praesidia, ingrato vinctas algore medullas
Exanimas, lethoque animos disponis inertes?
⟨11⟩ Hunc inconsultum ratio excusare veternum,
Quae poterit? rerum centena negotia totum
Fors rapiunt pectus? quo se gravioribus angi
Mens cernit curis, superae magis indiga mentis,
Luminis aeterni non proluet arida rore
Viscera? quo praeter Charites quas pendit amori
Humano divinus amor; prudentia, lucis
Copia, consilium, pleno se fonte propinat.
Invitat Numen, suavem accedentibus offert
Hospitibus mensam, blando dignatur amicos
Vultu convivas; et tu excusare latentem
Desidiem, curis animum scindentibus audes?
Vidi olim quando tua Mundum heroica claustro
Postposuit virtus; mitramque stupentibus aulae
Romuleae mystis, nostrae communibus umbrae
Mutasti votis; quanto fervore tremendam,
Qua pietate, quibus lacrymis accesseris aram:
Urgebatque novos hodie libata Synaxis
Suspirare dies; divini panis orexis
Tanta fuit, tanta interno dulcedo palato.
Vis rear, externo Tyrii splendore laboris,
Pectoris occultum passus languescere lumen,
Quod Coeli ignitum Latio ostro extruseris aurum
Quis modo te cogit veteres extinguere flammas
Quin potius veteres augere potentius ignes,
Te gradus iste tuus, Latii te commonet ostri
[Page 167]
Maiestas, Cleroque tuae fax debita vitae.
⟨12⟩ Cum sub claustralis modii cavitate lateres,
Se tua congeniti potuit fulgore nitoris,
Illustris cunctorum oculis committere virtus;
Cum publica admisit toti Pharus obvia Romae
Eximium lumen, lucere Quiritibus ardens
Cessabit pectus? sic condemnabit inanis
Religio, quae vera fides, hominumque probata
Commendat pietas? mystas descendet in omnes
Sic Vaticanis morum de fontibus, iste
Ingratus Christo, medicae timor absonus arae?
Esto, gravent nimio Latiae te pondere curae;
Haec sit cura prior: reliquas haec una resolvet:
Omni sole sacrae pectus componere mensae.
Audiit haec praesul; sed cui pietatis ad ipsum,
Primus erat mentis stimulus pertingere culmen;
Hortantis monito cessit: statuitque Thienis
Assidua fortem complere paropside suadam.
Hac palma exultans, inconsultoque timore
Edomito gaudens, domina festinus ab urbe
Discedit Caietanus; prius Exquilinae
Molis adorata, Petri cum limine, Nympha.
⟨13⟩ Nunc age, sublimes reduci dilecta triumphos
Instrue Parthenope: fortis tua maenia victor
Intrat, adorando pugnans pro pane strategus.
Caietane tibi quem Vaticana laborem
Purpura, quod Latii iactura notabilis ostri
Suasit iter; publico iam thure Latina rependit
Religio: meritisque tuis poscentibus, aequas
E Vaticanae fidei Phaenice corollas,
Augusti digno te illustravere Quirites
[Page 168]
Divorum titulo; dubiaque in luce morantem
Nunc clarum Indigetem laeto Tybris extulit orbi.
Caietane sacro quae nunc tibi manat ab Agno
Gloria, cum nymphis iunctus caelestibus, illum
Sectaris quocunque ierit? scio splendidus iste
Aeternae Titan urbis, melioribus ornat
Adstantem radiis: ductamque ad pinguia mentem
Pascua, nectareis saturam de fontibus explet.
Mortali quis adhuc vitae, immortalis ab isto
Fluxit fonte sapor! divinum fervidus Agnum
Mysta litaturus; totam huius nectare mentem
Versabas; dulcem solitus compluribus horis
Irritare famem: et plerumque triente diei,
Delicias Coelo lapsae perpendere quadrae.
Nec fieri poterat; quem tu constante probabas
Exemplo, verboque cibum; suavissimus ori
Quin fuerit; dederitque omnis compendia gustus
Caietane tuae ignarae torpescere flammae.
⟨14⟩ Sed iam lassa meae finem indulgere Camaenae
Plectra monent: dixi heroum quo robore pectus
Muniit: exponam veluti postrema, Thienem
Provectum tumulo visa est componere virtus.
Scissa intestinis Syren Campana gemebat
Dissidiis: populusque gravi violarat Iberam
Seditione fidem: Maiestatisque supremae
Impatiens, regale iugum quod amica faventer
Fortuna imposuit; tumida a cervice revulsit.
Hic Caietanus divinae protinus irae
Advertens Nemesim; multa prece fervidus orat
Numen propitium: et quo formidabile scissae
Supplicium plebis, placato Authore piaret;
[Page 169]
Crebrius ipse suum, fuit observatis acerbis
In corpus saevire flagris: quem iugibus udum
A lacrymis, tristis semper Metanaea tenebat.
Noverat ille etenim, quae sit sine lege furentis
Impietas populi: libertatemque rebellem,
Libertas sequitur culpae: nullusque tyrannus
Indomitae plebis magis insanire furore
Visus adhuc: effraenis enim quo pluribus haeret
Saevities; maiore suas ausu explicat iras.
Regibus id fraeno est, gnaris; plerumque tyrannos
Quod certus sequitur laesis pro civibus ultor:
Cum tamen a paena, quam tanta reposcit Erynnis;
Eripit ingratos culpae concordia cives.
Ius nullum hos, lex nulla ligat: quin perfida plaudit
Improbitas, meliorque reos fortuna secundat:
Laus quibus est audere magis, rabiemque tueri.
