1.
Ille ego, qui Veneto solitâ stagnare Timavo
Euganeâ cecini Phrygii positoris in urbe
Vota fidemque Viri, nec non Venusina coëgi
Barbita Dircaeum carmen resonare patronis
Gratum Caelicolis, Tuscum nunc missus ad Arnum,
Laxat ubi patrias sanguis Mediceus habenas,
Fata Palaestinae plusquam communia Nymphae
Fallacesque thori Solymaeas dicere taedas,
Iessigenae nuptae titulos uterumque potentem
Numinis et laetâ Mariam producere Cirrhâ
Invito non Musa iubet. Iesseus Avorum
Quantus honor regum! Quanta haec natalis Idumae
Gloria! Fecundi qualis sine semine splendor
Connubii, tumuisse datâ divinitus alvo
Cui soboles Deus est. Vestrum date, sidera, lumen
Et numeros da, Phoebe, tuos! Me dextra volentem
Flamma rapit tantae famam componere nuptae
Et resides animare Nuru Iesseide chordas.
pagina 2
2.
Alma nurus materque sacrae non innuba prolis,
Virgo, mone, si dicendi mihi copia veri
Illimi de fonte fluit, si laurea dignâ
Fronte viret; Cirrhaeus eris cui maior apertus
Fama latex, praesente tuo si Numine rebus
Consona Pimplaeo vox purior exeat antro,
Laeta adsis caleatque mei tibi gratia plectri!
Aura, sub Aoniis qua nulla beatior umbris,
Afflatu spem vince tuo! Caelo orta decebat
Virginei solam postquam te laurea partûs,
Es laurus spes una meae: tibi, suave canorae
Iste meus gaudet supplex labor esse columbae.
3.
Nec te Virginei, Iosippe, tacere iugalem
Connubii fas esse potest: eris aequa canenti
Materies, quantumque valent mea carmina, iustae
Deses erit numquam praesens industria famae.
Te placidum nostris conatibus esse, virorum
Summe, peto: tu plectra move, tu pollice fila
Tende, tuum atque tuae nomen sortita maritae.
4.
Vos quoque, Pierides, si qua estis vatibus aequa
Numina, Pierides, Scythico si libera rupto
Versatis iam colla iugo, iam reddita vestro
Est prior Adriadûm si sanguine gloria rivo,
Carminibus faciles, quâ liberiore potestis
Purgataque feris Thracum stridoribus aurâ,
Aspirate meis! Et ne Rhodopeius ultra
Instabiles vos terror agat, concedite, Nymphae,
Tutricem vestro Mariam considere Pindo
pagina 3Et Dominae iustos lauro componere fasces.
5.
Flagitium quod fecit Hymen, primamque iugalis
Quam pestem transfudit amor. Novus, aequior, orbi
Prodiit, opposito veterem molimine labem
Proscripturus
1 Hymen: Iessei haec stipitis alta
Maiestas, ubi ramus erat, frondisque propago
Sanctior, augustis produxit foedera taedis.
6.
Sed prius antiquas Stygioque vapore iugales
Afflatas dabo nosse faces, constante vetusti
Connubii fumo gravidam referente doloris
Aeterni nubem, octavum dum saecula lustrum
Conficerent: quibus et vetiti fallacia pomi
Torsit Adameos cineres oculisque petita
Fatalis species os inconcessa fefellit.
Hinc manibus vindex populata nocentibus arbor
Felici de sede ream procul egit orexim.
Sed spectasset Adam vetitum sine crimine germen
Cavissetque scelus, nisi quae temeraria suasit
Delictum coniux, ne quid deberet Adamo,
Pomum pro accepta properâsset reddere costa.
Durum principium, mulier, tibi contigit, unde
Imperium nec molle tuum est: tibi cedere victus
Debuit atque tuam primus deflevit Adamus
Duritiem pomo tot perdere dona iubentem.
O fallax! O triste, dedit quod femina pomum!
Quaeque soporato vigilans minus aequa marito
Exitium pro dote tulit, prius illa cubantem
Munificum sortita virum, cum cordis apertum
pagina 4Formandae sineret latus exossare puellae.
7.
Hortus erat, sed parte orbis qua consitus ille
Hortus erat, nec scire mihi neque dicere versu
Nunc facile est. Te, quem illius vernantibus horti
Pro foribus statuisse Deus ferturque micantem
Vindicibus flammis manibus posuisse machaeram
Advoco Custodem: “Ignaro tu suggere vati
Quas rerum ignotas mortalibus abdita formas
Protulerit tellus. Luctus quod nescia vitae
Innocuae statio, pleno dabat ubere nectar?
Quis fuit hic florum color et quam nobilis auras
Commendabat odor? Vitae quod fronde pependit
Germen et aeterno quae vis fuit indita pomo?
Quas dives regio, quas felicissima terrae
Portio, non visas – heu! – nobis occulat horti
Delicias? Primas quas climate solis Eoi
Excipiat flammas, sed quas aequalibus auris
Temperat, aeterni non errans gratia veris?
Haec ego non vetiti ut subeam penetralia claustri
Vota fero: lata hos ausus sententia damnat
Numinis irati, foribus rotatilis ardens
Accessum romphaea vetat teque improbus aequo
Est procul ut credam Custodem fallere dono.
Quid tamen hoc spectare mihi prodesset, amice
Exponam, Custos. Numen bona tanta sereno
Intuitu si nosse daret, quae perdita primi
Flemus adhuc errore patris, quem coniugis ardor
Immodicus laesit, scirem meliusque notarem
pagina 5Insereremque animo melius quae damna voluptas
Unius sceleris, labisque licentia mortes
Istius quas una dedit, felicibus horti
Pulsos deliciis, mentis caligine pressos,
Caelesti Charitum quae nos privavit amictu.
Hac hausta damni specie, grave foedius omni
Horrerem magis angue scelus noxasque caverem.
Insuper ut scirem, quod nunc cognoscere primum
Est animus, quas Virgineae (quae vestra beati
Aligeri Regina audit) praetexere famae,
Moliri quam certus eo, de stipite laudes
Inspecto possem. Neque enim levis inde puellae
Gloria, conceptum per carmen itura, veniret:
Cernere Palladias vetito cum germine frondes
Augustae quae prima fuit victoria matris,
Humanaeque locum cuperem lustrare ruinae
Materna unde illi nata excellentia, viso
Doctius ut Mariae titulos ordirer ab horto.
Castigata patris sed me quia
2 sedibus istis
Expulit ingluvies aditumque immota Tonantis
Desperare facit Nemesis, da pectore saltem
Hanc, flammis armate Vigil, comprendere rerum
Ignotam seriem: hoc, Ales venerande, revela.”
8.
126 His ita prolatis subitus per maesta cucurrit
127 Ossa pavor gelidusque tremor perrupit in artus,
Armatum Custodem horti testatus adesse
Aligerum; sensimque novus cum lassa levaret
Membra vigor, vox ista meas pervenit ad aures
Pervasitque animum: “Studii quae tanta cupido
Inflammat mortale genus? Foret incola felix
Horti istius adhuc quae me custode tenetur
Clausa voluptatis statio, nisi vota sciendi
Immodica, ad vetitam fructus ardore rubentem
Haesissent pudefacta trabem. Male provide vates,
Praeterito nimios fato preme pectoris aestus!
Mene putas ergo tibi notum authore futurum
Quae prohibet te scire Deus? Comprendere visu
Suspirabis opes, munit quas flammeus ense
Ales et augustas cingunt quas ignea sedes
Valla, reo sceleris speras attingere sensu?
Scire sat est, quae nosse sacri tibi Codicis author
Prodidit Hebraeus, vel quae ratione sagaci
Ingeniive potes conatu addiscere, tenta.
Quod vero Dominae Reginarumque supremae
Maiores Mariae posses educere laudes
Palladiae trabis aspectu, tam suave virentis
*,
Vitantisque simul labris concedere germen,
Divinam veritae legem, tibi suggero, vates,
Invisâ quo fronde queas extollere matrem,
Finge animo quodcumque vales et concipe maius
Mente Bonum, suave et pulchrum, quod summa Tonantis
Moliri possit virtus, quod compare semper
Multiplica argumento, donec perspexeris omnem
Consumptam numerorum artem. Proh! Quale venustum,
Dulce, suave bonum, mirumque exurgeret inde!
Quo multo minor iste, meo qui clauditur horto
Est decor et gustus. Virgo tamen omnibus istis
Propositis rerum illecebris, quas tanta bonorum
Colligeret moles, procul est ut lumine solo,
Si vetitum divinum inerat, dignata fuisset.
Finge pari numero poenas et verba dolorum
Omnia, quae Numen pro lege subire iuberet,
Post minimae maculam labis; durasset in istis
Virgo malis potius, quam sese exolveret inde,
Cum posset, modicae quamvis formidine noxae.
Talis erat Mariae Authori connexa voluntas.
I modo, ne qua meae feriat te flamma Machaerae.”
9.
Hoc ego compositus genii sermone loquentis
Attonitusque haesi atque minis perterritus ultra
Nil volui, sed vota animi inconsulta reliqui.
Quas potero tamen ipse novo stimulatus ab oestro
Ignotae telluris opes et commoda pandam.
10.
Hortus erat, divino unus qui consitus hortus
Ingenio curaque fuit, mirabile tantae
Artis opus. Quo nata recens formataque gazas
Intulerat natura suas hominique paratae
Hic positus propriaque orbis velut arce locatus
Commoditatis apex spatiumque per omne decenter
Extensae quae molis erat diffusa bonorum
Copia, plantato coniuncta accesserat horto.
Quodque omnis tellus tulit, haec tulit omnia tellus.
Ver anni mensura fuit, nec vere sub isto
Defuit October. Suavi si germine fetas
Vidisses ubi stare trabes, gravis illa putasses
Autumni dona. Undantes si cernere velles
Floris odorati campos, hic Chloride pleni
Stabant veris opes, gelidis neque flatibus Arctos
Incubuit fervens Lybicis neque solibus aestas.
Hic caelum sine nube fuit, sine frigore mitis
Aethra, pruinosum gravis infamare Bootem.
Hic Zephyri, molles animae placidumque minorum
Ventorum, nequiit quod laedere corpora, murmur,
Tellurem assueti plantasque fovere virentes,
Ridentis fuerant aethrae suspiria venti,
Qualis in Hesperium, Titan ubi mergitur, aequor
Aura venire solet qualisque aestate serena
Advolat optatus maturis messibus aër.
Terrori nulla umbra fuit, sed amica sopori
Intervalla dabat, suavesque diurna redibant
Conciliaturae somnos post otia noctes.
Nulla molestorum nimborum incommoda sensit
Plena voluptatis regio caeloque ruentes
Nescivit pluvias, sed fons Paradison habebat
Qui medium largas, omni de parte fluentes
Suppeditabat aquas: suus unde est floribus humor
Praesensque arboreis aderat radicibus unda.
Lympha haec sive mari, ignotis egressa viarum
Flexibus, in fontem Paradisi gurgite pleno
Surgebat, seu forte prius suscepta profundo
Telluris gremio, quod sese immanibus intra
Dilatat spatiis et pleno fornice ructat
Quod biberat laticemque aperit, qui postea multis
Effusus crescit spatiosa in flumina rivis.
Scinditur in grandes fluvios fons iste, latentis
Ingens uber aquae, vel mamma undantis abyssi,
Emittens purum posita salsugine rorem.
E rubeis veluti, quae sunt in corpore, venis
Feminea elapsus concurrit ad ubera sanguis;
Sed lactis candore color propriusque cruoris
Mutatur sapor et guttas quas mamma recepit
Sanguinis, has dulci variant humore papillae -
Non aliter fons iste salo dilapsus abibat
Profluus in dulcem placituram faucibus undam.
Hanc prata et flores et fetae germine plantae
Mansuetumque pecus pictaeque bibêre volucres.
Post etiam (ingentis fuerat quae copia fontis)
In terrae reliquum se diffusura, quaternis
Cursibus exibant collectae in flumina lymphae.
11.
Nec tamen exilis fluviorum â nomine grandi
In fontem manabat honor: nam Gange propinquos
Obiectosque sibi Phoebo post terga cadente
Memnonas exhilarat gemmis pretioque micantis
Natalis terrae gazas testante smaragdi.
Aegyptum Nilo nutrit, qui egressus ab horto,
Ignoto terrae primum sorbetur hiatu,
Atque alios aperit fontes, crudelia contra
Regna, rudes morum populos, ubi murice longo
Saxa procellosum frangunt spumantia pontum,
Horrida Lusiacis maria infamata carinis.
Aequore proiectum longo semperque petitum
Fluctibus adversis, tandem feliciter orsis
Atlantis tentare caput, modo pervia nautis
Saxa, bonae stant voce spei. Dixêre Pelasgi
Acronoton, procul Aegocero, flat nubilus Auster
Ad montes ubi Luna tuos, Vulcania nactos
Torridaque Aethiopum magalia montibus ipsis
Subiectae produnt vasta se mole paludes,
Unde nova emergit bis natus origine Nilus.
Inde per adversos scopulos sine more ruentem
Excipiunt gratum, sed adhuc torvo ore minantem
A saxis, quibus ille fremens spumansque cucurrit,
Thebaicae faciles spondae, Meroesque propinqua
Prata salutatum fecundis Mempheos arvis
Immittunt: campos permittit apricaque Memphis
Rura modumque vetat crescendi ponere ripas
Septeno demum pontum bibit ore, sed uno
Pellaeas lambit turres sterilemque Canopo,
Isiacis non parcus agris non nuntiat annum.
12.
Tigris et Euphrates horti de fonte soluti
Armenias Taurumque lavant et vivit utrisque
Bellator Chaldaeus aquis ubi gurgite lecto
Ambo Semiramias gaudent potare columbas.
Post unâ eiusdem ripae contentus arenâ
Nomen Achaemeniis abscondit uterque sub undis,
Quas Paradisiacis debent vada Persica lymphis.
13.
Consitus hic variis grato fuit ordine plantis
Hortus et exacto quincunce virebat aprica
Pomorum species. Nec dispar floribus ordo,
Graminibusque fuit; plantisque insidere pictae
Assuêrant, molles homini parêre volucres.
Huius iussa sequi pariter festinus amabat
Instinctus pecudum, quae post uberrima ventris
Pabula, conceptis blandis ad gaudia rixis,
Invito numquam poterant custode teneri.
Hic leo mansuetus pardique ursique catenae
Arbitrium Rectoris erant: sine caede benignae
Et sine lite ferae et crudeles protinus iras
Nutibus humanis promptae submittere tigres.
Nulla fuit natura nocens nullusque ferarum
Dissidiis livor, nisi cum fortasse tenelli
Fronte coniscantes strinxissent cornua capri.
14.
In medio, qua maior erat florumque venustas
Plantarumque color, gemina excellebat opacis
Frondibus atque suis gravis utraque fructibus arbor:
Una mali pariterque boni libata scientes
Reddere dicta quidem; sed non vis indita plantae
Ista fuit, Stygius sic illam expressit Alastor.
Hoc etenim postquam eductum fixisset in horto
Mira faece hominem cunctosque dedisset ad esum
Arboreos fetus, vetitâ solum arboris huius
Usurâ Numen, poenam quoque dixit edaci
Mancipio: quae si peteret propriaeque litaret
Poma gulae, praesente necis temerarius ictu
Concideret furor et sobolem tangente paterni
Peccati macula, parilique ex semine poena.
Iuncta scientificis arbor fuit altera ramis,
Quae terreno homini suapte in sua fata ruenti
Praesidium vitale daret semperque venustum
Corpus inocciduâ faceret florere iuventâ.
15.
Haec erat – heu! – modicum, sed duratura beati
Maiestas horti: felix sua prodigus horti
Si bona novisset cultor felixque fuisset
Posteritas. Sed quaeso, oculi, ne flete, cadentes
Sistite tantisper lacrymas! Sors dira! Colono
Faece Damascena genito traduntur amoeni
Deliciae Paradisi: iterum, rogo, parcite molles
Luminibus lacrymae! Deus, ah Deus optimus ille,
Munificus Deus, has omnes indulsit Adamo
Felicis telluris opes similique futuram
Sorte beaturus sobolem, modo (lege tenendum
Quod fuerat) ne Palladiae se germine plantae
Perderet acceptâ vetitis ex frondibus esca.
16.
His tamen externis opibus maiora fuêre
Dona animi, quem perfecto subiunxit amoris
Igne Deus, cui aethereae par gratia menti
Credita. Qua solâ tangebat sidera, felix
Naturae; quaeque hanc procul excessere, bonorum
Possessor, Charitum donis sublimis Adamus.
Et tamen – ah! – nunc flete, oculi, peccavit Adamus:
Redditus aeger, inops, laesamque sequentibus asper
Naturam aerumnis atque hanc superantibus una
Dotibus amissis, nudum invisumque remansit
Plutoni spolium: quâque ille resurgere posset,
Subsidii nulla est meritique relicta facultas.
Prostratum veluti et languens sine robore corpus
Surgendique impos multisque intrantibus ipsa
Viscera confossus plagis, vix ducere vitam
Sufficiens maerebat Adam, nec habere faventem
Aegrotus qua posset humo se tollere, dextram.
Infelix potuit similique incauta bonorum
Iacturâ coniux et stirps ventura iacebat.
Posteritas animanda pari subiecta flagello
Numinis irati, non cessatura trahebat
Supplicia, aeterno poenae doctura labore
Quam durum est pecasse semel, iustissima laesi
Quam graviter vetitum crimen ferit ira Tonantis.
17.
Omnibus aerumnis sed saevior illa nocebat,
Placandi aversum quod nulla potentia Numen,
Auxilii spes nulla foret. Pro crimine donum
Quod valuit par esse Deo? Num forsitan esse
Ipse reus potuisset homo? Peccantis et hostis
Par ratio est, neutri debetur gratia. Forsan
Aethereae virtus mentis? Sed et aliger impar
Huic merito est; tantoque minor, quantum ipse Tonante
Est minor offenso: solum Deus alter habere
Par meritum, qui sese humilis submittere, nostra
Tam grandis fieri vellet pro labe rogator.
Et frustra talem visum est sperare salutem,
Nam Deus est unus. Poterat sic tota videri
Conclamata salus: nam quis comprehenderet umquam,
Angelicae quamvis dotatus acumine mentis,
Tam procul immensa quod cum pietate scientis
Numinis ascendat moles, reperiret ut aequum
Peccati pretium, se submissura quod ipsi
Offenso divina daret persona Tonanti?
Quod veniae inventum summa ut Sapientia vidit,
Amplexa est Pietas statuitque ut
* labe soluta
Immerita adversi properaret ad oscula servi.
18.
Labis erat pretium quo non felicius ullum
Aut bonitas divina dare, aut sapientia posset
Concipere. Aeterni proles est unica Patris,
Fecundae soboles mentis, commune Parenti
Naturâ Verbum, nec falsa Tonantis imago,
Quam generata facit solum persona loquente
A Patre distingui: caelo hunc deponere Natum,
Hunc hominem fieri voluit Pater. Ille iubentis
Imperio non lentus adest: numquam irrita Patris
Reddidit arbitria hic Natus, quibus una voluntas,
Par placitum spirantque unum constanter amorem.
Iussa igitur nostrae, aeterno consortia nexu,
Filius admittit carnis, nec hypostasis impar
(Mirandum dictu) formis est una duabus.
Hic nasci de matre Deus fierique – stupendum! –
Mortalis voluit Deus, aequum ut reddere posset
Pro culpa pretium moriensque in stipite primam
A vetito lueret venientem stipite noxam.
Plausit io Caelum: et tantae pietatis ovantes
Caelicolae decreta probant et carmine Numen
Concelebrant, quod Tartarei livore cerastae
Prostratum aeterno damno solvisset Adamum.
Verbum tunc hominem fieri, tunc carnis amictum
Vellere divinum similem peccantibus Agnum
Spectandum terris voluit Pater, unde perennem
Faex hominum peteret vili dape perdita vitam.
Tunc etiam culpae pretium purissimus Agni
Decretus cruor est, tunc et dignissima Verbo
Electa est mater, generandae conscia prolis
Sola quidem Virgo, nisi quod divinus adesset
Ardor adorato ventris pro germine sponsus.
19.
Sed quanta haec genetrix? Superi, vos dicite! Fallor!
Nec vos sydereae novistis dicere mentes,
Nec penetrare animo tantae miracula matris!
Divitias Caeli, Charites, peccare potentis
Ornamenta animi, vestras haec una, beati
Aligeri, superat flammas: quod gratia cunctis
Luminis ardorisque dedit, minus esse videtur
Huius ut augusto possit par esse decori.
Condicio hanc vestrae superet licet inclita mentis,
Caelestis quibus est terraeque ignota venustas,
Attamen illa suos veluti regina ministros
Maiestate praeit, potior sic luce coruscat:
Talis divinae delecta puerpera proli
Regia progenies, Iesseus origine sanguis.
Hanc Deus atque unâ istius de ventre puellae
Venturum germen caelestibus ante colendum
Exhibet Aligeris. Quibus et pro principe dictum
Unigenam, Matrem, Dominam praescripsit iisdem
Reginamque coli, Mariam quam nomine dixit.
20.
Virginis augustae Sobolem, immortale quod una
Numen erat, Regem accipiunt: par omnibus haesit
Sensus, adorandum venturum in membra Tonantem.
Sic statuêre quidem; sed postquam sedibus altis
Praecipites cecidere animi, cum scire superbis
Damnatisque datum geniis, super astra levando
Terrigenum caeno vacuique sedilia caeli
Aethere proscriptis pro mentibus insessuro
(Qua ferus imbellem serpens prostravit Adamum,
Haec illa invidia est) Verbi divina quod esset
Maiestas eadem terras pressura, leonum
More furunt saevasque tigres superare calentem
In rabiem versi, cultum damnare priorem
Intrepidi Messiae odio velut ante parentis
Reginae, plenis livoris mentibus ardent.
Namque ministrorum officiis ubi subdere summae
Se Matri debere vident, non omnibus idem
Cultus erat pietasque huius regale vereri
Culmen et impositum sibi pars non maior honoris
Detrectabat onus; quorum prior ille superbus
Lucifer obniti Marianis fascibus audet.
21.
Parcite, Pierides sacrae, si dicere primo
Aligerûm hanc noxam mihi non invidit Apollo:
Saepe vibrat tacitum laurus Parnassia lumen,
Fatorum quod nube latet Phoebusque minori
Saepe sonare lyra rerum praeconia mandat,
Aurata voluit quae non testudine tangi.
22.
Antitheus proprii delusus imagine vultûs
Et mentis specie elatus summoque nitentis
Ornatu tumidus gazae humanaeque revolvens
Naturae cineres cui se submittere cultae
Debuit obsequio Matris, fuit ausus honoris
Virginei quassare iugum. Indignaque videri
Id ratione peti insanus proclamat et ipsum
Infamat Numen, sibi quod mandaret inepto
Cultu terrenam Sobolis praeferre parentem.
Mox sese ad socios vertit quibus aequa superbis
Mens inerat, tumidaque illas sic voce rebellis
Alloquitur sectae princeps: “Huic ergo creari
Nos decuit probro? Superis regionibus ortos
Nos voluit Numen, tantùm ut demissius altas
Deprimeret mentes? Num servitura, venustae
O animae, nostra haec illi sublimia matri
Sunt decora? Humanae faeci famulabitur iste
Spirituum splendor, terraque lutoque coactae
Mortali massae, tenebris tam nobile lumen,
Immeritum aeterni cultus praestabit honorem?
Feminea ipsi homini quoque formidata feremus
Imperia? Et mulier, luteo subiecta marito,
Praeferri aethereis etiam virtutibus audet?
Quod soboli assumpsurae hominem se prona voluntas
Subiciat, non est homini accessura, sed uni
Adveniet latria Deo. Quod vero feratur
Praeceptum, tenui quo flatu animata, clientum
Aligerûm obsequio, sceptris aequata colatur
Feminei levitas sexus, tolerabile fiet
Naturae opprobrium nostrae? Quod femina fasces
Ambiat immeritos celso nobisque verendo
Quod sedeat regina Throno nostrumque superba
Arbitrium cervice premat? Temeraria sceptri
Ambitio Aligerûm non est habitura clientem:
Nam nec ego nec vos, socii, foedabitis isto
Servitio caeli decus immortale quod estis.
Legis ubi latae ratio, si luminis hausta
Copia divini vetat ignorare minora
Arbitrio maiore regi? Nunc unde profecta est
Haec iusti series, qua lege Tonantis aberrans
A vero placitum nos, praestantissima caeli
Lumina, terrenae subigit servire puellae?
Est genetrix augusta, parens est Numinis – esto.
Non tamen illa dea est: natura excellimus omne
Quod non est Deus, indociles servire minori
Imperio. Rerum pulcher confunditur ordo,
Si modicus praesit stellis maioribus ignis.
Astrorum vigiles superat quod lumine flammas
Delius, imperii certat pro sole potestas.”
Dicenti applausit pars magna fidemque spopondit
Antitheo: nutant plures, quibus impia necdum
Suaserat ad plenum Numen non ferre voluptas.
23.
At princeps Michaël iussa
3 observare Tonantis
Impiger et placitis quae suasit apostata Daemon
Adversus, comites tali sermone tenebat:
“Nescitis quanto, socii, vos lumine plenos,
Quanto immortales animos splendore beavit,
Naturae quot dona dedit, superantibus ipsam
Muneribus naturam auxit suprema Creantis
Maiestas? Fuimus purum nihil: ille potenti
Productos virtute, ista regione micantis
Empyrei fixit naturaeque ordine primos
Constituit. Sed adhuc alius quoque suppetit ordo
Et maior naturae opibus, quo tendere votis
Nos decet atque animo non detrectante Tonantis
Imperia, alterius lucis meliora mereri
Auspicia immotumque oculis comprendere lumen.
Haec nondum stabilis lux est, quâ nostra tuetur
Tot donis instructa acies. Nec labilis iste
Nos fallat splendor: qua vult nos luce beari
Numen, ea aeterna est, quam si contemnere vecors
Est animus, poena est spreti specus ima Tonantis
Multa revisuri terras post saecula Verbi.
Est felix oritura Parens, quam noster et orbis
Rector adorandam cunctis iubet esse fideli
Cultu Reginam, quam tot caelestibus Author
Divinus cumulatam opibus vult totius esse
Naturae Dominam Charitumque ingentibus auctam
Divitiis, rutilum componet gratia solem.
Ecquis erit, curvo venerari hanc poplite matrem
Qui renuat? Prout iussa petunt divina, colendae
Aequa favet legis ratio: maiora praeesse,
Inferiora regi. Quis matre excelsior ista
Aliger esse volet? Quo quisque propinquior almo
Authori est animus, tanto maiore potitur
Iure potestatis: propior quisquamne Tonanti
Matre Tonantis erit, quorum communis utrique
Est sanguis? Merito caeli terraeque coronam
Huic aeterna dedit ventura in viscera Proles.
Ambitiosa nec est Virgo, quae Numine sceptrum
Decernente tenet: vitio non possidet illa
Imperium, regni princeps cui regula, Numen.
Primus ego statuo genua incurvare parenti.
Inferior nobis terrâ vitale sepultum
Lumen habet nostrique animi natalibus impar?
Dicite, caelestes animae, vos aurea caeli
Progenies, vos et rutilum superantia solem
Lumina, quid facimus? Purum nihil: inde profectus
Est nostrae virtutis apex: quod Prima Voluntas
Iusserit, id sumus. Aetherei quoque culminis ignes
Novistis fas esse Deo carbonibus atris
Mutare et terram rutilis aequare pyropis.
Numinis est mater, satis est: gradus iste caducum
Naturae superat culmen; quin ipsa levabit
Naturam super Authoris quos gratia nostri,
Excedet volucres eadem regina sodales.
Munere divino quo mens est maior, honoris
Censu etiam maiore praeit: non dedecet ergo
Nos humiles tantae frontem lunare potenti.”
24.
Dixerat haec, Reginae aliis venerantibus almum
Aligeris Mariae nomen, divina secutis
Iussa, pius mentis quos non discreverat ardor.
At reliqui, fuerat quorum pars tertia (magnus
Ille tamen nullique hominum censendus, aberrans
Virgineo a cultu numerus) fallacibus acti
Consiliis, audax Mariam calcare, superbus
Quae tulit Antitheus, placitis melioribus obstant
Constantesque sui in Mariae diadema rebellant.
Tunc alii queis fixa stetit reverentia matris
Reginae, adversi vexilla superba Draconis
Deserere et reliquos quorum inconcussa tenebat
Castra fides pietasque sequi, felicibus omnes
Quos iunxit Michaël signis Mariaeque paratis
Iussit adorandum labaris intexere nomen,
Spirituum laeto Mariam inclamante sonore.
25.
Lucifer adverso mox laetus honore minaces
Contorquet vultus, nec sacrum audire protervus
Sustinuit nomen rabiemque in crimine monstrat
Effaturque amens: “Non est cui Lucifer altam
Curvet cervicem! Non inferiora Tonanti
Sceptra gero soliumque mihi est, ubi cardine lento
Flectit Hyperboreus plaustrum glaciale Bootes.”
26.
Vix ea fatus erat, cum mox Divina tumentem
Antitheum sociasque petit sententia turbas:
“Stringite Luciferum invisoque rebelle profundo
Aere ligate caput flammasque ardentis abyssi
Sustineat duris oneratus colla catenis.
Et comites par poena premat: trudantur Olympo
Infidae mentes, quarum partem hauriat ater
Tartarus, extorrisque polo pars altera terrae
Ima petat: quae nubiferas diffusa per auras
Agmina Tartareae tolerent incendia poenae,
Aetherea donec veniens a sede supremus
Flammivomo cunctos Iudex includat Averno.
Tu, Michaël dilecte, autem poenalia iussa
Exequere, aeternaque polo proscribe ruinâ.
Utque sciant melius quid sint, possintque rebelles,
Posce: ‘Quis ut Deus est?’” Princeps moto Aliger ense
(Igneus ensis erat flammaeque tricuspidis auro
Terribilis, chalybem penetrans et saevior ipso
Fulmine romphaea) insanos in Numinis hostes
Irruit et tremidos vibratae cuspide flammae
Exterret genios. Obniti inimica sed illi
Orta phalanx certare audet caeloque repelli
Non patitur. Torvo Michaël tunc ore requirit:
“Quis vestrûm ut Deus est? Quae vestra potentia, mentes
Adversae? Caelo ite, Deus sic imperat, ite!”
Hic pavidi, trepidi, nil respondere valentes
Nilque referre ausi, pergunt pugnare silendo.
Demum victi omnes, caelo cessere ruentes
Immani numero genii, deponere saevum
Indociles rancorem animi, quo Virginis almae
Regalem sprevere thronum; summam unde, Mariae
Perpetuo ardentes odio, vim nominis horrent.
Hanc eadem caeli solio exaltanda ruinam
Novit Virgo, Deum cum dispersisse superbos
4Sedibus e summis et deposuisse potentes
Asseruit, supremo humiles †dignatus† honore.
27.
Aethere labenti quid par occurrere posset
Antitheo? Forsan veluti de monte soluta
Torrentis ruit unda, redit vel nubibus imber?
Sed nihil ad lapsum Ditis. Fortasse molarem
Ceu iactam cecidisse polo vis fingere petram?
Idque parum est: caeli empyreo de culmine missus,
Annorum non pauca sinet decurrere lustra,
Donec humum feriat lapis: excidit ille supremis
Sedibus ignivomoque fuit conclusus Averno
Uno oculi nictu, vel si quae lumine moto
Temporis esse potest brevior mensura, ruinae
Illius mensura fuit. Committere lapsum
Luciferi, Scythico contortae ardore sagittae,
Fulminibusque placet? Barrum compone volucri
Nacta Iovis quae ferre faces, disces quid et aequi
Inter utrumque fiet: cui forte volubile pulsum
Non erit aere cavo plusquam testudo metallum.
28.
Hic erat Aligerûm casus talisque futurus
Illorum pariter, quorum e semisse cerebri
Orta fides, fatuo Mariani insignia cultus
Ore premit. Stygiis vult formidabile nomen
Mancipiis toto pariter proscribere mundo
Lucifer infelix: proprio satellite, quovis
Haeretico veteres Daemon novat impius iras.
Sed frustra, vesane, furis: Matri integra stabit
Supremae pietas, stabit laus altaque stabit
Religio, solium, thronus immotusque manebit
Vivetque in populis Mariani nominis ardor.
29.
Hinc ego Virgineas, metro licet impare palmas
Invito quoque Dite canam: nihil horret Averni
Imbelles cuneos, resonat quae Musa Mariam.
Hanc Deus aeternâ complexus amoris abysso
Unigenae prolis fieri voluisse parentem
Et vatum ostendit monitis rerumque figuris,
Venturam obscuris lucem prodentibus umbris.
Hunc concepturae partum signasse puellae,
Fertur Amosidis praesago carmine codex:
Hac ubi venturus Princeps de Virgine nomen
Emmanuelis habet, terrena in membra supremum
Descensurum ista designans voce Tonantem.
Invictus madidâ Gedeon hanc pelle figurat,
Quae sola aethereae compluta humore pruinae
Emisit liquidum laeso nil vellere rorem.
Talis erat Virgo, quae flaminis una beati
Rore potens, ideo grandem quoque postea facta
In pluviam, tacito Iessea in gramina lapsu,
Laetitiae fontem salvo candore profudit.
30.
Hanc Carmeleae surgentis ab aequore nubis
Monstrabat species, quae surrectura malignis
Labis Adameae, sed nescia labis, ab undis
Fecundos caeli Charitum praesagiit imbres.
Haec fuit illa, caput Stygii obtritura draconis
Femina, qui plantae ferus insidiator in ista,
Quae timeat, propria semper cervice probabit,
Principe formidanda pedum vestigia Nympha.
Hanc Solymaea Domus portâ signabat Eoa:
Porta tamen clausis semper non pervia valvis
Admissura Deum. Nullis mortalibus umquam
Delubri patuit limen: sacra ostia soli
Templum ingressuro fuerant servata Tonanti.
Virgineo Matris praeluserat ista pudori
Ianua, nullius quae permissura virilis
Affectûs aditum, aethereis accessibus imos
Pectoris innocui postes, intacta nitoris
Limina Materni, venturae ex aethere proli
Divinae aptavit: quo sic indemnia templi
Virginei aeternum caperent sacraria Mystam.
31.
Nec solum fatis repleta volumina Vatum
Isacidum signata manu cecinere puellae
Verbiparae illustres titulos: afflaverat ipsas
Iudaeae ignotas tantae reverentia mentes
Virginis, ut docta interius, sed nescia cuius
Flaminis instinctu, damnatae ponere gentis
Duceret asperitas pariturae templa puellae.
Aethere proscriptis augustae gloria Matris
Spiritibus bene nota fuit. Sed ut invidus illam
Templis eveheret daemon sineretque ruentes
Ad Stygii obsequium populos, sibi nomina structis
Delubris inimica coli, non convenit hosti
Haec pietas: tumido gravis est ea gloria Diti.
Ni forsan verum esse rear, vi Numinis actos
Daemonas ut pravam sibi qui fallacibus aris
Quaesivere fidem, vel religione monentis
Impulerint Phoebi, vel culta, ut Apollinis arbor,
Afflatusque Orci daret haec responsa Sacerdos:
Ignarusque olim pariturae templa puellae
Mandaret Stygius Tripodum pietate minister.
Qua ratione vafer Ditis sibi sacra satelles
Qui fieri divina tulit voluitque severâ
Observare rudes populos sua fana latriâ,
Ponere supremae Delubra parentis honori
Debuit invitus: tantae qui regia Matris
Invidit sceptra, augustae servire polorum
Reginae obnixus, nolenti contigit ipsi
Propria Virgineis vulgare opprobria templis
Invisoque suas cultu spectare ruinas.
Aut dicam ignaras gentes potuisse piorum
Spirituum afflatu venturae templa parenti
Condere, sollicitis illis, antiqua futurae
Virgineae ut Matris laudi praeluderet aetas?
32.
Vellere Phryxeo dives Pagasaeus Iason
Nobile Thessalicas spolium dum ferret in oras,
Semideos, fama est, reduces a Phaside nautas,
Vocibus humanis monito potiore subactos,
Molitos aedem egregiam terrisque daturae
Ventre Deum ignarae thalami sacrasse parenti.
Aesoniusque heros praeclara in Cecropis arce
Delubrum Superis idem positurus Iason,
Delphica Phoebeae lauri explorata secutus
Imperia, extructi titulum splendescere templi
Nominibus Mariae voluit, quam Delphica – mirum! –
Sic dictam edocuit Phoebi cortina puellam.
Cyaneos scopulos, Phineia dona, columbas,
Phryxeae spolium pecudis monumentaque pellis
Quaesitae appendit; flammas ex ore vomentes
Aeripedes, fera terga, boves vigilemque draconem,
Medeae virgam, saevi incantata veneni
Pocula, vipereos dentes sulcataque tauris
Iugera deposuit liquido formata metallo,
Virginis ignotae templo. Cui iure dicandum
Vellus erat, rutilum proprio quae velleris auro
Caelestem impolluta parens circumdedit Agnum.
Aequoris huic primâ superata pericula quercu
Cedere debuerant stellae, cui postea fido
Plurima votorum puppis rea procidit astro.
33.
Isacidum qui culta patrum mysteria Nilo
Adiecêre popae veterumque volumina vatum
Fatidico fuerant quae non ignota Canopo,
Ignaris pariter sua credere gentibus ausi
Arcana, Hebraeis primum signata tabellis,
Postea in externas miserunt dogmata chartas.
Hinc Samio sua ducta seni sapientia; debet
Ingenii summas Phario facundus Anubi
Divitias Plato. Ne culto minus Attica sciret
Terra cane, hausta Pharo fecit doctrina, nec illam
Rectius occulti penetraret ut abdita veri,
Isiacae puduit pecus explorare iuvencae.
Hoc a fonte Deum pariturae gloria Nymphae
Innotuit fluxitque fides. Druidasque puellae
Religio, senis praecinctos tempora vittis
Invenit Mystas stabatque authoribus istis
Absque viro Sobolis felici altare Parenti
Invexitque fidem populis, quos ista colendae
Mira puerperii novitas addixerat arae.
His labor arcanos veri penetrare recessus
Non deses peregrina Phari de litore ducta
Dogmata proposuit Celtis cupidosque futuri
Edocet et quam sera foret visura parentem
Posteritas, positis aperit feliciter aris.
34.
Dena puellarum totidem famosa Sibyllis
Nomina virginibus vidit longaeva vetustas;
Quëis afflata Deo ructabant pectora, quondam
Venturam radiisque animo caelestibus haustam
Mirandam rerum seriem, quae foedere caelum
Perpetuo terrae iungi dabit atque stupendos
Numinis in carnis nexu testabitur ignes.
Hae superum nactae lumen ventura sonoro
Fata dedere metro Musasque vocare poëtae
Debuerant. Sed Castalidum, quo gaudet Apollo,
Id vetuit numerus, Cyrrhae si nomina vertex
Sola capit, triplicem quae ter numerantur ad unguem.
Sed melior doctas habuit fortuna Sibyllas:
Numine si plenas sanctis afflatibus impar
Reiecit Pindus, totum sparsere per orbem
Afflatûs arcana sui, cum Musa bicornis
Ascensu contenta iugi et Parnassia laurus
Vix ultra Ausonias sese protenderet Alpes.
Illa Sibyllarum late dispersa volabant
Metra secuturis pondus praebentia fatis.
Has Erythraea Tethis, Phrygiae illas Gargarus Idae,
Attonitae Samiis illas Nereides actis
Audivere, illas profugae neque caerula ponti
Nesciit unda Helles, Latiae illas Tyburis arces.
Unam etiam ex adyto Cumae novere canentem,
Qualiter in toto surget gens aurea mundo:
Ut nova progenies caelo mittatur ab alto,
Iam redit et Virgo. Sed quae fuit ista relicto
Orbe redux Virgo? Non est Astraea, sed ipsâ
Sanctior Astraeâ, vatem reditura Sibyllam
Divinare facit Virgo, quae simplice quondam
Rerum principio caelestia lumina, stellas
Surgentesque Chao, iuncto sibi Numine, terras
Condidit et certo libratos pondere montes,
Vallibus effosis posuit, lateque fluentem
Emittens lympham, cunctis sua flumina terris
Distribuit, ludensque Deum comitata, procellis
Numquam cessurâ circumdedit aequor arenâ.