Quod facias impune scelus, trahit ipsa superbi
Dulcedo sceleris: quam nec tormenta, nec ignis
Evellunt culpam; sublatis legibus auget
Impia libertas: qua cernitur urbe sepultus
Supplicii fraenare potens servilia terror
Pectora; peccandi timor exportatur eodem
Sarcophago, duplexque unam timor occupat urnam.
⟨15⟩ Suspexit maerens tunc Caietanus amicam
Parthenopem Stygiis motam fervere procellis:
Et publicum ultrices scelus irridere secures,
Ingemuit, duxitque imo suspiria corde:
Offendique ista, grandi maerore ferebat
Libertate Deum, et publicae vestigia pacis
Deleri assiduis, pronis in funera rixis.
Tunc Patriae cessit pietas; cui Pluto cruentam
[Page 170]
Substituit, doctam populos turbare Megaeram:
Absolvitque scelus sibi quod mandavit Averni
Ordiri princeps, totam in crudelia plebem
Dissidia impellens: pulchrum rationis ademit
Humanae lumen; sceleri quo pronior omni
Impietas, pulso posset grunnire rubore.
Non aliter quam saeva tigris, quam forte prehensam
Venantes Numidae ferrato carcere claudunt:
Si pateant fractis inimica ergastula clathris,
Exilit inde ferox; furit, haec, hominumque cruentas
Exercet strages: quorum immansueta prioris
Carceris impressum tollit laniena dolorem.
Sic rationis inops ubi plebs adstringitur aequis
Regnorum fraenis; sanis mitescere septi
Legibus indociles, pro libertate soluti
Fractis colla iugis; immani strage furentes
Praeteritum cupiunt regum lenire timorem.
⟨16⟩ Sic Syren infida furis: iam libera nullae
Colla premunt leges; tota crudelis abuti
Libertate potes. Sed quid iurata Monarchae
Hispano, post tot caecae deliria plebis,
Parturiet calcata fides? est regia virtus
Subiectos servare; sed est quoque regia virtus,
Civibus armatam punire rebellibus urbem:
Ut regi parere prius quae noluit; ensi
Pareat, et legis plectat vindicta nocentes.
Sed frustra est, insana furis: male provida spernis
Regali servire iugo: mox perfida nosces,
Qualiter illustris fractis equus errat habenis,
Aut tigris {lexata} furit: sine vulnere nunquam
Nec tigris antiquas, nec equus subit integer aedes.
[Page 171]
⟨17⟩ Quos inter proceres, plebemque accenderat ignes
Infraenis levitas; pyriae laxata procellae
Tempestas docuit: duro violenta metallo
Ferrea prosiliit grando; quae plebis acerbo,
Sanguinis ingentes, fato, praeverterat imbres.
Innocuos unaque reos promiscua cladis
Obruit asperitas: iugulo, vitaque nocentum
Insontumque simul, ferienti mucro litabat
Regius Astreae; proprio si forte cruore
Posset inhumanos populi sopire furores.
Flevit, Avernali caput exarmante Medusa,
Parthenope, Stygiis ictos saevire colubris
Infidos cives: raptisque in funera pacti
Deliciis thalami, plorans irrugiit Hymen.
Ingemuit facilis natura, praeisse feroces
In tumulum natos: maestique in sera parentes
Funera servati; ultori data pignora ferro,
Rapta sibi tardi plorant solatia fati.
⟨18⟩ Parthenope formosa tuos non extera cives
Bella premunt; non lunifera tibi barbara classe
Insultat feritas; non diras Thracius ensis
Deproperat strages; tua te praecordia torquent,
Te tuus exanimat sanguis, civisque flagellat;
Propriaque immiti lacerant te viscera morsu.
Cerne tuas plorare nurus et florida sancti
Pignora portantes thalami: iam tendite paci
Illas optate dextras, quas nexuit Hymen:
Et publicam iunctis manibus iurate quietem,
Queis individuos thalami iurastis amores.
⟨19⟩ Dum sic Nympha furit, charos post fusa Thiene
Vota petit cives: rogat, obtestatur, amicas
[Page 172]
In nova concordes coniungere faedera dextras.
Sed frustra herous, publica pro pace, Thienis
Desudavit amor: populi mollire protervam
Duritiem, sacrae nequiit facundia linguae.
Seditio velut Hydra furit, cui gutture surgit
Multiplici capitum numerus, qui faucibus anguem
Lernaeum superat: septeno hic sibilat ore,
Illi est anguineo quivis pro vertice civis.
Demetat Alcides unum, petulantior alter
Succedit, peiusque novo vomit ore venenum:
Si face repressus Lernae subsistere serpens
Non valuit; lingua modicus septemplice, vires
Herculeas praesto sensit: quod perfida nostro
Seditio, aetherea pugnanti in iurgia flamma,
Restitit Alcidi; capitum qui prodiit ingens
Causavit numerus, quae non nisi morte Thienis
Extingui potuit: vix est mortalibus istam
Concessum letho damnare Heroibus hydram.
Qui tibi servavit tantam post funera palmam
Caietane Deus; servatae protinus urbis,
Dissidiis populi positis, dedit aethere laurum.
⟨20⟩ Sed prius infidae iuvat ipsa ab origine plebis
Flagitium, motaeque urbis cognoscere causas.
Impia tartareis emerserat haeresis umbris,
Germanamque scidit deluso Aquilone nefandus
Mysta fidem: sacrasque Petri, furiosus Averni,
Sacrilego Claves pede conculcabat Alastor.
Nec satis Arctoo tulit insanire superbus
Erro solo; tetigit, nimium furere ausa remotas
Hydra plagas, Stygiae rebiem proferre cathedrae
Solicita. Ausonias iam dente momorderat urbes
[Page 173]
Vipereo, haereticus Diti quas adderet anguis.
Iam fera Campanas labes afflaverat oras,
Tyrrhenamque suo petiit Syrena veneno,
Occhino spargente novae deliria sectae:
Quae tamen occultas ubi luce patescere fraudes
Romulea sensit; fideique in lance, relatas
E cathedra technas librari novit, adulta
In scelus Astreae paena; spectavit ovina
Tunc primum sub pelle lupum, praecone laborans
Haeretico Syren; hunc propudiosa recepit
Postquam Allobrogicae profugum sentina Genevae.
⟨21⟩ Saepe illum publico facundum ambone loquentem
Dissona Romanae fidei commenta, Thiene
Excepit: pronasque timens quod venit ad aures,
Nec penetret mentem virus, cogatque fidelem
Italiam Arctois mersam insanire procellis;
Et publico Stygiam sermone refellit Erynnim,
Et Latios monuit Patres, ut protinus hydram,
Infestum nec virtus adhuc toto ore vomentem,
(Nam timidum initio scelus est) non deside Petri
Maiestate premant: pravaeque phrenetica linguae
Dogmata damnatus tenebris immurmuret author.
Ut Vaticanam celerare tenebrio sensit
Infaustus Nemesim; iustae subtraxit iniquum
Vindictae caput ille quidem; sed sparsa per urbem
Semina damnatae fidei, quos nescio putres
Protulerant fructus, quales (ut opotuit) acris
Visa est adverso pietas horrescere sensu.
Tota impostoris maerens expalluit isto
Parthenope delusa dolo: seroque periclum
Advertens, Stygium miratur Alastora castam
[Page 174]
Tentare inventis potuisse infamibus urbem.
Parthenope Campana suo Circaea ferarum
Ingemuit spelaea sinu, spelaea Thieni
Observata uni: cuius mens candida tetro
Perculsa haereticae primum fuit ore cloacae:
Quo Latiae fidei praeclaro vindice, turpis
Castigata lues; pulsis praeconibus orci,
Expertem Stygii castam dedit esse veneni
Parthenopem, sibi flagitium nec tale timentem.
⟨22⟩ Effossis terrae, veluti cum martius ignis,
Visceribus, pyria latet occultatus arena,
Quo magis inclusam tellus tegit incuba flammam,
Sopitosque intus neget apparere furores;
Accensus pulvis maiori obstacula nisu
Circumiecta rotat: saxisque volantibus urbes
Exanimat, duroque procul replet aera nimbo.
Congrua conceptam sed ubi spiracula flammam
Excipiunt; certosque prius patefacta furores
Non cohibet tellus, nec clausum protegit ignem;
Fax inimica latens donata patentibus auris,
Grandia non nocuo solvit discrimina fumo.
Non aliter stygiae fraudes quibus omne sub umbris
Est robur; nec se patulo committere Coelo
Styx nisi lusa potest: quo se magis occulit, audet
Et magis, et caecis magis inclarescit in antris.
⟨23⟩ Non ego lustra Phrygum, nec Gnostica crimina, noctis
Praesidio promota loquor: quas turpis adibat,
Extorris Latiis factus Fraterculus aris,
Obscaenas taceo noctes; cum sole micantes,
Formidare Crucis, poterant sacra impia palmas:
Ante Crucem, aeternique iubar spectabile solis,
[Page 175]
Quando etiam quae Christi orti praecesserat ignes,
Nox fuit ipsa dies; faedae Stygis orgia, noctem
Affectasse scio; Bacchas, thyrsoque furentes
Maenadas, inferni quondam rea nomina cultus,
Si memini: obscuris quarum calor omnis ab antris.
Nec mirum adversam lucem qua Gratia regnat,
Styx quod laeva fugit; lucis, quam serus honestat
Naturae splendor, Ditis cortina repellit.
Horrida quis referet mediis celebrata tenebris
Orgia, tartareis aptas congressibus umbras?
Ore premo quales Romae Paculla sacerdos
Instituit, lucique dedit Pecenia noctes, (a)
Pierio vetitas calamo: quae Consulis ardor
Postumii, pleno prius execrata senatu
Sacra, Palatino volvit proscripta pudori.
Solem larva fugit, ne dum speciosa putatur,
Deposita pateat facies Stygis horrida larva.
Hinc sua ne clarus retegat mendacia Phaebus
Impia furtivis se protegit haeresis umbris:
Quam publicae si quando iubent exponere luci
Veripetae mentes; tenuis velut umbra, sereni
Impatiens solis, tenebras appellat, aperto
Condemnata die: tua sic Occhine remoto
Parthenope potuit deludere crimina velo.
Pura fides, nec amans tenebris inclusa teneri
Veri progenies, quaequae irritata serenum
Provocat ad solem, mendacis spicula linguae
Fraudis in authorem veri splendore retorquet:
Neve dolus superet propria se luce tuetur.
[Page 176]
Nec demum vigiles hoc in discrimine pressit
Caietane tuas Syren innoxia curas:
Propitiamque manum quam tu, promptique sodales
Apposuere tui, truncandis ocyus hydrae
Frontibus, aeterna memorat gratissima fama.
⟨24⟩ Ne tamen infestis, facilis plus illa pateret
Orcicolis; proprii perterrita mole pericli
Parthenope, statuit noscendis fraudibus aptos
Haereticis proceres: quorum opportuna potestas,
Vaniloquos, paenaeque metu, certaeque timore
Vindictae, errones sanis arceret ab oris:
Quod Quaesitorum fidei dixere tribunal.