Cum data lex pelago fixaque coërcitus audax
Demissae Nereus premeretur margine ripae.
Omnibus his aderat, sed non sine Numine, totam
Componens terrae molem, quam Numine plena
Ipsa recomposuit rediens, animosa supremas
Poenali sobolis ligno fulcire ruinas.
Hanc reddendam orbi divino flamine doctus
Asseruit pudor, et pollutae nescia carnis
Virginitas, maculae expertem dare carmine Matrem
Promeruit
* tantumque orbi promittere lumen.
35.
Quanta futura Parens fuit haec, constanter ab ipsis
Rerum principiis quam tot cecinêre videntes
A longe vatum cytharae verique tenaces
Virgineae sonuêre lyrae, suffragia tanto
Prodigio factura fidem? Quod funere lucis
Internae caecus licet inficiatur Apella,
Sol tamen augusto non desinit ore micantes
Eructare faces, quantumvis luminis expers
Perneget has aliquis, rexit quem filia, flammas.
Tot vatum effatis Mariam celebrantibus obstet
Qui velit adversa claras extinguere Phoebi
Credulitate faces: prius axe nigrescere solem
Asserat, augustae rutilos quae Virginis ignes
Fecundaeque Deo solii decus improba Nymphae
Lingua negat vanosque huius mentitur honores.
36.
Tot vero Charitum donis, tot plena bonorum
Affluxu Virgo et tantis vincentibus ipsa
Sidera divitiis locuples, Iosippe, paratur
Sponsa tibi. Felix nimium, cui gratia tanta,
Tantus honor decorumque ingens cum Virgine sponsa
Accedit cumulus; cui viva Tonantis imago
Fundit, uti Libanus multo cum profluit imbre,
Caelestis gazae plenos pro dote canales.
Securumque dabit pretii, Iosippe, iugalis
Certa fides tabulaeque quibus subscribit Olympus
Non dubium reddunt: Paphia signante volucre
Cum Sponsae tibi pactus hymen, ac stipite flores
Emittente, tuae constarent foedera taedae.
Praeclari vero promisso postea quamvis
Connubii dono pravam accessisse putares,
Maeste marite, fidem, tibi quod suadebat apertus
Dotalis membranae error, cum crimine sponsae
Rasa videbatur taedae pro munere pacta
Virginitas; fuit apparens utcumque, nec anceps
Prodigii ignaro vitium, tamen ista modeste
Libranti, sua pacta novo communiit aether
Signo, cum retulit: noli, Iosippe, timere.
Haec dotis secura fides, hoc tuta sigillo,
Quae fallax visa est, scripti membrana pudoris.
Integer est Mariae sanguis, divina nitori
Promisso accedit Soboles. Periisse putabas
Candorem nuptae, cum te maioribus astra
Augerent titulis; siquidem tibi criminis expers
Virgineus mansit fecundus germine venter.
37.
Felix connubium, caelestes dicere taedas
Fas mihi, concurrunt cum Sponsa ubi divite tantae
Sponsi locupletis opes. Sed credite, Croesi,
Cedite quos auri commendat copia, reges,
Hic ego non vestros memoro, nec praedico censos.
Quo turgetis enim, invisâ tellure reperti,
Pauperies mendica latet sub luce metalli.
Quas etiam ingratis tribuit caelum hostibus, illae
Divitiae non sunt, adversi saepe Tonantis
Signa. Sed aeternum menti quod Numen amicae
Donat amans, hic est, ditat qui pectora splendor.
38.
Mortalem nec terra tulit, neque sidera mentes
Corporis immunes, ubi se Deus impete tanto
Effudisset, uti Iesseae Virginis uno
Pectore Iosippi Sponsae. Maria undique sparsos
Terrigenum Superumque simul collegit amores,
Excessitque omnes nocturnâ ut Delius aethrâ,
Aut veluti modico maior Thetis integra rivo.
Providus et sponsum quamvis ingentibus aether
Iosippum ornasset donis, potiora fuere
Quae data sunt Sponsae: licet hunc quoque foederis ergo
Virginei, Charitum forsan tanto igne rigari
Censuerit Numen, quantum nec farier ausim.
Ostenditque viri meritum Deus, impote prorsus
Humoris cum fuste, procis procul omnibus, illum
Connubio tanto asseruit, cum stipite sicco
Silvestris coryli, velut a radice virentis,
Prodigio natos voluit pubescere flores,
Illo Iosippum, fieri nec tale putantem,
Virgineum signans baculo frondente maritum.
39.
Quantus es, ô Iosippe, novo cui germine virgae
Excisae radice virent manibusque receptae
In flores abeunt frondes? Natura novati
Corticis obstupuit ramum, quamque exuit olim
Sortiri reducem, non ex tellure iuventam.
Si te huius necdum taedae consorte puellae
Tanta tuis inerat palmis Iosippe potestas,
Qualis erit cum sidereae connubia Sponsae
Nactus, Virgineam tanges pro foedere dextram?
Qualis erit, cum post decies renovata Dianae
Cornua, Divinae manibus palmisque ferendae
Attactu Sobolis, crescentis faenore flammae
Ibit in augmentum virtus propriique notatus
Numinis augusto Iosippe vocabere signo,
Filius accrescens? Grandi tunc mole maritae
Virgineae palmae suppar, apprendere dextra
Sublimem poteris fructum dabiturque stupendi
Germinis istius talis tibi copia, qualem
Nec faceret cunctis Engaddi vinea botris.
Tu siquidem dulci Matris Sobolisque beatus
Intuitu, grandi vultus utriusque micabis
Lampade stellatisque nihil fulgoribus impar
Ad tua bisgeminos convertes lumina soles.
Adveniet, Iosippe, tuus, tot saecula terris
Suspiratus Hymen: ima nunc tellure sepulti
Respiciunt Patrum cineres, quos candida vestri
Connubii taeda, emissis in dissita flammis
Antra, propinquantem non vult nescire salutem
Iamque movent resides signum ad vitale lacertos.
40.
Vos nuruum Solymaeus honor, vos gratia, Nymphae
Iessiades, gratusque lepor, secernere natos
Incipe connubiis flores festisque ligare
Lilia lemniscis, quae vel campestribus undis
Alluit innumeris Ierico fecunda rosetis,
Vel quae praepingui tellure Saronia Tempe
Educat, aut regum Solymaeis parturit hortis
Lacte fluens tellus: vobis haec proderit olim
Sedulitas, augustae aderunt ubi foedera Nuptae.
Vester enim primum cum connubialibus aër
Lucebit flammis venietque datura Tonantem
Sponsa recens, blando cui absque cupidinis igne
Terrenis impar succedet amoribus ardor.
Floribus in pluviam sparsis mulcebitis aestum
Augustae lapsurae animi languore maritae.
Foederis interea tanti solacia castae
Suspirate, nurus. Et tu, formose Sionis
Nympharum candor, sinceras pectoris, igni
Virgineo servare faces non degener, aptum
Speratis Mariae taedis dispone nitorem.
Si modo vestra autem labis captiva tenetur
Libertas, maestum prohibet quae solvere guttur
Cantibus appensasque salix si livida chordas
Detinet, at laeti venient cum carmine vates
Plaudentesque canent, nivei modo vincula colli
Solve, Sionei generis lectissime sanguis:
Advenit nam gratus Hymen, qui vestra iugali
Vincula dissolvat nexu. Colla amplius impos
Stringere maesta chalybs ferrique monile putrescet,
Palladio lignum veluti marcescit olivo.
Sunt rata quae statuit Numen. Si longa futuros
Saeclorum spatia invideant proferre Hymenaeos,
Si mora venturae fortasse videbitur ingens
Matris, et implacidam noctem si fecerit huius
Tardior Aurorae radius, ne ponite certi
Spem tamen adventus: aderit formosa piorum
Votorum, et fidei solvens Aurora labores.
1.
Ut statuisse Deo placuit lethale gementi
Deliquium humanae soboli demittere caelo
Authorem veniae, quo per maiora futuris
Incrementa spei sese disponeret orbis
Auxiliis, mox decretam pro labe salutem
Pandit amans Numen; quod nec celaverat ipsum,
Degenerem vetiti nuper caelestis Adamum.
Hic sceleris poenaeque reus sua damna suumque
Interitum et certum flebat revocabile numquam
Supplicium, nulla miserum solante relicta
Spe veniae, mentis quem decretoria summae
Paene videbatur iam reiecisse Voluntas.
Unde reo, pavido, tristi totoque trementi
Corpore conclamatam animo sperare salutem
Desperasse fuit. Quid enim fecisset in illo
Communi exitio, quando irritata fremebat
Flagitio natura suo, cum totus in unum,
Vindictae cupidus consurgeret orbis Adamum?
Cui fuerat laesus, quo spem fulcire valebat
Iratus Deus atque animo nimis impote verti,
Aversus Deus? Iste fuit post crimen Adami
Naturaeque status generisque miserrima nostri
Condicio, aeternis post fata obnoxia poenis.
2.
Terrigenûm viso lapsu suprema Tonantis
Maiestas, decorat virtus quem propria mitem
Se praestare reis, tantae ne damna ruinae
Perdita lugeret sine fine propago parentis,
Concilium vocat: hic Triados cui tota regendae
Naturae incumbit moles, concordia semper
Arbitria, ad tantae veniunt suffragia causae.
Ante tamen quam quicquam homini caeleste tribunal
Deferret, metuenda suas sic prima querelas
Exposuisse Themis fertur, grandi ore locuta:
"Quae poena humano sceleri, quo tota propago
Terrigenum prostrata iacet, vi legis et aequi
Conveniet, dubium, faciat pendere quod illam
Non habeo: iam dicta reis laesae arboris, est mors.
Et mors illa quidem, non quae terrestre resolvit
Corpus et in cineres vertit; manet altera peior,
Atque aeterna animi ruituri in Tartara tabes.
Peccati quod homo reus est, iam debita carni
Vindicta est tumulus, mentem infelicior Orci
Flamma manet; vetita prior haec peccavit in esca:
Mens est tota nocens. Restat conferre nocenti
Aut poenam, aut veniam; medio non convenit error.
Quis locus hic veniae? Ratio quae poscit iniquo
Donari generi noxam? Num futile pomum
Delicias inter reliquas hortique superba
Illicia, aeterni vetito praeferre Tonantis
Vim facit ad palmam? Sed quem sperare maligna
Infectaque hominum poteris radice, remissi
Flagitii fructum? Si, dum fuit integra, motus
Ignara oppositi fallax immitia radix
Poma tulit; si tot Charitum stipata tuarum
Praesidiis natura ruit, num mortua virtus
Efficiet quod viva negat? Male demitur igni
Infecunda dapes quae non promiserit arbor.
Sit locus immeritae veniae tamen; ecqua reponet
Ius raptum obsequii moles? Iniuria laesi
Numinis excedit meritum, quod pendere possit
Humani levitas operis. Lex pacis in aequa
Lance sita est: pretioque pari nisi suppleat audax
Obsequii mensura scelus, consistere vera
Pax nequit aut hominibus concors cum Numine pectus.
Aligeris forsan potior terrena videtur
Conditio? Nihil excelsos miserata, Tonantis
Praeteriit genios pietas, quos iusta voluntas
Numinis extrusit caelo flammisque ligavit.
Quis tamen humanae tentet componere faeci
Angelicas dotes? Tantae excellentia mentis
Si culpae veniam nescit, qua lege licebit
Audaces commissa homines exolvere noxa?
Aliger erravit; damnatur: mitius unde
Iudicium sperabit homo? Constringat utrumque
Par damnum, si culpa fuit communis utrique.”
3.
Iustitiae assedit Pietas, Sapientia iuxta,
Iuxta etiam rerum molitrix maxima, Virtus,
Ordine quaeque suo, suffragatura piando
Adami sceleri. Pietas ita prima profari
Incipit: “Et memet reor alta ex mente Tonantis
Progenitam: infinita minus non dedecet orbis
Rectorem Pietas, deceat mox ante locutae
Quam furor Astraeae; nec me minus aequa ferentem
Audiet Omnipotens: Adami totius urna
Orcus erit? Nostris si forte favere velimus
Hostibus, hoc dabimus votum non triste superbis
Daemonibus caelo pulsis. Phlegetonte cremandis
Exulibus quas hic vacuas spectamus; iisdem
Sunt positae Aligeris sedes; cumque inde rebelles
Mersi Erebo cecidere animi, deserta protervis
Spiritibus repetunt alios subsellia cives.
Fine isto productus Adam, livore maligni
Flaminis impulsus prolem et se reddidit istis
Sedibus indignum temeratae crimine plantae.
Si nunc ergo reis veniae caeleste negetur
Subsidium nolitque Deus pietate nocentem
Erigere Adamum, quae nostris hostibus inde
Gaudia! Qui plausus Erebo qualisque futura
Laetitia! Aligerum exclusae quod ab aethere turbae,
Impediant vacuo cives assurgere caelo.
Palma haec hostis erit, numerare faventia dictae
Si rigor Astraeae poterit suffragia causae.
Nec vetat Adami veniam damnata reorum
Spirituum labes; curvari nescia cervix
Angelica aeternos merito inflexibilis aestus
Sustinet; ast hominis facilis natura moveri
Efficit, ut lapsi reparabilis error Adami
Viscera adorati flectat non dura Tonantis.
Aligeros etiam propriae proscripsit Olympo
Nequitiae labes; seducta sed occidit Eva,
Alterius noxa impulsus peccavit Adamus.
Aliger Empyreo detrusus Apostata caelo,
Hic seductor erat; cuius livore ruinam
Passus homo, veniam lapso prae daemone poscit
Sic iuris potioris homo culpaeque minoris.
At nihil excusat noxam qua corruit Ales.
Criminis immani pretio si dicis Adamum
Solvendo non esse parem; nec reddere tantum
Possit homo, quantum potuit se involvere culpa
Faenoris excessu; quare securus amicos
Numquam iungit amor, peccans nisi ponderet aequum
Offensae pretium pravoque aequale furori
Adiciat pondus, totam quod supprimat iram;
Hoc mihi librandum non est, sed limite sisto
Affectus contenta mei: non deerit amori
Ingenium: dilecta soror Sapientia iustum
Inveniet, quo versa meos Astraea
5 libenter
Currat in amplexus thecaque rubente repostum
Dulcia confestim convertat in oscula ferrum.”
4.
Dixerat haec Pietas, cui mox Sapientia sensu
Successit dictura pari talique resolvit
Ora sono: “Mihi quae Pietas libranda reliquit,
Aequari qua sorte ingens iniuria possit
Numinis offensi expediam, licet ardua prorsus
Occurrat ratio factoque explenda videtur
Difficilis. Tamen est talis quam ponere possit
Verus amor, sed solus amor (mirabile dictu)
Numinis aversi, summa cui flagrat in ira
Par amor: aeternae si lucis hypostasis una
Fiat homo, satis est: facto hoc pro labe repertum
Est pretium et pondus, quod non modo criminis aequet
Nequitiam; sed terrigenum scelus omne merentis
Excedat labor.” Hic plausit blandeque loquentis
Extulit ingenium Pietas, et quaesiit ultra
Qua ratione Deus, si maiestate Tonantis
Deposita fieret caro, crimine posset Adamum
Exuere, et grandis pretium conflare talenti,
Corporis induviis? Quod mox Sapientia verbis
Prosequitur tacitumque loquens suspendit Olympum:
“Humano scelere offenso quod nulla Tonanti
Attingens aequi pretium libraeque rigorem
Adferri valeat perimendae gratia noxae,
Conditio terrena facit: servilis inanem
Obsequii fructum, simili vilescere constat,
Quo sordet persona luto; iam perdita pomo
Vilior est meritique minor natura, laborat
Ingenitae rationis opus factura. Quid ergo
Par dabit illa Deo, quae nec sibi sufficit uni?
Terrenos vero Numen si assumeret artus,
Ut sine personae discrimine, qui Deus esset
Is pariter Deus esset homo, tunc Numine dignum
Obsequium praestaret homo: cui addita carnis
Humanae ruditas, aequo pro labe pacisci
Non impos merito, proprii virtute laboris
Posset obaerati nomen delere parentis.”
5.
Effatis commota istis Astraea reponit:
“Quae loqueris commenta, soror Sapientia, dictu
Ingeniosa quidem, factu ardua. Caelica numquam
Factura est Virtus, una ut persona Tonantis,
Sit persona hominis. Possit tamen ista potestas
Summa Dei; quantum foret hic adversus honori
Divino nexus! Summo componere caenum
Vile Deo, servum Domino? Sinet aequa voluntas
Hoc numquam: proprioque hominem qui crimine lapsus
Interiit, nostrae nullus labor eximet irae.
Hoc tamen ipsa volens tribuo, si forte supremum
Numen homo fieret, nostro data tela furori
Abicerem, nec tanta meo vindicta deinceps
Restaret ferro.” Subito Sapientia reddit
Talia: “Terreno vestiri Numen amictu
An deceat librabit amor; sed posse, docebit
Nos divina soror, cui Omnipotentia nomen.”
6.
Haec vero sic orsa loqui: “Mihi limite nullo
Definita viget, nullo mea fine potestas
Circumscripta, omnem iubeat quem summa voluntas
Prodit in effectum: tellus, mare, sidera, caelum,
Denique quodcumque est quod non fuit ante, laboris
Sunt documenta mei. Quamvis quod quaerimus istis
Omnibus est maius, tamen hoc excedere vires
Ostendam non posse meas (hic auribus omnes
Arrecti siluere, magis tamen omnibus una
Astraea). Infinita Dei est persona, vel imas
Cuiuscumque rei, immensa virtute valebit
Ferre vices, tolerare graves accensa labores
Si supremae Maiestatis Hypostasis una
Assumat naturam hominis, cui proprius absit
Personae titulus, terrenae munia partis
Quae deerit supplente Deo. Dabit unio talis
Ut Numen sit homo. Fiet simul iste Tonanti
Non impar divinus homo; culpamque relaxet
Ut merito, non vilis erit propriisque salutem
Obsequiis poterit libertatemque pacisci.
Si velit unus amor, satis est, servatur Adamus.”
7.
Excepit divina Trias mansueta sororum
Arbitria: Astraeam solum poenalis Averni
Sollicitam et plagis torqueri ultricibus orbem
Urgentem aspexit voto discorde teneri.
Tum Pater, aeterni qui fons splendoris, in uno
Producens Sobolem Verbo, quëis simplice cordis
Igne Deus procedit Amor manantibus ex se
Flaminis et Nati personis talia fatur:
“Vidimus humanae mentis, cui nostra figuram
Indulsit natura parem, discrimina nostro
Nolentis servire iugo, dum fronte sequestra
Nostra secutura violavit foedera poena.
Terrigenûm damnis Astraea rotare machaeram
Religiosa optat; veniam suadebat Adamo
Praestandam Pietas, pulchrum Sapientia iustae
Dat veniae facunda modum, factoque Potestas
Disserit esse parem. Noster, quorum una voluntas
Si concurrat amor, nocuum miseratus Adamum,
Surget homo, tolletque suae dispendia culpae
Aeternosque potens mortis vitare dolores,
Nostro iterum fatuê amisso reddetur amori.
Attamen hoc unum superest, ut nostra saluti
Humanae nascatur humi persona gulosi
Labe procul, corpus par assumptura parentis;
Ut patrandorum meritis et mole suorum
Non renuat placari operum, quae discutit omne
Ferro Astraea nefas: qua deponente furorem,
Aeternae ad veniam pertingant crimina culpae.”
8.
Tunc Soboles divina Patrem venerata profatur:
“En me mitte, Pater: positaque libenter herili
Maiestate, tuum placitum quo destinat, ibo.
En tua progenies, hominis pauperrima nasci
Exopto proles poenisque obnoxius infans
Terrenae fieri Matris, fatalis Adami
Planta volo fiat pariter mea funeris arbor.
Et tua me dulcis Genitor, peto, verberet ira,
Ne pereat qui peccat homo: me trade volentem
In mortem, in poenas: et me trabe figat amati
Electique error populi: mea vulnera lapsi
Sint pretium Adami, humanae sit spongia culpae
Fundendus lictore cruor. Votum accipe dulcis
O Pater: a proprio fluat haec tibi gloria Nato.”
9.
Hic prolem amplexus Genitor, “Dilecta Parenti
I, Soboles”, inquit, “quod in haec te funera, fili,
Obtuleris, longaeva tuo de semine surget
Posteritas, summis heres victura coronis
Sub tua magnanimos demittam sceptra Tyrannos,
Et populos in frena dabo. Te gentibus astrum
Accendam, toto crescet tua gloria mundo.
Tunc tua adorabunt celsi vestigia reges,
Submittamque tuis horum Diademata plantis.
Tunc tuus adversum fluviis currentibus heres
Iura dabit: claros fama nutrire nepotes
Quaeque volet Regina tuos Regumque papillae
Obsequium Nutricis agent: regnabit in aevum
Divitiis opulenta tui prosapia fati.
Tanta tuae placuit mortis pro laude pacisci.”
10.
Divinus pariter voluisset Spiritus isto
Officio fungi quo Filius atque petivit
Tale sibi propria committi ab origine munus,
Humanae quo carnis onus poenasque subiret,
Iratae iustum prima pro labe daturus
Astraeae pretium. Sed patris origo priorem
Quem dedit, haec unum sortita est gloria Natum.
Nec tamen immensi fuit hoc in munere cassus
Flaminis impulsus, partes gavisus habere
Ille suas, tantae sobolis cui pura relicta est
Nube tegenda Parens, ne qua huic terrena caleret
Flamma voluptatis, ne quo vel corporis aestu,
Aut non plura animi face conceptura labaret
Integra Virginitas. Subiit quam natus, eandem
Virgineam missus complevit Spiritus umbram.
Hic prior est, horam nostrae signante salutis
Gnomonis in morem, solem qui ostendit in umbra.
His ita dispositis divini ardore senatus,
Carnem assumpturi Matrem decernere Verbi,
Par fuerat, tanto quae essent dignissima fetu
Viscera, Virgineo summi Patris aemula nato.
11.
Gens Hebraea, vetus veniens a stemmate sanguis
Cui dederat pretium virtus, ad iussa Tonantis
Prompta et pura fides, cuius de stipite natae
Tot venere animae, plures nec ut aequor arenas,
Caelica nec plures numerant laquearia stellas.
Is fuit Abramus, patris de semine Tharae
Quem dederat Chaldaeus ager, se gurgite pleno
Fundit ubi laetisque Euphrates volvitur undis.
Hunc populum, cui ille pater, prout fluxit ab illo
Carnalis soboles (quae credulitate paternam
Sectatae fluxere fidem, non sanguinis huius
In numerum veniunt gentes) aeterna Voluntas
Extulit, e cuius regali stemmate proles
Susciperet divina viri sine semine corpus.
Inde legenda fuit Virgo, cui regius esset
Virtutis Regumque alto cum sanguine splendor.
Hanc Pater aeterno qui perficit omnia nutu,
Imperiosa hominum qui condit fata, puellam
Disposuit fortique levans super omnia dextra,
Omnipotens quaecumque eadem molita Tonantis
Est manus et quorum dici vult ipse Creator,
Virgineo illius vestiri carnis amictu
Constituit genitum de se sine compare Verbum.
Hanc titulo insignem Dominae rebusque caducis
Altius evectam Mariam prior ipse vocavit.
Omnipotentis enim Divino bina latebant
Nomina thesauro, quas gemmas nomino: quamvis
Non illas Erythrea Thetis, non Indica norant
Litora, Memnoniis gemmas verrentia cymbis,
Sed nimia aeternis quarum lux abdita gazis,
Et Sobolem et Matrem designatura micabat.
12.
Singula Divinis olim eventura fuissent
Cum fixa ideis, ut pomi errore liquatas
Sisteret Omnipotens lacrymas, monitore salutis
Humanae Aligero, veniae spe fulcit Adamum.
Accersitus enim Michaël a Numine, sumpta
Mandati pietate volat quaeritque beata
Proscriptos tellure reos, quos ille Sophenes
Repperit in campis, fletus clamore retectos.
Mox prior Adamum accessit: sed tristis amicum
Aligerum fugiens exul, velut ante Tonantis
Non passus speciem, maiores quaeritat umbras
Ut lateat spectari oculis felicibus impos.
13.
Chaldaeae locus est, in qua regione ruentem
Substitit ad Tigrim primum, quo sede prioris
Fortunae profugus longisque erroribus actus
Appulit infelix Adam, bene gnarus eundem
Esse Tigrim, limo mixtum potare coactus
Quem purum de fonte bibit. Pretiumque petiti
Amnis erant lacrymae; libatam flumine lympham
Restituit plorans: oculi volvere solutum
Arescens quod lingua tulit: concessus Adamo
Semper erat rapidus tali pro faenore Tigris.
14.
Hoc miscere suos solitum cum flumine luctus
Repperit errantem Michaël; sed luce coruscum
Aligerum procul intuitus, secura timentis
More animae quam culpa gravat, petit ima propinquae
Antra specus, latebra lucis solante pudorem.
Attamen aethereus princeps hunc Ales in ipsis
Quaesitum latebris, sed nil minus inde timentem
Interpellat amans, aeternae foedera pacis
Insinuat iustaeque Dei mala deprimit irae:
“Vidit Adame tui poenam Deus optimus”, inquit,
“Flagitii, nec posse tuas extergere labes
Tot fusas oculis lacrymas, sed semper in omne
Aeterni spatium tua tendere damna doloris;
Quam statuit miseratus opem tibi detego, felix
Adame.” Hic oculos frontemque extollere primum
Ausus et interno cohibens data frena pavori
Respirat, metuens tamen: expertusque dolosi
Aspidis infernas, timuit ludibria, technas.
Sed tamen hunc flamen caeleste frequentibus urget
Vocibus ad fidei robus: “Ne reris Adame
Me Styge damnatis unum e mendacibus esse
Aligeris: non poma tibi suadebo, negatae
Delicias plantae. Potius suadebo dolorem
Numinis offensi, quo solo assurgere possis
Ad veniam; quem non posset suadere rebellis
Angelus et quae sunt olim ventura docebo.
Tollendo cum lapsa tuo natura sit impar
Supplicio, statuit Numen dimittere caelo
Unigenam, Verbum, Sobolem: licet illa Parenti
Par Deus, humani premet immortale sereni
Corporis induviis. Poenas pro labe daturus
Ille tua est, vetiti ne te petat ultio pomi.
Hinc mansura tuae post debita funera noxae,
Hospes ad aethereos poteris felicior hortos,
Sidera Divino redituro ad celsa Giganti
Ire comes: sint ista tuae solacia poenae.
Et tua posteritas veniet non impare fato
Angelicae grandem numerum impletura ruinae.
Desertas caeli, meriti modo gratia veram
Exornet divina fidem, post funera sedes
Accipiet, postquam Victor caelestis ovanti
Poenali Empyreos pandat prior arbore postes.
Interea tu plange scelus fusoque cruore
Numinis in culpae pretium te crede beandum.
Hoc tua progenies discet tuque ipse futuros
Strenuus hoc terrae doceas arcana colonos.
Divinae iam vero, Adam, non segnis odora
Prodigium flammae, fulmen vertentis in imbres
Innocuos, dantis placidos pro sulphure rores,
Teque tuosque isto cumulantis amore nepotes.
Sed maiore animi quo spe post multa salutis
Saecula venturae possis Adame foveri,
Nomen adorandum pandam tibi, quale Redemptor
Axe feret, Princeps pacis dicetur IESUS.
At Genetrix electa, tuae permagnus, Adame,
Posteritatis Amor, spes et tutela, MARIA est.
Cum tua tu post fata istam cognoveris orbi
Illuxisse facem, Iessei stemmatis almam
Progeniem (sterilisque uterum sacraverit Annae),
Expecta solem; roseo fulgore micantem
Phosphoron ut sequitur Phoebus, sic vera serenae
Aurorae soboles, Mariae succedet IESUS.”
His respirantem Michaël affatus Adamum
Composuit plenumque spei fideique reliquit.
Hunc pater elatis pennis per inane volantem
Adamus vultu sequitur, demissus eunti
Intima compressis referens solacia palmis.
Et subito ut quivit postquam compluribus auctus
Fecundus Genitor natis, insignia binis
Marmoris excissis expressit nomina pilis;
Quarum unâ vultu solis radiisque micante
Effigie, venturum orbi signabat IESUM.
Ast alia stellam, surgens quo pingitur ore
Phosphorus, excidit MARIAM referente columna.
Victuros Genitor quondam doctura nepotes
Ista secuturae posuit monimenta salutis.
15.
Sed modo promissae sudantis origine Stellae,
Piërio vatis, Genetrix, occurre labori,
Stella eadem Virgo: quantum mihi carmine fas est,
Teque tuique decus generis palmasque sonabo.
16.
Bis quatuor centumque quater iam conditus orbis
Annorum fuerat lustris, et tertia mundum,
Infantem non plus tenerum firmaverat aetas,
Nahorea cum stirpe ingens virtutibus heros
Nascitur Abramus; cuius de semine natae
Est soboli promissus honor, generosa quod inter
Illorum capita et celsam descendere Matrem
Numinis atque ipsum Numen manare videbit.
Ille maritali Saram complexus amore,
Thaream patris sobolem, quam mater Arani
Ex Thara genitore dedit, de patre sororem,
Isaco matrem; quem iam languente senecta,
Ne deesset promissa suae prosapia Stirpis,
Sara viro fuerat ridens enixa puellum.
Hic thalami quoque tarda sui consorte Rebecca
Germina suspirans, uterum expectare maritae
Debuit agnatae lentosque a coniuge fetus,
Bisgeminos donec populos partu edidit uno
Bisgemina cum prole utero luctante Rebecca.
Horum unus venator erat, ferus indolis Esau,
Alterius mens pura, Deo dilectus Iacob.
Huic Rachelaeis accenso postea taedis,
Labanus tamen esse socer non simplice nata
Contentus, foedam thalamo praeponere Liam
Racheli voluit, totidem quo cogeret annos
Formosae servire thoro. Complevit Iacob
Hos etiam fecitque sibi non triste fuisse
Servitium Rachelis amor; cui ille iugali
Foedere coniunctus demum cognovit ( acerbus
Hymen!) dilectae sterilem Rachelis amorem.
17.
Pandite Pierides, quid Sarae, quidve Rebeccae,
Rachelisque notant, de quarum stirpe venire
Debuit agnata, velatum corpore Numen,
Improles uteri? Si me bona fallere nescis
Calliope: steriles ventres vetitamque ferendis
Fetibus aetatem nuptae matrique puellae
Praelusisse reor: simplex quod nympha, nec apta
Ad Sobolem Virgo poterit gravis esse beato
Germine, Divinis Patrem supplentibus umbris.
Hae pariter sine prole omnes, sed munere tandem
Aethereo tardos partus meruere maritae,
Prodigio votum sortitae, Virginis huius
Ut fieret non vana fides, prius eminus istae
Processere nurus, steriles aetatis et alvi.
18.
Tandem feta viris postquam Domus una fuisset
In plures divisa tribus; generosa propago,
Fortunatorum genuit quot nomina fratrum,
Tot populos fecit. Sed te modo dicere Iuda
Est animus: debent soboles invicta Leonis
Te fratres laudare tui: fortissime fratrum
Iuda, sceptra tenes, quae vis non auferet ulla,
Donec adorandus caelo, expectantibus illum
Gentibus, adveniat Princeps: femorisque paterni
Regia durabit soboles, divinus ab ista
Donec stirpe Leo, terras voce impleat omnes,
Illustresque orbis Mariae non nesciat odas.
Iuda, invicte Leo, praedis insistere doctus
Fraternos fueris donec praedatus amores,
Quo proles germana tui te patris adoret
Teque colat domitus flexis cervicibus orbis,
Regalis cinget semper te fascia byssi.
Et licet adversis tua saepius obruta fatis
Progenies; ut cum Phariis intenta caminis
In lateres durabat humum, tamen alta labori
Gloria non deerat, multo sudore paratis
Pyramidum excelsis crevit tua fama trophaeis.
Haec pretii nec egena fuit, cui cesserat una
Nocte Paraetonium, iustum sudoribus aurum.
Civibus ablato Phariis Erythrea metallo
Successit Gaza: illius pretiosa profundi
Stagna, secuturae ne sit tam prodiga Memphi
Tumba, petiturâ collum spoliavit arenâ.
19.
Tunc ibi bisgeminos, liquidae ceu marmora stantes
In muros cessere undae vallesque vadosas
Atque sui vacuas, miro molimine pendens
Hic didicit spectare Thetis, mirata quod imo
Figere sicca pedum, refugâ vestigia lympha
Aequoris in fundo, Iuda fugitive, valeres.
Gemma fuit Rubei spolium maris, obvia semper
Candida Memnoniis calcata asarota pruinis.
20.
Successit pelago telluris inhospita vastae
Planities, quae tot populis numerosa recepit
Agmina; sed steriles escis residesque cupitos
Ad fontes, ingrata dabant fastidia arenae.
At mirum ! Cereris, quam non tulit arida tellus,
Caelo illis annona pluit: facilemque Regentis
Virga altusque silex dederant sicca utraque lympham.
Tota haec bis quatuor deserta per invia lustris
Munificum soboles Axem largique fluenti
Irriguam sortita petram, nec vestibus annos
Sensit: Olympiadas ter quattuor Coptica texit
Lana peregrinum Iudam Phariusque recenti
Conspicuus villo Nilum referebat amictus.
21.
Viveret ut Iudae soboles, Mareotica flevit
Funere natorum, primos quos fuderat alvo
Isis: et Isacidis pro libertate negata
Niliacus poenas tulit obduratus Osiris.
Aegypto excedens, dubio ne libera pubes
Erraret bivio, nocturnum caelica lampas
Praemonstrabat iter: Phoebo in lumine nubes
Praevia, propitiâ Iudam protexerat umbrâ.
22.
Huic generi (postquam duris lassasset anhelum
Imperium caeleste viis, cum cerneret ore
Promissae telluris opes, cui lactea rivi
Doris erat suetaeque amplos manare per amnes
Dulces mellis aquae) collectis viribus obstant
Et populi et reges, ne gens Hebraea trophaeis
Adderet et palmas domito Iordane madentes.
Sed frustra est palmis, etiam regalibus armis
Obniti, quas fata volunt: bibit ore repulso
Promissas Hebraeus aquas; calcavit Idumen
Arentesque siti fauces Iordane rigavit.
Tanti erat in Iudae lumbis haesisse Mariam,
Qua caeli, terraeque decor prodiret Iesus.
23.
Nunc soboles Hebraea vide, praesente priorem
Fortunam metire probro, dispersa per orbem
Exulis in morem; iam se tibi subtrahit uni
Ipse aër; nescis ideo te vivere tantum,
Ut sis ludibrium populorum et flebile sortis
Naufragium primae? Manifestum ac lugubre nostri
Opprobrium generis, sine regis honore tuorum
Desperata patrum soboles speculumque ruentis
Perfidiae: quam totus honor, quam tota potestas
Deseruit superestque nihil quam ut deserat orbis.
Impia peccati, scelerum tam longa tuorum
Unde fluit Nemesis? Peccati saepius ante;
Ast iterum post flagra tui tolerata furoris,
Pristina restituit fortunae dona benignus
Numinis affectus. Iam tot tibi saecula poenas
Multiplicant nec adhuc placati Numinis ullus
Apparet radius: vis dicere, turpis Apella,
Supplicii causam tanti? Dabo protinus: audi.
Frons tua dura fuit semper summoque Tonanti
Parere indocilis, cuius tu larga paterni
Profluvia ardoris, quo par tibi totius orbis
Natio nulla fuit, grandi pensare solebas
Morum barbarie. Domini patrisque fideli
Deposito cultu, faenum comedentis in auro
Conflatae pecudis Pharium venerate Serapim.
Si tibi cognato stirpis de sanguine fluxit
Ille Deus; patris nutritorisque Canopi
Iosippi effigies, cui noctis imagine visae
Attribuit simulacra bovis, nutrita repostis
Frugibus Aegyptus; quae tanta protervia, veri
Numinis, aut fictae deserto Numine vaccae,
Ingrato cumulare preces laudesque tribuli!
Si tibi cognatus cordi Deus, euge, proterve
Isacide, caelo tua largitore superba
Vota tulere satis: natum de sanguine Numen
Cerne tuo, et supplex venerare; daturus honorem
Non alii, fratrum quam venditione, datisque
Frugibus Hebraeus quem praesignavit Ioseph.
Sed semper stolidus Iuda; modo caecus in ipsum
Insurgis solem, cuius levis umbra fideli
In servo Aegypti conservatore placebat.
Si bove signatum Pharia colis improba vatem
Posteritas, cur non signorum ingentibus omnem
Implentem radiis orbem, generique faventem
Divinum Hebraeo iuvenem verique fatorem
Et Numen sub carne latens factisque probantem
Esse Deum, nullo cultu, non laudibus ullis
Provehis; hunc muto fusoque ex arte deinde
In cineres trito renuens praeferre Serapi?
Numinis irritor Iuda et munera foedae
Proscindens iaculo linguae, totque ore protervo
Murmura divinam promens ferientia curam!
Flagitiis fuit illa tuis sic laesa potestas,
Ut totum extremis temet consumere poenis
Fas fuerit. Tamen ipsa tuas miserata ruinas
Indomitum castigavit, non perdidit hostem.
Attamen ingratum te iam si tanta reliquit
Peccati rabies (quamvis gens impia semper,
Atque potestatis nostrae delicta timore,
Non virtute premens) nec tanta impune resolvit
Culpae libertas, desertus Numine maeres
Quid Iuda infelix? Forsan Crucis ultio tantum
Insontes divina furit? Scio grande fuisse,
Idque immane nefas; tamen ignorata Tonantis
Maiestas hominumque probris subiecta figura
Et summus patientis amor, fortasse ferire
Istam iussissent aerumna dispare culpam.
Credo alia ratione reos maerere tribules:
Non superest illis, laesi quo debeat ira
Numinis averti. Gessit prius ille Mariam
In lumbis, prius his etiam gestabat Iesum;
Quorum etiam fontem poterat reverentia Iudam
Servare, ut caelo et terris non tanta deesset
Gloria, venturae neu posteritatis amores
Extremum raperet fatui discrimen Apellae.
Ingrato Isacidae nisi seminis ista fuisset
Gloria, sulphurea Sodomae quid nube negasset
Ultores flammarum imbres crepitare, remensâ
Flagitiis poena saturae carbone Gomorhae?
Inde venit, tantis fuerat servata quod olim
Prodigiis Tharea Domus: quo nomine iussus
Stare dies, aequor scindi, Iordania Doris
Ire retro, nubes famulari, panibus aether
Praesto esse, ignotoque silex humore resolvi.
Hinc domiti Reges et quorum robur in armis,
Imbelles timuere tribus. Chananea recepit
Terra peregrinum Iudam, qui gentibus illis
Mox heres, non hospes erat. Sata pinguia caesis
Carpsit Amorhaeis: audax Hevaeus inermem
Horruit Isacidam, hostili quem strage ferocem,
Aegypto profugum sensit gens barbara vernam.
Nunc autem meritas cuius reverentia poenas
Suspendet? Solum hoc superest, hoc, frater Apella,
Consilium serva, nec te servasse dolebit:
Si Maria et dulcis lumbis effluxit Iesus,
Et Mariam et dulcem tenero cordi imprime Iesum.
Hae
6 tibi sunt causae lumbos cur perfide Iuda
Deseruere tuos: ut nostro in corde perennent.
24.
Percussis postquam triginta regibus isset
Iuda per hostiles non sicca cuspide campos;
Ad solium regni demum Iessea vocatur
Progenies: cunctisque minor de fratribus aetas,
Regali dignata throno, quam maxima parvi
Cura fatigabat pecoris; sed viribus audax
Magnanimusque urso aut victo certare leoni,
Subiectae in sobolem sceptrum transmisit Idumae.
25.
Iessides fuit is David, quem stipitis anceps
Non tulerat Iudae ramus sed certa propago
Isacii generis, tribui non extera quartae,
Decretus solio Sanguis femorique paterno
Significatus honos, quem Lia ex coniuge nato
Asseruit Iudae, extremum victurus Iacob.
Aequatus regno primus, Iesseia proles,
Stemma coronavit David, non degener aulae
Pastor; acerborum post corpora strata leonum,
Intrepidus tumido robur conferre giganti.