Ursit Iberus idem princeps, ratus ipse Tonanti
Infidos, cives pariter fore regibus ipsis
Infidos: quos suscepti iurata lavacri
Culpat religio; facile accusabit Iberis
Principibus promissa fides: qui fulmina Coeli,
Et castigandis decreta immitia noxis
Tartara vana putat; terreni principis iras
Non minus eludet, credetque impune Monarcham
Fallere, et ultrices tuto irridere secures.
⟨25⟩ Haeresis elatae mentis manifestior index
Est, et paena simul: summis quoque regibus aegre
Subiicitur: subigat praesens nisi perfida terror
Pectora; deberi titulo sibi regia clamant
Sceptra pari: regesque vocant quos rustica duro
Naturae ruditas dedit insudare ligoni:
Dicentes: fuso Christus nam sanguine cunctos
Aequali redimens litro, velut esse sacratos
Vult omnes mystas; dominos sic omnibus ille
Esse dedit reges: libertatemque Redemptor
[Page 177]
Quam meruit cunctis, obsistere regibus olim
Depositae fidei, quam vi non iure dedere.
Verborum simili se maiestate tuetur
Haeresis: his Christi maeritorum pessima ludit
Fraudibus interpres: nulli est iniuria regi
Nec pravo Romana fides: vis subdita saevos
Sustinet, ulcisci indocilis sua damna, Nerones.
Haereticis faveat tempus, factoque probabunt
Ius esse in reges: verum est: calet omnibus una
Vera fides, vel nulla fides: hinc discite reges,
Quales expediat regnis adscribere cives.
⟨26⟩ Non ignota loquor: mihi tota Britannia testis:
Gallica sacrilegas ostendunt lilia fraudes;
Pannonici testis praesens est ira Gradivi:
Testis adhuc propria fumans Germania clade;
Et Morini testes, testis Mosa, Moldava testis,
Exitio humani generis, quos haeresis omnes,
In proprios docuit gladiis insurgere reges.
Te primum solii nuper violata Britanni
Profero religio: cuius condigna superbi
Restat adhuc sceleris vindicta: hoc crimine necdum
Coelica sudavit Nemesis: nisi forsitan aequa
Ultio vesanam punit, (non lene flagellum!)
Tam densa verae lucis caligine labem.
Qua tulit hic celsos rabies sectaria reges,
Reginasque fide! Nemesim non desinit aequam
Scotus adhuc clamare cruor: nurus inclyta stirpis
Liligerae, perversa tua Bolenia proles,
Fraude perit; cuius nive candidiora Britannus
Colla, rosae insontis fato demessuit ensis.
Infandum facinus! sed quod docet impia sceptri
[Page 178]
Ambitio, haeretici sanie polluta veneni.
⟨27⟩ Quid dicam proprio infidos in principe cives
Sacrilegas foedasse manus? tibi Carole sola
Haeresis, indignum illa Maiestate tribunal
Constituit: quo te regni diademate cinctum
Dixit iniqua reum plebis sententia regem:
Absolvitque scelus; publici cum luce theatri
Regia subiecto cervix data victima ferro.
Haec una haereticas placat satis hostia sectas.
Iam tamen haec memorasse piget: nam quale Britanno
Affulsit solio lumen! novus Anglica Princeps
Sceptra tenet, veteres fidei qui luce ruinas
Impleat, et Tamesi Tyberim Romamque requirat.
Nunc Rex verus erit, regni Caput esse Britanni
Nunc poterit, postquam posuit, Romamque remisit
Spirituale caput. Quae diximus irrita venti
Verba ferant; ardet caelestibus Anglia flammis,
Et formidatas superavit gratia poenas.
⟨28⟩ Adversas abigat regum vigilantia sectas:
Quaeque avido vestrum sistit haeresis ore {cruorem}
Sentiat oppositas vires: ne credite genti
Quae credit nihil: avertat vis regia Ditis
Praecones, et vera fides Romana triumphet.
Haeresis ardentes ad seditiosa Bohemos
Consilia incendit, decrectatoque benigni
Caesaris imperio, quod supposuere coronae
Regali caput, Arctoae quam postea sensit
Ter duplici lustro tellus Alemana, procellae
Causa fuit, longum sectis pascentibus ignem.
Liligeros fasces, validi diadema Sicambri
Audaci quoties fertus violasse Gradivo
[Page 179]
Impia Calvini soboles? sed florida regni
Sceptra inter, puros semper servantia ritus,
Flos Evangelicus securo robore sectas
Terruit oppositas, procerum quas plena favebat
Lerna, coronatas audax hebetare secures.
Romuleo Flos sole calens, plenum unde vigorem
Candoremque trahit: Latiae quoque lacte papillae
Perfusus, Coeli albentem servare pruinam
Felix: et primum Romae lac Virginis ipse,
Tartaream pressit stimulo candoris Erynnim:
Haereticos fidei quantumvis luce Dynastas
Subiicere exemplis fuerit regalibus impos.
Hosce Palatinis si Nupta Valesia taedis
Margaris accitos, connubia laeta cruore
Haeretico signare tulit, (a) cum perdidit uno
Hos populi vindicta die, tamen horrida nullo
Pestis adhuc extincta die: bibit ipse rebellem
Sanguinis infidi, pollutis Sequana ripis
Illuviem, laetusque: isto squallore cucurrit:
Nec tamen est exhausta lues. Rupella momordit
Regia fraena quidem, iusti sed nescia fraeni
Haeresis, indomitum pergit iactare furorem,
Sacratumque uncti caput irritare Monarchae.