Hic ille est princeps cuius de sanguine fluxit,
Longius augusti transfusa canalibus ostri
Orbi adventurum Numen paritura propago.
Ille quidem thalami plures in foedera nuptas
Admisit, fuit una tamen fecunda daturae
Hoc lumen sobolis, caeso regina marito,
Caede viri princeps, viventis adultera coniux,
Bethsabis insignis forma: quae mollis in undis
Visa Venus, misit tales in pectus ituras,
Quales nec reges possent restinguere, flammas.
26.
Aestus erat puroque calens declivior axe
Delius ardebat, cum persuaderet opacas
Lympha hortos, formae cupidas contingere gaudens
Lympha nurus; roseos blande lambentia vultus
Balnea formosas urebant frigida nymphas.
Sic etiam ad propriae cutis est propensa nitorem
Femina, marmoreo si non velit illa lavacro
Conciliare decus, tacitos ad amica penates
Instruit officia, ut privato fonte nitescat
Illatoque natet ferventior imbre puella.
Talis erat belli gnavo fortique Geteo
Iuncta viro, illustris genere, excellentior oris
Effigie, aestivum solis pressura calorem
Quae placido niveos artus humore fovebat.
Longior hac ipsa Davidem solverat hora
Somnus, et augusti spectantem a culmine tecti
Excepit Solymaea nurus, cui candida fusus
Membra lavaturus speciem non texerat imber.
Nescius infusae candor crystallinus undae
Mentiri, similes defert ad regia vultus
Lumina, nudatae fuerant quae forma maritae.
Vidit et ablutae pellectus imagine nuptae
Incaluit David. Mirum! Succensus ab ipsis
Ignis aquis, ardere facit cruciatque potentem
Iessei solii flamma sisti impote patrem.
Nuda nurus regi incauto spectata pudorem
Abstulit et tantum in lymphis invenit amantem,
Fonte Cupidineas gelido iaculata sagittas.
Nec sterilis fax ista fuit: quae emergit ab undis
Est fecunda Venus. Nudam mox purpura texit,
Forte sub hac maculas non apparere iugales
Credentem, probro hanc sed non satis esse tegendo
Certa; viri innocuâ texit quoque dedecus umbrâ
Hinc vivo coniux fuerat quae moecha marito,
Occiso regina fuit. Regalis ab undis
Sic etiam petitur murex: Solymaeus eosdem
Fons generat, Tyrio repunt qui litore vermes.
Nec stabili tellure magis solet aequa favere,
Quam liquidis fortuna vadis: sic Caesaris ibat
Undisono sors laeta freto, sic fonte natantem
Regia formosam excepit fortuna maritam.
Bethsabeae fors ista fuit, cui regius undae
Aestivae accessit titulus, nisi dicere malim,
Tincta sibi fuerat quod regia tabe mariti
Purpura, cum coniux fallaci Marte perisset
Uria, qui decorare cruor regalia posset
Ornatura ream thalami velamina nuptam,
Quo vivo id nullus valuisset reddere murex.
Haec tamen illa fuit, caesi post fata iugalis
Regalem pressura thorum, qua coniuge David
Protulit in seros Iesseum stemma nepotes,
Donec ad excelsae sobolis caelique solique
Summum prodigium servata propaginis esset
Iessiacae divina caro, maiore deinceps
Sublimanda throno; cuius Iessea decorem
Si procul et quondam tenui prospexit in umbra
Progenies; cognatorum postremus avorum
Sanguis inumbrantis divini flaminis, omnes
Virginea veteres umbras finivit in Umbra.
27.
Ista Ioachimo Virgo prognata parente,
Cui fuerat vinclis coniuncta iugalibus Anna.
Anna tamen sterilis coniux, quam nomine specto
Prolificam: quam parvam utero dabit Anna puellam,
Nominis est proles: quam praefert nomine, praegnans
Gratia concedet partum: quae ut clarior esset,
In nomen sterilis transivit gratia matris
28.
Alta Ioachimum felici Nazareth ortu
Ediderat Mariae patrem. Pulcherrima clivo
Feta rosis tellus surgit: ridentia flore
Culmina vernantem dixere a floribus urbem.
Hanc alii circum colles montesque coronant:
Illa tuos etenim, Tyrium qua prospicit aequor,
Explorat, Carmele, specus avidoque recenset
Lumine Thesbitis iuga portentosa prophetae.
Illa futurarum vatis mens praescia rerum,
Natalem Mariae spectabat saepius alto
Carmelo sedem, crebro speculatus amoenum
Iesseae virgae florem, quo Nazara felix
Gestiat et proprios quo floris odore penates
Impletura ipsas olim melioris Hymetti
Invitabit apes nectar caeleste daturas.
Porrigitur vastum sed qua Carmeleus in aequor,
Sidonias prospectat aquas, quo parvula ponto
Surgebat referens hominis vestigia nubes.
Ista supremam meditatus in icone Matrem,
Dicebat Vates: “Vernans me Nazareth uno
Flore trahit; sed Virgineâ me caerula Thetis
Nube vocat: qua parte meos sectabor amores?”
His medius stabat quo se converteret anceps
Carmeli Vates, sed postea versus ad urbem
Et Mariam et natum certam dare Nazareth, inquit:
“Florida sidereis Urbs collibus aemula salve,
Integer alterius merito Paradise parentis,
Serpentum secure dolo: gratissime salve
Virginis Aurorae Phoebique sequentis horizon.
O natale solum mihi nubis imagine visae
Augustae matris! Purae vos tecta puellae
Parva quidem salvete, Dei sed grande theatrum
Carnem assumpturi!” Nequit gravis ista loquentem
Ecstasis Eliam: immoto qui corpore forsan,
Sustinuit plures abstracti pectoris horas.
29.
Nazara Carmeli prospectu laeta legebat
Parte Zabulonios
* alia, qui vertice surgunt
Non humili colles; alia regione feracem
Graminis et roris guttis Hermona madentem
Obtutu
* propiore tenet: queis montibus amplam
Natali Mariae tecto natura coronam
Aposuit, dignam gaudent cui cingere frontem
Lumina Caesareum radiis fuscantibus aurum.
30.
Fausta Zabulonis
* tellus, quam regia proles
Incoluit Virgo! Siquidem post triste subacti
Exilium generis, postquam servavit opima
Captivos Babylon, tribuum confusa vetustas
Fecit, ut impropria sedem tellure locarent.
Et fuit eximius Mariae dum limina starent
Istius telluris honor; sed Thracia postquam
Saevities voluit Scythica confundere Luna
Humanae lumen mentis, Regina calescens
Sedis honore suae Virgo regione paterna
Extulit et volucres domui sacrae addidit alas.
Tecta volant: illis et quae meliora
7 parabat
Obsequia, Adriacis Virgo vicina procellis
Tecta facit terrisque locat quibus impiger undis
Tarsia Flumigenas transmittit ad ista Liburnos
Limina, mirantes volucris portenta sacelli.
“Unde profecta? Quibus pennis? Duce, tramite quali,
Qua causa in terras venit Domus ista remotas?”
Mente prius tacita volvunt, dein voce requirunt.
Sed quis Virgineas potuisset dicere sedes,
Omnibus ignotos quis divinare penates,
Ni prius aethereo monitu quo percitus aeger
Mysta loci, spreta tectum docuisset Idume,
Numinis illatum imperio, quo corpore Verbum
Humano indutum factum caro. Dicta probavit
Aequi plena salus laribusque reperta parentis
Virginis effigies, in cuius fronte sedebat
Maiestas et amor. Nec erat sine Numine cultus
Omnibus accrescens aedem subeuntibus horror,
Maiestatis erat radius; confessus in isto
Limine maiorem solito vim Numinis esse
Cunctorum communis amor, fletusque, voluptas.
31.
Haec rudis aspectu, tenuis formata sacelli
In speciem Domus est, cuius non grande lacunar
Composuit pictus radio multiplice fornix.
Aedis erant paries massae terrestris ab igne
Durati lateres, medium quibus imbre solutae
Calcis erat gluten: tamen illita calce vetustum
Atria non habuit limen, sed nuda patebat
Non superinducto laterum structura colore.
Tunc peregrinam autem simplex mittebat in aulam
Introitus. Sed quod populis undantibus illo
Prospectum non esse satis collecta videret
Religio, Romae princeps, Etrusca propago,
Pontificum summus, Mediceus origine Clemens
Bina Palaestino iubet addere limina tecto.
Et quamvis audax muri perfossor acerbum
Supplicium torpente manu membrisque tulisset;
Successit sed postquam operi reverentior aedis
Virgineae faber, imperium sine labe secutus
Romuleum, cessit paries legemque subivit
Quam sedes Romana tulit Petrique potestas.
Inde aditum sacram triplex concedit in aedem
Ianua: bina sibi opposito stans limine, nactis
Ingressum fuscae facit ora videre puellae.
Tertia post aram (post aram octava sacelli
Pars superest) humilem praebet spectare caminum
Quo Virgo et nati flammam nutrire solebat
Maiestas hiemique parans escisque calorem.
Aedis ubi frons est lucemque diemque fenestra
Una dabat, nostrae praepes qua praeco salutis
Virgineae fertur venisse sub ora maritae.
Recta focum superans, apta pro sede cavatus
Sustinet effigiem paries, cui ardua cedrus
Materiam dedit, et facies quem bucera signat,
Discipulus formam expressit frontisque decorem
Virgineum roseoque genas distinxit amoeno.
Iam color accessit fuscus, quem tempore longo
Iugiter ardentes populorum munera, cerae,
Et crebra induxit fumoso lumine lampas.
Hinc color et nato par est, qui dulce sinistra
Augustae matris pondus spectatur in ulna.
32.
Iam tamen hoc vestro, quaeso, concedite vati
Pierides: memorata mihi cum tecta parentis
Virgineae, patrias poscunt tantisper in oras
Castalios, queis vena mihi Parnassia turget,
Ferre ignes. Vester ne sit mihi spiritus aequa
Laude minor, patriis tendam, date barbita saxis.
33.
Est sinus, Adriacum geminis quo faucibus aequor
Funditur et molles veniens premit aestus arenas
Piscosasque vadis replet stagnantibus actas.
Circumdantque sinum colles; tamen altior unus
Adrius exurgit viridi mons vertice, celsas
Attingens nubes, cuius sublimia Titan
Occiduus post terga cadit: qua prospicit ortum,
Obiicit aut tumidis immania saxa procellis,
Aut modica litus non grande tuetur arena.
Est ubi mons pelago vicinior, arbore vernat
Fructifera: suavisque pirus proceraque surgit
Pomiferis trabs densa comis et creber abundat
Castaneis ramus: non spica rubensque racemis
Dulcibus, aut musto cerebri deest impote Bacchus.
Plura per hoc montis, liquidam spectantia Thetim
Visuntur castella latus: videt altior artum
Intrantis lymphae plebs Moschenicia guttur;
Sed propior rupes ipsi est Bersecia collo,
Attingens Venetum scabra tellure Leonem.
At medium stat nacta sinum Laurana, fidelis
Arbore spinosus germen cui vestit echinus.
Hanc sequitur tumidas pelagi frangentibus undas
Stantibus ad ripam saxis scabrosa Volosca,
Tuta ubi velivolis statio est Praeluca carinis.
Hunc ovium fecunda sinum premit insula, mollis
Velleribus, Venetos venerans Cercyria fasces,
Litoreis quae dura petris, quod cernere possint
Flumigenae, ponti spatium definit et aestus
Maioris frenat rabiem. Sed mitis utraque
Parte subintranti fluxum non praepedit undae.
Respicit adversa Flumen Cercyria ripa,
Austriacis devotum Aquilis, ubi cernere primum
Fata mihi voluere diem pronamque Camenis
Pieridum Phoebique artes rapuere iuventam.
Cernitur hic facilis, gravidae nec inhospita puppi
Ripa, laborato statio non improba saxo:
Nam fremitu assiduo sulcatis cautibus artum
Eluctatus iter, qua se substernit arena
Mollior, ut placidum despumavisset in amnem
Adriacis miscendus aquis, portum efficit altus
Tarsia et immodicis portum subit integer undis.
Adversae cupidus ripae ne naviget hospes,
Sublicio se ponte premit, quo laetus Eoas
Virgineae gaudet matri transmittere nymphas
Tersactum locus est cuius, Iordane relicto,
Culmine Nazaridis primum deposta parentis
Est domus (ah nimium terris lugenda Liburnis
Non longae iactura morae! Vix substitit uno
Lustri dimidio) quae postea maxima montis
Gloria Piceni, Laureti in vertice summo
Nobile desertae spolium remansit Idumae.
Et licet elato Virgo super aequora tecto
Deseruisse reos videatur forsitan istos
Desidis obsequii populos; quod supplicis imas
Mentis adhuc iaciant flammas, signata penatum
Sacra calet fixis quod semper et area labris,
Est procul ut credam, genetrix quod deside mota
Obsequio Virgo volucres mutaverit orâ
Picenâ sedes: nam quae vestigia sacrum
Impressit limen, forma non impare servant
Atque eadem coctis referunt sacraria muris.
Horum fixa tholis iunctumque gravantia templum,
Virgineas memorant inopum donaria curas.
Propitiam, patrio veluti si limine staret,
Affert Mater opem populosque favoribus implet.
Hanc iubet Ausonia si fas regione deinceps
Stare domum; iuste reliquis aequissima Virgo
Praetulit hanc terris, Natus quam praetulit ipse,
Fixit ubi solida fidei munimina petrâ.
34.
Ista Ioachimi sedes, regalis avitum
Sanguinis hoc tectum; sed quo pia stirpis egestas
Non indigna suae, parvo contenta penatum
Limine, pro tenui censu felicius ista
Iessei generis proles Davidica vixit
Quam Salomon: cui invicto Mavorte paratos
Regnorum census pater et possessa reliquit
Sceptra: cui inter opes summas numerumque fluentis
Ad nutum gazae vitiorum copia maior
Venerat, augusti genus infamare parentis.
Hic Mariae genitor, Iudae, genitore lucratus
Barpanthere, tribum, cui nec Pantheris avita
Laus deerat, longo regum venientis eorum
Sanguine, quorum alta Davidis origine manans
Fama Palaestino longum duravit in ostro.
Ter fuerant etenim septem, quorum aequa paterni
Stemmatis in Iudae solio permansit origo
Davidis soboles, donec postremus (acerba
O regum fata!) et fasces sceptrumque catenis
Mutasset, Nemesi sic exposcente scelestum
Deturbare throno fraudi famulante Tyrannum.
Ultima Iessidum Sedecias purpura regum
Externo mucrone perit: secretior urbis
Valle latens cui porta fugam dedit, ipsa paravit
Exitium: Chaldaeus enim pro moenibus illis
Excubitor, profugum mox ut cognovit opaca
Nocte Ducem, hostili properante satellite Princeps
Stringitur infelix captivaque ducitur alti
Maiestas solii, cinguntur colla catenis,
Regiaque Assyrio pallescit purpura ferro.
Aspexitque suas Babylon inimica ruinas,
Quam tamen is vidit numquam, cui lumine rapto
Barbarus illusit servili in compede victor.
Hic vero fuit ille, potens cui subdita bello
Facta Tyrus Sidonque fuit, populata Canopi
Regna, cui Isacidae vincti caesusque reliquit
Et patriam, et fasces multis cum gentibus Ammon
Tot spoliis populorum ingens tantoque superbus
Limite, Divinos, naturae ignarus honores
Postulat et rutilo cultus mentitur in auro
Quos posito victae venerentur poplite gentes.
Cui tamen insanum mox poena secuta tumorem
Pressit: adorari cupido fuit invia silvae
Desertae pro sede species, cibus herba, Monarcham
Seta bovis texit Tyriumque asperrima tegmen
Supplevit, fuit horridior quae tergore, pellis.
35.
At Iudae populus multo iam tempore magnum
Exul ad Euphratem, patriae sacrique gemebat
Damna reversuri numquam ad sua gaudia templi:
Totque malis presso, durum ac servile resolvi
Suspirante iugum, quod iam scivere futurum
Helciadis monito vatis. Redit aurea tandem
Libertas: tempusque fuit cum vindice Cyro
Evomuit saturata suas Chaldaea rapinas.
Tunc ubi craterum pretiosa et sacra supellex
Excisis Solymis templo sublata, videret
Assyrias cum rege nurus nutante bibentes
Ore; suosque deos ausam Babylona timendo
Isacidum praeferre Deo, signante stupendis
Articulis scripto nocturna pericula muro;
Fatum erat accitis Babilonem perdere Medis.
Illius siquidem fretus caligine noctis
Cyrus, ab ingenti lymphas effundere stagno
Perfossa tellure iubet, quo maximus amnis,
Compita bisgeminis lambens Babylonia rivis
Effluat Euphrates: magna hic vi lapsus aperto
Ad cursum spatio, primae se margine ripae
Exolvit fecitque viam qua promptus in urbem
Posset Achaemenius miles, Medusque minori
Conspirare vado, liquidi victo obice muri.
Civibus ignaris tantum valuisse sagacis
Consilium Cyri, mirum est : sed perdere Numen
Quem statuit, parvo hoste perit: sternitque gigantes
Collectis torrente petris turresque superbas
Inflatae clangore tubae: sic flumine visa
Tutior urbs ipso vidit se flumine victam.
36.
Tunc Chaldaea ruit, Medo tunc hoste cruentis
Cum rege et populo Babylon tumulata ruinis.
Isacidum bissena fuit tunc nacta faventem
Victorem captiva tribus: sic Numine stirpis
Iesseae moderante vices, cui regia numquam
Ascensura thronum quamvis fortuna perisset.
At sincera aliquis de stirpe remanserat ortus
Ex Davide nepos, quatuor post lustra decemque
Quëis servos Chaldaea tulit, quem clara remisit
In patriam Cyri pietas; mansitque vetustus,
Inde propagatus regum de semine sanguis.
Postea centenas ultra servata propago
Vixit Olympiadas, donec novus adfuit aevi
Alterius Splendor flueretque superstite regum
Prole Ioachimo sobolis caelestis origo.
Huic sponsam Sepphora dedit: levat altior istam
Mons urbem clivumque premit qua parte Cisonis
Funditur elapsus lympha Cenerethide torrens.
Parte Zabuloniis aliâ Sepphora propinquat
Alta iugis tollitque suas prope Nazareth aedes.
Una ibi nympha placet, sed quam Levithica fudit
Bethlemia de stirpe parens: cumque illa fuisset
Iuncta Aronaeo mystae, felicibus Annam
Enixa est thalamis, uteri portenta daturam.
Aetatis modicae postquam superaverat annos
Anna rudes, Anna innocuis non segnis amicam
Virtutem praeferre genis, tenera otia parva
Apta basis fuerat lustris surgentibus Annae.
37.
Illa laboratae non deses in aequore telae
Pingebat tenui phrygiata emblemata ferro,
Non Cypridis fatuos ignes, nec Adonidis apros,
Non cursus Atalanta tuos, nec inhospita saxi
Antra Promethei, variis non Protea formis,
Herculeosve dabat lino indignante labores;
Messiae titulos, palmas, et robur amica
Distinguebat acu, nec non speciosa puellae
Ora dabat, matris Messiae imitantia formam.
Et nescivit adhuc, pulchri cum duceret oris
Lumina, quod natam tela formaret in illa.
Huic tamen arrisit, pictae blandita puellae
Et tenerae fronti labris innexa pependit.
Hanc affata etiam quaerit non muta: “Venire
Quid tardas electa parens? Tua lumina telae
Si tantum praefixa trahunt rudibusque notata
Effigies palmis, quantum tua vera placebunt
Ora, ubi festivo terras dignaberis ortu?”
Praesentemque velut, pictam Virgo Anna puellam
Nominat et veluti sibi respondisset, eidem
Respondet sensusque inopi dat verba figurae.
Accidit ut blandas Annae soror unica voces
Disceret Ismerie, peteretque: “Affaris amanter
Quem sic, Anna soror, nullum qui verba loquentis
Excipiat video.” Siluit tunc Anna, rubore
Fassa animi inter nos depictae Virginis ignes.
Quae tamen auditae quoque respondere sorori
Morigera, “Ismerie soror”, inquit, “imago puellae
Quam mea duxit acus, blandas a pectore voces
Elicit. En istam: manibus gestare tenellum
Cui puerum feci, Messiae fingo parentem.
Oh quantum rapit ista meos sublimis amores
Mater! Viventem o utinam, quam pingo, viderem!
Et quam spectatam in lino nunc alloquor, illi
Obsequerer natae, atque humilis venerarer, in imo
Fortiter impressos cuius gero pectore vultus.”
38.
Anna etiam legis veteres edocta figuras,
Et Vatum arcanos monitus mirosque novandae
In melius naturae habitus, quos proferet ortus
Virgineo Princeps utero: culpaeque sciebat
Interitum, quae sola reos subducit Olympo
Terrigenas, quam proli excors legavit Adamus.
Illa preces iterare frequens crebrosque litare
Pectoris affectus; humilis purusque Tonantis
Corde flagrabat amor, magnos abiturus in ignes.
Anna puellarum commendatissima, qualem
Non tulit illa aetas; talisque ea debuit esse,
Postea facta parens tantam paritura puellam
Cui similem nulla est aetas latura puellam.
39.
Hac morum probitate nitens, matura marito,
Iam tria completis quattuor septennia lustris
Anna recensebat virgo; turbisque procorum
Suspiratus Hymen, formam pro dote petebat
Virtutemque animi rarumque a pectore censum.
Foedera sed quamvis haec connubialia, gentis
More suae, sperata Deum cultura iuberet
Progenies, tamen illa sui candoris honorem,
Et soboli et genti caluit praeferre parata,
Grata Deo spretae nosset si munera taedae.
At quia perpetua pro virginitate sequendum
Defuit exemplum mulierque id nulla pudoris
Attigerat culmen, putat hoc insvave Tonanti
Obsequium quod nulla dedit: libravit utrumque
Nympharum nuruumque decus; sed pectoris anceps
Anna voluntatem matris submisit habenis.
40.
Tecta paternorum coleret licet Anna penatum
Assidua; at patrios non luserat aequa tribules
Virtutis formaeque fides (nam grande latentis
Est pretium formae: metuentis publica maius
Virtutis decus est lustrataque compita clamant
Virtutem non esse domi. Nam prodiga cerni
Integra Virginitas non est, cui integra quamvis
Sit caro, Virginei renuit tamen esse pudoris
Integer affectus: prostans cupidumque videri
Est venale bonum. Nubes Iovis armiger ales
Incolit, at fatuae volitant per compita pennae.)
Hoc gratus rumore pudor celebrataque passim
Non passim spectata Annae, laudabile taedis
Attulit auspicium probitas multisque placebat
Anna, et Levitas, matri prodire fuisset
Sicubi visa comes, cultu torquebat amantes.
41.
At prudens genetrix voluit differre procorum
Vota, quibus desiderium vehementius Annae
Cresceret: et scirent, quod non sit prodiga tantae
Virtutis mater, primo contenta rogatu.
Augetur dilatus amor crescensque petitae
Non timuit nymphae virtus ne perdat amorem.
Id quoque subsidium tribuit dilata procantum
Ambitio, quod protracti mora temporis, aequo
Iudicio prosit, quo plenius ille probetur
Ingenii morumque sapor, quo grata puellam
Cognatosque trahat thalami ad suffragia sponsus.
Tunc autem reliquos, morum stirpisque praeibat
Laude Ioachimus, cuius non irrita demum
Praevia taedarum docuerunt vota, quod aptum
Connubii possit virtus reperire iugalem.
42.
Mirum! quod tanta morum caligine mersa
Cumque fuit veri ignaris iurata Latinis
Saxicolis vilisque agitata cupidine lucri,
Impietate Ducum vitiisque infamis Idume,
Quiverit hunc thalami numerum componere virtus.
1.
Iam sancitus Hymen Annae fideique monebant
Pacta maritales accendere pronuba taedas,
Cum patriâ veniens electae limina Sponsae
Urbe Ioachimus praesentia Virginis ora
Spectaturus adit: sed mutuus ille duorum
Aspectus iuvenum fuerat congressus amantum,
Quorum ex adverso vultu, sibi quisque parabat
Virtutis speculum et rectam probitatis amussim.
2.
Consuetis utriusque tribus gentisque peractis
Officiis (nam Sponsus erat de semine Iudae
Davidisque haeres, Annam Levitica patris
Sors genuit; Iudae generis fuit ista facultas
Hanc ambire tribum: licet ex Davide profectam
Ipsam etiam dicant Matris natalibus Annam)
Ambarum tribuum faustis deducitur Anna
Auspiciis, socerique nurus gratissima tecto
Excipitur; dotisque suae si dona fuissent
Regia, maior erat sponsae a virtute petita
Gaza, Ioachimum quae sola invenit amantem.
3.
Istius thalami fructum expectabat uterque
Sponsarum sanguis; magno maerore sed istam
Spem lusit sterilis votorum ad pondera venter.
Annorum siquidem bis deno in gloria cursu
Grata maritalem thalamum traduxerat uxor,
Opprobrio fecunda suo, prout illius aevi
Credulitas gentisque fuit, sed postea talem
Edidit ista nurus viditque piissima fructum,
Ut fecunda viri quaevis huic credere mater
Debeat et sancti laudem concedere ventris.
Interea constans thalami tolerabat adulta
Dedecus aerumna: placitis caelestibus omne
Fassa decus parere, probrum legale ferebat
Laeta. Nec indocilem formare hoc dogmate mentem,
Forte paraturis sobolem suspenderat astris.
4.
Tergemina Hebraeae fuerant sollemnia legis
Festa, Deo sacra, Solymae quibus omnis in aede
Instaurare litaturus consueta quotannis
Vota iubebatur populus. Donaria sacris
Addebant aris, nec fas sine munere cuiquam
Tunc Salomoniaco votis incumbere templo.
Haec vero duplici fieri sollemnia causa
Constituit Numen: tum quo sibi debita cultus
Obsequia aequatis ferret gens consona votis,
Tum voluit memorem, quantis hanc cladibus olim
Solverit et quantis dives sibi reddita signis
Patria libertasque fuit. Quo nomine mensis
Septimus, arboreis formans tentoria ramis,
Divinam referebat opem, cum stipite tectum
Et foliis, olim loca per deserta vagantem,
In laris et tecti terram Israëla tulisset.
Est aliud vero festum quod pascha vocabant,
Cum decima et quarta minui sua cornua sentit
Luna die, postquam ne sit contractior atrâ
Nocte dies, prohibet Phryxeo Delius auro.
Tunc autem Pharii memorem Deus esse laboris
Noluit immemorem, cum duro pressa Canopi
Servilis Iudaea iugo, post terga relictâ
Iside, Niliacum fugiens spoliavit Osirim.
Septima festivis succedens hebdomas aris,
Propitium legis tabulis memorabat amantis
Numinis affectum, scripto cum marmore Mosen
Instrueret flagrante Orebo, quando ruenti
In scelus Isacidae morum praecepta tonarent,
Prodigii pavidos caelo informante tribules.
Thure Deum venerans sic ter festiva tenebat
Iudaeam pietas: ter religiosa quotannis
Numinis hoc cultu Solymam conspexit Idume.
5.
Harum luce una cum se sollemnibus aris
Sisteret et coram populi maiore corona,
Dona Ioachimus sacro daret annua templo.
Hunc Mysta accipiens, cum prolis honore carentem
Agnovisset, ait: “Coniux, procul esto, profane!
His discede aris! Credis te munera grato
Ferre marite Deo, cum sic tua seminis illi
Plectitur improbitas, a te qui forsan iniquam
Se veneraturam non vult descendere prolem?
Hinc volo discedat quivis sine honore maritus,
Qui sine prole venit: iamque est tot prodita lustris
Fama, quod improle serves cum coniuge lectum.
Hinc patet adversum patitur tua taeda Tonantem
Cuius ab improli nullus defluxerit haeres
Connubio, qui ipsum cultor Iudaeus adoret.”
6.
Fortem animi sortita virum nisi acerba fuisset
Lingua, graves poterat probri sentire querelas;
Sed nitidae mentis robur convellere duri
Levitae nequiit ruditas: abit inde serena
Fronte Ioachimus. Rigidae tormenta repulsae
Numinis excusat placito, vultusque ruborem
Ingenuo candore premit, dentisque protervi
Dura nimis tacitâ tolerat convitia linguâ.
Et veluti rostro cum formidata rapaci
Mansuetas avido volucris petit ungue columbas,
Idalius visis tacitus praedonibus ales
Evolat et saevum fugiens ulciscitur hostem -
Sic Ioachimus laesi discrimen honoris
Non iacit in mystam, sed se meliore tuetur
Praesidio, cuius radiis caelestibus aptum
Pectus ad aeternam casus componit amussim.
Aegeum veluti spumat cum fluctibus aequor,
Ut stabilis tumidas suscepit arena procellas,
Dissipat albentem spumam - sic saucia curis
Mens, ubi divini placiti sua pondera fidum
Proicit ad litus, pelagi velut ira, quietam
Pectoris humani motus sortitur arenam.
Spectantur variis animi maeroribus angi
Connivente Deo, cuius sapientia taetras,
Saepe secuturi ciet ad suffragia nubes
Luminis; innocuum feriunt cum verbera pectus
Augurium splendoris agunt: sors tristis inertes
Sternit: ubi duros fortuna reciprocat ictus,
Splendidius reddit fortunae malleus aurum.
7.
Non procul a Solymis locus est, ubi plurima collis
Ubertas, herbaeque ferax et pascua tellus
Eminet. Hac iunctos fecundis matribus agnos
Parte Ioachimus, pecorisque fugacius agmen
Pastorum sub virga habuit, quos saepius ipse,
Cum Solymaea pius visebat limina, suevit
Explorare redux, natosque agnoscere fetus.
Illotas voces, irati opprobria Mystae
His etiam pressurus agris ad amoena gregalis
Pascua contendit pecoris caulasque revisit.
Hic ubi rorantes nato iam sole per herbas
Spargitur innocuum pecus et crescente pusillam
Pascit flore gulam, montis qua parte reducta
A grege seiungi poterat, consueta litabat
Vota Deo, placida Numen sic voce precatus:
“Summe Pater, cui una polo, diffusaque terris
Est pietas, expersque tui per cuncta meantis
Consilii nulla est tellus, nec egena resistit
Imperiis natura tuis! Scis, optime patrum,
Quae probri me fama premit: complura peregi
Connubii iam lustra, meo nec sanguine proles
Vivit, adorandum te laudatura Parentem
Me patre posteritas: si te mea criminis urit
Improbitas, Pater indulge, sobolemque tuorum
Laudatricem operum de me placatus adopta.
Ast ego, si qua meis accedet gratia votis,
Servitura tuo thalami dabo pignora templo.”
8.
Vix ea fatus erat, stantem prope cernit ephebum,
Ignotâ iuvenem forma, maiore micantem
Lumine naturae quam sit lux alta diei;
Hospitis ignoti visu, radioque pavescens
Obstupuit supplex, sed quem mox ille serena
Fronte salutatum tali sermone praeivit:
“Ioachime, polo missus tibi nuntius adsum:
Audivit tua vota Deus, conspexit egenis
Te largam praebere stipem, sterilisque recepit
Et castigatae carnis ieiunia, novit
Legalis tolerata probri tormenta, tuasque
Suscepit lacrymas; qua re de coniuge gratam
Accipies sobolem, qualem sed nulla tulere
Saecula, nulla ferent: Hebraeae maximus illa
Stirpis honos, ingens populorum gloria, terrae
Prodigium, cuius nomen tibi pando – Maria est.
Haec tibi divinum Iessea e stirpe nepotem,
Promissumque dabit germen, Iudaeque Leonem.
Ille Giganteo Lethaeos robore postes
Destruet et veterum complebit vota parentum.
Utque scias vera me tibi praedicere, perge,
Et Solymam festinus abi, dabit obvia coniux
Se tibi: templum ambo sacrosque intrate penates.”
Haec ut fatus erat, penna se praepete librat
Aliger et summis volitans se nubibus abdit.
9.
Audiit attonitus iuvenem sic ore loquentem
Ioachimus, et aetherei cessante nitoris
Intuitu prostratus humi, gratusque Tonantis
Expendit promissa. Fidem caelestibus ultro
Observat monitis, proprios non amplius ille,
Non uteri steriles accusat coniugis annos.
Mox repetit Solymam, constans parere monenti
Aligero: pecorum caulis, ovibusque relictis
Festinat tacitumque premit sua gaudia pectus.
Urbis ut ad celebrem, quae dicitur aurea, portam
Accessit, videt aversa de Nazareth Annam
Festinare via: solito cui laetior oris
Occurrens coniux, post mutua lumina pandit
Adventusque sui causam, monitusque revelat
Aethereos. Cui illa pari se Praepete doctam
Asserit, improles thalamos ad vota vocari.
Una intrant urbem, sacrisque penatibus agnos
Bisgeminos, melior quos nutriit herba, litandos
Inducunt, medio quos de grege providus arae
Vir tulit; et coniux instructam panibus Anna
Librabat sportam - quae proximiore pararet
Nocte, litaturis duo mollia liba ministris.
10.
Expletis templo votis, descendit uterque
Propria, quae Solymis stabant, ad limina coniux,
Tanta ubi sincerae pietati dedita virtus
Coniugii fructu, sibi non post multa dierum
Intervalla dato, probrum legale redemit.
Octavo gravis affulsit cum sole December,
Acceptam sensit sobolem vitalibus Anna
Indiciis: concepta suo mox vivere proles
Observata utero, subitoque animata pusilli
Corporis integritas, matrum responsa fatigat:
Nonne quaterdeni radiant post semina soles
Donec vitalem mas disponatur ad auram?
Nonne octodenas, ea sit si femina, noctes
Postulat ante animam? Praesens et quomodo fetus
Concipitur, seseque movet, solitumque repellit
Vivendi initium, consuetaque tempora damnat?
Quis novus hic naturae ordo, quae seminis huius
Fata, quis istius vitalem germinis horam
Accelerantis honor? Sed quae portenta vetustae
Nescivere nurus, tanti quondam abdita partus
Gloria, venturo patuit felicius aevo.
11.
Haec Annae suscepta utero, tot debita votis
Filia, naturae solitas infringere leges
Digna fuit: prolem hanc sterilis quam taeda parentum
Progenuit, divina suum quoque Gratia dixit
Prodigium: venterque Annae speciosa reperta est,
Hoc opus excelsum fabricantis Numinis aula.
Huic vitam infudit posito mox semine, magnae
Aptavitque animae corpus tantumque decorem
Artubus impressit, cuperet quo caelica quaevis
Corpore mens, positis iungi feliciter alis.
Nec formosa magis mentes sibi membra laborant
Aethereae, cum missa Deo descendit ad ima
Membrorum natura expers oculisque videri
Terrigenum praesens cupit his non impare forma.
Ista caducarum soboles lectissima rerum -
Non caelum solisque faces nec nocte micantes
Excipio flammas, quodcumque vel axe supremo
Nobilius lucet stans coram Numine flamen.
Unicus hac maior Deus est: cui Numine summo
Est natura minor; conceptae culmine prolis
Est minor et sterilis fetu demissior Annae
Tota cui famulas subicit natura secures.
12.
Illi anima et ratio simul est, artusque pusilli
Mentis mole vigent; neque corporis incrementum
Expectat, mox apta suum cognoscere Numen,
Eructans plenis divina incendia fibris.
Istius excelsae sobolis primo auspice vitae
Momento, tenerae multo sublimior aestus
Mentis erat quam plena suo si assurgeret igne
Quaeque animi virtus, almum fervore vel illo
Desuper inmisso, flagrans complexa Tonantem.
Civibus aethereis minor est concessus amoris
Impetus, aeternum quamvis praesente caloris
Ore bibant fontem: nec habent quëis viribus altae
Maiora Empyrei laxent incendia mentes,
Aeterni saturae quamvis dulcore fluenti.
Nec mirum, concepta suo si Numine Virgo
Aestuet et primae flagret sic lucis amore;
Hac siquidem necdum genita tanto impete cordis
Arsit amans Numen, reliquas quae sola creati
Orbis divinas vicit vehementia flammas.
Gnatae huius, superumque humili cervice colendus
Promicuit splendor: caeli huic terraeque coronam
Imposuit Numen; tanti cui culmen honoris
Non impar sancivit amor pietasque Tonantis.
Conscia tantarum Charitum iam noverat infans
Concepta ingentes caeli per pectora fusas
Divitias. Novit mentem faciente beatam
Ex vultu proprio Numen: quis tale relinquat
Spectatum sine amore bonum, similesque referre
Negligat, aspectae pro lucis imagine flammas?
13.
Quod caeli hanc regalis apex spectrumque deceret,
Inde venit (iam pando tui Regina nitorem
Conceptûs Virgo) – primae cum vulnere culpae
Saucia mortiferum penetraret pectora virus,
Atque hominum genus omne gulae sentire paternae
Debuit infaustam Nemesim – quod sola ruinae
Istius immunis staret fortuna puellae,
Quam sterilis matrona tulit: communia Virgo
Sola venenatae nescivit toxica plantae.
Illa reis pomi morsu procul, illa nocentis
Flagitio Adami non improba, maior acerbae
Exitio noxae, semper sine labe, minacem
Exterret Nemesim, tectis quae veste flagellis
Vitat adoratum Mariani verticis aurum.
14.
Sed quo iure reae matris non corruit insons
Filia, quam nocui semen formavit Adami,
Terrigenûm transfusa lues si manat ab illo
Semine, decepti quod polluit esca parentis?
Nunc mea Castalio respergite labra fluento
Pierides, votisque altas obstringite lauros,
Ut sceleris memorare queam memorare paterni
Naufragium: tum qua tabula Virgo una profundam,
Torrentis non rapta vado superavit abyssum.
15.
Omnipotens nostri generis sine semine natum
Constituit Caput Adamum, cui libera mentis
Arbitria unius legis constrinxit habenis:
Arbor erat, vetito voluit quam crescere pomo.
At servata minus positae mitissima legis
Imperia, aeternae sanxit multiplice poenae
Ulcisci aerumna, soli ut neque tale noceret
Flagitium authori, cuius Caput ille fuisset.
Edita progenies paribus quoque subdita damnis
Esset: et illicita quae profluxisset ab esca,
Cunctorum aeterno premeretur culpa dolore.
Sed deliquit Adam, cunctosque involvit eodem
Naufragio, poenaque simul. Stetit una paterni
Expers flagitii Virgo; nam crimine lapsus
Non fuit Adamus Mariae Caput: inde paterno
Non fuit in pacto: caeli, terraeque potestas
Huic Dominae concessa vetat pro plebe notatis
Legibus involvi, decuitque his esse solutam
Reginam Adami, libertatisque parentem.
Qui dubius facti est, credetne egisse Tonantem
Cum sobolis genetrice suae, quod regia nati
Terreni, minus esse decens pro matre putaret
Conditio? Matris siquidem sic huius honorem
Procurat Deus, ut terreni principis ardor,
Frigidus, augustae pro matris honore, sit imber.
Lex fuit Arsacidum, solium sublime prementis
Regis Achaemenii cunctis subeuntibus aulam
Discrimen fatale foret; quâ regia solvi
Regalem nuptam voluere oracula poenâ.
Omnibus haec stat lex, sed non tibi regia coniux;
Una super cunctos es tu, non de omnibus una.
Hoc tuba Tarsensis sensu sonat aurea Pauli:
“Peccarunt in Adamo omnes”, sed tolle Mariam;
Una super cunctos est haec, non de omnibus una.
Illa quidem nocui de semine fluxit Adami
Virgo; quid hoc refert, si non sit subdita Adami?
Illius est soboles, verum est; Caput ille Mariae
Non tamen est. Labem ad generis concurrit utrumque
Et caput, et semen: sed quem est sortita parentem,
Non est nacta Caput: primum natura poposcit
Gratia concessit. Voluit natura secundum,
Gratia dissensit; vetuitque haec esset Adami
Subdita, Adameae fieret ne subdita culpae.
Hinc pater ipse nocens, naturae in culmine summus
Virginis istius, maius se culmen adorat.
16.
Interea faciles uteri decurrere lunas
Anna videt, poscitque diem, mirabilis ista
Qua soboles visura diem matrisque veniret
Pensatura gravi laudis cum faenore probrum.
Anna tamen, steriles tumidus dum vinceret annos
Venter, adhuc clausos intra sua viscera gemmae
Caelestis radios praeclaraque lumina natae
Sensit et afflatum maiori Numine pectus.