Tot rerum post fata, novo fuit iste relictus
Alcidi labor: invictis qui viribus Hydram
Insequitur, iussisque procul regalibus arcet,
Calvinumque premit: iuste accessisse videtur
Debitus iste tuis splendor Ludovice triumphis. (b)
- Paulus Aemilius in Carolo. 9. Ad annum 1572.
- Ludovicus XIV. Galliae Rex.
[Page 180]
Sed non vanus adhuc maiora encomia vates
Concipio: secura tuis cum Lilia regnis
Iam vireant; pansis pelago quoque Gallica signis
Lilia, palmifera Victor plantabis Idume.
⟨29⟩ Quis fuit, impavidus quando iuga regis Iberi
Deposuit Flander, bellis immitibus author?
Haeresis una fuit, qua protestante, tumentes
Bellorum spumare fero Mavorte procellae,
Horrendum caepere: ratum est: ubi laesa laborat
Regnorum pupilla fides, ibi tota vacillat
Imperii moles: fidei si sola movetur
Anchora, communem quaevis rotat aura carinam.
Hic sua condemnet quae falsa Politica dictat
Dogmata, et Etruscae accuset mendacia pennae:
Desperent Latia, scripsit, sua regna Monarchae
Fortunare fide: (furor aut insania!) Thracum
Credulitate magis servari sceptra: nefandum
Aspidis Etruscae virus! (a) sic dicere possum.
Furibus, et saevis hominum praedonibus, aequam
Coelestem non esse fidem, Thracumque probari
Harpiis sectam, quos nulla coerceat aequi
Religio, carpatque vagas lex nulla rapinas.
Qua ratione igitur, causa non impare fretos,
Vestra reos mortis damnat sententia fures,
Quae vos absolvit? non vos pessumdata salvat
Iustitia; imperii, poenae, sed sola potestas
Subtrahit, aeternae quos respicit ultio flammae.
Nobilis ut proprios servet Republica ritus,
Rerum etiam iactura gravis non impedit; at vos
- Nicolaus Machiavel: in suo Principe.
[Page 181]
Numinis o sanctae, cuiusvis languida lucri
Umbra fugat leges: homini quasi maior inesset
Vis animi qua sceptra regat, qua regna gubernet,
Quam, procul est Coeli ut Rector divinus adaequet.
En sapiens terrena animus quam turpiter errat!
Cui stat sola status ratio, ratione laborat.
⟨30⟩ Non est regnorum augmentis adversa Quirinae
Doctrinae probitas: pravis affectibus obstat
Illa, nec humanas patitur brutescere mentes.
At quoniam vehemens in tantum excrevit habendi
Ardor, ut insanus nulla velit impetus iste
Lege premi; cum Coelestis sibi regula verbi
Obicitur, ratione reos quae corrigit aestus;
Haec sua vel princeps, vel forte minister avarus
Damna putans, clamat: populis non esse regendis
Appositas Christi leges: vel sudet honori
Ambitio, pravisque viis ascendere tentet;
Vel nimia caecum si forte libidine pectus
Aestuat; obscaeno cum vera resistat amori
Religio, clamant: non has pro principe, morum
Inscribi tabulas: sic cum brutalibus obstat
Moribus; augmento regnorum obstare putatur
Christi invicta fides, aeterni regula veri.
Pellat avaritiam princeps, contentus honesto
Igne, cupidineas solitas pervertere reges,
Condemnet flammas; atras depellat honoris
Ambiti nebulas; clara tunc mente decorem
Laudabit Christi fidei, dicetque regendis
Imperiis, Graium minus advertisse Solonem.
Qui fidei est author, pariter definiit idem
Et regna, et reges; quorum progressibus aptam
[Page 182]
Apposuit summa illius sapientia normam.
Hoc Latia est pietas, sub qua, et pulcherrima regno;
Et regi est secura quies: cui pacis amore
Regia cum populo certet subscribere virtus.
⟨31⟩ Noverat hoc sceptri princeps augustus Iberi,
Mutata qui regna fide, regesque moveri,
Tristibus exemplis didicit: quo mobile pacem
Servaret vulgus, regno solerter abegit,
(Unde etiam in reliquos serpit contagio cives)
Noxia pestiferas natas in iurgia sectas.
Sic Deus, ipsa status ratio sic recta reposcit.
Romana sic ille fide servare fidelem
Parthenopem voluit: certum quo fine tribunal
Figere decrevit, quo maturata Quirinae
Plecteret haereticas fidei censura phreneses.
Dignum opus, et dignas invicto Caesare curas,
Civilis furor elusit: medicamque benigni
Regis opem; speciosa putans aconita; feroci
Seditione reum, trahit ad fatalia vulgus
Dissidia, et sanis procerum conatibus obstat.
⟨32⟩ Quam sibi discordes animi peperere ruinam;
Regia cum publicos tentat vindicta furores;
Deplorat Caietanus: crebraque doloris
Additione gemens; robur vitale fatigat.
Tunc magis indoluit, scissam cum vidit in omne
Concordare scelus, fractis rationis habenis,
Parthenopem; peterentque pium communia Numen
Flagitia: unde prius mortali principe laeso,
Infinita simul furit irritata potestas.
Intense doluit, pleno quia mentis amavit
Conatu Numen: dilectio summa dolorem
[Page 183]
Aequalem generat: talis fuit iste Thienis
Maeror, ob offensum scelerum gravitate Tonantem.