Nescio quod fecundi uteri cum laude, venustae
Accessit fronti
* decus: et quod ventre gerebat
Lumen, in externum prodibat amabile vultum
Effusis radiis - veluti si nube serena
Abditus augustos transfundat Delius ignes.
17.
Anna moras uteri longasque in pondere lunas
Solatura novem cultu Solymaea frequenti
Templa petit ventrisque acceptum a Numine germen
Grata Deo defert prolisque reponit honorem.
18.
Accidit ut, festas cum lex indiceret aras
Et Salomoniacum peteret cum coniuge templum
Anna, sacerdotum summus, cui aurea sacri
Limina depositi (Legis fuit Arca) patebant,
Ingrediens penetrale imum spectaret in Arca
Bisgeminum exultare Cherub, passisque moveri
Laetitiae pleno vultu prope cerneret alis.
Non visum populo ostentum, cui luminis illa
Maiestas vetita est, sed Mysta authore relatum
Prodigium, populi mirùm praesagia tentat.
Omnibus hic unus sensus fuit aureus Arcae
Bisgeminus quod fausta Ales mysteria pandat;
Quod laeti Aligerûm vultusque ostensaque pennis
Gaudia non dubio cogunt expromere signo.
Quid tamen illud erat quod vis praesaga duorum
Panderet Aligerûm, varium fuit ominis huius
Iudicium: dixere alii quod pressa Latino
Imperio Iudaea, sui sublime rediret
Ad regni solium, pulsoque ultra aequora Varo,
Isacidûm laetis fortuna resurgeret alis.
Iam prope tempus adest, aiunt, cum Martia Iudam
Gens patrium Tyberim clypeis bibitura relinquet
Non plus Oenotriis poterit Iovis Ales ab oris
Victor Idumaeis nidos componere palmis:
Nec Solymae, Ausoniis praestrictas fascibus ultra
Exolvet Latias volucris Romana secures.
Haec arcana fuit multorum fabula, sed vox
Publica nulla fuit. Metuens nam dura Quiritum
Imperia, occultus fidas iaciebat in aures
Author, in os vocis prohibens migrare periclum
Promissum non longe alii distare docebant
Messiam, pennis hilaris quod praebuit Ales
Indicium, spondensque eadem solacia vultus.
Et Simeon Solymae Mystes aetate colendus
Occidua, cui certa suis accesserat annis
Caelo nixa fides, non se prius aurea seris
Lumina clausurum fatis quam surgat avito
Sanguine Iessigenûm promissi principis alma,
Virgo etiam in partu, Israëlis gloria mater.
Credidit hanc primis radiis assurgere lucem,
Festivo testante Cherub, seseque supremum
Praeparat ad carmen, spectandae encomia natae;
Illius ad vultum extremos dum spiret amores,
Expiret Solymaeus olor: cui postea nati
Virginis eiusdem tamen, obnitente senecta,
Accessit caelo hausta fides, meritumque videndi.
Mystarum e numero fuerat qui diceret alter;
Unius ingressi fanum, festivius Arcam
Applausisse viri merito, notumque beatis
Aligeris animi decus, hoc celebrasse strepentis
Prodigio poenae. Fuerat sed certius Annae
Iudicium, fulgentem auro quae credidit arcam
Exultare sui penetrantis in abdita templi
Maiestate uteri et clausae splendore puellae.
“Haec mea Nata”, inquit, “quondam paritura potentem
Signatum lege Heroem, duo saxea Legis
Religioso Arcae monimenta recondita ligno,
Exultare dedit: quôque ipsa sacerrima Mosis
Lex gravida est Verbo, soboles mea fiet eadem
Prole gravis, partuque suo dabit illa solutum
Mosis onus, colloque Deum leviore vereri.
Quin etiam lex ipsa suum cervice laborem
Cum roget auferri, concepta puerpera legi
Proxima, notificans divini gaudia partus
Exhilarat fetam tabulis legalibus Arcam.
Vitae expers, Vitae indicium si lignea motu
Arca dedit, viva petiisse videtur ab Arca
Quam gero, vitales animos: vel mortua vivae
Cedere non deses praesenti Numinis Arcae,
Venturos hilari motu praesagit honores.”
His animi gavisa silens affectibus Anna
Laeta suum genetrix uteri tunc pondus adorat.
19.
O felix mater cuius de ventre serenos
Aurorae divinae ignes spectare superba
Saeclorum ambitio votis flagrantibus optat!
Ingentem caeli gazis, opibusque puellam
Ventre tenes, legis quam prodigiosa salutat
Arca - illam maius mirabiliusque futuram
Prodigium. Nec passa suis immota teneri
Cum vitae tabulis, sed nil vitale daturis,
Ad vitae lumen, speculum virtutis et aequi,
Ad morum normam, vitalem legis avitae
Effigiem, ruitura volat templi Arca Mariam.
20.
Nunc impune tuas posses confringere, Moses,
Hac montis radice petras, ubi cedere gaudet
Numinis inscriptum digito populisque verendum
Matris ad augustae priscum fastigia marmor.
Haec Iessea etenim proles vix fixerat Annae
Materno radicem utero, sublimior altum
Orebi, Charitum superavit vertice culmen;
Ut subito veteres, alias molita, rogaret
Confringi tabulas radix, quae immitia Iudae
Conteret et molli tenuabit pulvere saxa.
Ostenditque suas Maria praesente ruinas
Isacidum vetus Arca; sui dum limine fati,
Ceu abitura fugae cupidis se commovet alis,
More nigrae moriens, ubi sol apparuit, umbrae.
Haec erat augustus coluit quam saltibus olim
Iessides: proprio venturae ex semine Princeps
Providus exultim applausit, cum regia victus
Et pietas damnata probrum scurrile tulisset.
A Iesside Typum Mariae venerante recepit
Virginis auspicium pietas; Michole furorem
Impietas ridente trahit: sic regia Iudae
Taeda, pias, Stygiasque faces accendit, et unus
Davidis thalamus caluit tam dispare flamma,
Hebraei Iessea throni cum Gloria David
Sublimes arcae saltu describit honores:
Postremi vatis post septem saecula terram
Pressuri laetos signavit regia saltus
Exempli pietas. Quos verae Numinis Arcae
Praesens sed necdum genitus, semestre parentis
Pondus Elisides hilaris renovasse feretur.
21.
Delia iam nonis nova cornua laverat undis,
Feto Anna gaudente utero. Jam frugibus aestas
Transierat fecunda suis pomisque saporem
Non sterilis dabat Autumnus, cum septimus astri
Principis octavo mensis procederet ortu.
Tunc tibi nascentis sterili de coniuge prolis
Aspexit Iudaea iubar: lux ista Mariam
Edidit ignoransque novae sine more micantis
Aurorae ut radiis fulsit Galilaeus horizon;
Attonitus non sueto huius fulgore Diei
Haeret et ignotae flammas examinat aethrae.
22.
Pullatos iam noctis equos mutare serena
Luce videbatur soli vicinus Eoo
Phosphorus, ante suos quam spargere Delius ignes
Inciperet, cum Virgo, Annae lectissima proles,
In mundum roseos vultus, imitata rubentem
Phosphoron, aeterni lampas praenuntia solis
Ut surgens Aurora tulit terrisque superba
Non defecturae dederat praesagia lucis.
Natus ubi sol orta videt divinaque spectat
Lumina, splendorem quem non produxerat ipse
Illuxisse stupet sociasque interrogat horas
Quae lucis genitura novae, quis nascitur orbi
Se non patre nitor? Cui respondêre volucres,
Temporis assiduae spatium numerare ministrae;
Quod melior splendere suis non subditus horis
Delius, ima orbis regione serena daturus
Ora palam, tristi mundo praemiserit istam
Augustam Aurorae subeuntem munera flammam.
23.
Sed refert memorare diem quo prodiga dotes
Effudit natura suas et caelica plenis
Coeperunt mundo manare charismata rivis
In caeli terraeque decus: Mariamque repostis
Astra laborarunt Charitum perfundere nimbis.
Septima terrigenûm sacrae donata quieti
Lux utero egressam vidit festiva puellam,
Nascentisque diem iucundum deses agebat
Iuda; sed una suo sollers intenta labori
Hunc operabatur natura et gratia partum.
Et quasi tunc solitas naturâ fundere lymphas
Oblitâ, ut vacuum sibi non foret omnibus undis
Prospicere, ad tanti fetus operosa calenti
Obsequia; occultum fluxus authoris egentem
Vox laticem Libani non erupisse ferebat.
Illa eademque die siquidem manare negavit
(Non incerta fides) lymphae libanitidis humor,
Qui campos hortosque rigat - fons inde vocatus
Hortorum: a Libano triplici fluit utilis amne;
Quorum uno (Assyrios reliquis lavat eminus agros)
Laeta Zabulonis tellus, quam Nazareth alto
Ornat amoena iugo, recreat sua iugera rivo.
Orta fuit quo Virgo die fons iugibus iste
Non visis defecit aquis et currere dulces,
Obstructos veluti, non sensit ripa liquores.
More suo properans siccum pecus ibat ad amnem
Et solitas quaerebat aquas: venere iuvenci,
Intonsi venere greges armentaque duram
Depositura sitim: arenti pecus haesit in alveo
Humorisque inopes sitiens lambebat arenas.
Delusos maerere greges, errare iuvencos
Et gemere absentes longis mugitibus undas,
Anxius in vacuae pastor stans margine ripae
Suspirat, pecorisque siti se deside torquet.
Lux ea nocturno sed ubi praeclara fuisset
Coepta tegi peplo; iamque Hesperus ore sereno
Per sua dispositas praecederet agmina stellas.
Sabbaticus solito torrens ruit integer amne,
Altus ut ante vado; similique obstantia lympha
Saxa rotante fremit, ripas aequore superbus.
Illa eadem vero, fuerat quae Virginis ortae,
Prodigii quoque prima fuit lux: septima semper
Inde dies vacui retulit miracula rivi:
Hoc etenim fluvii cursu natura retento
Virginei voluit memorem natalis Idumen.
Integroque stetit ferme sua sabbata servans
Portentum saeclo, donec missa ignibus Urbe
Et templo, fractisque aris domitaque Sione
Sterneret infidos ultor Romanus Apellas.
Vulgatus rumore idem sit Caesare dignus
Spectatore latex; aequo ne teste careret
Prodigium fontisque fides, quem laurea captae
Ornabat Solymae, Victor Titus ivit ad amnem:
Et quasi sabbaticae iam testis idoneus undae
Sufficeret, nulla sese plus luce negare
Visus erat misitque suas in sabbata lymphas.
Sed licet is natae supremae matris honori
Compressus torrens hac compede solverit undas;
At meliore dein voluit sua sabbata Virgo
Religione coli. Siquidem crescente per orbem
Et populos, quos nec Latiae novere secures,
Vivificae fulgore Crucis toti utilis orbi
Sabbaticus quoque crevit honos huiusque diei
Propitios soles pietas communis adorat
Atque Palaestini presso pro humore fluenti,
Virgineo scelerum fluxus premit orbis amori.
24.
Anna suae vero sobolis laetissima partu,
Fecundi cui fama uteri, connubia pactae
Cognatae plausere nurus fetuque solutam
Accurrere gravem donis recreare maritam,
Quantumvis animi gaudens legale videret
Non sterili tandem generosa puerpera lecto
Exclusisse probrum. Laetae solacia matri
Sed soboles maiora dabat, cui prodita quondam
Aligeri monito susceptae est gratia natae.
Ut prolem aspexit genetrix, viditque venustae
Frontis ebur collique nives et rubra genarum
Coralia augustumque oris decus atque serenos
Pupillarum orbes lacrymisque madentia nullis
Lumina, ridentem foliis imitantia vernam
Labra rosam, suspensa animo stetit Anna, suaque
Fixa infante parens: tacita mox mente revolvit
Aligeri visi affatus, vultusque puellae
Cum caelo auditis gaudet componere donis.
25.
Ut longa attonitam tenuere silentia matrem,
Illa pio affari sobolem sic incipit ore:
“Nata mei lux nata uteri, solique parenti
Lux non nata tuae; non te Iessea serenum
Sola tribus, nec sola Domus te lumen habebit
Isacia: optatas ex te, mea filia, flammas
Colliget omne hominum genus aethereique decorem
Luminis aurora velut a nascente, sepultus
Hauriet atque etiam vivens in prole maligna
Attrahet Adamus: toto radiabit in orbe
Lux tua, caelestes vincet tua gratia stellas.
Messiae praeclara parens, te matre resurget
Iudaeae prostratus honor, manabit in omnes
Admiranda tui ventris quoque gloria gentes.”
26.
Dixerat haec; materna suae iamque oscula proli
Concessura parens, revocasse paventia fertur
Ora: moram cupidis fecit reverentia labris
Conditioque ortae plusquam terrena puellae.
Attamen augusti postquam retinacula vultus
Maternus superasset amor, natae oscula fixit
Et fronti incumbens teneris affectibus Anna
Indulsit; lacrymisque pios signasset amores
Ni matrem plorare suam spectata negasset
Maiestas Natae residensque in fronte serenum.
27.
Et Ioachimus genitor suavissima natae
Oscula laetitiam cordis dictura paterni
Impressurus, ait: “Dulcis mihi, nata, voluptas,
Promissum caeleste, meis o reddita votis
Progenies! maiore meum quam quiverat esse
Consilio votum, venisti aurora salutis,
Gloria Iessiacae stirpis, clarissima Iudae
Venisti lampas, venturi prodroma solis,
Prout mihi sidereus de te praedixerat Ales.
O precibus potiora meis data gaudia, maior
Omnibus o votis soboles! Si simplice vultu,
Prostratusque solo potui deposcere Numen
Ut probrum auferret thalami sterilique negatam
Connubio ut prolem rerum concederet author,
Ne legis me poena premat, quam pulsus ab aris
Sustinui tristisque pio mea munera Mystae
Damnata aspexi. Quae me nunc gloria tantae
Prolis habet? Vicit Numen mea vota, nec unquam
Tale meis germen scivissem poscere taedis.”
Haec fatus vultuque sequens oculisque puellam
Suave arridentem maternis reddidit ulnis.
Saepe tamen genitor sobolem dum visit, amabat
Dulcibus alloquiis suaves producere natae
Amplexus, animaeque sacrum libare calorem:
Quasque hominum fetu Virgo formosior omni,
Donorum pandebat opes, Charitumque fluentes
Pectoribus gazas, teneris quos fusa labellis
Gratia thesauros pleni dabat impete cordis,
Observat tacitus pater expertusque sciebat
Has animi multo spectari faenore dotes.
28.
Fortunata domus, cui contigit unicus iste
Connubii fructus, qualem non protulit unquam
Ulla thorum complexa fides, nec proferet ulla
Par thalami fortuna decus: manet unius Annae,
Et Ioachimi steriles haec gloria taedas.
Infecundus Hymen, lectum turpare iugalem
Ausus, ubi erubuit taedas laesisse maritas,
Damna repensurus probri, caelestibus auctus
Effecit donis, thalamo ut prodiret ab illo
Fecundorum omnis flos maiestasque parentum.
29.
Viderat octavum tenuis iam pupula solem,
Cum legis veteris ritus sollemne monerent
Nominis auspicium fieri; quo munere fungi
Consuevit levita sacer cognataque matrum
Ambitio dubiis numerabat nomina votis.
Lux erat, haec autem medium quae dividit aequo
Lumine Septembrem, caeleste datura puellae
Iessiacae, atro formidatum nomen Averno.
Convenere nurus, partu languentis euntes
Matris ad obsequium. Quos et spectabilis inter
Adfuit Ismerie nurus, indefessa sororis
Ad nutus matrona, fuit cui filia vatis
Zachariae sterilis coniux, quae postea summum
Elisabeth peperit genetrix praeclara prophetam.
Montibus e Iudae, Galilaeam Hebrone petentes
Felicem subiere domum, quo didita tanti
Fama puerperii pietasque agnata vocabat.
Quaesitum genitae nomen fuit: inclita sexus
Nomina feminei explorant, quëis maior inesset
Stirpis ab Hebraeae generosa Heroide virtus.
Sara aliis, aliisque placet Susanna, placebat
Ast aliis Esther, aliae voluere Rebeccam,
Rachelemque aliae. Materna voce volebant
Annam aliae dici; sed postquam certa Tonantis
Imperia audissent genitor materque, beati
Flaminis edocti monito, nomenque puellae
Caelesti accepto Mariam sermone referrent.
Nominis haec subito dubios vis edita flexit
Cognatorum animos; hilaresque ex aethere lapsum
In Mariae augustum nomen conspirat uterque,
Talia cui sanguis dederat suffragia, sexus.
30.
Excelsum nomen! cuius quia sensit honorem
Sanctorum cognata domus, venerabile sanctis
Nomen adoravit. Sed, formidabile Diti,
Terruit infernas acies, Mariamque superbi
Vastatricem Erebi, Styx ipso nomine sensit.
Omnipotentis opes summas resplenduit inter
Nominis istius maiestas: eruta postquam
Haec superûm e gazis nostrum descendit in orbem
Gemma, suis totum radiis tremefecit Avernum,
Fida sibi gratis penetrans in pectora flammis.
31.
Est specus Empyreo distans immanis Olympo
Quique magis procul esse nequit felicis ab orae,
Convexo quo fervet amor clarusque Tonantis
Intuitus flagrat aeternum satiare beatos
Caelicolas; orbis medium est, ubi squallet hiantis
A primo terrae initio mundique coaeva
Vasta Capedo antri, qualem divina paravit
Ad poenas ignemque animis peccantibus ira.
Una quidem specus, at multis horrenda cavernis,
Quas atrae efformant rupes, nexuque coercet
Triste minax ex lege silex; ubi flumine pleno
Ignis inextincti vomit immortalia tellus
Sulphura, Tartareum flammis stagnantia centrum.
Hic divinae ingens, nigrique adamantis opertus
Fornice Iustitiae carcer, clausurus abysso
Immani, quotquot servatae pectore labis
Inveniat post fata reos. Si dicere tentem
Terrigenum numerum,quos est haustura vorago
Infera, maior erit decies quam mille (doloris
O, barathrum aeterni, et finis nullius abyssus
Horrida!) si vicibus geminentur milia mille.
Hoc primum aethereus poenarum iniectus in antrum
Aligerûm splendor, quos caelo pectoris amens
Elisit tumor, aeterni quëis Numinis alma
Iussa coli regina parens. Hoc dulce proterva
Non passos cervice iugum, parere puellae
Augustae indociles, atrum protrusit in Orcum
Caelestes genios et summa sede repulsos
Non capiente diem sepelivit culpa profundo.
32.
Hic alius Stygio locus est confinis Averno
Quem flammae vis nulla premit; quo crimine purae
Concessere animae, cum caesus mysticus esset
Aethereis necdum reserandis postibus Agnus.
Et quia securâ tanti solacia fati
Spectabant ventura fide, mittendus Olympo
Pro culpa aeternus fieret cum victima Mystes,
Continua inter Messiae suspiria, longas
Exilii lenire moras, non cassa paratae
Spes poterat, secreta licet post tempora, palmae.
Adverso veluti soboles cum regia bello
Capta, minus validum fraterni robore ferri
Victorem sortita suum; data vincula; fratris
Solatur germana fides roburque Gradivi,
Libertasque graves certo reditura catenas
Mitigat et veniens post illa pericula splendor -
Non aliter fuit illa patrum, quos Numinis aequa
Vis tenuit, captiva cohors, his carceris umbris,
Quos Adami terror, multos quoque propria vitae
Improbitas, quamvis lacrymis expuncta ligarat.
Sanguinis eiusdem, culpae potentior omni
Hos fratris spe fovit amor quem robore fortem
Emissura domus fuerat Iessea Leonem.
Proque secutura fraternam in pignus adepti
Libertate fidem, votis promissa petebant
Auxilia et duris robur non segne catenis.
33.
Divini Herois postquam de stirpe fuisset
Davidica prognata parens, detenta profundae
Agmina telluris sobolem expectantia Limbo,
Aligero referente novae cunabula matris,
Laeta diu optatae plausere instructa salutis
Initio, Stygias plausu penetrante cavernas.
Cocyti saevus festiva tripudia princeps
Audiit et misso iubet explorare scelesto
Flamine vicinum quo carmine personat antrum.
Iussa Acheronteus subito Plutonia missus
Exequitur daemon, propiorque accedit amicos
Caelitibus patres, quos carceris impare plenos
Laetitia exultare videt, Mariaeque canentes
Reginae nomen, Mariae depromere matris
Messiae titulos Ditis percepit Alastor.
Evolat infelix inde explorator, acerbum
Horrendûmque fremens, numquam placitura superbo
Nomina, quae fari nequit, illaturus Averno.
Cumque Stygem penetrasset atrox, inimica Mariae
Vipera, sic regem affatur: “Generose profundi
Dux Erebi, vidi laetos confinibus Orco
Spelaeis animos, recutitae semina gentis:
Insolitum facit hos ortae gaudere puellae
Natalis comperta dies; sua nomina plenus
Isacidum geminat carcer. Sed dicere nomen
Horreo; reginam dicunt matremque Tonantis,
Quina cui invisum componit littera nomen.”
Id quod erat, subito facilis cognoscere Pluto,
Horridus exarsit princeps tremuitque furentem
Nuntius aspiciens Daemon. Ut stante tremiscunt
Sublimes Aquilone cedri, vel nubibus atris
Exoriente pavent aestivae turbine messes
Formidantque imbres gelidos et fulmina, Ditis
Sic reus expavit genius Plutonius ultra
Ne se livor agat non grati in damna ministri.
Hic ferus umbrarum tali fremit ore Tyrannus:
“Illa ergo nata est mulier, cui subditus orbis
Dicitur observantque suos caelestia nutus
Pectora, quae nostros voluit quoque subdere fasces?
Nam memini cum starem altus sortitus Olympum
Lucifer, illa suis iurata ea lumina sceptris
Necdum nata habuit. Sed me illa meosque sodales,
Indociles servile regi, sua iura sequentes
Non meruit vernas. Quamvis hostile minantem
Sint mea regna ortam semper sensura puellam,
Persequar hanc etiam, nec enim loca segnis Averna
Occupo, nec nostros evadet femina casses.
Quare agite, o comites, superas properate sub auras
Et socias, vacuum quae replent aëra, turmas
Imperiis armate meis, immitis ut ista
Ambitiosarum suprema creaturarum,
Imbellisque animi crudeles femina poenas
Adverso Plutone ferat. Ruat illius alto
Reginae titulo temere insignita potestas.”
34.
Nec mora, Tartareus non unus inane satelles
In spatium iunctum terris ascendit et omnes
Convocat in vacua palantes Daemonas aethra.
Altus Idumaeis surgit mons saxeus oris,
Herbarum steriles rupes, prope mortua, flammis
Vindicibus quondam tumulatae stagna Gomorrhae
Hoc saxo Stygiis egressus Alastor ab umbris
Consedit spatiumque suis congressibus aptum
Invenisse ratus, terris huc evocat omnes
Errantes genios, quibus ad rea gaudia caecos
Ducere terrigenas, non unam suggerit artem
Vafrities, nostris non desidiosa ruinis.
Delectis autem pullato squalida vultu
Consedit styx tota locis, ubi mortua vivam
Spectari poterat Thetis exhalare mephitim.
Quod divina reas pessum dedit ignibus urbes
Ultio, laeta hominum Ditis vesania poenis
Gaudet et emisso Sodomae fetore putrique
Pentapolitana laetantur Daemones unda.
35.
Nox
* erat, adversoque suos absconderat ignes
Luna polo; tenebrisque niger vestitus horizon
Ardua Tartareos ad saxa vocare Cyclopes
Incipit: atque dato numerosa per agmina signo,
Conveniunt Erebi Larvae, casumque minantes
Insedere altas rupes; sed maxima circum
Pars vacuum obsesso volitabant aëra saxo.
Quis fando evolvat numerum? Quibus omnibus ipsa
Thetys arenosis minor est Egea lapillis.
Hic montis medium missus Plutone satelles
Occupat et simili fauces sermone fatigat:
“Tartarei fratres, quos provida iussa secutos,
In vacua posuit Dominari Lucifer aura,
Ad nova crudeles animos convertite Ditis
Imperia: Hebraeis infans iacet edita cunis,
Flore ubi nativo sese Galilaea coronat
Nazareth et rubeis cingit caput alta rosetis.
Hanc, meministis enim, nobis habitanda dedisse
Tartara et illustres (turpis victoria!) lauros
Dite relaturam praeformidare necesse est.
Illius siquidem cum vi detractus Olympo
Lucifer, infernas melius ratus ire sub umbras,
Imperiosa suam premeret quam femina frontem,
Nos idem tenuit sensus. Nunc imminet aequae
Tempus vindictae: frangatur tota puellae
Ambitio; nullique suum fas dicere nomen,
Nulli audire licet: quos est habitura clientes,
Hos nostros censete hostes. Insumite vestras,
Hic opus est, animi vires Ditisque supremum
Tota sit invisae spolium fortuna puellae.”
Dixerat haec, Mariaeque omnes in damna rebelles
Coniurant mentes et quas concepit inanes
Quaeque suas fatuis prodit rugitibus iras.
Tanta fuit vero Stygiae violentia vocis,
Ut montis sublime iugum clamoribus Orci
Intremeret grandesque sua compage revulsi
Montis in herbosa starent radice molares.
Postea se cunctis iterum diffundere terris
Solliciti, quivis notas festinat in oras
Spiritus, Hebraeae minitans bella aspera Natae.
36.
Ante tamen sedes peteret quam quisque relictas,
Pentapolitano surrexerat horrida stagno
Tempestas, piceis Daemon quam moverat undis
Non vivae turbator aquae; sed reddita vitae
Censeri potuit, decimis cum visa procellis
Surgere et aethereos incessere fluctibus orbes
Et damnata graves replerent litora spummae,
Nigrae omnes. Neque enim puros habet ista liquores
Thetys, Avernali velut pice turbidus humor.
Gurgite turbato, fuerat quoque nubibus atris
Par facies fetorque halans non aequoris ipsa
Tempestate minor, sed quem tolerare volucres
Non possent animae; Stygiam sufferre mephitim
Sueta phalanx taetrum laeta admittebat odorem.
Edidit infestus maris hoc discrimine Daemon
Asphaltite suae specimen virtutis in unda;
Quo posito umbrosum rediens lux dispulit agmen.
37.
Interea superûm Mariam venerata potestas
Reginae dignos natae praebebat honores,
Obsequiis certare humilis: iam grandibus illam
Pollentem Charitum donis, quëis copia gazae
Angelicae minor est, uno hanc caeleste calebat
Flamen adorare inferiorem numine natam.
Iamque impensa sibi prudens cognoscere cultus
Officia, Aligerûm laudes referebat in unum
Muneris authorem, quem solum respicit omnis
Gratia, respiciunt proprios ut flumina fontes.
Cui aetas infantis erat, sed nubila mentis
Non erat infantis ratio: prius ista refulsit
In gnata quam nata foret, cui semper in actu
Mens proprio sacros ructabat Numinis ignes.
Ipsa etiam visa divini cominus oris
Maiestate, beatificum ceu praepete nectar
De torrente bibit: superis par mentibus illi
Concessa est felix animum satiare voluptas.
38.
Lex erat Hebraeis iussu sancita Tonantis:
Materno egrediens utero si filia lucem
Aspiciat, bis dena super sex dena dierum
Intervalla sacro non pura puerpera templo
Abstineat, donec partum comitante fluoris
Sanguinei labe, exacto lustrata duarum
Lunarum spatio, ad primum matrona nitorem,
Connubii fructum templo illatura rediret.
Anna Deo positas observantissima leges
Implere, augusta totidem Salomonis in aede
Solibus esse nefas dixit non pura videri
Legis et exempli rea, dum mirabile natae,
Processisse utero vidisset septima germen
Hebdomas, et sacri placitum legale probaret
Accessum templi; cum iam purgata fluenti
Sanguine languorem partus natura tulisset.
Expletis igitur pro more, puerpera, binis
Mensibus, anniculum sacris altaribus agnum
Oblatura parat; qualem sibi opima mariti
Pascua de tenero grege transmisere bidentem,
Candida cui pellis sed numquam tonsa; nitenti
Vellere et ignarum maculae pecus ibat ad aras,
Prolificam gaudens comitari saltibus Annam.
Attigit ut templo postes, natam Anna recepit,
Et manibus iucunda tulit; nam limine cedens
Illa maritali famulam sibi iunxerat Ormam,
Maturamque viri forma et virtute placentem
Eurionem, quae Rubeni promissa marito,
Iam pactis vicina thoris et robore constans,
Gestandae tenerae laudem est sortita puellae.
Proxima Delubro praedulci hanc pondere laeta
Exonerat genetrix, cum qua prima occupat aedis
Atria, fecundo noviter queis ventre solutae,
Altera missuros templi in penetralia mystas
Expectare nurus lymphis lustranda solebat.
39.
Fons erat antiquo quem mysta Aronius usu
Sacratum exhibuit nuptis, verbisque piatum
Et cinere (in tenues hunc lege redacta favillas
Russa iuvenca dabat). Purae, quëis contigit isto
Lustrari, securae ibant ad munda maritae
Atria, iucundis quibus inde videre licebat
Ad pia donatos transire holocausta bidentes.
Ritibus Anna istis imos ingressa penates,
Laeta quidem reliquas templi quod quiverit inter
Apparere nurus mater fecunda, sed ipso
Fetu laeta magis, nequiit qualem hactenus ulla
Templo offerre nurus. Cupit inde rapacibus agnum
Cernere consumi flammis: fuit hostia caesae
Consumptaeque igni pecudis legale statutum
Munditiae pretium, sobolisque vicaria merces.
Anna sed oblatam sacris dum cedere flammis
Spectat ovem, prius igne suo quam staret ad aram
Levites, ferretque faces, conspexit ab alto
Aethere, splendidius soleat quam ferre sacerdos,
Purum delabi lumen, radiisque paratum
Inflammare pecus, cuius subtile micanti
Luminis aetherei vellus resplenduit auro.
Agni avidum istius caelum, quem laeta ferebat
Anna sui partus pro munere, noluit ignes
Expectare alios, propriis sed vellus adussit
Innocuum flammis, oblatae prolis odorem
Mirificum, caeso quod suspirabat ab agno.
Attonitae par Anna, novae facis atque bidentis
Haesit in aspectu, mirata sequentia Natam
Prodigia, excelsae cuius famulantia moli
Sidera Reginae gratari talibus ardent
Obsequiis, Dominaeque suos profitentur amores.
40.
At spectanti Annae celso de sidere lapsae
Portentum flammae, Simeon occurrit, honoris
Iam senii rugis, morum aetatisque verendus
Canitie Simeon: Mystes tribus iste peractis
Postea qui natam lustris haec ipsa prementem
Atria templi aris admisit et expectatum
Iam tremulis senio palmis accepit Iesum.
Mox illi, ut vidit sobolem, mens lumine docta
Aethereo Christum pariturae Virginis ora
Agnoscit Mariamque silens Dominamque salutat.
Postquam autem permissa Annae interiora fuissent
Atria, concessit stimulis caelestibus actus
In penitas templi sedes, ubi poplite curvus
Luminibusque madens tali prece Numen adorat:
“Quas tibi, siderei clemens Regnator Olympi,
Nunc referam grates, tantum qualive reponam
Obsequio donum, mihi quod, quantumlibet imum
Non citra votum, citra tamen omne meorum
Pondus et intuitum meritorum, nosse dedisti
Atque haurire oculis iam caligantibus almam
Electamque tuae sobolis pro matre puellam?
Nunc laetus
* moriar: patribus tellure retentis
Adveniam gratus monitis cum talibus hospes.
Et quamvis (alios petit haec fortuna tribules)
Iam senii provecta mei caligo beatum
Non audet sperare diem, quo limine templi,
Haec suspirato suprema puerpera fato,
Messiam infantem sistat; satis illa beavit
Me genetrix vel visa semel: procul esse micantis
Nec solis cognosco faces, ubi conspicor ortae
Aurorae roseos orbi splendescere vultus.
Quando autem fiet, tantum ut clarissima mater
Excipiat fetum? Sitne hanc iuvenilibus annis
Emissura facem, senio vel proxima, matri
Non impar Annae, maiore datura senilem
Prodigio fructum? Scrutari impervia mentis
Nolo audax decreta tuae, sed mortuus inter
Isacidas, maestae positus telluris in umbra
Expectabo diem, placiti tibi venerit aevi
Dum tempus, quod iusta tui sententia fixit
Consilii, appositum reparandi tempus Adami.”
41.
Haec fatus Simeon videt alti a culmine tecti,
Memnonias qua parte faces Phaëtontia templo
Flamma infert, rutilis celerem descendere pennis
Aligerum. Expavit Simeon turbatus ephebi
Caelesti vultu; sed quem prior Angelus istis
Solatur numeris: “Salve, grandaeve sacerdos!
Quod Messiae almam te conspexisse parentem
Laeteris, Simeon, gratus fuit iste Tonanti
Laetitiae calor; at monitis maioribus imos
Pande sinus, nam spe potiora annuntio missus
Prodigia, emensus caeli convexa minister.
Aetatis rugosa tuae licet area frontis
Non sinat hunc sperare diem, quo visa cupitum
Messiam pariet Virgo, tamen ecce Tonantis
Te moneo imperio, Simeon: tua funera partu
Posteriora isto, Iudae te cernere Regem,
Et manibus gestare dabunt: tua bracchia tanti
Susceptura iubar solis suprema monebunt
Fata tuae extremum iaculum torquere senectae.
Hac face funerei tibi praelucente sepulchri
Laetior intrabis tenebras, et tristia patrum
Agmina, captivi Nato iam vindice Iudae,
Te referente dabit laeto resonare canore
Nacta manus oculosque fides.” Hic ore silenti
Attonitusque haesit mystes, celsusque stupentem
Aliger extento volitans per inane reliquit
Pennarum obsequio, stellis immixtus Olympi.
42.
At Simeon superi librans effata ministri,
E somno velut evigilans pia lumina caelo
Figit et erectis grates ad sidera palmis
Multiplicat, vitae affatus sic voce datorem:
“Quanta, o terrigenûm Rector, metuenda coëgit
Te pietas, spem dona tui superantia mystae
Tam larga praebere manu! Iam signifer orbis
Circulus aetherei visus mihi lampade Phoebi
Lustra super ter quina peti. Confine sepulchro
Vix poterat multos senium promittere soles.
Me primûm illatae templo quod sera puellae
Promissum Isacidis manibus contingere germen
Fata sinent oculosque peplum fatale seniles
Aeterna neque nocte teget, nunc impote fandi
Ni videam ex nata Hebraeum prodisse gigantem,
Aligero testante tuli. Quid nostra moretur
Credulitas faciles praestare loquentibus aures
Aligeris, quos veracis non arguit oris
Candor et aspecti non fallit regula veri?
Nec mea luminibus iam deficientibus aetas
Hanc damnat provecta fidem: mea luminis impos
Si fuerit pupilla, Dei promissa videbo.
Mors non fera prius, non me prius opprimet horror
Funeris, Isacio videam quam sanguine cretum
Lumen, Ephrataeus quo primum arsurus horizon,
Adversa Hebraeis tanget quoque totius orbis
Climata caelesti, non circumcisa, sereno.
Quas tibi summe hominum Sator et tutella pusillus
Debitor exolvam grates, quae munera tanto
Congrua fautori referam, promissa quod orbis
Laetitia in nostras ventura sit obvia palmas?”
43.
Dixerat haec, surgensque hilaris communia templi
Atria perlustrat tacitus, si forte morantis
Posset adhuc Annae sobolem solisque propinqui
Auroram libare oculis. Post acta soluti
Vota puerperii Mystes sed repperit Annam
Abscessisse dolens; at quam spectare puellam
Praesentem nequiit Simeon, caelestibus illam
Auspiciis, votisque replet, quae sola stupendo
Germine cunctarum vincet praeconia matrum.
44.
Interea pius Antistes, cum terna quotannis
Iudaeae populos festiva frequentia templo
Sisteret, ut sanctos Mariae advenisse parentes
Novit, avitorum tunc tecta subire penatum
Urbe sacra solitos, accedere gratus eosdem
Gaudebat, placido semper sermone requirens
Multa super Nata, Natae super indole multa.
Divinumque aperit, memoratque parentibus ille
Virginis istius partum, quem caelite viso
Edidicit; paribus visis, sincera parentum
Quae meruit pietas, non ignorare docetur
Plenius, ac tantae sobolis componit honores.
Aeternumque suos subiturum numen ocellos
*Aligero monitore refert, licet hosce senectus
Grandaeva et languens numquam promitteret annos.
Anna reponebat: “Satis est quod spondeat istam
Fortunam Deus, humani cui subdita cursus
Illius immoto volvuntur tempora fato.
Frustra reluctatur senium, cui caelica vitae
Vena remansuri parat adiumenta vigoris.
O, dilecte Deo mystes, o sorte beatus
Hac Simeon, tantum caelo terrisque cupitum
Spectature iubar! Numquam se tale videndum,
Gestandumque dabit Charitum sine faenore lumen.”
Subiecit Mystes: “Spero, hinc ego grande propinqui
Solamen referam fati: spem lucis ituro
In tenebras fax ista dabit laetusque receptis
Immoriar flammis, tumulo non maesta daturus
Lumina, ferales frontis decorantia vittas.
Te tamen, Anna, rogo cum se festiva reducet
Ad templum pietas, divinae lumina Natae
Fac tecum allatae videam, faciasque beato
Ore frui, foveamque labris caelestibus imas
Venturi partus, urunt quae viscera, flammas.”
Anna recensitis mystae mitissima votis
Annuit, et Natae vultus offerre caduco
Crebra seni, maiora simul solacia mater
Inde parensque pius mystâ gaudente legebant.
Expletis templo votis petit Anna maritam
Nazareth et tectis non lenta iugalibus infert
Prolis delicium: crescentem sedula natam
Observat, primaeque expendit semina flammae.
45.
Corpore surgenti semper quoque gratia maior
Accessit Mariae, numquam cui illa pusillis
In membris pusilla fuit: non exigit ingens
Corporis extensi spatium ingens gratia; quaevis
Non magna humani capiunt hoc pectora donum.
Caelestis Charitum dux est prudentia, qualis
Summa fuit parvae quoque Virginis, externorum
Cui stat cura operum, dum non violabile rectam
Cuiuscumque sciens facti complebat amussim.
Omnis in ipsius, motus ignara decori,
Abfuit incessu levitas; nec prodiga linguae
Libertas teneram poterat damnare puellam,
Sollicitam purae celebrando aptare Tonanti
Officium vocis: procul est ut dissona menti
Aethereae fuerit fandi concessa potestas.
Illa etiam sanctam gnava observare parentem,
Caelesti licet illa prius maiora tulisset
Docta magisterio vitae praecepta, loquentem
Demissa audivit, sapiens celare repostum
Materno maius radians in pectore lumen.
Delicium matris, cuius cognoscere nutus
Perfecisse fuit; comitum suavissima, sollers
Maternum stipare latus vitaeque fidelem
Virtutisque piam matrem observare magistram
Non deses. Cuius morum excellentia dulcem
Formabat, veluti speculi lux reddita, natam.
Haec linguae proferre sonos, haec edere mentis
Sensa suae grato verborum melle solebat
Matre docente: Deumque infans ubi dicere quivit
Nesciret ceu plura loqui, sistebat in isto
Os animumque sono, collectaeque impete mentis,
Nominis istius vi languida suspirabat.
Scire Deum contenta, velut iam discere nollet
Plura, Deum proferre, Deumque audire calebat.
Iamque aliud visa est quoque fastidire loquentes,
Atque aliud praeter solum spectata Tonantem,
Fastidire loqui: reliquis iam ora negasset
Informare sonis, nisi cognovisset id ipsum
Velle Deum, se scire aliis quoque vocibus uti.
Attamen huic semper, cuius sibi mystica sacri
Nota fuit virtus et significantia verbi,
Pectoris ingenti prolata aenigmata flamma
Virgineos rapuere animos: auditus “Adonai”,
Magno etiam auditum cordis Tetragramaton aestu:
Messias quam gratus erat! rata suavius aure
Nullum illo resonare melos: si protulit ore
Messiam, nullum Virgo mel dulcius isto
Nomine iurasset: si corde revolvit eundem,
Caelica commotas penetrabant iubila fibras.
1.
Septimus autumni mensis quadruplice Libram
Aequidio paribus noctes aequare diesque
Viderat horarum spatiis, cum caelicus Annae
Initium quarti partus contingeret anni.
Anna memor voti, quo vir, quo obstricta Tonanti
Ipsa fuit, sterilem quando lugebat uterque
Improlemque uterum peterentque extinguere ventris
Opprobrium: dum modo propitio si Numine prolem
Susciperent, mystis illam sacrisque dicandam
Obsequio templi se per promissa ligarant.
Tunc, cui iam quartam gravidus detraxerat uvam
Vitibus autumnus, Virgo matura monebat
Tempus adesse quidem maternis utile votis;
Sed non maternis tempus satis utile flammis.
A se dulce sui pinguis divellere ventris
Non potuit dulce esse Annae; dicebat obortis
Sic lacrymis saepe illa: “Tuae, suavissima proles,
Matris amor, quo mente feram, quo lumine cernam,
Avulsos ad
* vota tuos quo pectore vultus
Orba animae tolerabo parens? Si munere votum
Hac alio redimi posset, dabo quidquid in agris
Fert laeti fecunda Ceres, dabo cuncta bidentum
Vellera et agnorum distentas ubera matres
Laeta addam et multo redimam te, filia, censu.
Novi equidem quod nostra sinat lex pignora siclis
Non multis redimi; pro te sed pauca referre
Aera, minusque Deo placitura numismata, carpit
Religio. Sit lege mihi supplere minori
Fas pretio votum; summo sed debita Patri
Hoc pietas fas esse negat. Te, filia, templo
Debeo: templum olim Domini, materque futura
Aptius in templo, Domini formabere templum.
Plura nec imprudens memoro: iam debita templo
Est Natae persona meae. Clarissima lampas
Divinis
* resplende aris, praeitura micantes
Quos fulgere sacris cernes penetralibus ignes.
Iam promissa Deo est soboles; affectibus illa
Est numquam cessura meis, matremque Tonanti
Non praeferre placet, privataque gaudia Natae
Et Natam, voti rea non infida, litabo.”
2.
Postea vero animum Natae sic Anna probabat:
“Num soboles te cara lares retinere paterni,
Num posset quoque matris amor, ne Numinis almi
Addicta obsequio templi paterere verendis
Te famulam praestare adytis, fanoque dicatis
Virginibus sociata rudes aetate placeret,
Crescentesque sacris numerare penatibus annos?”
“O Domina, o genetrix,” sic illa reponere sueta,
“Quid votis optare meis felicius unquam,
Quid animis versare queam, quid laetius ista
Sorte petam, quam nil adversa matre ligari
Numinis obsequio ut valeam?” Rorantibus Anna
Haec oculis responsa hausit vultuque madente
A lacrymis, tenerae spectabat gaudia Natae.
3.
Surgebat celsis Solymaeis turribus olim
Altior una Domus, cuius rudis area, magnae
Urbis erat spatium; moles augusta, stuporis
Prodigium, cuius pretium non solveret omnis
Copia praecipui cumulo congesta metalli
Quod melior pars orbis habet: confluxit in istam
Regnorum si gaza domum, confluxit et omnis
Sedulitas artisque labor: nam Iessias aedi
Maiestas quas prima, Dei pro sede futurae
Immensas congessit opes, haeredis in istud
Vertere mirandum sudavit gloria templum.
Centum myriadum plusquam millesimus auro
Debetur numerus, Latii si pondere totum
Distribuas nummi: lunaris massa metalli
Maior erat decuplo, demptis maioribus aeris
Et ferri cumulis: erat haec sine pondere moles.
Nec gemmis aderat numerus, quas Numine plenus
Tanto operi Princeps soboli post fata reliquit.
4.
Dicite nunc, reges, vestri quo ponitur auri
Gaza, colonorum terrae et sudante popelli
Fronte laboratus sanguis? Cruor iste cruorem
Fundit, ubi potos inopum sudoribus enses
Stringitis innocuo plerumque in pectore, saevi
Victores, caelique sacras pessumdatis aras.
Praestitus in censu, fuso sic sanguine sanguis
Bullit, ut hoc regum perfundat pallia nimbo.
Iessides immane sacris altaribus aurum
Cogit et augusto ne religiosa supellex
Deficeret templo, toto quas comparat orbe,
Divina insumit decoranda ad limina gazas.
5.
Si necdum cessas insulse requirere, vates:
Dicite, Pontifices, in templo quid facit aurum?
Te fatuum unius dicet sapientia regis,
Te nequam alterius pietas, qui talia faris.
Aurea sunt vestrae quae spumant pocula cenae,
Aurea lanx fumat ventri factura saginam,
Aurea sunt, sonipes brutus quae vincula gestat,
Aurea pectoribus demissa monilia portat,
Auro asper, fulvum mandit sub dentibus aurum,
Aureus est, turpis quo stertit adultera, lectus,
Largitori auri pietas non offeret aurum?
Quas David bellator opes cumulavit, honori
Numinis expendit, propriis quoque censibus auctas
Heres pacificus, structo pietatis opumque
Ingeniique simul moderantis cuncta trophaeo.
6.
Augusto spatium templo describitur asper
Moria saxoso spectans orientia clivo
Astra, tenebrosas mundo pellentia noctes.
Hic idem mons est, centenis ante litandus
Annis mille super fuerat quo filius almi
Thariadae, cum vicinis in vepribus haerens
Pro nato iussas aries tepefecerat aras .
Hoc montis constructa iugo, spatiosior ipso
Sed domus ista iugo; substructis undique muris
Latior, aggestis templi stetit area glaebis.
Dignus rege labor! Fuerant hic montis et aedis
Fundamenta eadem, nec monti creditur ingens
Depositum, nisi quae montem quoque sustinet ipsum
Terra fidem faciat; nam summo ut vertice staret
Delubrum, petiit clivi radicibus unis
Pressa secuturae substerni marmora moli.
7.
Sed maiestatem tanti describere templi
Quis potis est? Non si pariter mihi fronte serena
Nectat adoreas et Smyrna et Mantua lauros,
Hoc opus expediam. Nemo cui divite rivo
Libera Pierio fluxit facundia nexu
Hoc opus exegit; minus est ut nostra subacto
Ad metri numerum speret sollertia Pindo.
8.
Ne damner dixisse nihil tantamque silendo
Praeteriisse Domum, lauro meliore canentem
Cingite, Pierides! Fuit hoc quadruplice templum
Portarum numero, obiectas in quatuor orbis
Respiciente plagas; sed quarum maior in Ortum
Versa, peregrinis etiam speciosa patebat.
Inde etiam externae sectae cultoribus ampla
Non vetita, aprico praestabant atria saxo;
Vestibuli cuius Tyriis asarota nitebant
Marmoribus, varias quae multicolore lapillo
Reddebant rerum formas; contra Euron et imbres
Erectis circa xystis, Libanitide cedro
Desuper in gyro stantes onerante columnas.
Hoc vulgi commune forum; sese obvia templi
Hinc sacra porta dabat, quae non subeunda profanis
Gentibus, Hebraeos ducebat in atria mystas,
Moseique libri populos; fueratque secundum
Vestibulum, gradibus ter quinque, aliunde profectis
Saxicolis licito sublimius atque superbis
Porticibus cinctum, quorum laquearia cedro
Pallida marmoreas pressere gravantia pilas.
Vestibuli istius medio, caeloque patente
Aenea surgebat constans flagrantibus ara
Ignibus in tenues vertens holocausta favillas.
Hic mare, vas ingens laticis, ter quatuor infra
Suppositos pressit fusos ex aere iuvencos.
Ista sacerdotum manuumque pedumque nitoris
Unda, per occultos urbis transmissa canales,
Cedronis bibulis absorbebatur arenis.
Aequoris illius laevum paris aeris habebat
Concha latus; fonsque iste fuit, quo vota Tonanti
Non nisi lota pecus sacros transibat ad ignes.
Proxima pandebat templi sancta atria porta
Aurea, quae nulli non mystae adeunda patebat.
Grande pavimenti planum procera tegebat
Nodi ignara abies, sed quam non cernere fecit
Aurea quae tecto radiabat lamina ligno.
Arte laborati constructus pondere saxi
Surgebat paries, cedros indutus ab omni
Parte; labor solido rutilabat cedrinus auro.
Tectum etiam augusti splendens fulgore metalli
Eminuit, reliquo par respondere nitori.
Hic auri pretiosa stetit septemplice lampas
Lumine, quae totidem circumprotensa lucernis,
Assidua noctes flamma lucere diesque
Scintillare dabat, victor qua postea Romae
Dicitur Assyrio Titus exultasse triumpho.
Hic sacra compositis fumans suffitibus ara,
Tota aurum, gratis replebat odoribus auras,
Quos sibi componi Numen de thure Sabaeo
Iusserat; egregii cui miscebantur odoris
Galbana, cum myrrhae lacrymis onychaeque fragrantis
Addita fumabat sacro pars purior igni.
Hic etiam laticem numquam prohibente scatebat
Dextrum fonte latus, cui aequoris aenea lymphas
Debebant et labra suas, et habere perennes
Inde sibi elegit luteris concha liquores.
Haec miranda aulae facies, haec gloria solos
Excipiens mystas, ubi non nisi flammeus auri
Spectari potuit splendor, domus ista nec unquam
Calcari potuit, nisi calcaretur et aurum.
9.
Pars tamen augusti non haec dignissima templi,
Ista nec arcanis legalibus apta fuere
Atria: claudebant aliae cernique vetabant
Intimius conclave fores, ubi sanctius Arcae
Servatae penetrale fuit, quam corniger olim
Isacidûm iussis panxit caelestibus Heros.
Eripiens adyti visum pandebat ab alto
Obiectum portis, oculorum illustre renidens
Illicio velum. Bysso huic intexta rubebat
Purpura, connexo splendens hyacinthina cocco
Tela, ferens varios quos finxerat ore Cherubos
Ridentes multoque genas accenderat astro
Ingenio pollens, nec parca laboris Arachne.
Lilia, narcissos, Cypriae quoque sanguine plenos
Tela dabat Veneris flores, ubi mira colorum
Spectanti laetas referebat gratia formas.
Carbasus haec illa est, Christi quam funere sectam
Arcana virtute stupens aspexit Apella.
Hâc occulta stetit pars illa sacerrima templi
Interiusque adytum, nemo quo fingere gressum
Tentasset, nec mysta quidem: fuit annuus uni
Pontifici summo ingressus, quae solus adibat
Intima praemisso thuris sacraria fumo.
Augustale sacrum, celsus cui marmore secto
Surgebat paries et marmor odora tegebat
Cedrus et affixum cedros absconderat aurum.
Lucebat penetrale auro, caeleste viretum
Caelatura dabat. Surgebant aurea passim
Lilia et insculptus pomi tulit aurea stipes
Mala, quibus viridis mater si planta fuisset,
Ficta negarentur; palmae volucresque Cherubi,
Gemmarum figmenta, manus artisque fuere
Luxuriantis opus : nactae laquearia flammae,
Accensaeque auro reddebant Castora stellae.
10.
Hinc librare licet qualis fuit ista supremi
Maiestas adyti; multum si dicere paucis
Expedit, haud dubium est. Speculum sincerius ista
Maiestate loci, quam lumine cernimus, omnis
Non habuit tellus quod verior esset Olympi
Effigies et sole gravi conformior aethrae.
Hic aulae medium quae prodigiosa tenebat
Arca, Dei solium, solidi rutilabat
* ab auri
Lumine; quam simili tectus stipare metallo
Bisgeminus passis constans fuit Aliger alis.
Tectum erat ex auro, quod ne saturo incuba ventre
Foedaret volucris, fixis pungentibus auri
Cuspidibus poenale fuit: mucronibus unde
Territus auratis, vitare pericula cautus
Milvius, aut pica, aut corvus, passerve solebat.
Tanta fuit quondam Solymaei gloria templi.
11.
Craterum par gaza fuit, sollemne colendo
Apta aris servire Deo, nec degener aedi
Augustae numerus: cuncta haec vel purius aurum
Argentumque dedit. Nullus vasa alba metallo
Calculus absolvit. Complebant aurea multas
Myriades, quorum immanem cognoscere molem
Optanti refero: quantum modo totius orbis
Optima pars auri cumulum proferre valeret –
Hac illo minus est: tantae vix credita gazae
Fama sacro debet, quod non sit ludicra, vero.
Hanc patrio Euphrati miseram populata Sionem
Fortunam Chaldaea tulit cessitque superbo
In spolium regi, cui formidanda tumoris
Poena fuit, bruto similem mugire bisonti.
Annorum post dena tamen si quatuor addat
Lustra, Semiramiae Cyro domitore columbae,
Mollis Achaemenium capta Babylone subiret
Cum Chaldaea iugum, captivo victor ademit
Serviles Iudae laqueos et compede fracta
Assyria patriam libertatemque benignus
Restituit princeps direptique omnia templi
Vasa reversuris Solymam concessit Apellis.
Quae tamen Ausonios iterum decorasse triumphos,
Spectavit Romana Tito victore potestas.
Funere Messiae postquam foedasset iniquas
Infamis Iudaea manus, Tarpeia nefandum
Signa adsunt ultura scelus templique relictum
E flammis cinerem nocuo cum sanguine miscent.
12.
Inter Idumaeas, Latia quas cuspide miles
Collegit Romanus opes, fuit arca micantis
Illustris splendore auri, fuit aurea panum
Mensa, fuit lampas septem fecunda lucernis
Aurea craterumque argenti immanis et auri,
Oppressam numquam numerus visurus Idumen.
Sic Salomoniacos lusit fortuna labores,
Cuius in externos transivit gaza triumphos.
Pacificus tamen hoc a maiestate Latina
Obtinuit princeps: quod Pax conflaverat olim
Libertasque aurum, levius quo ferret ademptas
Libertatis opes, Pacis gaudebat in aede,
In gremio molis, libertatisque Latinae,
Captivae spolium Solymae regale reponi.
Vel fati vis ista fuit, migraret in Arcem
Ut sobolis defuncta parens, ubi egena potentem
Regnorum synagoga fidem populosque legentem
Aspiceret natam: moriensque vetusta Sionis
Umbra, suo clarum signaret funere solem,
Ut Carmeleus decor ubertasque Saronis
Et Libani in Latios transiret gloria colles.
Grande decus defuncta tuis Iudaea paratur
Exequiis; dignam tantus cinis occupat urnam:
Caesaris Assyrio raperis tumulata triumpho.
Funeris hanc pompam regum stipante senatu,
Clauderis Ausonio, mater Synagoga, sepulchro:
Cui Pacis templo illatae, quod fama ferebat
Aeternum, bene lege novâ Romana precari
Visa est maiestas: aeterna in pace quiescat.
13.
Sed Mariam iam Musa cane intrantemque sacratum
Delubri limen, ter quinûm conspice laetam
Ascensu graduum seque imo corde litantem
Immensam Authori trimam perpende puellam.
Est locus in templo, genti interdicta profanae
Area, praeclarum sacris confine tiaris
Vestibulum, quo secta suis domicilia muris,
Quinque super denis graduum sublimia saxis
Obvia lustrati scandebant tecta tribules.
Foedus adorabat nequaquam hic Numen Apella,
Iustitiae legalis inops, sed munda subibat
Turba locum, pietate calens, ubi Codice legis
Et Vatum antiquis oracula prodita fastis
Auribus hausta rudem Moseo dogmate prolem
Formabant et fata palam ventura sonabant.
His viduae sanctaeque nurus teneraeque puellae
Degebant tectis, precibusque aetatis honestos
Addebant mores curis caelestibus aptos.
14.
Appositum voto postquam concurrere tempus
Viderat Anna, pio senis accedente mariti
Arbitrio, statuit plus non servare potentem
Delubri sobolem. Iam ter sua sidera Titan
Absolvit, quartumque redux sol ibat in annum,
Grandaevo cum fusa utero rorantia coepit
Sugere maternis collecta alimenta papillis.
“Iam satis,” Anna inquit, “terrenae, caelica proles,
Matris habes, meliora tuo inventura calori
Pabula. Sacratas templi pete, filia, sedes:
Hic divina tuae Numen caeleste parabit
Nutrimenta fami: Charitum plenissima suges
Ubera, nectareis animam saturantia succis.”
His ita perpensis sic est affata maritum
Anna: “Deest nostris ultra nil, optime coniux,
Pollicitis, sancti quam summo Antistite templi
Auspice divinas Soboles concedat in aedes.
Ergo age nunc, coniux, siquidem neque filia nostris
Obnixa est votis, primo te siste gerenti
Imperium mystae promissaque debita nostri
Dic thalami et Natam sancta pete sede dicari.
Conveniant iustis ut singula ritibus, istud
Posce, Ioachime, ut princeps pro more sacerdos
Postibus inducat sanctis prolemque benignus
Suscipiat sociamque sacris velit esse puellis.”
15.
Summus erat, templo quo tempore trimula Virgo
Praesentanda fuit, Davidis ab urbe sacerdos
Buzides Simon, quem Phoebetide remoto
Herodes prima voluit fulgere tiara.
Simonis siquidem Mariamnes gratia natae
Tanta fuit tantusque decor talisque per omnem
Iudaeam formae rumor, lasciva cruenti
Cuius amor potuit succendere corda tyranni.
Et licet istius castas scelerata potestas
Damnaret leges; solii sed honore putasset
Quod tantum frontis dignum decus, igne pudici
Effecit thalami captivos virginis ignes.
Dignus rege decor fuit huic, sed regibus impar
Nobilitas. Quae ne
* thalamos prohiberet amatae
Virginis, inicitur patri par regibus altus
Pontificalis apex. Sed ubi formare iugales
Connubii vult rite thoros, non rite priori
Detractae Capiti probrum tulit ille tiarae.
Sed rara impuris numquam fuit ista tyrannis
Improbitas, calcata quibus legalis honestas
Et iuris neglectus honos, ubi ventilat atras
Cypris, amorque faces; quëis fortia semper iniquus
Sacrorum ad lusum parat argumenta Cupido.
Taliter Herodes contra fas legis et aequi,
Fascibus exornat sacris mitraeque coronat
Simonem socerum, formosae ut iusserat ardor
Virginis et regni titulus, quem fortius omni
Ducenda in thalamos urebat femina recto.
16.
Hunc Simonem igitur, fuerat cui tempore multo
Nota Ioachimi virtus probitasque, requirit
Ipse Ioachimus. Quem mox cognovit eundem
Esse virum Simon, qualem ille minoribus olim
Adiunctus mystis sacris opulenta ferentem
Vidit dona aris: nam quos ducebat avitis
Proventus fructusque agris Solymaea petentis
Fana peregrini voluit templique piorum
Esse ministrorum; largus quos ille quotannis,
In sua servato vix lucra triente, fovebat.
Hunc praesul postquam accepit sua poscere Simon
Ora, iubet propriis dignum succedere tectis
Admittique virum, praesens qui tabulis altum
Affatur mystam: “Solymae sanctissime Flamen,
Et templi summe Antistes, me pauca loquentem
Te supplex audire precor: mihi filia nata est,
Et thalami flos illa mei, quam cedere templi
Obsequio mea vota iubent. Nam viximus una
Anna et ego sine prole diu tulimusque iugalis
Opprobrium commune thori, cui nulla tot annis
Accessit soboles. Prolis sed luce carentes
Numen honoravit taedas: lux unica maesti
Connubii nata est, pro qua stant debita nostri
Quod dedimus, templo ut famuletur filia, voti.
Iamque ter assuetum Phaëton bissena per astra
Consumavit iter, quartumque reversa priores
Aetheris ad flammas Phoebi rota denotat aptam
Aetatem soboli augusta Salomonis in aede
Cui sacra maternis succedat cura papillis.
Auspice te, Simon, fieri precor ista: puellam
Praesul in augustos infer, sacrate, penates.”
Huic contra Antistes: “Thalami te laetor, amice,
Evasisse probrum: steriles pensavit Olympus
Optata si prole annos, maiore seniles
Laetitia afflavit rugas: quod filia voto
Si templo promissa tuo, pietate rependis
Quae donat pietate Deus: nec nostra reluctans
Officia impendam ducendae in templa puellae.”
Hic Ioachimus comi sermone reponens
Pontifici grates, imae se postibus effert
Flaminiae, propriaeque domus ad limina tendit.
17.
Inde petit gemino fulgente Nazareth astro,
Et matre et nata pater ut se tertius illis
Addiderat splendor; completi luminis instar
Fulgebat terrena Trias. Venit obvia sancto
Anna viro, legis quae natam arcana legentem
Observans Solymis hunc advenisse Rebeccae
Audierat monitu famulae dominumque salutat.
Cui ille in templum ducendae Virginis aequum
Praesulis exponit placitum: mox languidus Annam
Irrigat, et maestis corrugat vultibus imber.
Haec tamen ut sese agnovit, componere prompta
Naturae affectus, siccis accusat ocellis
Maternas lacrymas, constans postponere templi
Obsequio votoque pium genitricis amorem.
“Tempus adest iam, nata,” inquit, “quod subtrahet orbae,
Divinoque locet tecto te, dulce parentis
Pignus: abi tamen et sacri pete limina fani
Pars animae non una meae, sed tota parentis
Vita calorque tuae. Numquam, lectissima proles,
Te querar absentem, numquam divisa relinqui
A te posse gemam: quo te mea degere tecto
Nata iubet Numen, tecum indivisa manebo
Qua melior sum parte parens: non deseret unquam
Anna tuos, imo pressit quos pectore vultus,
Et tecum semper praesens non visa morabor.”
18.
Iam prope lux aderat, quae ter septena dierum
Infamis pelago secat intervalla November,
Post primam istius lunae vicesima: voto
Solvendo praefixa dies. Tunc provida natae
Anna puellares Phrygiae quas fecerat artis
Illecebrâ tunicas, florum variata figuris
Tegmina depromit: nivea cervice fluentem
Addidit his roseam ferientemque atria pallam.
Singula disponit genetrix et singula prolis
Ad cultum Solymis votum positura reponit.
19.
Est via quae ternae spatium non molle diei
Postulat et Solymis triplici distare beatos
Cogit sole lares, felix ubi semper amoeno
Nazareth adiectas oblectat vertice valles.
Iuncta viro sobolique, viam premit Anna superbas
Ducentem ad Solymae turres: descendit ab alto
Urbis ut aversae clivo, tum forte minori
Contentus torrente Cison occurrit, utrâque
Longa tribus geminae lambens confinia ripâ.
Una Zabulonis campos rigat, altera montes
Fortunata tuos fecundis roribus Hermon.
Dulcibus Aurorae lacrymis hic vertice pingui
Praevalidi laetas Issacharis umbrat aristas.
Perpetuis mox inde patent data culmina diris,
Quo nulli veniunt rores, pluviamque negantes
Occurrunt tantum nubes: ut gramina perdat,
Sidus aquosarum venit imbris inane sororum.
Hinc subito planis protenditur area glebis,
Una Manasseae telluris portio, fuso
Quam Doris Iordana secat; campique relicta
Planitie laevaeque iugo Samaritidis aequum
Sichima praebet iter; lascivi ubi principis ignes
Effusus tota urbe cruor restinxit, et atram
Flagitii maculam concisi sanguine regis
Germanae lavere manus diraeque – cruento
Bisgemini fratres sunt ulti opprobria ferro.
Cernitur hic tumulus Iosippi et villa paterno
Cunctorum soli fratrum superaddita dono.
Hinc Lebnae turres, hinc praetereunda Garizim
Fana, profanatae cultu Iovis Hospitis arae.
Inde petunt Machmas, ubi cena secunda profectam
A patria excepit Triadem: labor inde diei
Simplicis Hebraeae primam fert gentis in urbem.
Attulit huc omnes vesper, proprioque penatum
Limine Iesseos vidit lux sera tribules.
20.
Proxima spondebat solito magis ore serenum
Exurgens aurora diem, quo mane puellam
Insomnem caeloque animum palmasque ferentem
Visit uterque parens maternaque arte paratos
Virgineis Natae membris aptavit amictus.
Vestis erat quam pinxit acus; nam sedula mater
Anna sub umbrosa platano studiosa rosarum
Dispositas spectare acies gratasque mariti
Delicias horti solita observare, virentes
Traxit ad exemplar, sobolis pro tegmine, flores.
Pulchrum matris opus: materni stamine fili
Nec melior natura fuit: discernere veris
Vita et odor poterant Annaeam floribus artem;
Par utrique color, fuit et par linea utrisque.
Cingula stringebant fixis candentia bullis
Virgineum pectus: cingentis pectora zonae
Fibula erat duplex adversis morsibus anguis;
Ut veteri Stygius numquam quae labe momordit,
Illa triumphatus decoraret corda cerastes,
Et fera victrici servirent colla puellae.
Artubus illa prior chlamis addita et altera parvis
Latior ex humeris fluxit diversa laboris
Palla, potens reliquas Natae circumdare vestes.
Olli caeruleus fuerat color, ipsa serenae
Effigies aethrae, qualisque aestate calenti
Imbriferae vacuus nubis spectatur horizon.
Virgineo capiti molli de flore paratam,
Quam mitis dabat Autumnus, generosa corollam
Applicuit Mater: nec enim iurata parentum
Debuit ista suis privari victima sertis.
Flava comas virgo, nivea cervice fluentes
Excipiens humeris, colloque albente, capillos,
Ceu radiis Aurora novis cum luce quieta
Memnoniis abluta comas emergit ab undis,
Fulgebat Maria et roseo vernante labellis,
Caelestes animi flammas prodebat in ostro.
Hoc igitur cultu sacrati limina templi
Virgo petit; matrisque latus sanctumque severa
Observare patrem Solymis ex aede paterna
Egreditur gaudens, communis victima voti.
21.
His aderat comes, Hebronis pius incola, vates
Zacharias, Levita sacer, cui iuncta marito
Uxor Elisa thoro, terris quam protulit Annae
Ismerie germana soror. Fuit illa iugali
Infecunda viro, donec nutante senecta
Natura pareret contradicente Prophetam.
Illa virum iucunda sequi trimamque videre
Anxia cognatam, montes post terga relinquens
Sublimis Iudaea tuos, accessit ad urbem
Et regum solio claram, sacraeque beatam
Maiestate Domus: qua convenientibus una
Cognatis, trimâ solvuntur vota puellâ.
Sanctorum quinque adfuerant pia cognatorum
Pectora: quam rarum decus! uniusque propagis
Mira fides, pietasque! Istis comitantibus aedem
Augustam ingreditur Virgo, transgressaque plures
Delubri postes, tandem pervenit ad illud
Vestibulum, quod ter gradibus sublimia quinque
Culta Palaestinis aperit conclavia nymphis.
22.
Supremo graduum, vestitus epomide sacra,
Pontificum summus, cidari byssoque tiarae
Insignis, stabat Simon, augusta paratus
Sub tecta illustrem proavis inducere Natam.
Hic iurata Deo stetit inferiore triennis
Virgo gradu; nec matrem ultra, sanctumque parentem
Respiciens, ter quinque uno velut impete velox,
Alta oculi ad nictum graduum intervalla coëgit.
Hic mirati omnes superi vi flaminis actam
Processisse rudem pedis aetatisque puellam
Et vires superasse suas, quod tardior ipse
Vincere magnanimus spatium deberet Achilles.
Non aliter quam si volucris conclusa saligno
Carcere, reclusi cum prospicit ostia clathri,
Libertatis amans, non plus prohibente patentes
Prosilit e cavea campos celerique volatu
Quam vix luce sequi possis sua rura requirit –
Talis erat Virgo, visa est cui maxima semper
Libertas servire Deo, data quando potestas
Divinos intrare aditus, secura beatas
Hic animi libare dapes, terrena parentum
Aeternorum avido solvit retinacula gressu.
23.
Illius cognata domus maestique tribules
Postremos Mariae cuperent ubi cernere vultus
Supremumque audire vale; nec lumina retro
Flectere, nec dulces versa aspexisse parentes
Visa fuit, superae signans molimina flammae.
Et magis aethereo caluit pusilla Tonante
Virgo, foret propriae quam vimine clausa volucris
Libertatis amans: caveam cum deserit ista,
Arbore vicina residens sua vimina saepe
Respicit et blanda affatur mala tecta querela.
Noluit ista suae Virgo memor esse parentis
Consecrata Deo: timuit ne pectoris imum
Divideret lumen. “Lucis non secta requirat
Hunc acies,” inquit, “certo quae vulnere figit,
Pupillae explorat radio dum simplice Numen.
Una oculorum acie nostro succumbit amori
Omnipotens: collecta uno pia spicula sentit
Lumine. Nolo meos oculorum dividat orbes,
Aut pater, aut genetrix; uni indivisa reservo
Venturo in gremium pupillae spicula Nato.”
24.
Ipse etiam tenerae praesul miracula prolis
Obstupuit Simon; qui dum ludibria lapsae
Componit noctis, somnique ostenta revolvit,
Miratur magis. Autumni diuturnior atros
Noctis, in Auroram promoverat umbra iugales,
Cum placidi Simon detentus imagine somni,
Virgineam vidit speciem: formataque nocte,
Non mage quam trimam referebant ora puellam.
Ignota effigies mystae: cui lumine grandi
Mox circumfusae, illibato surgere solem
Ventre videt, terrasque suo splendore repleri.
Depulso evigilat somno, nocturnaque librat
Ludibria; extremae Praesul sed omnia noctis
Ludibrium vix esse putat: stupet ille, nec una
Perplexa ostenti variat praesagia mente.
Aethra novos Phoebi cum mane recolligit ignes,
Supremumque vocant templi stata munia Mystam,
Impiger augustam Simon procedit ad aedem,
Ut repleat sacras solitis suffitibus aras.
Inde per auratos visit domicilia postes,
Debilior quae sexus habet, monitusque docetur:
Sancta Ioachimi quam ducat in atria Natam,
Expectare suum, iuncto cum sanguine, culmen.
Venit ut adversus graduumque in vertice sistens,
Virginis explorat vultus. Advertit eandem
Esse, puellari quam nox postrema figurâ
Ostendit faciem, qua se lusisse putabat
Umbrarum vacuis fallentem Morphea formis.
Attonitus mystes, tum quid sibi visio somni
Ludicra promittat, quid lux, quae trima puellae
Membra superfuso radiorum ornaverat auro.
Tum quae progrediens utero daret omnia Phoebus,
Clara tenebroso diffundens lumina mundo,
Serius expendit: quos menti oblata recondunt
Aut docent veros noctis ludibria sensus
Dinumerat, lumenque suis exquirit ab umbris.
Ast immissa animo penetrare insomnia frustra
Molitus, fatis istum committit honorem.
25.
Interea Simon noctem hanc dum pectore versat,
Herodis generi natalem accedere cenam
Constituit conviva socer, cui ille locutus
Multa super regni curis, super indole multa
Natorum, Augusti quos munere Roma futuros
Dixit Idumaeos patris post funera reges.
Multa super prolis reditu, Romaque petenda
Disseruit. Pariter Simon huic multa reponit
Et grato sermone tenet. Sua somnia tandem
Pandit et Herodem regni sceptrique paventem
Exterret fatis. Qui dum componit obortos
Corde metus, capit ista socer responsa Sacerdos:
“Novi equidem Simon, nec te nescire putabo,
Quam somni sit vana fides. Concepta sub umbris
Nil lucis figmenta ferunt: coëuntia casu,
Nocturno occurrunt rerum simulacra sopore.
Fortuitus formarum error quid dicere veri,
Aut casus quae fata potest protendere? Mendax
Nos ubi collecta percellit imagine Morpheus,
Fallere vult: quivis vero se decipit ipsum
Mendaci dum credit. Habet tamen umbra quod almae
Filia sit lucis, matrisque a lumine verum
Saepe trahit: memini siquidem complura futuro
Praelusisse suis figmentis somnia fato.
Medicus Astyages somni inter ludicra visae
Ex utero gnatae crescentis imagine vitis,
Cuius in immensum protensi palmitis umbra
Totus erat oriens, Cyro accessura nepoti
Imperia agnovit. Vitio nil fata morante
Obsistentis avi: cuius quoque somnia, nostrae
Vera fuisse docent fractae Babylone catenae.
Claraque Iosephi nox est, cui supplice spica
Crevit honor dum distractum pro merce, secundum
Effecit Phariis livor fraternus Osirim.
Quod modo subiciam temet fortasse latebit
Antistes, sed ego, cum me sata Marte teneret
Roma potens, quando Augusti mihi munere venit
Iudaeae regalis apex, audita notavi,
Hospitii nostri clarus quae laude ferebat
Pollio tum consul: sceptri nocturna Latini
Augusto simulacra fidem fecisse, parentem
Ventre gravem obiectâ de prole docentia formâ.
Illa puerperio decimam cum proxima Lunam
Tangeret, aethereis iungi sua viscera stellis
Vidit et immensas aethrae diffusa per auras,
Et Caelum terramque sua comprendere mole:
Sopitoque patri (fuit hic Octavius) uxor
Visa fuit rutilo (vide habent an somnia pondus)
Surgente ex utero splendere puerpera Phoebo,
Quo nunc sole calet mundi totius horizon.
Imperiique orbis vatem tunc somnus agebat,
Iudaeae fortasse novum sperare Monarcham
Ostenso Titane docent omniscia rerum
Fata? Sed ede rogo Mystes venerande, puellae
Quis pater est, quod stemma viri, quae patria?” Simon
Reddidit: “Aprici quae fixa est culmine montis
Nazareth, optat ubi fuso torrente rigari
Terra Zabulonis, Natae huius origine gaudet,
Cui Ioachimus genitor, quem sanguine cretum
Hebraeo, primos dat fama propagine reges
Tangere Iesseos, ipsumque ad stemma vocare
Ingentem Davida volunt. Sed regibus impar
Est census: tamen hoc tantis prostrata ruinis
Spirat adhuc Iessaea Domus. Nec mitis egentem
Esse Ioachimum voluit fortuna: paternis,
Unde inopes etiam servat, sibi sufficit agris.
Hoc scio, saepe solent altos subvertere fasces
Fortunae sortisque vices, non commovet ulla
Isacidas Fortuna tamen, nisi caelite signo
Admoniti pandant quae sunt ventura Prophetae.
Si sacer ignota de Nazareth hactenus omnis
Subticuit Vates, quid eam proferre recentis
Famae posse putas? Non provenit inde quod altas
Afficiat mentes.” “Nil me movet iste,” reponit
Herodes, “somnus. Sed quod mihi saepe vetustis
Auditum est extare libris, tibi dicere, Simon,
Non opus est. Novisti etenim, paritura potentem
Nostra quod Iudaea Ducem, quem totius orbis
Expectat solium: fasces premet ille superbos,
Ut paleas quas aura rotat, diademata regum
Subiciet, solusque uno dominabitur ostro.”
“Rex, ut ais,” retulit Simon, “haec fama vagatur,
Nostraque nec tanti, fateor, Iudaea tepescit
Religione ducis. Sed tunc, mihi credito, Princeps
Is veniet mundique unus sublime capesset
Imperium, scelerum plenis cum strata tyrannis
Cervicem natura dabit ratioque petita
Ad iugulum, fido sua defensore tueri
Iura impos taetra condet caligine mundum.
Cum leges fasque omne ruet cedetque trementem
Nequitiae ad spolium fugiens Astraea bilancem,
Tunc veniet primi reparator idoneus aevi.”
Contra ait Ascalides: “Credo felicia victrix
Nequities iam signa movet vitiumque faventes
Excipit Aeolidas sceleratis puppibus auras.
Nulla aequi pactique fides: durosque reliquit
Terrigenas virtutis amor. Quid nequius hoste
Auditum est nostro, fallax cui Parthia favit,
Antigono? Quamvis demum mea perfidus arma
Sensit; cui etiam victis ex regibus uni
Postea Romanae collo rubuere secures.
Insidias fraudesque illas quis dicet, iniquae
Mollitur quos mentis Arabs? Pro pace petenda
Transmissos Aretas nuper crudele peremit
Legatos: ubi lex prohibens offendere sanctum
Legati nomen? Sed nil moror extera regum
Crimina et infidae gentis probra. Proximus ardet
Perfidia sanguis, sese domestica stirpis
Extulit impietas, quae ceu saeviret in hostem,
Saevit in affinem. Quas me quoque saepe cruento –
O fatum crudele! – faces restinguere ferro
Impulit et vitam agnata cervice pacisci!”
His dictis, memor interitus caedisque suorum,
Callidus ingemuit princeps, cui mente solebat
Hircani cruor ingratumque haerere peremptae
Funus Alexandriae, alterius quoque coniugis insons
Umbra aliaeque animae voluit quas una tyranni
Ira fuisse reas; fuerantque immitia saevae,
Quam ferus Ephratae exhibuit, praeludia scenae.
Dirum iterum mulcere ducem non degener infit
Turpis adulator Simon: “Extare scelestos
Quos ratio virtusque fugit non ambiguo, princeps;
Nec tamen imperio virtus caret. Ille domator
Perfidiae, facile accepturis vincla tyrannis
Imperat Augustus; timet hunc quicumque Latina
Non patitur virtute regi: sua frena momordit
Orbis et Augusto ratio se Caesare munit.
Si vero minus, Herodes, tibi provida rerum
Imperium fortuna dedit, non impare, princeps,
Flagitium virtute premis: par omnibus ultor
Caesar et Herodes superest, nec poscit iniqua
Alterius mucrone fides feritasque domari.
Invicto salva est istorum robore virtus;
Quo gemino veluti rectum se cardine volvit.”
His una expensis Mystam socerumque tyrannus
Amplexus, proprias gratus dimittit in aedes.
26.
Nunc me sera vocant, subiit quae urgentibus annis
Fata Ioachimus maturo plenior aevo.
Ferventes necdum soles aestivaque signa
Attigerat soboles Annae, mors quando paterni
Connubii castas extinxit frigida taedas.
Vix faciem quartum Lunae variaverat astrum,
Et nitido Mariam crescentem expresserat ore;
Cum gravis aetate et vergente in fata senecta
Occubuit Ioachimus. Sic Phosphorus orta
Conditur Aurora: visâ splendoris Eoi
Lucifer occumbit flammâ: non ille propinquum
Expectare solet, nec natum cernere solem.
Talis erat Ioachimus, caligine priscae
Legis olorino morum candore refulgens;
Hebraeae cernens Eoa crepuscula noctis,
Splendidus expirat, contentus ad usque serenam
Fulsisse Auroram legalis Phosphorus umbrae.
Iam nocturnorum legis praecesserat ingens
Astrorum numerus, quibus obtigit eminus istam
Suspirare facem: reliquis o pulchrior astris,
Phosphore, signorum fax ultima nocturnorum,
Multa Hebraearum stellarum nomina sortem
Optavere tuam, geminae sub pondere legis
Visa micare quidem, sed quae splendore beari
Non valuere, tibi cuius data copia, flammae.
Hac ignota abiit lacrymantis Pleias Adami,
Eliae plaustrum, puppis Noëtica, Abelis
Innocui Cygnus, Lyra Iessias, Ara fidelis
Thariadae, Gedeonis ovis, Mosaicus anguis,
Estheris diadema, gravis Nilotide spica
Messis, Orionius Machabei mucro, litata
Iephtias, et caesi Iudaeae gloria, fratres.
Lucifer Aurorae genitor, cui fulgor ab ipsa
Maior prole fuit, reliquis cedentibus astris,
Ipse etiam cadis exanimis: tua lumina Limbo
Claudi optant. Nato sed, Ioachime, relictae
Prolis in occasum laetus potes ire sereno.
Phosphore, gratis obis: expectant sidera lucem
Iam defuncta tuam: postremum noctis avitae,
Ioachime, iubar, reliquis coniungere legis
Sideribus. Carus venies, certissimus ortae
Aurorae testis quam suspirare sepultum
In tenebris semen flentis non cessat Adami.
Hanc Adam vocat ipse, expectat Noa, reposcit
Abramus, cupit hanc Moses, hanc experit Isac,
Progenitorque tuus David, claroque probatos
Iustitiae splendore patres ea flamma fatigat.
27.
Est locus, ut fertur, diro confinis Averno,
Sanctorum domus: hoc olim confluxit ad antrum
Purior Isacidum sanguis, quos criminis expers
Integritas Stygiae potuit subducere poenae.
Hanc Abramigenae, quique aequis moribus ante
Thariaden obiere pii, coluere latentem
Invisa tellure specum. Dixere vetusti
Christicolae Limbum, communi voce notantes
Terrae postremam Cocyti in finibus oram.