Impiger est divinus amor: movet, incitat urit,
Fortiter impellit; lethoque simillima sacrae
Est virtus flammae: corpus premit, ipseque cedit
Haec urgente, animae nexum qui protegit ignis.
Caietane tui cum pectoris intima castus
Depascit fervor; valido accedente doloris
Supplicio, magis internos tibi promovet aestus
Impia Parthenope, pravis quae civibus aequam
Numinis accersit Nemesim: tantusque scelesta
E populi flamma divini accrevit amoris
Impetus; ut tenui tandem sub pectore claudi
Difficilis, celeres mens libera sumeret alas,
Syderaque indubio peteret suprema volatu.
⟨33⟩ Qui medius carnemque inter mentemque iugalis
Exurgit nexus, mediis affectibus ista
Unio subsistit: summum si sentit amoris
Laetitiaeque gradum; vel mens demersa profundo
Tristitiae languore gemat; mox unio sese,
Officio quasi functa suo subducere tentat:
Cuius ob excessum terreni agnata recedit
Corporis, ingenito vitae mens libera nexu.
Seu potius carnis tantus, mentisque iugatae
Mutuus est ardor; moveatur ut altera motu
Alterius: tristemque animum si sauciat acris
Languor; adoptatos morbi vis transit in artus.
Quod populare nefas animo maerere Thienem
Fecerat; unitum cogit pervadere corpus,
Tabe pari: caro lethali languebat eodem
Atque animus morbo: proprii mens gnara doloris
[Page 184]
Ignarum fato corpus corrumpit herili.
⟨34⟩ Aegrotat Caietanus: languentia febris
Membra petit: Seraphin! Superi! perpendite sacrae
Prodigium flammae: forsan fumante supremi
Numinis, in terras aliquis carbo excedit ara;
Atque Thieneo susceptus pectore, totas
Aethereo (quae sors!) succenderit igne medullas.
Unius aut Seraphin, plena cum thuris acerra
Immensum coleret Numen, studiosa Thieni
Dextera delabi Coelo permiserit unam
Accensi lacrymam thuris, quae corde receptos
Virtutum Angelicis sociavit odoribus ignes.
Haec Caietani febris est, quae lassa supremo
Membra paroxismo, tremulo languore fatigat.
Vos idem aethereae mentes, purissimus urit,
Exercetque calor, quas indivisa trementes,
Ardentesque adstare sibi Trias urget amoris
Perpetui affluxu: qua si terrena gravaret
Corporis improbitas, idem vos cogeret aestu
Aegrotare pari cordis sanissimus ardor.
⟨35⟩ Taliter ardentem mox accessere Thienem
Mortales medici, tactuque occulta procurant
Noscere deliquia: externos tamen ista repellunt
Ignitae mentis, fugiuntque incendia sensus,
Hic virtus nulla desudat Iatrica palma.
Fatorum proceres, sanandis strenua membris
Pectora, non miror, si forte doloribus apta
Herba Thieneis, lateat doctissima vestri
Scita magisterii, valeat nec discere morbi
Ipsius causam medicae labor ultimus artis;
Humanos sensus, humanaque lumina vitat
[Page 185]
Qui superhumanus calor est: natura stupescit,
Divina accendunt quam sola charismata flammam.
Phaebea hic virtus, hic grande Machaonis haesit
Parcarum imperium. Phaebi tamen ille minister,
Cui decumbentis primo explorare Thienis
Languorem licuit, visus nescire quod alter
Doctior inspiceret, multorum examine, fato
Quaerendam suadebat opem; iunctisque repertum
Consiliis morbum, certa expugnare medela.
⟨36⟩ Caietanus ad haec promptus respondit eadem
Qua decumbebat flamma: mea pluribus, inquit,
Est medicis, quorum totus stet pectore Phaebus,
Commendanda salusNote: correxi ex selus? tantine est debita putri
Esca solo? tantine cibus praebendus amicis
Vermibus, ingratoque fluens faetore cadaver?
Non patiar, gratos animo qui deside fructus
Rugosa nec fronte fero, solertia vestri
Muneris, aetati suffragatura procuret
Fila meae: nimis est quod pondus inutile terrae
Segniter expendi tot lustra recenseat aevi.
Ut corpus valeat, plane est contraria votis
Cura meis: nullus proprio mihi corpore maior
Hostis: et aethereas frangens caro livida palmas
Arcana Stygium superavit Alastora fraude.
Vultis ut immitem foveam regalibus hostem
Blanditiis? an non potius lethalia dirum
Damna subire sinam fati mucrone latronem?
Quae tamen offertis tenuis fomenta medelae
Amplector, quibus impositum mihi Numine pondus
Corporis adversi tolerem: compendia tritae
Admitto curae, vestrae adiumenta recuso,
[Page 186]
Consilio studioque acri quaesita Minervae.
⟨37⟩ Hic mirati omnes proprium quo pectoris aestu
Damnabat corpus, nimius licet urgeat omnes
Carnis amor; cuius, gemmis, auroque salutem
Praeferre, ingenitae non est rudis optio flammae.
Uberiore tamen Coeli communia gustu
Vota premens, odio fluxum cum carne ligamen
Caietanus habet: geminis purissimus alis
Librari suus optat amor, carnisque solutam
Mole, Deo plenam superis adiungere mentem
Non aliter, siccam quem rodens flamma cupressum
Inequieta furit, donec virtute caloris
Consumpta trabe, nativae ad fastigia Sphaerae
Avolet, ingrato per vim comes addita ligno.
Non lethi virus, non horrida Caietanus
Mortis tela timet, gnarus sibi corpus iniquum
Optato mucrone peti; certamque perempto
Corpore promittat mortis victoria palmam.