Hic specus immanis coopertus fornice saxi,
Phoebeae radios impar admittere lucis,
Completus densa umbrarum caligine squalet
Horridus: externo numquam penetrata calore
Marmora primaevam duris sub cautibus auram,
Nullo umquam Zephyro motam perflante, recondunt.
Hoc antri squalore patrum praetriste ferebant
Exilium sanctorum animae famulataque caelo
Religio clausi damnum tolerabat Olympi.
His pia iustorum diuturnis debuit umbris,
Authorem promissae libertatis Iesum
Expectare fides; cuius nisi nacta cruorem
Non erat obstrictas sibi dimissura catervas
Infera telluris regio, sine lumine, noctis
Continuae caligo, atri vicinia Ditis.
Sed licet innocuae Limbi tenebrosa tulissent
Electorum animae, nullos dabat ille dolores,
Aut poenas carcer; quas nec tetigere reorum
Ultrices Erebi flammae, nec forma draconum,
Saeva aut spectrorum vis terruit infernorum.
Attamen una illis, sed non minor omnibus una
Poena fuit, summa caeli regione remotos
Empyrei tolerare sitim, vultusque bonique
Copia divini fuerit subtracta quod illo
Exilii damno, culpâ infelicis Adami.
Illis poenarum dulcis comes, aurea summi
In maerore mali, miseraque in sorte serenae
Laetitiae nutrix nisi praeconcepta fuisset
Spes tantum largita sui, quod flebile dulci
Exilium patria, tenebras quod luce perenni
Mutaret ventura salus, locus ille vocari
Debuerat carcer, noxque horrida damnatorum.
At quia poenarum hoc expers veniebat ad antrum
Illorum probitas, quos olim tristia Limbi
Vincula rupturi Herois spes viva tenebat
Atque spei mensura fides, venturus in orbem
Infera divinus minuebat damna Redemptor.
Quot vero solis gyros habitura dolentem
Spes foret haec Iudam, maestos torquebat Apellas –
Incertae vis saeva morae. Quem vero silenti
Lapsurum gutta rorem dixere Prophetae,
Isto tellurem Auroramque madescere rore
Clamabant vincti; verno hunc quod germine sacrae
Signarent voces, illud prodire benigna
Optabant tellure rei, quod nube soluta,
In pluviam veluti, caelo descenderet iste
Divinus Bellator. Aquae sitibundus hiabat
Istius ad pluviam Limbus nubesque liquatis
Imbribus hunc miseri laticem stillare rogabant –
Non aliter quam cum summas vomit aethere flammas
Sirius aestivoque ardent Hyperione durae
Arvorum glebae, sterilesque humore carentes
Titan urit agros, millena petentia nimbos
Ora aperit tellus supplex humore rigari,
Usa petit tali pluviae solacia suadâ.
Tunc etiam grato si quae densatur ab Austro,
Agricolae observant nubes, quae signa paratam
In rivos abituram aiunt protendere lympham.
Talis erat vinctus fidei Abramitidis heres,
Fervidus optatae pro Vindice libertatis
Sollicitare magis precibus caeleste Tonantis
Subsidium, quam fecundas telluris aperta
Ora petant nubes, gratosque ex nubibus imbres.
28.
Saepe hos Aligeri caeli promissa docebant
Custodes rata stare quidem, tamen usque morantem
Statutum nescire diem, quo optata benigno
Libertas cum sole aderit: Mosaica legis
Nox tota in cursu est. Geminabant saepius illi:
“Quid, Custos, de nocte? Manet quid noctis, amice
Aliger? Heu, nimium longae da noscere finem
Noctis!” “Adhuc tempus modicum tolerate” reponit
Angelus. Illi iterum: “Heu modicum! Non praeterit unquam
Hoc modicum! Semper modicum, semperque misellis
Dicitur ‘Expecta!’ Nimis expectare quid ultra
Saecula Servator post tot divine moraris?”
Hos iterum alloquitur Custos: “Iam temporis huius
Indulta est brevior vobis mora, septuaginta
Hebdomadum numero: quater hinc ter denaque restat
Hebdomas et vestras victor descendet ad umbras
Messias nigroque hilares descendet Averno.”
Exclamant maesti manes: “Anne ergo, beate
Aliger, hoc modicum est? Quater et ter dena profundi
Praeteritura manent antri septennia, nec tu
Dicere formidas, modicum est? O saecula quinque
Quam magnum modicum est! Vobis, caelestia, vobis
Flamina pennigeri, modicum videatur id esse
Crediderim, aeterno semper quëis numine plenis
Mille anni sunt una dies; tellure sed ima
Et Stygii mersis nobis prope limina Ditis,
Una dies sunt mille anni. Vis quanta doloris
Restat adhuc! Ades o citius, divine Redemptor!
Diceris esse gigas equidem, sed passibus eheu
Quam nimium lentis nostras descendis ad oras!
Sit licet aeternum, sitque admirabile longum
Quod moliris iter, non te tamen illa tuosque
Longa gigantaeos remoretur semita gressus!”
Talibus infernae resonabant vocibus umbrae.
29.
Quin etiam si quando aliquam Iudaea dedisset
His tenebris post fata animam, cito discere manes
Solliciti optabant: Solymaei qualia mystae
Dant monita, afflatusque ferat responsa Sacerdos,
Quam cito venturum, maestum Israëla molestis
Erepturum umbris doceant oracula regem.
Dicebantque obita Limbum quëis morte venire
Contigit excelsum post Zorobabelis honorem,
Quem pressa exilii poena sub Principe Cyro
Chaldaeae victore tulit, Daniele quod aequo
Vate, ter atque quater denas, nescire negatum est,
Hebdomadas cessisse Deum, breviore Daturum
Exilii promissa morâ finemque dolorum.
Sed modica istius fuerant solacia vocis,
Ante pii manes quam praedicere monente
Aligero vinctae consolatore catervae.
30.
Cum tribus, Assyrius quëis cesserat ignis, ephebis,
Has etiam Vates Daniel devenerat umbras.
Ille triumphantis dominas Euphratis ad undas
Septuaginta, prius fati quam sanxerat ordo,
Venturum hebdomadis ignara fallere voce
Messiam cecinit: pariter cui saecula quinque ,
Lustra super septem, tanti spectabile lumen
Promisere Ducis. Sed Vates nesciit, illo
Annorum qualis numerus manaret in antro,
Discere ubi nullo poterat septennia signo.
Annos aeterni spatium non computat aevi.
31.
Post obitum Vatis per saecula quinque volutis
Orbibus aethereis, etiam postrema subivit
Fata Ioachimus, cuius rarissima terris
Non obscura fuit probitas: inferna petentem
Antra tamen nox atra tegit, tenebrisque Nepotem
Poenali expectat domiturum Tartara ligno.
Hunc animi postquam insolito splendore micantem
Aspexere rei Isacidae, nova provenit unde
Hospitis, inquirunt, virtus: num forte propinquum
Nuntiat authorem lucis? Quibus ista reponit
Ipse Ioachimus: “Vester felicibus hospes
Auspiciis haec antra peto, docturus in orbem
Advenisse nurum, certis quam destinat aether
Prodigiis matrem, divo Plutonia palmis
Pressuro spelaea Duci, nos Dite solutos
Qui vehet ingenti caeli ad convexa triumpho.
Aerumnis tunc finis erit, nostrisque serenus
Lamentis succedet inops maeroris Olympus.
Divinum vero Virgo paritura Gigantem,
Nata mihi est: illam sterilis complura rogatus
Aetatis post lustra Deus concessit, in ipsa
Connubii (pars Anna thori est) vitaeque senecta,
Et Mariam, caelo nomen dictante, vocavi.”
Hac voce ante omnes, fuerat cui proditus olim
Nominis istius splendor, spem quando salutis
Aligero monitore hausit sobolique futurae
Electam in saxo radiantis imagine stellae
Signavit matrem. Visus sine semine cretus
Exultare parens, Limbi diuturnior, unam
Excipias si prolem hospes, livore peremptam
Fratris inhumani; vel si cui integra purae
Criminis insedit virtus, quae morte paternum
Praevenit funus: laeto mox totius antri
Ad Mariae nomen plausu insonuere cavernae.
1.
At Virgo augusti servans penetralia tecti
Et viduas formare nurus tenerasque puellas
Exempli virtute potens, sese omnibus aequam
Errare indocilem morum praebebat amussim.
2.
Nacta Phanuelem patrem Solymeia supplex
Templa colebat anus, primum cui septima postquam
Connubium solvisset hiems, pertaesa secundi
Anna thori, thalamos nequicquam urgente iuventâ,
Forma, opibus frustra bigamos suadentibus ignes,
Assiduo sese divinae mancipat aedis
Obsequio, castis replens ea limina votis.
Haec erat Anna, suus cui sorte Asteris opima
Vir genitus quondam pro dote reliquerat amplum
Vectigal, pecorumque greges, et plurima fundi
Iugera, nec modici pondus legaverat auri.
Illa autem suprema viri post fata, fovendos
Coniugis extincti manes non lenta piorum
Suscipit officiis operum; gremioque receptam
Abrami mentem (probitas cui nota mariti
Hanc poterat fecisse fidem) decernit ad aras
Libatis dapibus, sacro templi igne piare.
3.
Postquam animus multis opibus, prout contigit Annae
Accedit virtutis amans, pia munera grandi
Pectore metitur: largis hinc illa litantes
Muneribus mystas, inopes stipe, sacra replebat
Atria mactandis templo legalè iuvencis.
Hac pietate viri tumulum donisque sepultos
Talibus ornabat cineres, pietasque pudicae
Ista dabat vivae fidei suffragia nuptae.
Credidit illa etenim carnis compage solutas
Aeternùm durare animas aequique subire
Numinis arbitrium iustaque in lance peractae
Librari meritum vitae, quod palma vel atrox
Excipiat Nemesis: pariterque haerere minores
Mentibus exclusis maculas, quas rite repensis
Vivorum auferri meritis votisque sciebat.
Et quamvis nitidas sacris lustralibus atrae
Servarent animas umbrae, nec aperta pateret
Tunc vetita Isacidum puris quoque mentibus aura,
Quod necdum aetherea venisset ab arce Redemptor
Terrigenûm, clausi felix reserator Olympi,
Cocyti domitor. Tamen haec prodesse beatis
Exulibus poterant vivorum vota, quod illas
Isacidae puri tolerarent mitius umbras,
Vel quod subsidium supremi Vindicis ista
Urgeret pietas, celerem quo tristius Orci
Hospitibus deferret opem caeloque locaret.
Aut etiam si quas flammis abolere pusillas
Pectore servatas labes opus esset, habebant
Inde pii flammae ad veniam suffragia manes.
4.
Talibus ut primum cessit perfuncta iugalis
Officiis virtus, thalamis optata secundis
Anna fuit, quae tergemini florente iuventa
Septenni censuque procos urebat amantes.
Ast illa: “Extinctas nuper mihi coniuge rapto,
Anne novus tentabit hymen accendere taedas?
Explevi thalamum primique puerpera lecti
Possedi germen: repuli legale marito
Coniugii fecunda probrum, signatque parentem
Parva nec absimilis soboles. Nec degener ultra
Nupta Cupidineos, aliis obnoxia flammis,
Ducar in amplexus: tutando primus honori
Conveniebat hymen; aliae quas tristis adurit
Flamma faces, nequeunt sanctum laudare pudorem.
Iam satis est, uteri casta quod laude, Tonanti
Non fuit ingratus sanguis meus: editus infans
Numinis ad cultum nostri laus seminis ampla est.”
5.
Non solum hoc quod dicit, agit; maiora pudicam
Commendant exempla Annam: proscribere molles
Alterius thalami nexus, casumque secundi
Declinare thori, sacra securius aede
Proposuit claudenda nurus: prius illa tenello
Concessis opibus nato, dulcemque paternae
Committens tribui prolem, per compita templi
Maesta thori rapto gemuit consorte columba.
Illa dies, noctesque piis expendere sollers
Obsequiis, ieiuna cibi, caelestibus aptam
Deliciis mentem, precibus lassata ferebat.
Assiduis pariter lacrymis spectata beatum
Suspirare diem, cuius promissa misellis
Prosperitas tot iam saeclorum vota ciebat.
Illa etiam Vatum libris edocta notabat,
Iam prope spectandam terris promittere pacem
Aethere fluxuros mellis lactisque canales.
Plenius id tacitis didicisse afflatibus Annam
Crediderim: populisque, Dei secreta docente,
Hac etiam sciri voluisse Prophetide Numen.
Hoc afflante eadem didicit, licet illa bis octo
Vixisset properata viri post funera lustris,
Postremi immunem fati fore, donec amato
Thariadae qui notus erat, de sede veniret
Empyrea Princeps; vinctum Israëla daturus
Multa repromissae post saecula libertati.
Hac spe nixa suos numerabat laetior annos
Religiosa nurus, numquam cessante piorum
Accessu studioque operum temploque fidelem
Reddere non deses cura crescente senectam.
Fana augusta colens bis septuagesima vidit
Solstitia; ingressam spectat cum templa puellam
Anna Ioachimi natam sobolemque parentis
Alterius, gavisa sibi est quam compare dici
Voce Annam. Aspexit tenerae dum Virginis ora
Effigiemque magis formae caelestis habentem
Quam speciem moriturae, agnoverat Anna susurro
Flaminis interni, caeli hanc suffragia Matrem
Poscere, felici cuius de sanguine Princeps
Prodeat Hebraeus, Diti quoque iura daturus.
“O bona sors, quam laeta venis!” ait Anna, silenti
Ore quidem; tamen expressit simulacra latentis
Laetitiae iucunda oris frontisque serenae
Maiestas: “Iam specto tuum, regina, decorem,
Iam Dominae cerno ora meae!”, vultuque trienni
Blanditur natae Mariaeque in imagine tota est.
6.
Anna super reliquas templi, virtutis et aequi
Canitie laudata nurus, abscondita sacris
Virginibus veterum reserare oracula Vatum,
Non impar nec deses anus, memorare vetustas
Crebra prophetarum Christi de matre figuras,
Arcanumque decus, cuius sub cortice vocum
Virgineus signata tulit praeconia venter.
Illa frequens altum et clare ventura sonantem
Legit Amosiden; Iesseaque viscera pandit
Et virgam et florem; sine semine concepturae
Virginis exponit signum; tum cuius ab aevo
Est iter aeterno, sobolis primordia ructat.
Virginis ut vidit templum accessisse paratos
Iudaeae pro rege sinus, clam cognita prudens
Subticet arcana et praesentem prodere vulgo
Non probat ignaro matrem, sed clausa sub imo
Pectore danda palam quondam mysteria celat.
Interea observat natam et caeleste pudoris
Custodit pignus teneraeque ultronea curam
Suscipit infantis, Dominam quam saepe salutat.
Par tamen officiis Virgo, resalutat eandem
Et Dominam et matrem cupiitque ancilla vocari,
Ingratosque sibi titulos condemnat heriles.
7.
Illa magisterio quamvis imbuta Tonantis,
Mystica sacrorum nosset praeconia vatum,
Doctrinam tamen ore premit supplexque doceri
Postulat, auditae patiens humilisque magistrae.
Illud Amosidis persaepe reponere docta
Effatum: “pariet Virgo”, sibi proprius ille
Gnara quod esset honor, numquam demissior ullum
Audivit Vatem: quo tunc comprenderat Anna
Indicio, sua iam praenoscere fata puellam.
Non aliter matura viri quam regia virgo
Caesareo iungenda thoro, cum publica tanti
Necdum fama volat thalami, sed pectore clausus
Stat sponsi securis amor, cum Caesaris audit
Forte Palatinas sociali murmure nymphas
Divinare faces, quamvis prudentius illa
Subticeat sponsi nomen, tamen illius ignes
Non nescire, silens oculos demissa fatetur.
Ergo quod arcano iam flaminis Anna sciebat
Afflatu, Mariam proprii quoque ventris honorem
Non dubitat didicisse prius, Dominamque negabat
Ignorare decens, famulae quae nota fuissent.
Hic simul obstupuit, qualis prudentia parvam
Ornaret Nympham, tacito quae pectore tantas
Asservabat opes: tantae cui copia lucis
Fluxit et aethereus Charitum quam reddidit imber
Prodigium et summae specimen mirabile dextrae;
Quam demissa suas premeret mens conscia dotes.
Sed quam venturi implevit lux praescia fati,
Lux eadem quoque nosse dedit, constanter ubique
Compositae servare decus moresque puellae.
Arcanique tenax Virgo caelestia numquam
Lumina secreto cordis prodire recessu
Passa, suos animi pressit prudenter amores.
8.
Mens proprium sciens puro demissa colore
Apparere nihil, fuerat fidissima tantae
Servatrix gazae: paris est nec luminis Argus,
Mens humilis quantum vigilat sibi. Vana latentes
Lux perdit dum prodit opes: caelestis avarum
Et timidum spoliari animum decet esse favoris.
Regia quod novit Virgo, quae mentis et ipsum
Naturam superans penetrabat acumine verum.
Maturante magis, sapiens aetate puellam
Mirabatur anus, quod nullus in actibus error,
Nulla animi levitas, puris nil labis inesset
Moribus, aeternum natura imitante nitorem.
9.
Quae vero vitae ratio Mariamque teneret
Quae pietas, quae religio, sacrique caloris
Arderet quo flamma gradu, si nescia tantae
Virtutis portenta loqui me deseret oris
Gratia, nil moror: audebo licet impare lingua
Prodere: plus esset vitii de Virgine tanta
Nolle loqui exiguum vatem quam nolle silere.
10.
Prima fuit, sed summa fuit qua Virgo calebat
Fax, in sidereas mentis pernicibus alis
Eniti sedes celsique in nube Tonantis
Vestigare iubar, non deficiente volatu
Mentibus aethereis misceri et vincere sacras
Aligerûm, quibus est prior excellentia, flammas.
11.
Dicite, caelestes animae, quas alta polorum
Evehit astrorum radiis animata curulis,
Forsitan Hebraeae vobis certare puellae
Est calor? En veluti teneris vibrat aurea fibris
Spicula, pectoribusque ignes flammasque coruscat,
Authorisque petit cor inaccessibile vestri!
Si ferit illa Deum victumque ardore Tonantem
Attrahit atque suos (quanti est hoc pondus amoris!)
Orbis communi pro pace paciscitur ignes:
Cui vestrûm, aligeri, tantae stat gloria flammae,
Quem vestrûm tantus stimulat calor? Ite, beatae,
Vel maiora animi ructate incendia, mentes,
Vel tenerae ardoris palmam concedite Natae.
Et dubitatis adhuc terrenaque membra morantur
Virgineis ignes vestros submittere votis?
Dicite, num potis est humanis artubus abdi
Tam
* sublimem animam cui nil adversa resistat
Membrorum gravitas, carnis nil sarcina mentem
Ire vetet, comperta Dei propellat amati
Quo bonitas? Nihil hoc fieri quo posse negetis,
Audio! Vestrarum Charitum nec limite tantam
Circumscribi opus est animam, fulgere sed illa
Excessu maiore potest, quam summus Olympi
Aliger; et talis Maria est, cui pectora pleno,
Divinus Charitum complevit gurgite torrens.
Haec Verbi decreta parens; Verbi illius, inquam,
Quod vestra, Aligeri, lux est qua cuncta videtis:
Vosque etiam Verbo melius comprenditis isto,
Quam vos in vobis – quanto est spectare volenti
Clarior obscuro lux vespere matutina.
Deberi visa est tantae iam summa puellae,
Aethereâ maior vis pectoris: esset ineptum
Effari: Mariae superûm tribuisse beatas –
Materiam livoris – opes; Triadique propinquum
Nacta gradum Virgo, quod post sua terga relictas
Sensisset potiore Deo splendescere mentes.
12.
Crebrius an vester, somnoque immunis ab omni,
Aligeri, num fervet amor, Mariamque soporis
Desidie mentis fax interrupta resolvit?
Non ita caelestes, residis quëis libera somni
Est pietas, censete animae, nec regia Virgo,
Quando soporiferae concedit lumina nocti,
Mente cubat, cordisque suus non sustinet ardor
Otia, nocturnae vigilantior ore Dianae.
Invadit cum membra sopor, se limite claudit
Corporeo, vetitus proprios excedere fines,
Exemptumque animae timidus sopire vigorem.
Debuit hoc etiam Mariam secernere damno
Reginae supremus honor, ne segnior esset
Mentibus aethereis, quëis nullo tempore fervens
Vis animi sacri studium intermittit amoris.
Talis erat, sed maior erat, cui gratia maior,
Fax Mariae, quae tantae animae concessa sub ipso
Corporis accessu, merito quoque iure stupendos
Ipsis Caelitibus semper crescebat in aestus.
Reddidit hoc Virgo Delubrum augustius auro,
Quam classis quod Eoa tulit, populata superbas
Auri gemmarumque plagas: illustrius omni
Virgineis facibus Solyme resplenduit astro.
13.
Nec locus aut tempus sacris ardoribus aptum
Defuit: arcanae quantumvis conscia flammae
Aedes tota foret, solitò maioribus ignes
Sed quae Virgineos vidit fervescere votis,
Delubri pars una fuit, sacratius illud
Divinae penetrale Domus summaque verendum
Religione adytum, quo se tangentibus alis
Bisgeminos voluit mediam stipare Cherubos,
Templi author monitis doctus caelestibus Arcam.
Aequa Domus votis; sed qua ratione puellae
Fas erat augusti (quo bis totius in anni
Curriculo primae vetitum fuit ire tiarae)
Ingressum tentare loci? Qua lege potestas
Ulla, precatura tenera pro Virgine sacras
Reclusit valvas, quas ipsa Aronica tantum
Obiecto poterat velo spectare senectus?
Ista cui adversa licuit penetralia lege
Pandere et horroris plenos attingere postes?
Sed Dominum templi mater paritura Virago
Hoc vetito immunis, nullum violabat avitae
Praescriptum legis, tabulis legalibus impar
Adstringi, proprio nisi se demittere vellet
Libertas placito, parendique ardua virtus.
Haec etenim legum immunem sortita fuisset
Quantumvis regina gradum, tamen omnia patrum
Isacidum sancita probat, se subdere numquam
Deses, ut eximium tantae virtutis honorem
Explicet humanosque premat demissa rumores.
Hic etiam parere humilem, secreta petendi
Quantumvis adyta et vetitis succedere tectis
Nulla fatigaret mentis votique cupido.
Quin etiam demissa animi se crederet ista
Parte Domus ibidemque Arcae fulgore repostae
Longius arceri; tamen explorata iubentis
Numinis et semper Mariae observata voluntas,
Haec implenda suis statuit sacraria votis.
Hoc mandante Deo Virgo penetrale subibat
Aligero monstrante viam vetitasque sacrati
Recludente fores adyti; qui semper eodem,
Cum medium nox alta silet, perfunctus honoris
Officio, patefacta piae dabat atria Nymphae.
Si vati patuit, quoties opus esset, ad Arcam
Cornigero accessus, mediaque e sede, Cherubis
Quam formare fuit iunctis pro Numine pennis;
Audire aethereum dantem responsa Tonantem
Si meruit Moses, numquid Genetrice minister
Maior et augusto legatus dignior ostro?
14.
Iessaeae vero, postquam Solymaea beavit
Ingressu Delubra, fuit mos iste puellae
Continuus: modicum post pensa diurna soporem
Naturae intuitu teneros mittebat in artus.
Nec tamen (angelici terreno in corpore pollens
Libertate animi) somno detenta premebat
Internum lumen: nec erat par pectoris ille
Membrorumque sopor, flammis cui iugibus ardens
Nulla reposcebat somni intervalla voluntas.
At medio adversis cum sol radiaret Olympo
Antaecis paribusque umbris distantia summam
Formabant Solymae lucis confinia noctem,
Adveniens caelo iucundus adesse solebat
Aliger, ut Mariam suetis pro more praeiret
Obsequiis, subiturae imum penetrale puellae
Et comes et lumen; fortisque recludere sacras
Arcani valvas adyti, quas simplice primus
Cuiusvis anni introitu reserabat et idem
Tergemino egrediens firmaverat aere sacerdos.
Hae subito impulsu tacito patuere reclusae
Aligero veniente fores Mariamque Cherubi
Excepere hilares, quorum plaudentibus alis,
Admissa est proprio nova Numinis Arca sacello.
Illa velut summos cum Luna recolligit ignes,
Stellarum incedens vultu radiante per axem,
Extenuansque umbras, fratris quas proximus auxit
Occubitus, templi claro fulgore micantis
Intrat in auratos postes legisque repertas
Incipit illato Virgo splendore figuras
Perdere mansuroque umbras tenuare nitore.
15.
Inter adorati nocturna ea symbola fani
Praecipuum fuit Arca iubar, cui arida plantae
Materies induta aurum, rude cetera lignum;
Ex superinducto lucem lucrata metallo,
Latriam ex signo, vivam quo Numinis Arcam
Vaticinans cultum antiquis extorsit Apellis.
Hoc Mariam referebat opus molemque futurae
Virgineae lucis perpende, quod illius umbram
Augustum radiorum igni formaverit aurum.
16.
Arcae ingressa Domum Virgo oratura Tonantem
Invenit de nocte diem: qui lucis ab illo
Manabat simulacro imber fususque ministri
Aligeri fuit ore nitor, formabat adultum
Supremo Phoebi par stantis in aethere lumen.
Cernua adoravit venturi insignia fati:
Seque figurari rutilo nescire metallo
Non potuit, cultaeque umbrari aenigmate capsae.
Hac vero Phario servatus flumine Vates
Corniger inclusit, celso quae vertice Sinae
Descripsit duro legum compendia saxo
Non terrena manus. Qui per deserta profectos
Pavit Abramigenas, panem servavit ibidem:
Hic siccam Aronis dantem vernantia virgam
Lilia, venturos posuit signantia casus.
Noverat haec Virgo: tum singula mente revolvens,
“Messiae matrem haec,” inquit, “ventremque beatum
Arca refert”, propriae interpres non degener umbrae.
Signa futurum etiam penetrans umbrantia verum
Sic loquitur: “Nostra et patrum quid lege cavata
Saxa docent inclusa Arcae, nisi robore petrae
Messiam insignem, recti praecepta daturum,
Et legem quae saxa domet? Sine sede vaganti
Isacidae quae lapsus habet mysteria panis?
Nutritorem hominum signat, labefacta cibantem
Pectora Messiam. Quid flos de stipite sicco
Ascendens? Hic Virgineae praeconia matris,
Promissum populis non terrae ab origine germen
Parturientis habet, cui tota ex aethere proles.”
17.
Talia dicebat Virgo, cui divinorum
Conscia fatorum quamvis cortina pateret,
Seque etiam tantam caelestis diphtera matrem
Diceret, illa tamen posset si ancilla probari,
Grande sibi, licet inferior foret omnibus una,
Censuit esse decus. Crebroque in vota profuso
Pectore dicebat: “Quaecumque electa cupiti
Messiae Genetrix, Virgo fecunda veniret,
Certarem obsequiis cuperemque impendere totas
Ad Dominae matrisque huius compendia curas.”
Haec ita promebat, non quod divina tulisset
Ambiguâ decreta fide, quëis docta tenebat
Maternum secura decus, sed prodidit istis
Pectoris ardorem votis, animosa mereri
Servitiis, quamcumque daret fors ista parentem.
18.
Postea Virginei pondus caeleste pudoris
Messiam exoptat dicens: “Totius Adami
Servator sperate, veni! Tibi nostra calescunt
Pectora! Maternam cur non descendis in alvum
Progenies promissa Dei? Si lurida ferro
Colla Sioneis horrent captiva puellis;
Te durus veniente chalybs, te vindice frangi
Terrigenûm servile iugum Charitumque tuarum
Vincla soluturo putrescere poscit olivo.
Maesti Abramigenae, patrum sancta agmina, vultus
Expectant, venture, tuos, mitissime caeli
Splendor, ut adversos tandem tua ventilet hostes
Dextera, quem manibus torquentem cornua noster
Aspexit Vates. Propera, lux nostra, venique
Inclite Tartareo Dux certature tyranno.
Prodeat in campum et bello tota fulguret hasta,
Quâ saevum Phlegetonta premas trepidetque potestas
Ante tuos inimica pedes. Fortissime surge.
Bellator, femorique, Stygem qui terreat, ensem
Appende et virga, qua nulla est aequior, orbem
Iustitiae aeternâ propera componere famâ.
Terrigenûm caelique decor nostrique futurus
Adsis cordis amor, nostri pax pectoris, adsis!”
Pluraque dicebat, caelo quëis plura rogabat
Munera, possessas animi cumulantia flammas.
19.
Illa modo ingenitum votis sibi stringere Patrem
Ardet et aeternam Verbi modo hypostasin orat
Progeniemque Patris, de qua sensisse loquentem
Scivit Amosidem, praesenti voce futuri
Praesagum fati. “Nobis cum parvulus Infans
Natus, et ipse datus nobis est Filius” inquit.
Hic haerere magis Virgo prolisque beatae
In corpus venturae ingens expendere sollers
Prodigium: laetum, fortunatumque parentis
Extollit fetum, felicia viscera dicit,
Ex quibus haec veniet terras visura propago.
Inde Patris Sobolisque unum meditatur amorem,
Ex utroque Deum, amborum spirabile Numen.
20.
Codice fatidico quamvis obscura lateret
Et modicum apparens veteres vitaret Apellas
Lux admirandae Triadis, sub Numinis una
Maiestate triplex veluti persona perennet
Ignaros. Tamen illa Deum, mirabile! primo
Momento sortita oculis, quo segnior Annae
Intumuit venter, valuit cognoscere pulsis
Tergeminam aeterni splendoris hypostasin umbris.
Postea multiplices quos se Deus explicat extra
Ponderat effectus operum librataque rerum
Mira creatarum spectacula pectore perflant
Virgineo accensos meditari Numinis ignes.
Non aliter quam caelesti cum fulmine tactae
Silvestres fulsere trabes, si flantibus Euris
Mota tremat pinus, piceo de stipite maior
Flamma venit carpitque alias vis ignea plantas;
Tunc unus fit silva rogus, restinguere molles
Quem nequeant nimbi, vix si comitantibus Haedis,
Imbriferae pronis occurrant Pleiades urnis –
Talis Virgo sacro fibras accensa Tonantis
Lumine, divinorum operum consueta moveri
Flammarique magis forma, numero, ordine, mole,
Cuncta sui ceu flabra forent animata caloris,
Tota rogo similis, flammis caelestibus ardet.
Hanc crebri poenarum imbres multique laborum
Indomitam sensere amnes; nec plena dolorum
Flumina, nec rapidus torrens Crucis obruit alto
Virginei cordis divina incendia rivo.
21.
Huic licet aetherei vis tanta fuisset amoris,
Non tamen ista fuit sterilis fax: ultra calere
Sollicita optabat, semper crescentibus uri
Ignibus, extremos donec resolutus abiret
In cineres augeri impar, dare corpora leto
Non impar, uniri astris cupidissimus ardor.
Nec contenta suas vibrare in sidera Virgo
Sola faces, Italo similis flagrare Vesevo
Vicinos late campos et rura cremanti,
His hominum genus omne petit succumbere flammis.
Concipiebat enim – vasti quoque pectoris, annos
Non egressa rudes Virgo – quae copia summi,
Quae moles immensa boni, sine litore quantum
Nectaris aeterni pelagus socordia mentis
Expetat humanae labra, invitetque calentem
Terrigenûm replere gulam, quorum improba vexat
Ora sitis, putentis aquae devincta paludi.
Ac veluti qui solem audax Iovis armiger ales
Respicit, ardenti non claudens lumina Phoebo,
Immotâ tanti sidus spectare decoris
Laetatur pupillae acie, poscitque pusillas
Illi etiam volucres frontem committere lucis
Oceano, cupidus parvos sua gaudia fetus
Discere et immani vultus aptare sereno –
Talis divinae lucis perpendere molem
Terrigenas cupiit Virgo, bonitatis abysso
Aeternae immergi, quos ad purissima mentis
Gaudia divinum pectus pietasque vocabat.
22.
Votorum expleta serie quae regia Virgo
Nocte dabat, cum pennigero comitante ministro
Sacra adyta atque uni concessum limen adiret.
Nocturnae astrorum flammae, labentia caelo
Sidera festinare levi apparente rotarum
Lumine, purpureo pexam iam crine monebant
Auroram. Precibus posito tunc fine beatus
Aliger ardentem votis et Numinis igne
Ad solitum sexus Mariam conclave reducit.
Hic etiam internas ceu impos omittere mentis
Delicias pia vota novat noctisque diurno
Flammea connectit Virgo praecordia penso.
Lucifero surgente sacrum iucunda puellae
Cura Volumen erat signataque codice Vatum
Noscere compositâ divina oracula mente;
Inde suum puris manibus dare sueta laborem,
Aut telas pingebat acu tinctisque lebete
Sidonio aut niveis variabat stamina filis.
Germinaque et ficto surgentes cespite flores
Formabat, propriae exemplo fortasse parentis
Docta, vel alterius tunc erudientis Arachnae
Delubri nymphas, pingendi imbuta Minervâ.
23.
Ex reliquis tela una fuit, bis duplice circum
Margine, sed pariter longo, quam fine quaterno
Undique linea par Phrygiae distendit in usum
Artis. Erat pictus variis cum floribus hortus:
Hortus, Adame, tuam qui si nescisset orexim,
Staret adhuc et adhuc insontibus illa colonis
Gauderet tellus, vitali germine praestans,
Spinarum vepriumque expers, ignara sepulchri.
Coeperat hoc scitis linum variare figuris
Virgo; suus iam floris honor foliisque comisque
Frondibus arboribusque suus fuit impare filo
Distinctus color; in medio producta petebant
Fatalem cor telae habituram licia plantam.
Iamque fuit ramis distincta virentibus arbor
Et sua protensae poscebant germina frondes,
Quëis filo innexum iam Virgo paraverat aurum.
Fructibus illa aequum dum pollice circinat orbem
Et telam vestigat acu, cum pollice fixa
Coepit acus tremere et fatales ducere fructus,
Unde scelus morsque erupit, formidine pomi
Horret iners Virgo; et qualem reiecerat una
Ore animoque cibum, quamvis mendacia telae,
Inconstante timet producere toxica dextrâ.
Despexitque artem tristis secumque locuta
Sic fertur: “Vetita et primaevae conscia culpae
Germina damnatasque dapes componere filo
Aggrediar? Damnetur opus, tellure furentis
Initium sceleris: quid ego paro reddere vitam
Funeris authori, danti rea pabula, ramo?
Mens horret, nec dextra audet versare nocentis
Germinis effigiem: gaudet quo Tartara pomo,
Caligant oculi, languescit dextera, pectus
Ingeniumque labat, cervix onerosa fatiscit,
Stamen et ars titubat, digiti torpore stupescunt.
At scio quid faciam, quo nostrae hoc utile telae
Perficiatur opus: meliorem stipite fructum
Fatali appendam!” Dixit bene gnara futuri;
Germine funereo dextra trepidante repostam
Sumit acum pomique loco pendentis ab alto
Efformat vultum pueri, cui lactea frontis
Area, liliolis par candor, eburnea cervix,
Aurea caesaries, oculi pupilla, serenus
Stellarum fulgor, roseas imitantia malas
Labra color Tyrio qualis fervescit aheno
Tinxerat, ut veri speciem formaret Amoris.
Bracchia vicinis suspenderat utraque ramis
Mollibus affigens clavis plantasque manusque
Et tenui frontem niveam velamine texit.
Armaque suspendit de stipite, qualia ferre
Suevit Amor, tela et pharetram nervoque remissum
Pendentis pueri pedibus subiecerat arcum.
Novit enim quod caelestis sua tela, peritus
Corda ferire, vibret; veletque obscura Cupido
Lumina, ne sponsae naevos observet amantis.
24.
His ita compositis, venturi praescia fati
Virgo laboratae defigit imagine telae
Crebra pios vultus suspensique icone rapta
Infantis, sic plena animi dicebat: “Amoris
O mira effigies, qualem praedicere nostros
Observo vates! Uno pro germine, talis
Divinam excipies Nemesim, cum pondus acerbae
Arboris, ingratum furere in tua funera Iudam
Aspicies matrique tuae suprema doloris
Materies, vetiti solves mendacia pomi.”
Dixerat et pictae meditans emblemata telae
Corripitur maerore animi, turbataque vultu
“Me miseram! Quid feci?” inquit, “Prior ipsa nefandi
Ostendi seriem fati! Prior ipsa, latronum
Quod scelerata manus post est factura, peregi.
Supplicium tibi prima tuli; quem barbara cuspis
Conficiet, iam mollis acus confecit Amorem.
Id mea fecit acus, manus id mea, sumeret unde
Impia turba tui specimen, flos caelice, fati.
Quid faciam? Tristem confundam pollice telam
Hoc maestum ne duret opus? Turbabo nocenti
Stamen acu, ne forte petat moneatque cruentos
Isacidas, similis probrum componere scenae?
Sed volo vivat opus: mea te venerabitur isto
Stipite religio, mentis dum lumine nota
Iam properare trabis verae miracula cerno.
Haec quae tela manum tenuit, toto impete pectus
Corripit atque mei spolium sibi poscit amoris.
Nec tibi concedam, fias mea tela, cruenti
Funeris exemplum: quid stipite pensilis infans
Designet mihi, nemo sciet: mihi pendeat uni
Sufficit, ille meos cordis sciat unicus ignes.
Iam reliqua expediam funestis germina ramis.”
Moxque rapit chalybem Virgo, quo cetera fingat
Mala, nec antiquae terretur imagine culpae,
Dum prope securam cernit pendere salutem.
25.
Ut labor expletus telae, sacra aede morantes
Spectandam venere nurus: placet omnibus hortus,
Plantarum florumque placent divortia, pictae
Nec laus defuerat pecudi. Bis duplice scindi
Flumine surgentem media inter gramina fontem
Mirantur; praebensque viro rea pabula laudi
Est mulier prendensque epulum fatale maritus.
Pomiferis vero suspensus frondibus infans
Pendentes animi nymphas tenet: omnibus una
Vox tandem erupit, Mariam proferre reposcens
Ignotum cunctis appensi aenigma puelli.
Rettulit illa nihil prudensque referre vetabat
Religio, sed maesta et languida suspirabat.
Hic illius erat labor: horum regia Virgo
Ingeniosa operum, plures formabat in usum
Delubri et patrum telas frontisque tiaras.
Famaque filo aderat, siquidem, seu vellere puro
Serica misceret, seu lino immitteret aurum,
Materiam superabat acus digitusque puellae.
Propria Arachnaeos cum posceret hora labores,
Talis erat Mariae labor ac, aetate parata,
Arte laboratae superassent Pallada telae.
26.
Cena levis post fila vocat, sed coepta calenti
Et completa prece: aethereae de nube coquinae
Virgineae venere dapes, quas cura ministri
Aligeri, poscente hora, praeferre solebat.
An dubitare placet? Sed si mens haesitet anceps,
Sic flectam pendentem animum dubiumque docebo.
Aligeros vitalem homini dare promptior escam
Ardor habet, quam Thesbitis, famis impote rostro
Paulinusque corax caleat deferre paratam
Nescio ubi Cererem; primo deserta colenti
Niligenae tamen iste tulit Cerealia fidus
Fragmina, cura oris proprii quoque deside corvus,
Par Carmeleum simili dape pascere Vatem.
Si castigatum missam consumere caelo
Sanctorum annonam Phoebeius attulit ales,
Segnius aethereos rear id fecisse ministros,
Summa Dei praesto voluit quos esse potestas
Non solitis quëis digna nurus Solymeia curis?
Haud etenim Eliae Phariamve colentis eremum
Tantus erat patris, pectus qui accenderat, ardor
Numinis, ut Mariae sacras ructantia flammas
Aequaret corda, Aligerum transgressa calorem.
His igitur ne cura cibi potiore Tonantis
Abstraheret cultu, certa si prospicit aether
Annonâ; ratione venit maiore putandum,
Occupet astrorum ne se regina parandis
Virgo cibis purosque animis spirantibus ignes
Vilia terrestres pariant ne taedia mensae,
Aligeros tantae cenas aptasse puellae.
Non curata suis si prandia mittere vernis
Numen amat, curâ quanto est ea dignior istâ
Cui natura suos, proprios cui gratia fasces
Credit et ut solium regale Tonantis adorat.