Ite rudes animae, superorum ignara bonorum
Turba, theatrales mundi, cum sole ruentes
Carpite delicias, longaeque cupidine vitae
Flectite lanificas tardantes licia Divas:
Non ego felices memoro quibus anxia multos
Vota rogant soles; felix cui luce cadentis
Contempta Phaebi, non intermissa diei
Unius, aeterno flagrant suspiria sole.
Hinc Caietano sola immutabilis aevi
Fax inerat, seras carnis pertaesa catenas.
⟨38⟩ Solicitus tamen ursit adhuc Caponius (aegri
Id medico nomen) febri ut lenimen adultae
Sumeret, et fractos mulcaret mollior artus
[Page 187]
Culcitra, straminei spreta scabredine lecti.
Caietanus ad haec: quantum vos vana salutis
Torquet cura meae! periturae est noxius omnis
Carnis amor: nunc nunc tumulo vicina premantur
Membra, sepulchralem domitus ruat hostis in urnam.
Assiduo gemitu caro si despecta queratur
Id morbi lenimen erit: mea questibus istis
Mens laeta exultat: placitis contraria vestris
Vota gero, sed quae melior sit flamma, docebo:
Vos favor impellit carnis, me pectoris urgent
Illecebrae; nunc vestra peto suffragia: iustum
Proxima decrevit cui Numinis hora tribunal,
Spiritus extremae crucis immortale relinquet
Praesidium, quo mox, carnis damnanda cibandis
Vermibus, ignave sanies peritura quiescat?
In cinere extinguar, Cilicique reperta colono
Suavius extremo aptabunt me stragula fato.
⟨39⟩ Cur cinerem fugiam, pulvis mox ipse futurus
Ingratusque cinis? solitum cur stramen ovino
Vellere commutem, fati qui nocte propinqua
Incipiam longum dura tellure soporem.
Haec dederat venis iam frigescentibus, ingens
Interior responsa calor, quibus ille suprema
Despectum propriae carnis signabat arena.
Caietane gravi fratrum maerore, quietis
Aeternae raperis portu, quod ferrea tellus
Sit vita non digna tua: te larga tuarum
Virtutum merces Coelo collecta, beati
Faenoris excessum; a longe, positura salutat;
Invitatque veni, post tanta pericula, multo
Igne laboratae decus accepture coronae.
[Page 188]
⟨40⟩ Postremum tulerant iam fata immitia solem,
Languentemque probant mortali angore Thienem:
Ille tamen pulso gaudet moerore, cupitam
Tot votis venisse diem, solvique beato
Fine, triumphatae carnis consortia sperat.
Caeperat extremo violenta gravare Thienem
Assultu febris, quando praesentibus ille
Suprema sociis fertur sic voce locutus.
Primitiae dulces, nostri pars florida caetus,
Caelestis soboles, chari mea palma sodales,
Vivida divinam solum spirantia curam
Pignora, constanti non admittentia flamma,
Terrenos, veluti volucres, et lilia, census.
Adiunxit divina mihi quos dextera, fratres
Durate invicti; custoditoque fugacis
Despectu mundi, superis aptate serenas
Illecebris mentes: purum nulla angat honoris
Ambitio pectus: Coelo sua vota dicatae
Mentis lege premant, quae nec per inane vagantes
Dissipat affectus, nec vilia quaerit amori
Pabula; sed frontem quae lumine figit in uno,
Immotis vacuas ridens aspectibus umbras.
Inde venit fraternus amor: quos colligat idem
Terminus, atque eadem nunquam divisa beatae
Lucis meta rapit, scissas convivere mentes
Non patitur: queis semper idem non sectile centrum
Affectus et corda rapit; cum pectora flagrant
Igne pari, stringunt similes quoque pectora flammae
Unde peregrinas vario si fine moveri
Acciderit mentes, dispar ea pectora finis
Scindit, et adversas qualis distantia metas
[Page 189]
Dividit, adversas similis discordia mentes
Turbat, et internam tentat proscribere pacem.
Cunctorum sit meta Deus; mens omnibus una
Tunc inerit, quas nec saevae discerpere Ditis
Insidiae, poteritve ferus collidere livor.
Illaesam nostrae gemmam servate palaestrae
Pauperiem: feret indubios hac praeside census
Coelo nixa fides; pro qua iam provida multis,
Compertisque satis caverunt Sydera signis.
⟨41⟩ Hic Caietanum fari quoque plura volentem,
Vox et lingua suo veluti sat munere functa
Destituit: flentes socii sudore supremae
Luctantem, fulsis precibus solantur arenae.
Interea lassata suum cui lingua negabat
Obsequium; pallensque oris dicenda vetavit
Plura rigor; tamen internus tunc maxima sumens
Incrementa calor, multo vehementior aestu
Pervasit luctantem animam, sacroque petentem
Igne mori: veluti Phaebeo a lumine lecta
Annosa occumbit volucris Gangetica flamma.
Sed prius edomitum lethi quam frigore corpus
Deficeret; vitae quae danda in margine mandat
Adiumenta fides, vitalis fercula panis
Non segnis poscit: quod mox a fratribus aegro
Delatum vitae sumit dum gutture pignus
Triticeis velatum umbris, qualem hactenus Agnum
Esuriit; proprii vultus candore videndum
Appetit aeterna mentis dulcedine solem.
Iamque ipsam queritur lentis incedere mortem
Gressibus, optato pacis quae littore sistat,
Divinae flagrantem animam dulcore papillae.
[Page 190]
His moriens plenam fati maerore piabat
Deliciis mentem; cui inter vota beatae
Lucis, agonalem solvit mors flammea luctam.