Lustra fuere octo desertae habitator arenae
E caelo demissa manu quëis deside Iuda
Prandia collegit, ne deficiente periret
Annona populus, quorum haec ventura latebat
In lumbis Virgo. Fortasse negavit eidem
Caeli epulas Numen, tantae si Virginis aestu
Saepius ingratas pavit dape caelite turbas?
Sic duo lustra super, caelesti vivere digna
Virgo penu tetigit maturos nubilis annos.
27.
Iam quater et decies Phoebi quadriga calentem
Carcinon et toties flammis brumale remissis,
Frigoris immodicum, caudatum Pisce premebat
Aegoceron, roseos postquam Galilaeus in ortu
Aurorae istius radios aspexit horizon.
Illius assuetas nymphis Vestalibus aetas
Iam matura viro visa est deposcere taedas;
Docta sed interno veri monitore maritas
Proposuit vitare faces purumque soluti
Corporis obstrictae mansurum foedere mentis
Conservare decus. Tunc primum candida movit
Virgineus vexilla pudor: constantior inde,
Difficilem subiit voto praecinctus arenam.
Ivit in exemplum sua non uno agmine quondam
Signa secuturis Virgo coryphaea puellis,
Virginibus tutrix eadem materque futura
Quae fuit exemplum. Mariae suprema renidet
Laurea tot gemmis, quot habet sua vota secutas
Expertes thalami nymphas, quarum illa magistra,
Dux, speculum, vitae plusquam terrestris imago.
28.
Augusta siquidem templi dum sede moratur
Virgo piaeque animi numerant maiora caloris
Incrementa faces, mentem versare per omne
Suevit opus, durumque magis disquirere sollers
Obsequium quo Numen amet, quaecumque laborum
Ardua dilecti nutu subitura Tonantis.
“Ut quid ego his tectis”, animo sic saepe locuta,
“Numinis ad cultum positis ignava quiesco?
Ut quid ego has sedes, Solymae delubra potentis,
Desidiosa tero, si me neglecta paventem
Torquet religio? Me germen inutile templi
Quisque videt, dignumque oculis nihil una supremae
Maiestatis ago. Quando tot munera danti
Incipiam praebere Deo totumque dicare
Id modicum, quod sum? Si sum tamen unius umbra,
Vel potius sum caeca rei, vel quod minus umbra
Me nihil esse reor: quidquid sum, dicere fas est
Esse quid exiguum et punctum minus omnibus unum.
Et tamen hoc punctum, cinerem hunc praestantibus ornat
Muneribus Numen: quantum est quod deneget illa
Se mihi nesciri bonitas nostrisque vocatus
Pectoribus placatus adest, cui limite nullo
Stat pietas. Nullus recti, nullusque potentis
Terminus est dextrae, nullum sapientia finem,
Nullum vita timet, rerum est fontalis origo.
Quod sibi collibeat nostris immensa Tonantis
Maiestas votis, nostra quod laude serenos
Explicet obtutus, quae lux venit inde misellis
Mentibus, ut maestas tanta pietate repellat
Quae nimis officerent animis mortalibus umbras.
Quid faciam? Quid munifico pusilla rependam
Authori? Saevis equidem mihi membra cremari
Ignibus optarem, diris mihi viscera velli
Tormentis cuperem, proprio me sanguine sectis
Destitui venis fusoque incendia toto
Quo caleo, pariter vellem sopire cruore.
Accedat tantum qui Numinis igne tyrannus
Postulet orbari Mariam, qui Numinis hostem
Esse velit, cui sanctarum custodia legum
Sit gravis, Antiocho peior. Deus! O Deus, isto
Munere si dignam reddas, en corporis artus
Exiguos! neque enim fato meliore beari
Posse reor, quam flamma meo, vel dura tyranni
Me litet Authori cuspis collumque cruenti
Carnificis patriâ feriat pro lege securis.
O decus Isacidum fratres, Machabaea propago!
O asperse caput canis Eleazare, digno
Funere felices animae, quëis causa cadendi
Numen erat! Veniet tempus, cum castus amator
Sanguinis occisusque suis consortibus Agnus
Victrices referet tali pro sanguine palmas.”
29.
Talia dicenti, consuetus adesse, puellam
Aliger accessit. Sua grata fuisse Tonanti
Vota refert, cuius prohibet tamen aequa voluntas,
Ne ferro confecta cadat. Sic ille locutus:
“Grata fuit Patri aetherio tua pectore fixa
Virginitas; cuius meritum plus grande probari
Si cupias, placituro istum, thalami impote voto
Perpetuum servare prior promitte nitorem.
Ire per adversos casus saevasque dolorum
Quod voveas tolerare neces, non vana cupido est:
Poenarum immunem temet non esse futuram
Indubita sed morte procul. Te funeris expers
Poena manet, sine morte chalybs: quae verus amator
Numinis extremâ vitae discrimina luctâ
Sustinet, inferiora tuo dabit esse dolori
Disponit qui cuncta Deus: sine sanguine maior
Omnibus his veniet, sed non sine vulnere palma.”
His Virgo Aligeri monitis demissa reponit:
“En humilem ancillam! Quidquid divina voluntas
Immittet, non maesta feram: quin alme minister
Numinis hoc opto, veniat mihi durior ensis
Qui pectus, qui membra secet: passura sereno
Mille neces vultu, poenas mea gaudia dicam.
Laeta etiam stabili pro virginitate tuenda
Audivi placitura Deo me vota daturam.
Iam dudum mens fixa mihi est, ut tempore nullo
(Opprobrium quod nostra putat Iudaea) viriles
Ducar in amplexus, sanctorum exempla sequente
Proposito: sic Thesbites, quem flamma iugalis
Commendat neglecta thori similique praeivit
Virtute Helciades, quorum vestigia pressi.
Sed quod perpetuum voto firmare nitorem
Me doceas, ignota licet foret hactenus altae
Semita virtutis, mentem festina parabo.”
Nilque morata, statim genibus minor ardua dixit
Sic vota: “O cunctarum opifex fortissime rerum,
Summe Pater, cuius placitum non falsa meorum
Regula votorum est. Arsit concepta pudoris
Virginei si flamma mihi, variare sed illam
Libertas potuit; tua nunc arcana voluntas
Affulsit, quam tota sequor, tibi gratius esse
Virgineum pressâ quoque libertate nitorem,
Perpetuo, stabili et mansuro in funera voto
Si supplex ancilla feram. Nihil ecce moratur
Se meus offerri fixus constante deinceps
Arbitrio candor, quem nunc promitto, meique
Corporis aeternum niveum tibi spondeo florem.”
30.
Aliger hic Mariae praesens, caeleste serena
Iucundus facie, prolato ad sidera voto
Evolat atque hilaris iurati afferre pudoris
Primitias, summo coram Solymaea Tonante
Exponit vota, aethereas superantia mentes,
Quëis simplex natura pares non sustinet aestus.
Tunc sic orsus ait: “Rerum suprema potestas,
Astrorum, terraeque author, nova gaudia caelo
Terra parit, iuste Empyreus quibus invidet aether.
Fert animas tellus, quorum de pectore virtus
Exiliens in membra novis castigat habenis
Terrestres habitus corpusque indemne recenti
Prodigio, labi facilis, iurare voluntas
Incipit et nostro votis contendit Olympo.
Concessit nobis sensûs natura quod expers,
Nescia foedari, dote hac excessimus omnes
Terrigenas; Solymis hodie tamen aemula tanti
Muneris est Virgo. Qualis, proh, Virgo! Stupete,
Caelestes animae! Nostrûm non contigit ulli
Par virtutis apex, par nulli admensa favoris,
Qui vos, Caelicolae, solus facit esse beatos,
Divini ubertas, par nulli affluxit amoris
Aetherei torrens, quali Solymaea Virago
Aestuat, assiduis cumulans praecordia flammis.
Illa quidem carnis vestitam pondere mentem
Nacta, sed huic carni data tanta licentia, quantum
Virtuti servire potest. Cui integra desit
Si virtus et motus abest: ratione movetur
Non sensu, una rei cavit quae crimen Adami.
Purior est nobis: tanti tamen illa nitoris
Non contenta gradu, sua, caeli maxime rector,
Accessit voto thalamos fugitura iugales
Integritas. Alias ibit, scio, fusus in oras
Tantus in exemplum candor, caelestibus istâ
Spiritibus virtute animas faciente sorores.”
31.
Hic Numen contra solio sic infit ab alto:
“Gaudete, aethereae mentes, nunc illa resurgit
Luciferi vacuas sedes habitura propago:
Descendet mox axe puer quem saucia spectat,
Terrigenis factura parem, sumenda nocentis
Adami pellis. Thalamique hunc nescia mundo
Virginitas fecunda dabit, meaque edita terris
Viscera conclusam pandet mortalibus aethram.
Interea pro voto virginitatis habebit
Virgo aequum Solymaea decus statuamque trophaei,
Laude suo numquam carituro insignia facto.
Ardua tollatur, qua parte retorquet Eoos
Phoebus equos, saxi moles, sub lumine nostrae
Urbis in occiduis facibus non sole receptis
Occiduo, bisseno astrorum ardore refulgens,
Sessurae quondam caelo diadema puellae
Emineat; mundique iam Regina vocetur,
Virginitatis honor, decus et tutela pudoris.
Huic ego bis duplices ignotos hactenus addam
Assertos gazae, pro frontis honore pyropos;
Huic totidem radiis lucentibus esse smaragdos,
Sardoniches quatuor totidemque adamantia fronti
Lumina inesse volo. Non haec communia dextrae
Dona meae, sed quae aeternum latuere repostae,
Virginei coetus Maria pro Principe gemmae.”
32.
Exequitur mandata cohors festina piorum
Aligerûm, dum surgentem qua parte diurnam
Aethra rapit lucem, molem aptat, iaspide iustam
Componente basim. Stantis pretiosa columnae
Materies ignota mihi est: non illa Carysto,
Non excissa Paro fatalisque excedere cunctas
Quasve Tyrus niveas secat aut Sydonia rupes,
Idaeusque chalybs: hic dat ruitura trophaeis
Marmora. Quae caelo semper statura paratur,
Non fragilis laus est: quae aevo nequit esse superstes,
Vilescit superis ruituri gloria saxi.
Mole dein summa, sed mole venustius ipsa
Conspicuum diadema stetit bis nobile seno
Stellarum numero. Lumen quod habentibus ingens
Numinis e gaza sumptis fulgere lapillis,
Dotis inaequales longe stupuere Cherubi.
Tale fuit primum Mariae quod iussit honori
Stare Deus vota pro Virginitate trophaeum.
33.
Apta maritali thalamo iam venerat aetas
Tangebatque sacros Hymenaei cura ministros;
Connubioque parem patrum iam vota calebant
Quaesitura virum, et pavidi ne accederet impar
Augusti vultus tantique decoris amator,
Ingenio sollerte cavent. Studiumque decentis,
Explorata dabat probitas et gratia taedae
Regiaque ad dotis cumulum accessura propago.
Cumque nefas propria fuit olim stirpe diremptas
Connubiis miscere tribus Mariaeque tribulis
Progenies Iudae medio Davide fuisset,
Hinc erat augusto Iudae de sanguine natis
Virginei spes facta thori; nec segnibus iste
Sanguinis eiusdem caluit rivalibus Hymen.
34.
Ut vero thalami Mariam vox attigit, haesit
Anxia Virgo, suum constans servare pudorem
Et voti memor ingenti se pectore munit
Seque animo taedis obnixa iugalibus armat.
Sed quid agat mystisque thorum suadentibus illa
Quid referat, concepti anceps obstacula voti
Prodere? Suspensae menti dum affulgeat aequa
Responsi ratio, responsum examinat omne.
Illa sed afflatâ caelo data lumina mente
Excipiens, inter prospecta pericula Numen
Consultura sacro statuit depromere templo.
Ancipites animos voti monitura Tonantem
Aligeris aperit primum demissa ministris
Pectus et arcanum quali ratione, requirit,
Adversis thalamis possit contendere votum.
Aliger huic contra: “Nihil est quod corde vacilles
Grata Deo Virgo! Taedas votumque tuentem
Astra viam invenient: tu tantum supplice templum
Ore pete et sacra signante doceberis Arcâ
Quid facias.” Paret Virgo, stellataque caelo
Cum medium nox torquet iter, sacraria cunctis
Interdicta subit, solito caelestis ephebi
Obsequio, taedam manibus lucemque ferentis.
35.
Vultibus oppositis geminos tulit arca Cherubos
Custodes laterum, quorum fiebat ab alis
In medio nexis, augustae sedis imago
Aurea: pressa autem pedibus responsa daturi
Auxiliatoris summi fuit Arca scabellum.
Ista Throni facies, dubios consueverat unde
Eventus rerum consultum pandere Numen.
Hoc ingressa adytum Virgo cumulata ferebat
Vota Deo: tum divinum deposcere lumen
Orsa, maritales mystis urgentibus ignes,
Quid faceret: votumque tenax non prodere; quali
Polliciti constans premeret connubia curâ.
Unde ait: “O terrae et celsi moderator Olympi,
Te mea Virginitas voto statura benignum
Propitiumque vocat patrem; te authore profecta
Cui ego vota mei numquam ruitura pudoris,
Meque unà tibi, numquam aliis placitura dicavi,
Nunc mea si thalamis aetas matura, tuorum
Pontificum nutu veniat socianda iugali
Foedere, qua potero Virgo pupilla potentes
Imperii mystas voto inclinare pudori?
Damnabunt docti vota imbecillia patres,
Nec licuisse mihi quidquam decernere spreto
Praesidis ignari placito, dicentque puellam
Iudicio graviore senum monitoque parentum,
Non proprio debere regi, quibus omnia fas est
Quae calor ignarae statuit resecare iuventae.
Obicient legale probrum, quale innuba suffert
Virginitas, nec vota thori divortia sancti
Aequa fuisse, tibi quëis servitura Tonanti
Posteritas perit. Inque modum telluris avarae
Vivere me dicent, spicas et poma negantis.
Hic ego Virgineae tibi si fore grata reponam
Dona pudicitiae, doctis certare volentem
Patribus illudent: tum quae mihi pectora versat
Vana superstitio, quae non audita fatigat
Religio, mystaeque graves scribaeque requirent
Imbellemque sibi sexum contraire querentur.
Cogar et hinc sacro quod me pudor abripit aestu,
Non bene morigerae probrum tolerare puellae.
Te, cui cunctorum, o Numen, subiecta voluntas
Servit, egens animi supplex ancilla precatur:
Consilii me luce tui, pater optime, serva
Connubii expertem defendendoque pudori
Sacratas templi votis appone tiaras.”
36.
Dixerat haec, rutilaque involvi nube Cherubos,
Et medio densae condi caliginis Arcam
Spectat et ignitos fundentem oracula sedem
Eiectare globos, prae nubibus impote cerni
Auxiliatoris solio. Quo talia tectus
Dein responsa Deus, genius vel protulit ales:
“Hebraei generis Virgo, Davidica proles
Plena Deo, oratus moneo parere meorum
Pontificum iussis. Voto mea cura pudori
Invigilat; tibi si templi connubia praeses
Suaserit, Antistes quod velle videbitur, illud
Imperium caeleste puta. Sociabere sponso,
Cui tua Virginitas et nupti exempla pudoris
Custodita dabit: vir erit cum Virgine Virgo.”
37.
His simul auditis fertur rutilante locuta
Prona pavimento: “Rerum Pater optime, summas
Ima fero grates, oculis dignate pusillam
Delubri ancillam! Ignaram quod caelite verbo
Erudias, quo tuta loco vestigia figam,
Ostendasque simul flammae pro mole paternae
Quanta meus tibi cura pudor. Parebo, nec uno
Deprensi veri discedam a tramite puncto.
Connubium iubeant mystae; dabo prompta sacratis
Vocibus assensum, mansuro flore marita.”
38.
Interea templi proceres, quos Virginis acre
Urgebat probitas naturaeque addita virtus
Maior et aetherei vultus formaeque venustas,
Solliciti quid agant circa caeleste puellae
Depositum, quo grande loco statuatur adultae
Prodigium formae, multo sermone requirunt.
Mens eadem est cunctis: Numen si principe parvam
Nutrivit templo, eiusdem quaesita voluntas
Ostendet quo Virgo statu matura locetur.
Sic de pupilla sanxerunt Virgine mystae:
Namque Ioachimum, postquam is templi atria Natam
Intrantem vidit, lunaris imagine sphaerae
Vix quater expleta, fatum commune resolvit.
Orba viri mulier, gravis et castissima mater,
(Cui alios censere thoros placuisse iugales,
Arbitror esse nefas) reliquos transegerat annos
(Lustra fuere duo) Solymaeis innuba tectis.
Anna maritales inclusos urbe penates,
Et soboli et templo magis opportuna colebat.
Ante tamen natam completis fervidus annis
Quam caperet Hymen, etiam vis ultima matrem
Eripuit sobolisque suae tutela migravit
Ad templi mystas, quorum tunc plena potestas
Et dare connubiis leges, votumque solebat.
39.
Quëis autem viduis praecessit funera lustris
Anna quod aut pietas aut quod dictabat honoris
Divini studium, primis absolvere curis
Fervebat: multam votis producere noctem
Et precibus praeire diem, stipe pectus egenis
Pandere propitium manibusque afferre levamen.
Hic Annae labor, haec pietas: ieiunia castâ
Continuata Domo sanctaeque indemnia legis
Iussa. Probatarum
* nuruum vestigia, qualis
Iudith, Achaemeniis qualis vel fascibus Esther,
Qualis fuit Sarai, totum fuit Anna; sed una
Et merito, atque uteri fructu prior omnibus Anna.
40.
Nec decor in vultu reliquis minor: ore triumphans
Pulchra Manasseis profugos dans civibus hostes
Cervicem dum fronte scidit; sed pulchrior Anna
Exemplar quae fronte tulit formamque puellae,
Qua Pluto cadit. Egregii fuit oris Edissa
Sceptra ducis curvare potens; sed fortius Anna
Ore sibi similis Natae curvavit Olympum.
Pulchra fuit Rachel, pro qua septennia sudans
Quinque laboravit sponsus; formosior illa,
Cuius ut effigiem genitam natura videret,
Tota laborabat motu totius Olympi,
Temporis immani spatio, tellure gemente.
Sed quid ego haec? Non est sanctorum gloria pulchrae
Frontis honos; animi species mentisque character
Divinus totum est, verum quod poscit honorem.
Laus tamen est Annae, quod nullam a corpore laudem,
Nullam a fronte tulit, quam non calcaret et omnes
Naturae premeret subiectas gratia dotes.
41.
Fata vocant Annam: foret his felicior Anna,
Horrida Divinus si iam solvisset Averni
Claustra Nepos: tunc festivo super astra volatu
Iret ovans caperetque ingens sua praemia virtus.
Sed veteri Adamo necdum spoliata columba
Debuit infernae damnum tolerare cavernae,
Quam complevit Adam. Septem post lustra secundus
Donec Adam celso vinctos inferret Olympo.
42.
Sed tibi sanctarum ter maxima Matronarum,
Si modo Pieria tumulum signare Camena
Est animus, modicae munus ne despice venae.
Hic iacet Anna, parem ventris cui germine matrem
Nulla tegit tellus: animo complexa quod omnes
Isaciae tenuere nurus fecundaque fructu,
Cui similem salvo solius pignore Natae,
Nullae aliae meruere nurus. Hac clauditur urna
Femineus cinis, in cinerem dare digna reversos
Quae fuit, invicti mole et virtute Nepotis,
Terrigenas claris caelo fulgere pyropis.
Seu fuit huic regum, aut Levitica stirpis origo,
Posteritas divina fuit. Cum coniuge vixit
Si sterilis donec proles excelsa veniret,
Hoc voluit natura pati: consultiùs unum
Admisit, sed sola dabat quam gratia partum.
Septenis
* post fata sinum felicis Abrami
Incoluit lustris: meruit festiva Nepotis
Ad superos post signa rapi caeloque beari
Mater prole minor. Scandit prior aethera mater
Caelum ascensurae prodiret ut obvia Natae,
Matrem ubi sublimem proles sublimior ornat.
Haec quicumque legis si vis tibi cernere Natam
Propitiam, Matrem supplex orator adora.
1.
Ut Solymi statuere patres ventura docentem
Fata super Maria quam nubilis attigit aetas
Implorare Deum, caeli responsa rogantem
Supremum faciunt placitis concurrere Mystam.
Mysta Theophilides fuerat novus iste, repulso
Quem socero saevus primae splendore tiarae
Extulit Herodes. Simonis filia, coniux
Regia, tentatae caedis suspecta, marito
Reiicitur thalamo. Sternit crudelis eodem
Et socerum telo, sacram cui vertice lunam
Excutit; immitis celsas ita flebile mentes
Fulminat Herodes vanasque ulciscitur umbras
Veris funeribus, praeceps ad acerba tyrannus.
2.
Ipse Theophilides, postquam sibi mira puellae
Gratia, donorum cumulus morumque venustas
Indole terrena maior rumore patebat,
“Numinis hoc,” ait, “est donum” magnumque parari
Hebraeis hac luce decus cognoscere felix
Terrenum hunc solem, de quo decernere caeco
Consilio “frustra est, inquit: qui protulit orbi,
Et templo inclusit, faciet comprendere quales
Hoc Charitum caeleste penu disponat ad usus.
Est generis fatum nostri, spem saepe fugacem
Feminea rediisse manu, virtute stetisse
Fortunam: aeternùm nostris ita Iuditha vivit
In fastis celebratque memor Iudaeus Edissam:
Audit adhuc animosa suos Debbora triumphos.
Vivit adhuc clavo non exanimata vetustae
Gloria Rachelis
*, dulci quae lacte vigentem
Nutrit adhuc famam servatque audacia laudem.
Quis novit qua sorte recens nos nympha levabit,
Quanta potest nostris spes inde venire ruinis?
Hic arcana ergo mens est nutusque Tonantis
Expectandus”, ait. “Sortis vocale futurae
Consultum, quid pandat ephod, quid lumine clari
Ostendant onyches, veri responsa probemus!”
3.
Accessere patres dictis operique propinquam
Constituunt, memori incertae quam sedis Apellae
Festivam faciunt frondosa mapalia lunam.
Septimus hic anni mensis, cum legis avitae
More sub umbrosis properatis arbore tectis,
Gestantes manibus citreos per compita fructus,
Palmarumque elates thyrsumque insigne virentem,
Ornatum pomo, cui dat sua nomina pinguis
Media vel Persis. Laeto festa annua coetu
Isacidae repetunt, mugit cum plurima templo
Victima odorataeque replent sacra atria nubes.
Bis quater exortum numerant ea gaudia solem.
4.
Horum uno, Mariae causa, delubra supremus
Ingressus praesul, nudos ablutus in illo
Fonte pedes, cui portando bissena iuvenci
Colla dabant, Cyprio Temescia colla metallo.
Lotus abit sumitque sacras pro tegmine bissos,
Legales tunicas: feminum velamina primùm
Induitur, plenos Veneris celantia lumbos.
His super adiicitur duplicis toga stamine lini
Texta, petens humiles demissa sindone talos,
Quam picturatae castigat purpura zonae.
Alterius tunicae, summi quae propria mystae,
Accedit labor, aërii cui lana coloris
Materies Phrygiaque errabant cuspide sparsae
Per gyrum formae, quas excipiebat onustus
Fructibus, emittit malus quos Punica, limbus.
Textilis haec pomi facies, hyacinthon et ostrum
Ardentemque tulit coccum et vocalibus auri
Intermixta globis, media qua tibia findit
Parte pedem, extremum tunicae compleverat orbem.
Additur huic humero thorax, insigne supremae
Maiestatis ephod: hyacinthus, purpura, coccus
Et mixtum filis stamen variantibus aurum,
Pro sacrae istius venit sub tegmine telae.
Stamen erat byssus digitis glomerata secundis
Posterior, cordisque prior connexa duabus
Pars fuerat gemmis colli in radice, viriles
Qua surgunt humeri. Fuit illis fibula, duplex
Auro insertus onyx; utroque incisa micabant
Nomina (lex uno) veterum bissena parentum,
Caelatoris opus: fulgebat pectore mirae
Virtutis logion bissenis nobile gemmis,
Nominibus tribuum sculptis, quas singula patrum
Seminis unius fraterna vocabula signant.
Pectoris hoc tegimen, sed pectore longius: imae
Exibant vinclis lumbos stringentibus orae.
5.
Hunc autem thorax gemmis decoratus ad usum
Pontificalis erat. Dubias cum discere rerum
Urgeret fortuna vices peterentque precantes
Re super ancipiti divina oracula mystae,
Sacro indutus ephod capiebat verba minister
Vel monitu interno, vel voce loquentis ad aures
Numinis, eventus non infitiante futuros.
Tale super Maria, quid responsura docerent
Pallia, proni orant mystae, primusque sacerdos
Insuper apposita capiti, quae candida solum
Bissus erat, cidari, nisi fronte quod aurea fulsit
Lamina et in medio scriptum Tetragrammaton auro.
Consurgit cum veste orbem referente solumque
Incessu graviore premit sumitque Sabaeas
Thuris opes, fumante Deum culturus acerra.
Arsit ut incensum, puros ascendere fumos
Certantes cum luce videt nubisque serenae
In morem vacuâ sese vapor extulit aurâ.
Creditur hinc suaves placatum Numen odores
Excipere et placido vultu data dona tueri.
Atria ter circum, ter circum altare, ter imi
Circa adyti velum laxavit aromata mystes,
Cum solitum superaret ephod onychesque nitorem,
Fausta locuturi signum fecere Tonantis.
Cumque caput proni cuperent sermone doceri
Numinis, effatis aperit se talibus aether:
“Conveniat Iudae soboles, innupta iuventus
Amplaque odorato stans occupet atria templo;
Unicuique suus sicco sit cortice stipes.
Inclita cum Iudae fuerit collecta propago,
Altius exactum cunctis sit vertice lignum:
Cui humore carens baculus mox flore virescet,
Atque Semiramius cui fronte quieverit ales,
Hunc ego dilectae nymphae designo maritum.”
6.
Responso attonitus praesul laetusque loquentem
Audivisse Deum et mystae sine more stupentes
Virginei data signa viri, magis inde puellam
Suspiciunt, cuius felix hymenaeus Olympum
Cogeret e siccis producere lilia virgis
Et sponsum Assyria
* vellet signare volucre.
7.
Lux festiva fuit, nono quam mense
*colebant
Isacidae, memores ignis, cum compede rupta
Chaldaea, Medo ferrum solvente triumpho,
Oblatos aris pecudes crassoque madentes
Fonte, priùs nebulis Phoebo splendente solutis,
Viderunt flamma caelo veniente cremari.
Laeta dies populo, lapsae pro munere flammae
Vota reponenti, pariter fuit apta remotos
Dispersosque procul Iudae sociare nepotes
Ex quibus electum Mariae spectata docerent
Signa virum, mirum dictu! Venerisque decorus
Pronubus adverso Veneris foret ales amori,
Et florente suas accendi stipite taedas
Miraretur Hymen. Omnes it iussus in urbes
Rumor Idumaeas, Iudae qui illustre vocaret
Stemma, thori cupidam pubem: manibusque revulsas
A radice diu virgas afferre monebat
Sacra Palaestinae patrum templique potestas.
8.
Iam signata dies iunctos cogebat adesse
Et Solymaea procos accedere templa tribules.
Parent laeti omnes; primumque ingressa iuventus
Vestibulum, divina patrum mandata secuti,
Expectant summae iussa ulteriora tiarae.
Octoginta aderant iuvenes, quorum ultima septem
Par lustris aetas, rudior quinquennia quatuor
Attigerat pubes: regali sanguine Iudae
Nati omnes, ipsa Davidis origine multi.
Et quoniam antiquos capta Babylone reversae
Non habuere tribus quibus excessere penates,
Sed quo quisque loco potuit nova limina fixit,
Iudaeae pars quaeque parem dare stipitis impos
Unius sobolem, non certa sede diremptos
Servabat mixtos omni regione tribules.
Inde fuit tota Iudae quod sparsus Idume
Spiraret sanguis, quavis ex parte profectos
Spe thalami, reduces domus acceptura maritos,
Transmisit Solyma iuvenes. Hic adfuit Amos,
Carmeli flos pulcher Amos, quem Rutha Phalego
Ediderat formosa viro; fuit alter Abellus
Abramo genitus, tenerae cui mille per agros
Errabant pecudes: David quoque venit ab alta
Planitie Libani, Rachel post fata mariti
Cui patrias servabat opes, gratamque vovebat
Mater amata nurum. Misit Galilaea Manassen,
Iephtemque Mosemque et pulchrum frontis Adamum,
Et Noam, cui Lia parens; Hebronia proles
Et gemmis digitosque gemmasque incluserat auro.
Hic Samuel cum fratre Isaac, quos fuderat uno
Anna puerperio, Iudae fecunda marito,
Ephratea nurus, similes aspectibus ambo,
Fronte pares ambo, comae par utrique, nisi uno
Quod Samuel luscus, prout apparebat, ocello.
Accessit Salomon Mambraea valle colonus
Impiger, octoni cui iugeris amplus aratro
Findebatur ager; multi huic per prata vagantes,
Ad iuga compositi pingues palearia tauri.
Beniamin, Issachar, Enoch, Hebronia pubes
Prompta manu – fundaque ! – venit si quando cruento
Ore lupus pecorique instat; cupidusque iugalis
Advenit fidei Simeon, quem matre Rebecca
Clarus avis dedit Elias, sed lege Philippi
Defuncti Soboles; sterilis post fata iugalis
Cognatum siquidem thalamo donante Rebecca
Fraternum semen genito Simeone revixit.
Adfuit et Samson cui Hermonea Salome,
Orba viri genetrix, terra Hebronitide sponsam
Reppererat, sed mox pactae connubia nymphae
Fila scidit Lachesis praestoque ingressa puellae
Mors thalamum fato sponsum delusit amantem.
Misit Ioannem Bethel, cui mater Edissa
Iuncta viro forti Sauli, qui castra secutus
Herodis, post multa Arabum certamina felix
Et dives spoliis, patrio consederat arvo.
Et Gedeon non vile genus cui regis in aula,
Mater nobilium non ultima matronarum
Sara fuit: genitorque operum praefectus in aede
Numinis, adiunctis altam quam surgere muris
Iusserat Ascalides. Daniel dilecta parenti
Labano soboles, donis instructa paternis,
Nil prohibente patris flammas Esthere novercâ;
A Iordane procul, Sephone ex urbe profectus
Pervenit Solymam. Tobiam, Nathanaelem,
Quosque referre mora est, patriâ migrare subegit
Prodigiosus Hymen; cunctisque accessit Ioseph.
9.
Regia progenies, altae virtutis Ioseph
Exemplum; cuius, sed avo propiore Mathane
Progenitor Salomon, vera a Davide propago
Inde parens Iacobus, uti soror Anna recenset
Sanguinis eiusdem proavos. Dedit Anna Mariam,
At soboles Iacobe tua est Iosippus; et istum
Iosippum fratris prolem sicut Anna Nepotem,
Sic habet et generum: Mariae est cognatus Iacob,
Cui eadem nurus et neptis, pro duplice nexu
Foederis et stirpis. Sed quae fortuna beatos
Connubii accendit sponsis felicibus ignes,
Expediam. Novies quatuor vel circiter annos
Vixit Iosephus, thalamique experte iuventa,
Dimidium tetigit caelebs et candidus aevi,
Connubii procul affectu; cui sola calebat
Flamma pudicitiae constans, quam nulla voluptas
Pressit et adversa nullus face perdidit Hymen.
Maior Iosepho Parii casto hospite Nili
Lascivae fugiens lusit qui vota maritae,
Est modo quem canimus, proles Davidis, Ioseph.
Ille quidem turpis flammae, dans pallia, victor,
Sed thalami superavit amor; cui nectere lauros
Debet uterque pudor, soboles est regia Ioseph.
10.
Saepe istum genitor mittendae in saecula prolis
Admonuit multaeque illo caluere puellae,
Multae illum matres generum nymphaeque tribulem
Optavere virum; sed nec flexere puellae,
Nec movit pater indubium viridante pudoris
Extremum vitae flatum signare smaragdo.
Saepe pater dixit: “Vita cur caelibe nostrum
Stemma premis? Viridem perdis quid inane iuventam,
Connubii spernisque fidem prolemque daturam
Reiicis aeterno laudes et vota Tonanti?
Anne vides nostros sanctosque, vetusta secutos
Legum scita patres, casto eduxisse cubili
Progeniem, quorum celebris per publica Iudae
Ora volat virtus? Fideique illustrior illa
Numen adorabat pietas votisque faventem
Implorare Deum parvos docuere nepotes.
Quod probrum est homini, virtus nequit esse probatae
Mater honestatis veraeque puerpera laudis.
At nescis, veniet sterili quae poena marito?
Vidi ego, sed dolui vidisse; ah! cetera sanctus
Et multis virtute prior, non visa iugalis
Incrementa thori, probro non simplice maerens
Sustinuit Ioachim, templo quem mysta repulsum
Ex ara cui dona dabat, vel solius ergo
Improlis thalami, longum lugere subegit.
Hoc tamen est citra culpam: qui cetera felix
Coniuge, si thalamum demas: exinde beatus
Et thalamo sobolisque datae laetissimus ortu,
De qua mira canunt. An non maiore notandus
Opprobrio, Iosippe, venis, dum prolis habendae
Nec tibi vota calent, castos ubi spernis amores.
Crede, nec est virtus, quae non imitabile cunctis
Transit in exemplum; quae si transiret in omnes,
Laus foret humano virtutem crescere damno.
Finge alios animi eiusdem votique tenaces
Eiusdem, quo virginitas communibus orbis
Moribus accedat: modico post tempore splendor
Humani generis nullo nascente peribit.
Forte putas, Iosippe, Deo concepta placere
Quae perdunt homines vota? At magis illa Tonanti
Vota probanda reor, dominam quae totius auget
Orbis naturam. Ingenito si lumine mentis
Uteris humanae, ratione resistere nulla
His poteris, quae connubii de lege ferebam.
Adde, quod adversa domuique mihique tibique
Virginitate noces, prolis quëis gaudia sanctae
Subtrahis acceptamque nurum blandosque nepotes.”
11.
Ista Mathanides genitor, meliora reponit
Iosippus: “Si nos mentis ratione velimus,
Non vulgi rumore loqui, probiore movetur
Consilio, cui vita thori socialis honestas
Recta quidem, fundens sobolem, quae Numinis aequa
Religione calens sacros prolatet honores.
Pace tua tamen, o genitor, cumulantia prolem
Connubia innupto fraus est praeferre pudori.
Religio si grata Deo, gratamque fatebor,
Suscepta quae prole venit meritumque parentes
Natorum pro laude manet; tamen arbitror huius
Vile voluntatis munus quod propria suasit
Commoditas et segne Dei studiosa voluptas.
Dent alii sobolem: si me pro prole dicabo
Quod vitium est? Laus est patribus divisa iugali
Foedere, per sobolem dare servitura Tonanti
Viscera; forsan erit distracto in pignora patre
Vilior integritas? Divisi in semina floris
Nec pretium est, nec suavis odor: pecus integra sacras
Ducitur ingratum numquam libamen ad aras.
Nec sterilis thalamus, casti neque nescia lecti
Virginitas probro esse potest: quod maxima vulgi
Pars sequitur, rationis inops plerumque tuetur
Credulitas. Superat probrum mortale pudoris
Immortalis honos et recti gloria facti.
Si mystam opponis, mystae mandantis ab ara
Cognatum migrare tuum non arguo Zelum;
Qui sacer est, nullus reus est me iudice mystes.
Nec tamen ignoro, Nemesis quod Numinis aequa
Non ferit hunc qui labe caret; sine crimine nulli
Dedecus accedit; male quod morata voluntas
Non regit et ratio quos vera redarguit actus,
Probri materiam cumulant poenasque lacessunt.
Nec moror, adversus vulgi quod praedicat error
Virtuti satis est, unus si accesserit illi
Laudator Deus: et renuens contenta vel uno
Esse Deo, propria virtus se cuspide mactat.
Sat mihi servati si corporis innuba virtus
Numinis accedat placito, quod respicit unum
Quaecumque esse animi nostri vult optima virtus.
Dicitur Helciadae vati quod culta fuisset
Virginitas, data signorum miranda potestas
Et portentoso Memphim dare vota sepulchro.
Thesbites etiam rutilis superare quadrigis
Sidera, et ignivomos nivei candore pudoris
Astra supergressos fertur meruisse iugales.
Nonne etiam noster Iudae qui vota fatigat
Promissus princeps, pariturae matris honore
Virgineo, puros hausturus ab ubere rores
Fertur et integris fixurus labra papillis?
Matre illibati si de candoris amante
Divinus nobis caelo promittitur Heros,
Cui placet intacto nasci de ventre, pudorem
Virgineum casto thalami non praeferet igni?
Quis novit si forte meus placiturus eidem
Candor, ab aeterno quod currere dicitur aevo,
Acceleret festinus iter veniatque cupitus
Spe citius, solvens vinctum Israëla Redemptor?
Mi pater, humani nec virginitate timendus
Defectus generis: nulla est, quae clauditur auro,
Gemma gravis pretii, quae non, collata pudori
Virgineo, levis est. Nostrae caeleste refulgens
Naturae, par sideribus, sed vitrea honestas,
Gaza ingens fragilisque simul, sine Numine nostris
Corporibus servari impos. Quis posse putabit
Tam rara genus humanum virtute perire?
Addo, quod eventu tali, quia caelibe vita
Praestaret thalamus, ne hominum natura ruinae
Proxima supremo molem telluris agone
Desereret, praeceptum esset, quod habebat Adamus,
Connubii augendaeque novae per foedera prolis.
Me vero donec talis iactura timeri
Debeat, innuptum genitor dilecte relinque.”
12.
Talibus auditis placido pater ore silentem
Alloquitur: “Flectat saltem te, nate, paternus
Sanguis et antiquae proavis a regibus ortae
Stemma domus, quam tu postremo haerede labentem
Innixamque parum valida radice relinquis.
Sanguinis ille leo nostri Iesseia proles,
Si canitur nostra venturus origine Princeps,
Quid Iosippe tuos fraudas hac luce futuros
Seminis haeredes? Bona sit; rerum attamen isto
Ordine virginitas non est bona.” Dicere contra
Iosippus voluit, sed respondere paratum
His interpellat genitor: “Spes sola beati
Germinis illius nostro de stemmate, terris
Promissi quantum decus est? Velle auspice tanto
Aeternae pacis libertatisque carere
Vix culpa, Iosippe, vocat.” Mox voce reponit
Iosippus: “Magni nostra hinc censenda propago,
Infitias nolo ire pater. Dabit aequus Olympi,
Sed sine me promissa Deus; nec fata morari
Me penes est: si me tanti voluisset habere
Adiutorem operis, caelo submissa caleret
Non mihi virginitas; nostrum concurrere tantis
Si femur adscisset fatis, me nulla soluti
Coniugio, genitor, superasset flamma pudoris.
Est mihi germanus Cleophas aliique, capaces
Quos facit immensi sanguis Iesseus honoris.
Caelibe me restant multi hac pro laude tribules.”
13.
“Si tamen et vinclis te connubialibus esse
Innexum Omnipotens vellet,” pater inquit Iacob,
“Quid faceres?” Iosippus ait: “Divina voluntas
Lex mihi suprema est: illi contraire repugnat
Aequa boni ratio. Quod vellet Numen, id esset
Regula virtutis! Vitii se mergit in umbra
Quisquis ab hac summa morum deflectit amussi.”
Cui pater: “Est Solymis Virgo (sanctamque sororem
Esse genetricem laetor tantae indolis Annam)
Consobrina tibi est. Plenis iam nubilis annis,
Committenda viro. Nymphas bona sparsa per omnes
Huic collecta nitent: species, pudor, unus avorum
Nobiscum sanguis, probitas et gratia; demum
Virtutis verae simulacrum: tanta stupentes
Prodigia, eximios templi deposcere mystas
De thalami eventu caeli responsa coëgit.