⟨42⟩ Occubuit Caietanus; celerique volatu
Astra petit: vidit plusquam mortale beatam,
Francisci e specula, lumen circumdare mentem,
Hispani Petrus lux portentosa Pedrosi.
Cernit hic ingenti perfusum luce Thienem
Angelico cinctum obsequio super aethera ferri;
Cognovitque virum, cum mox exclamat: abivit
E terris hodie, quem res Romana, fidesque
Vera, sibi grandem doleat cecidisse columnam.
Occubuit Caietanus: fatalibus acta
Dissidiis Note: corr. ex dissidis Syren, vulgato accita Thienis
Funere, communi fletu emollita cruentas
Extinxit flammas: sacras spectare beatae
Exuvias nequiit mentis, contrita rebelles
Quin cito damnaret populi discordia rixas.
Expositum populi lacrymis mortale Thienis
Quod fuerat, civesque simul proceresque coegit
Paulinas iterare aras; ubi pressa furoris
Iurgia praeteriti, et veteres funebribus iras
Appendere tholis; ut maesto in funere partam
Aeterno legeret Syren anathemate pacem.
⟨43⟩ Parthenope pacem defuncto offerre Thieni
Solicita, oblato devincis munere fidum
Custodem patriae: fatalem talibus urnam
Floribus ornasti, quales nec Hymettia libat,
Aut Hyblaea favis infert turgentibus ales.
Egregios pacis flores! quos aethere missos
Syren nosse potes; superi sunt ista roseti
[Page 191]
Germina, quae Coelo admissum misisse Thienem
Non dubita; quam mortalis facundia linguae
Si rapere e Coelo nequiit, iam caelite potus
Ambrosia, divo multo facundior ore
Obtinuit, peperitque almam post fata quietem
E Caietani feretro fragrabat amicae
Pacis odor; cuius dum currit ad oscula creber
Cum populo primorum aestus, spirante Thienis
Coelestem virtute auram, furibunda vetusto
Corda ligata gelu, Martis fregere rigorem.
Hos etenim, memorata palam viventis imago
Angelica, et fluxae lucis contemptus; in unam
Coniunctos animam, dudum grassata coegit
Iurgia communi spolium sacrare quieti.
Hic proceres, civesque una, quos regia nuper
Fleverat armatos ardere in mutua Syren
Vulnera, coniuncti dextris nunc mutua libant
Oscula, et antiquum mutant amplexibus aestrum.
⟨44⟩ Regia conversa tunc urbs sibi reddita scena,
Fletibus humentes gaudens abstersit ocellos,
Laetitiaeque novum lacrymas convertit in imbrem.
Haec mirati omnes: et qualia sydera maestam
Irradiare urbem tandem caepere sereno
Aspectu, ingeminant: duplici num lumina grati
Tyndaridae affulsere, atris cum fluctuat umbris
Naufraga Parthenope? sed tempestatibus actum
Quis non miretur subito mitescere pontum?
Quis non exquirat causas, cur aequora saevo
Quae fuerant commota Noto, mox lenibus undis
Temperet aestivis veniens ex messibus aura?
Quam negat ingeniis noster solertibus orbis,
[Page 192]
Axe peto causam: verum est: discendit ab astris
Ista quies; grandique malo non impare flamma,
Dira perire novum iussit discrimina sydus,
Quod Coelo positum cuncti dixere Thienem.
Et Syren tulit: aetherea, quod sede receptus,
Praesentem pacis primo pro munere rorem,
Ad sua non segni stillasset gaudia dextra.
Tunc quoque Parthenope signum tibi grande futurae
Prosperitatis erat; spolium mortale Thienis
Antiqua Pauli dum condebatur in aede,
Quam sibi sacratam sub credulitate vetusta
Progenies Therapnaea tulit; quo regia Syren
Omine cognoscis, quod tempestate sub omni,
Attribuit Ledae geminis quod fabula natis,
Caietanus erit verum pro Castore lumen.
⟨45⟩ Iam tumulum tetigi; mandat mihi Castalis istic
Sistere Calliope: solum me vate supremum
Annuit apposito signari carmine saxum.
Siste Viator: habes, quod ab isto marmoreNote: corr. ex mormore discas;
Hac Caietanus iacet admirabilis urna:
Vicentina illum dedit urbs; Campana sepulchro
Composuit Syren: hoc regia fraena momordit
Civilis moriente furor: vivente recepit
Hoc Authore vetus vitae nova lumina Clerus.
Italiae Thracem monstrantem cornua Martem
Avertit precibus: Venetae contagia pestis.
Aegrorum obsequio pressit: vim perdidit illo
Provisore fames: isto sectaria cessit
Excubitore fides: puerum donante MARIA
Suscepit manibus IESUM: coelestibus ardens
Occubuit flammis: morbos, mare, vulnera strinxit
[Page 193]
Vivus adhuc; sed quae naturae impervia patrat
Mortuus; ingentes complent miracula fastos.
Perge Viator; et hanc spectasse attentius urnam
Ne doleas: scis quale est mors, et vita Thienis
Prodigium: cui te, vitae, certisque futuro
Praesidio fatis, precibus committe clientem.
Hoc mea, submissa carmen tibi Castalis offert
Caietane lyra: non quod me vate putarim
Posse satis digna promi tua gesta Camaena;
Sed tibi quod nostrae, quamvis insuave Thaliae
Obsequium servire sinis, gratamque benigno
Pauperiem spectas vultu; tua Caietane
Accipe devota sudata encomia penna.
THIENEIDOS FINIS.