Auditum: dandam esse viro, cui sanguine Iudae
Sit genitor sacroque simul cui limine stanti,
Allatus manibus siccus – mirabile! – stipes
Exeat in florem et fronti Babylonius ales
Insideat. Iosippe, puto dabis; ista iubentis
Connubium signa esse Dei!” “Nihil ambigo,” profert
Iosippus. Cui mox genitor: “Tibi templa petenti,
Quo cupio Iosippe migres, si talibus aether
Occurrat signis teque hoc sponsum omine dicet,
Connubium tantae poteris non velle puellae?”
Iosippus contra: “De me quod talia speres,
O genitor, frustra est: ostendent astra maritum
Nymphae illi virtute parem. Nil praeter avitum
Stemma mihi videor non impar, caetera longe
A tanta virtute absum. Dilecte quiesce
Quaeso, pater, nec nostra ultra connubia tenta.”
14.
Huic iterum genitor: “Nec plus tua vota morari,
Nec suadere thorum meum est. Hoc deprecor unum,
Nate, aliis temet coniunge flagrantibus oris
Virginei formam pueris. Spes irrita siccae
Expectare mihi pro te suffragia virgae
Omnis erit; nihil Assyriae tibi conferet albus
Nutritor reginae ales, nisi signa iubente
Numine premat avis, vel siccus pronuba stipes.
Si fatum volet arentis te germine fustis,
Aut ave Chaldaea sponsum, Iosippe, notari,
Certabisne Deo, aut iusso pugnabis amori?”
Rettulit haec natus: “Frustra dulcissime perdis
Verba, pater. Mihi nec Solymam, nec visere templum
Est animus, nec signa novi spectare mariti.
Cerne, pater, capitis canos utcumque capillos,
Durata qui fronte rigent et lacte madentes
Inter stabo procos? Me dura laboris et artis
Instrumenta meae, serrae pauperque dolabra
Dant inopem flagrem ditemque praeire iuventam
Decrescens et inops!” Pater excipit: “Ista fatebor,
Sunt hominum quae vota movent, staremque libenter
Iudicii pro parte tui, componeret istos
Si mundi fortuna thoros talesque pararet
Mortalis thalamos ubi calculus. Inspicit urnae
Excessum terrena fides; humana sequuntur
Lumina mortales oculi. Non subditur autem
Hic placitis hominum, sed stat caelestibus Hymen,
Alite Chaldaea et florenti stipite, signis.
Arbiter hic Deus est, mentis qui cuncta gubernans
Lege suae, humani nimis imbecille videntem
Confundit pupillam oculi. Quae stirpis origo
Regia sit nostrae, audisti: gregis anxius infans,
Nec fratrum dignus numerum componere David,
Incerta humani si norma sequenda fuisset
Consilii, pastor vixisset. At impare longe
Fratribus evectum fortuna, totius ostro
Arbiter aeternus regum decoravit Idumae.
Sic Deus istius pariter vult pronubus esse
Connubii: talem, fili mihi crede, puellae
Decernet, frons est hominum quo caeca, maritum.”
Hic Iosippus ait: “Credo, pater, ista, nec ullus
Adversae fidei locus est: seu Virginis iste
Ex hominum placito, sive aethere profluat Hymen,
Nostra nil refert.” “Tamen, o Iosippe, parentis
Vox est: te sacro durum non exime templo,
Ut mihi virginei thalami, post visa reversus
Signa (viae lentum nam ne vetat ire senectus)
Eventum referas, almum quo Numen adorem.
Te neque nate decet cognatae prolis abesse
Coniugio. Vires utinam sinerent, ego praesens
Dilectae thalamis nymphae sponsoque faverem.
Namque (dolens recolo) moriens soror Anna petivit,
Depositae templo immemorem non esse puellae.
Astra licet nymphae thalamos studiosa iugales
Expediant; et nostra illam quoque cura decebit!”
Vocibus his tandem cessit Iosippus et urbem
Delubrumque seni facilis promittere patri.
15.
Cum reliquis igitur decimae prope tenvia lunae
Cornua, quae soli fas est calcare tribuli
Atria, Iosephus populis gentile profanis
Interdicta subit, sacrae penetralibus Arcae
Oppositus vultum, extrema qua parte remotus
Religioso oculos poterat componere velo.
Iamque aderant alii, quorum convenit eodem
Vestibulo iuvenum numerus, qui stipite sicco
Innixi, ambustus cuius se scipio verno
Flore coronaret, tacito circum ore legebant.
Interea accedunt mystae summusque sacerdos
Non aberat, caesae pecudis legale daturus
Obsequium; qua re proprio spectandus amictu
Aptat ephod humeris cidarimque in vertice figit.
Apposita femori bisso tunicaeque per oras
Extremas vocali auro pendente sonorus
Progreditur templique arae pro margine pronus
Supplicat et iugulato explet sua sacra iuvenco.
16.
Ritibus exactis templi, regione propinqua
Alterius portae quae presserat atria lectum
Stemma, sacerdotum pendens a legibus agmen,
Maximus ingreditur praesul laetusque tuetur
Egregios iuvenes signum caeleste petentes.
Tum quoque depressas manibus sustollere in altum
Imperat humoris vacuas et floris inanes
Virgarum frondes. Nec opus fuit ire per omnes,
Ne fraus ulla foret, ramorum lumine recto
Explorare fidem, siquidem sobolescere virgas,
Proxima bis quinti mensis tum bruma vetabat.
Suscipiunt mandata hilares: quem quisque gerebat
Extulit, inferiore levans a pectore fustem.
Tollendi Iosippum autem non repperit unum
Stipitis ambitio, invisum quem dextra premebat.
Clam tenuit fustem, spem templo inferre professus
Connubii nullam, nec habendae vota maritae.
17.
Tum sacer antistes vultu conversus in altum
Suspirat votis et verba precantia fundit
Admonuitque Deum effati, spectabile gemmis
Quod respondit ephod, virga florente daturum
Atque Semiramia capiti incumbente volucri,
Quaesitum Mariae taedarum in foedera sponsum.
Vix pia supremus complebat verba sacerdos,
Ecce arcana adyto valvis quo clauditur Arca
Pictaque non visos obnubunt carbasa postes,
Prodit Amyclaeis nive maior oloribus ales,
Et Cyprias longe superans candore iugales:
Lotus lacte ales, suetusque in margine pleni
Gurgitis et liquido lactis considere rivo.
18.
Fausta fuit viridi Noëtica fronde columba
Vim pelagi cessare docens; felicior ista
Terrigenis, quos iam sceleris commune vorârat
Eluvium, siccae frondi coniuncta renatis
Ad fidei robur foliis, meliore volatus
Augurio, certam, quae se non altius effert
Humanae pupilla spei, signante salutem.
Aeternae o mentis lusus! Quae naufraga regna
Emersura freto, ramum mordente columbâ
Praemonuit; sic damnatam non impare stirpem
Indicio novisse dedit, quod labe paterna
Naufraga posteritas, domitis iucunda procellis,
Ad placidas vitae secura rediret arenas.
19.
Proxima iam niveis superaverat atria pennis
Ales et inde avidos sua signa videre tribules
Adveniens gestire facit totoque volantem
Ore sequi: primum lentis illa atria circum
Pervolitat pennis factoque ter orbe per amplum
Vestibuli spatium, pennas immota propinquat
Frontibus. Extremoque aulae pro limine stantem
Spectat Iosephum: mox se reperisse mariti
Virginei vultus, ala plaudente docebat.
Hunc petit, atque caput pedibus premit: ille sedentem
Vertice ter pulsam terque ad sua colla reversam
Fuste fugat. Virgam sed qua fuit icta volucris
(Quam non ante velut reliqui, prout mysta iubebat
Sed tunc cum volucris fuerat pellenda, levârat) –
Mirandum! – florere videt siccumque repente
Humore et verno vestiri cortice ramum.
Ignarus quid agat, pallet, timet atque trementi
Corpore Iosippus curas consumit inanes.
Consilium quo signa premat vitetque iugales
Virginis agnatae taedas inquirit et omnem,
Si qua parte locus latebrae, circumspicit aulam.
Ut tamen occurrit menti, caelestibus ista
Auspiciis peragi et divinum Numen apertis,
Singula dum librat, cernit disponere signis.
“O Deus,” affatur tacitus, “quocumque volentem
Stringe iugo, quocumque lubet, duc tramite – pergam,
Arbitrii lux fida mei. Quacumque iubentem
Ire sequar placitique tui fulgore tuique
Imperii me lege regam nutusque tuebor.”
20.
Iosippum interea, signo noto omnibus, ales
Deserit et leve commotis petit abdita pennis
Limina, quae sponsum designatura reliquit.
Plaudebant hilares mystae totamque per aedem
Sancitum caeli auspiciis hymenaea sonabant.
Iosippum spectare omnes perque atria laeto
Murmure felicem, tantis vulgare maritum
Electum signis, cuius superantibus omnem
Fortunam voluit Numen concurrere taedis.
Excipiunt humilem vultu summumque minores
Ante patrem statuunt mystae; cui praesul amico
Ore favet caeloque dato gratatur honori.
Ille ut erat faciem demissus, fronte serena
Compositus, qua compressis in corde procellis
Prodidit effigiem mentis, cui ore locutus
Dicitur: “O alme antistes, mihi vota mariti
Est numquam mens passa iugi. Vixi impare castis
Pectore connubiis, nec
* me, nisi fervidus isto
Iussisset genitor, vidissent stare tribules
Vestibulo, vitantem omnis nexusque facesque
Foederis, octavo quamvis persaepe probatum,
Dissimilem numquam servant me tempora lustro.
Quid modo spectato iubeat Deus alite, quid me
Flore repente, olim virga tellure recisa,
Erumpente velit” (virgamque ostendit, ab ima
Parte tui siccam, qua flos eruperat autem
Veris erat facies) “quamvis prodentia sponsum
Virginis esse ferant cognatae signa, minister
Numinis o venerande, doce placitumque iubentis
Pande, mihi fixum cui stat parere, Tonantis.”
Huic praesul: “Qua gente venis, quo patre domoque,
Quae regio tibi, quod nomen?” “Pater,” inquit, “Iacob
Est mihi, Davidis soboles, mihi nomen Ioseph
Urbe Sepphorea genito.” Cui mysta reponit:
“Te, bone vir, notis Deus ad connubia signis
Praeparat et sacra quae venit in aede, puellae
Esse iubet sponsum; nec te qui flore virescit
Ancipitem stipes, nec avis librata relinquit.
Nec dubitare potes, vera haec a Numine missa
Prodigia: infernae valet hic quae fraudis inesse
Suspicio? Numquam niveae, tibi vertice qualis
Consedit, furvo veniunt a Dite columbae,
Sed coraces nigri et simili fuligine tincti
Fetentes faciunt Erebi ludibria capri.
Aridus enato quod flore repullulet, uno
Temporis in puncto stipes, premit omne sagacis
Ingenium Stygis. Ac veluti consurgere tantum
Daedala naturae virtus nequit, exeat usta
Actutum de fronde viror, minus ipsa reorum
Spirituum labes: natura his omnia posse
Concessit quod sola potest, rude caetera robur.
Nec nostrum nos fallit ephod, quo scimus iisdem
Fata maritales taedas decernere signis.
Quare age, Iosippe, et postquam te crastina Phoebi
Exolvet strato lampas, comitatus amicis
In sacra templa redi, nexisque in foedera dextris
Connubio iungam stabili precibusque piabo.”
Haec effatus abit mystes, templumque relinquit.
21.
Te quoque delubro pariter, Iosippe, profectum
Multa animo, quas signa notent caelestia taedas,
Volventem; eximiam primae quod flore iuventae,
Certantem aetheriis geniis virtute puellam,
Aetatis tibi non modicae, cui totus egenis
Par census, manuum labor; aeternique pudoris
Constanti nuptam exhibeant; tandem omnia curae
Divinae aptantem Cleophae domus hospita fratris
Collegit, quem tunc cum prole et coniuge flammae
Fonte haustae, Solymis pietas festiva tenebat.
Ut consumpta dies, quid lux oritura laboris
Latura est, plenus curarum lumina somno
Oppressus positis stratis indormit Ioseph.
Cui facile ut primum mentem vis alta soporis
Invasit, variae venêre ad somnia formae.
22.
Prima fuit facies simulans spectare verendum
In templo mystam. Quo mox accedere visus
Ipse manumque sibi praesenti extendere Sponsae
Iussus, humi fixo cunctatur lumine dextram.
Cumque iterum palmas ad foedera posceret Hymen,
Dat pavidam retrahitque manum fususque per omnem
Humor abit frontem pariterque trementia molles
Ora rigant lacrymae, taedas non velle fatentes.
Nec tamen evigilat, sed semisopitus in auras
Corpore sublatus medio, suspiria anhelo
Ore trahit: vultus fletu et sudore madentes
Sicut erat maestus tergit, dein corpore toto
Prima tepentis adhuc implet vestigia spondae.
Ut simulacra reses repulit fallacia somnus,
Sopito veris accessit caelica formis
Visio Iosepho: caelo descendere vidit
Aligerum. Postquam fictis sibi corpus inani
Aethere densâsset membris, spectabilis ille
Ales erat vigilique etiam par luce teneri.
Quiverit impressis animo licet ille figuris
Sopito effigiem talem proponere, qualis
Corporis est vultus, sed semisopita valeret
Hunc etiam Sponsi legere ut pupilla, videri
Non habilem clausit iuvenili in corpore mentem.
Non erat hic Morpheus, pigri ingeniosa soporis
Progenies, humani imitator strenuus oris,
Apparere potens fallentis imagine vultus,
Lucis inops, nimius fraudis; sed fallere prorsus
Impos, ab ignavo nisi cui patre languida somno
Frons cadit et lassa vigor a cervice recedit.
Mentitur Morpheus, solida sed fronte Tonantis
Aliger accessit: chlamidis florente colorum
Vere licet tectus, faciem iuvenile venustam
Praetulerit; simplex fuerat sed flamen et aura.
23.
Luce fuit circum, qua solem aequabat, amictus;
Labra genasque rosae similis; cui eburnea cervix,
Frons spatiosa nives gutta Sidonide mixtas
Exhibuit. Iuveni, qui formosissimus heres
Regius, aut si quis fortassis pulchrior illo,
Par fuit Aligeri spectato in corpore vultus.
Splendida caesaries lectoque in tenuia molles
Fila pilos imitante auro; quibus addita lucis
Sphaera potens, valuit Phoebeae prodere partem
Esse comae raptosque suo de vertice crines.
Vestis erat nivea pendens cervice, sub imum
Fusa genu scapulasque super collecta, decoris
In cubitos fluxit manicis laxasque paratis
Numinis imperio dextris non strinxerat oras.
Pectora munierat Tyrio quae prodit aheno
Purpura, subtextum filis mordentibus aurum,
Renibus adstrinxit gemino quam balteus orbe.
Hinc sinuosa chlamis, nec parti longior uni,
Crura valens picto referire rubentia limbo,
Permutare situm facilis reflantibus auris,
Ut levia adverso variantur suppara vento.
Totius unus erat tunicae color, ignea qualis
Sole repercussi facies solet esse pyropi.
Vincla fuere pedum, veluti Cyllenia, Serum
Stamine turgentes circum stringentia suras;
Inque modum socci medio sistentia crure
Aurea velabant celeres talaria plantas.
Ala duplex humeros ornabat, concolor auro
Intermixto aliis formis: pars qualis echini
Sidonii sanguis, pars qualis lilia tingit,
Quique rosas violasque color, qualisque smaragdis
Est facies, qualisque Afris est fructibus ardor.
24.
Taliter efficto sibi puro ex aethere vultu
Missus Iosepho se nuntius exhibet ales.
Qualia sopitae menti ludibria clausae
Pupillae languore patent, caelestis amavit
Spectari genius talique est voce locutus:
“Ostensum signis noli, Iosippe, morari
Coniugium, cui te Numen, cui culta probavit
Integritas: nulla hic aderit iactura pudoris,
Nec thalamus communis erit prolisque cupido.
Virginitate tua maius servare pudoris
Prodigium dabitur: Virgo magis illa maritum
Vitaret quam tu Sponsam, nisi Numinis uno
Imperio, Sponso tibi custodique futuro
Cederet. Amborum de virginitate iugali
Exurget nexus, cuius contingere vota
Nonnulli poterunt, sed fructum apprendere nulli.”
Dixerat haec visus dictisque evanuit Ales.
Hausta viro facies auditaque verba loquentis
Aligeri somnoque gravis sua somnia clare
Vidit Iosephus. Tanta qui luce potitus
Librat an haec vigili, seu nocte appareat atra
Sopito rerum species; dubioque sopore
Depresso didicit, non has potuisse figuras
Insomni monitusque animo non sensibus haustos.
Ille fidem nocti praestat verumque Tonantis
Aligerum credit data verba tulisse ministrum.
25.
Nox erat et necdum niveos ostenderat orbi
Nectaris aetherei saturos Aurora iugales,
Haec animo tacitus secum dum fatur Ioseph:
“Omnibus adversus thalamis custode severo
Ostia servabam mentis, chalybemque serasque
Apposui, ne quis fibris irreperet ardor.
Nescivi tamen et thalamis procul esse maritas
Posse faces animumque unum illaesumque pudorem.
Si quoque novissem, tantae quo fine puellae
Connubium peterem, merito mihi cedere tantae
Quo possent virtutis opes, sperare nequivi.
Numinis imperio cogor signisque: quid ultra
Consilii mentisque tuae, Iosippe, requiris?
Naufragium tutae numquam passura pavesce
Vela pudicitiae. Siquidem te caelica mergi
Immunem promissa dabunt, Iosippe, iugales
Virginis electae laquei curaeque quid obstant?
Imperat hoc Numen, satis est: sit pectore fixus
Immotusque calor, quaecumque pericula tandem
Obveniant mandante Deo iuga casta subire.
Sufficient
* vires oneri quod praecipit aether.
Haec mea iam Virgo est: erit haec mihi nobile summae
Depositum veluti gemmae, quam credit egeno
Numen Iosepho. Placet huic custode teneri
Iosippo Mariam: poterit mihi stringere maior
Nulla animum, posthac quam Virgo coniuga, cura.
Si pupilla Dei Virgo est, ego deside numquam
Obsequio caelestem oculum servare paratus,
Fidus ero custos. Felix si lumine nupta
Respiciat me Virgo suo, si cura Tonantis
Est Virgo, mecum curam si dividat author
Omnipotens, laus quanta mihi est? Pulcherrima caeli
Portio si Virgo est, terrae si gloria, Iudae
Splendor et Isacii melior si sanguinis
* heres,
Caelicus indutus carnem si dicitur Ales,
Si non effigies, sed virtus ipsa, stuporis
Materies, et forma Dei (de Virgine dici
Haec etenim saepe aure tuli) quo munere Numen
Te decoret, Iosippe, vide! Caeli aliger esse
Quisque cupit nymphae famulus, pro coniuge cedit
Quae Iosippe tibi. Dicar quidcumque: maritus,
Vir, custos, sponsus, servum tamen esse fidelem
Me sibi comperiet Virgo, dominaeque probari
Verna meae aut gazae tutor caelestis amabo.”
26.
Iam nova Virginei Iosippo flamma calebat
Addita connubii, pigros ut ferret Eoi
Solis equos tardare diem tempusque cupiti
Foederis, astrorum lux importuna teneret.
“Memnonias,” inquit, “cur tandem, Aurora, fenestras
Non aperis, cur non, Titan oriture, relinquis
Eoum superasque salem, cur sidera lentis
Volvuntur casura globis? Necdum aethere signa
Atlantea cadunt et necdum Taurus ab alto
Praecipitat meliusque sui vi ponderis astrum
Sublevat adversa pandens nova lumina sphaera?”
Talia, ubi necdum desissent noctis opacae
Scintillare faces, animo volvebat Ioseph.
Mitior illorum calor est leviorque cupido,
Virginitas quorum moritura iugalibus ardet
Ad prolem thalamis; multo minus aestuat ille
Pacta iuventa tuis accensus amoribus, Hymen,
Iosippo aeterni numquam violanda pudoris
Quam caleat concepta fides. Quas pronuba caeli
Gratia vult taedas ardere, potentius urunt,
Quam terrena quibus dat parca alimenta voluptas.
27.
Iamque Aurora novis Phoebi surgentis Eoo
Aequore fulgebat radiis Taurusque feroci
Stabat horizontem supra non integer ore,
Uno oculi splendore minor. Nec Pleias ulla
Visa polo, cum germanum Iosippus amice
Affatus Cleopham cunctas ex ordine promit
Connubii curas nocturnaque visa recenset.
Cui frater: “Quanta, dulcis germane, videtur
Sorte favere Deus! Mariam (quàm grandia spargit
Rumor et eximiae quas urbs Solymaea puellae,
Quas laudes Iudaea canit!) tibi praeparat aether,
Tot Charitum nimiam donis, Iosippe, maritam.
Connubii praecide moras, caelestibus esto
Aequus prodigiis! Signata amplectere taedis
Tempora, divinis frater cave nutibus obsta;
Immo, Dei vultum te respicientis adora.
Horum ego qui suasor tibi sum, nec inutile iungam
Obsequium: cum causa volet, tibi copia semper
Fratris erit rebusque tuis, mihi si qua facultas,
Opportunus ero. Tantum te Virgine dignum
Ne prohibe, ventura Deo germane relinque.
Et quoniam sacro, prout te supremus ibidem
Praemonuit mystes, hodie te stare decebit
Vestibulo dextrâque fidem gemmaque pacisci;
Aureus in nullos qui transiit hactenus orbis
Articulos emptoque rubens amethystus in auro,
Iam tuus est, Iosippe. Thori quod iussa iugalis
Non invita dabit, deero nec fidus ituro
In templum comes. Agnati quoque sanguinis idem
Est animus: venient, festi quos annuus ignis
Excivit Solymam propriis e sedibus ardor.
Hic venerandus adest grata cum coniuge mystes
Melchi Hebronites, qui sanguine tangit Elisam,
Cui eadem nobis, eadem sponsaeque propago!
Quam doleo Solymam non accessisse, mariti
Zachariae amissae luctu prostrata loquelae.
Bis Phaëtonteo sese iam lumine Phoebe
Exuit, in tacitis quod maesta penatibus haerens
Elisabeth, prodire palam quo nescio fato
Saucia non audet. Vel quo discrimine vocis
In templo cum thura daret, verbi impote lingua
Zacharias fari vetitus, dat noscere nemo.
Fert tamen hoc rumor: steriles quae vixerat annos
Hactenus Elisabeth, seram et sine prole senectam
Attigit. Ex muto (factum mirabile!) mysta
Nunc utero fecunda tumet; partusque senilis
Forte maritali tecto prodire modestam
Non patitur matrem. Reliquas tamen urbe frequentes
Cognatasque nurus cognatorumque virorum
Pectora spectabis: nemo horum negliget absens
Optatis, germane, tuis data tempora taedis.”
Dixerat haec Cleophas germanique apta loquentis
Iosippo vox visa fuit placitumque supremi
Numinis apposite rem disponentis adorat.
28.
Lampas Idumaeos iam se Phoebeia supra
Extulerat montes, cum procurante videret
Germano fraterna peti non simplice coetu
Limina, cognatas matres aliquosque probata
Aronis de stirpe viros, quëis praebita solis
Libertas, thalamos Iudae cum prole pacisci.
Hic agnatae aderant, Solymae quas miserat urbi
Nazara, sive Hebron nuptas: hic Melchias aevi
Iam matura parens, hic Ephrataea Rebeccae
Progenies, geminae, tempus queis nubile, natae.
Hic Galilaea Esther cum Bethlemitide socru,
Iosippo cognatae omnes, ad proxima cuius
Foedera, sidereis sed praecurrentibus ibant
Aligeris, carmen Sponsis plausumque daturis.
Ingressi templum concessa tribulibus intrant
Atria venturumque ad pacta iugalia mystam
Supremum expectat optantque ardentius omnes
Cognatae augustos vultus cognoscere nymphae.
29.
Interea Virgo, praesto quam ex aethere lapsus
Visu hominum procul atque intra sua tecta morantem
Scire dedit genius quae sors, quae regia stirpis
Nobilitas pietasque viri, quem caelica lectum
Signa palam, vitae comitem dixere maritum,
Divinis, hac mente frequens, parere vovebat
Imperiis, haesura viro, quicumque pudoris
Virginei custos, signum sortitus adesset.
Ut primum monita accepit, pro foedere dictam
Advenisse diem mystasque indicere sacri
Accessum templi, non segnis paruit, altâ
Pectoris orsa humiles taedas accendere flammâ.
Illa ut semper erat contecta decentibus artus
Induviis, quas externi studiosa decoris
Non confecit acus, filum sed candida duxit
Simplicitas. Non quas Tyrio versavit aheno
Docta manus, vel nere Phrygum suevere puellae,
Sed rudibus contenta stolis, quas ipsa probaret
Et cuperet, si membra darent mortalia, virtus.
Egreditur tectis Virgo decorata modesto
Tegmine, quod pecudes et quod Solymaea dedere
Vellera, quëis pretium Virgo dabat, omnibus essent
Ut Serum et regum non inferiora potentum
Velleribus, quae Sidonio saturata veneno
Sanguineas altis acuunt in regibus iras.
Mitior haec agnis Virgo, quam veste gerebat
Effingebat ovem; mitisque lacinia fili
Apta fuit, miseris pronae quae viscera nymphae,
Stamine mansuetae pecudis contexta, notaret.
30.
Huic animi virtus chlamidi par: illa pudico
Non festina ibat, sed vera modestia passu
Quo graderetur, adit templi sponso ante petitum
Vestibulum, comitata sacris, quas illius ingens
Gratia pellexit, decoranda ad foedera nymphis.
Florentes inter iucundior Anna puellas
Ibat anus, cuius meritis viduoque pudori
Scire datum (rapto thalami consorte, bis octo
Lustra enim templo precibus lacrymisque dicarat)
Per praesentia pacta, per hos ipsos Hymenaeos,
Promissus Iudae pacis quod surgeret author.
Ibant una omnes, sed mox ex omnibus unam
Iosippi Sponsam, quamvis nullo hactenus haustam
Lumine, novisses Mariam: quam frontis et oris
Gratia, simplicitas, maiestas, forma beatis
Proxima spiritibus, ne non discernere posses,
Non fecere parem reliquis, quas protulit orbi
Formosus Iudae sanguis speciesque Sionis.
Gratia sidereo vultu decorata pudicis
Moribus accessit, veluti si dentibus Indis
Purpura, Sidonio vel gemmeus incubet ostro
Fulgor et Eoum pictis laquearibus aurum.
Hanc spectare omnes cupidi, spectare sed illa
Quemquam oculis demissa pavet. Processit Ioseph
Obvius; illa pii vultum venerata iugalis
Custodisque sui, de quo sibi pluribus aether
Prospexit signis, famulae se voce suumque
Hunc dominum appellat, consobrinumque salutat.
Iosippus contra, aethereae certare puellae
Officiis propensus ait: “Lectissima Virgo,
Non me praesentes audacia poscere nexus,
Nulla maritales accendere pronuba taedas
Flamma fuit peregrina mihi. Quin si qua fuisset
Fax animi, desiderium fortasse tuarum
Caepisset Charitum, at tantae virtutis habendae
Nulla mihi ratio spem, nec fortuna dedisset.
Post tamen, ut nosti Virgo, lex unica nostri
Connubii Deus est. En me tibi, nympha, fidelem
Iosippum, nec dico virum tantaeque maritum
Coniugis, aeterni sed quo mansura voluntas
Obsequii nunc incipiat, volo dicere servum.
Cognatam dominamque colam teque aetheris astrum
Suspiciam, te depositum caeleste tuebor.”
31.
Fixit humi Virgo maestum testantia pectus
Lumina, non gratos quando castissima Sponsi
Flamma reponebat titulos, tinxitque pudicus
Virginis ora rubor, faciesque, ut purpura lacti
Si puro adveniat, Tyrii si sanguis echini
Influat Arctois nivibus, si candida tingat
Vellera Sidonium primo cum bullit ahenum,
Muricis utque ebori sanies infusa rubebat.
Nec lacrymis tenuit Virgo, lacrymisque decorem
Auxerat, Eois veluti quae crescit in hortis
Pulchrior a guttis rosa roscida matutinis.
Attoniti stabant cognati, utriusque stupentes
Ad laudem Sponsi; quëis tunc non plura locutis
Pacta probaturum suadent accedere mystam.
32.
Iste Theophilides fuerat, qui lumine sponsos
Adverso sed amicè tuens, divina mariti
Ostensi per signa ingens librabat honoris
Pondus, adorandae nacti connubia nymphae.
Tum Mariae perpendit opes, cui caelica dotis
Contigit ubertas, divinae lucis in unam
Collatis gemmis; quas promicuisse serenis
Virtutum radiis Solymae sacraria narrant.
Haesit ut in vultu iuvenum, penetrare futurum
Connubii eventum tentat fructumque daturos
Communem thalamos ignaro in pectore versat.
Tandem ait: “O Sponsi, vobis immota voluntas
Coniugii si lege calet, componite dextras.”
Admoniti parent animumque fatentibus adsunt
Ad commune iugum dextris; nexisque pudicè
Articulis, purae fidei consortia firmant.
Iosippus Mariae, dederat quam fratria gemmam,
Porrigit ad fidei signum sponsamque relato
Gemmato in digitos pro more paciscitur auro.
Pronubus Ausoniis hic Virginis annulus oris
Splendet adhuc urbisque umbras, Perusina, penates
Condecorat fortuna tuos; quo munere quondam
Connubii signata fides, modò Virginis isto,
Perpetua ipsius vobis devincta metallo
Est pietas. Istâ nescit nisi fausta pacisci
Virgo, suae fidei falsae non iudice gemmâ.
33.
Antistes vero, tactis communia palmis
Vota videns, iubet esse ratum quod mutuus ardor
Composuit foedus, vitae cui prospera poscit
Talibus auspiciis: “Vestro, precor, este beati
Coniugio semperque animis concordibus ite
Quo virtus probitasque vocat. Sis nupta fideli
Grata viro, fecunda utero partusque benigna
Expediat Lucina tuos serosque nepotes
Aspicias longaeva parens, quos sanguinis ordo
Quartus et ulterior proprio de stipite natis
Ob sobolem laetis numeret descendere ramis.
Sis pia, sis prudens felixque attingere primas
Isacias virtute nurus: sollerte Rebeccam
Vince animo, placidis Abigail moribus esto,
Fecundis Liae thalamis, Rachelis amore,
Et constante oris forma vultuque placeto!
Prole, pudore, fide, pietate, propagine cunctas
Una Palaestinas praeeas, rogo, nupta maritas!”
34.
Ritibus expletis templi, pro more paternos
Virgo alias desponsa lares subitura fuisset;
Nec foret eiusdem sponso data copia tecti,
Limine festivus donec sollemne puellam
Exciperet proprio sponsus. Sed utroque parente
Orba petit Virgo, sacris penetralibus istum
Expectare diem, donec sollemnior aequo
Tempore componat solitos Hymenaeus honores,
Utque foris liceat sponso custode morari.
His precibus mystas, istis quoque Virgo fatigat
Et sponsum votis, talem sed utrisque paratis
Indulgere moram, non se prius intulit aedis
Sacrae adytis, Iosippum ista quam voce teneret:
“Te Dominum, Iosippe, meum rerumque mearum
Quem statuit Deus, ingratum nequit esse tuenti
Divini iustum placiti
*, si nupta iugalem
Observo demissa meum. Iosippe, rogandus
Es mihi, cum fatis cedant mihi tecta paternis
Debita, ubi muris sublimibus eminet alta
Nazareth: haec hortus iungit sibi laetus opaca
Arbore, quas inter (memini bene) sueverat umbras
Anna parens multis tempus consumere votis
Prona caput, lunata genu rectisque potentem
Implorare Deum palmis. Iosippe, quid obstat
Nos colere externo vacuos herede penates?
O quantum ista mihi domus appositura caloris
Aetherei, quantos divini luminis haustus,
Quantum virtutis, spectanti utriusque parentis
Praeclaros pietate lares? Memorata docebunt
Me loca divino instructas iterare frequentes
Igne preces, ubi lucis inops pupilla paternae
Maternaeque legam pariter vestigia flammae.
Insuper et veteris praeconia dicere famae
Accepi sanctum Domini similemque Tonanti
Heroëm venturum illuc urbisque futurum
Municipem nostrae. Fieret quae copia tanti
Regis adorandi, quales contingeret isto
Divinae ambrosiae latices haurire profundo!
Nec procul esse aiunt tempus quo Nazareth almum
Excipiet fecunda Ducem frontemque coronet
Illa suam tanto mittent quem sidera flore.
Hoc mihi stat votum: cum me deducere templo
Mens fuerit, domui potius, Iosippe, paternae
Restituas sedesque illas dominusque paterque
Ipse colas, proprioque probes ea limina voto.”
35.
Haec ubi dicebat Virgo, Iosippus amica
Aure tulit, quae sidereo stillantia melle
Verba dabat castosque loquens afflabat amores.
Ut dixisse satis visa est, hoc ille resolvit
Ora sono: “Dominum non es tibi nacta iubentem
Virgo, sed acceptis, mea quo connubia tendunt,
Adictum obsequiis comitem; placitique vigebit
Me penes aequa tui ratio semperque tuorum
Fixa meis inerit verborum flamma medullis.
Quod cupis, et ratio tuaque explorata voluntas
Efficit esse ratum: nobis generosa petetur
Nazareth et patrii dabitur tibi copia tecti.
Calcatos repetes utroque parente penates,
Amborum pressura piae vestigia flammae.
Horum audita sacros probitas compellet ad aestus
Iosippum quoque: quantumvis ubicumque morari
Sors tecum mihi laeta dabit, scio, nulla sequendae
Aequior occurret, quam tu probitatis imago.”
Hac voce erubuit Virgo dictâque vicissim,
Quam purus dictabat amor, cessere salute.
1.
Foedere completo solitos desponsa penates
Virgo subit, dum vota sui generosa pudoris,
Scilicet ut fanum, donec sollemnior Hymen
Tradendaeque viro tempus legale veniret,
Incoleret, mystae faciles sponsusque tulisset.
Iosippum Solyma nil vero morante paternus
Lar rapuit, pactae genitor quo vincula taedae
Aure tulit missaeque polo portenta columbae
Florentisque omen virgae; quo denique nuptae
Virginis et sparsae maiores murmure famae
Percepit virtutis opes animamque calentem
Numinis aethereumque micans per lumina pectus,
Exiliens thalamo (tunc imbecillia strato
Membra fovere senex aevo languente solebat)
Et nexas genitor sustollit ad aethera palmas,
Et sic ore refert: “Superi vim cuncta moventis
Flaminis agnosco, patriis cum aethera numquam
Difficilem monitis durum non ante probavi,
Quam Solymae templum ut peteres te, nate, rogasse.
An non ista Deo afflatus, Iosippe, monebam?”
Cui ille: “Hae, genitor, solo mihi Numinis ardent
Imperio taedae. Tamen et cognata puellae,
Me quibus adstrinxit caelum, connubia tantas
Eliciant animi flammas, ut solius ergo
Virginei affatus, merces cuicumque futura
Esset (vera fero, genitor) non parva labori.
Non hominis, sed forma Dei est: qua purius ullum
Sumere membra nequit caeli mortalia flamen.
Felix Anna parens, felix Iesseius isto
Germine Davidis sanguis: confluxit in unam
Stemmatis istius probitas et gratia nympham.
Meque reor caelo gratum consortia tantae
Sortitum nuptae; pro qua mihi nulla dolorum
Stat fixum vitare pericula, nulla iugalis
Constanti non ferre animo discrimina curae,
Obsequium ut pactae referam non triste puellae.”
2.
Fertur huic contra sic esse locutus Iacob:
“Nate, meae poterat qualis prior esse senectae
Gloria, quam, Iosippe, tuis quae gaudia taedis
Grandaevo venere patri? Miracula caelo
Delapsae sunt haec sortis. Iesseia regum
Progenies Virgo cunctanti accedere sponso
Quod potuit, cuius flammis thalamisque calebat
Isacius iuvenum, celsusque a stemmate sanguis.
Forte tamen nullum tantae flagrasse puellae
Vultu crediderim, cuius caelestis imago,
Praeclaraque etiam Davidis origine maior
Effecit virtus, quivis ut dotibus esset
Virgineis impar; fieretque ut propria nullus
Vota verecundus non accusaret amator.
Si te, nate, pari voluit formidine pressum
Connubialis amor, castosque proinde morari,
Quiverit aligeris Virgo si par Hymenaeos,
Nil mirum, Iosippe, fuit, sed summa vetabat
Quam dare Virgineae frontis reverentia dextram
Composuit celsis descendens calculus astris.
Venturum inde orbi quondam mens augurat ingens
Hac taeda flagrante iubar, sed quale sit illud
Non capio: sublime quidem quodque, ominor, altum est,
Quo tamen et fandi vires animique labascunt.
Memnona liquentem cum iam pars ultima noctis
Proderet Auroram, tenerae mihi visa maritae
Est facies (hanc novi etenim, quam saepe videndam
Praebuit Anna soror) cuius procedere clarum
Vidi utero lumen, radiis vincentibus omnes
Astrorum Phoebique faces: spectata puellae
Ora fuere illo plusquam terrena sereno.
Hanc prope te Iosippe etiam, magnoque micantem
Lumine conspexi; totam licet illa per aethram
Lux diffusa foret, sed te potioribus ille
Ornabat radiis splendor, taedarum Hymenaei
Luce propinquantem. Spectatur purior unda
Ut fonti vicina suo, te foedere iunctum
Fulgenti nymphae reliqua festivius aethra
Fortunati uteri flammas ambire videbam.
Illusit tali mihi noctis imagine Morpheus,
Si tamen illusit: certi quoque ludicra veri
Somnia pondus habent, ego sed non assequor illud,
Nec mea Chaldaeum quaerent insomnia vatem.
Nec meminisse piget vocis quae nocte coactis
Accessit formis: molli penetrante susurro
Pectora, sed claros, rerum portenta docentes
Accepi numeros: nato quae contigit uxor,
Prolis erit sine patre parens. Haec omnia noctis
Somnus erat, sed fallaces tua fata per umbras,
Quaerere non animus. Iam tu, Iosippe, paterno
Utere, quo sponsam tibi fas inducere tecto.”
“O genitor,” Iosippus ait, “sperare quod optas
Desine, nec nostris laribus succedere nuptae
Est votum: sic me templo pervicit euntem
Et prece permovit, cuius dulcissimus oris
Afflatus faceret saevas mitescere tigres,
Et lenire feros nymphae divina leones
Vox potis est. Haec me Solymis exire paratum
Noluit hoc nescire: acri sua vota calere
Igne, Galilaeo stantem poscentia clivo
Nazareth et cultos matris pietate penates.
Hic domus est mecum posthac ubi nympha morari
Expetiit, matrisque piae sanctique parentis
Certa secuturo morum vestigia gressu
Carpere et eximiae fidei monumenta tueri.
Assensi voto facilis: nec virginis ille
Esse videbatur sermo, sed herile loquentis
Numinis imperium. Tanta huius gratia linguae,
Talis erat virtus; homines qua voce ligari
Non modo posse reor, flecti sed posse Tonantem.”
“Quandoquidem proprios nymphae servare,” reponit
Ore pater, “stat, nate, lares, errantia numquam
Crede Deo plenae Iosippe arbitria nuptae.
Tu modo sollemnes legis poscentia ritus
Connubia ad curas revoca laetisque puellam
Auspiciis, grato cognatorum comitatu
Eductam Solymis, hilarem compone paternis,
Quëis propria dicit flagrare cupidine, tectis.
Non aderit frater Cleophas, nec fratria taedis
Desidiosa tuis: eadem flagrabit utrique
Cura tuus Iosippe Hymen pluresque faventes
Viscera concedent natarum affinia matres.”
3.
Interea solito, quem res ea postulat, aestu
Fervet Iosephus, dum quod foret utile grato,
Ducendae Solymâ Sponsae perpendit honori.
At varias inter moderatur singula curas,
Delubro et sacra revocandae ex urbe puellae
Simplicitas placitura: levi non pascitur aura
Plaudentis populi, vacuas neque ponderat umbras,
Qualis erat Mariae veri sata semine virtus.
4.
Iamque dies aderat, caeli meliore notandus
Sidere, quo Mariae Iosippique ante professus
Rite pateret Hymen, sponsos qui clauderet uno
Limine. Conveniunt frater lectique tribules
Cognataeque nurus adeuntque patentia templi
Atria, sufficiens Hymenaeo sanguis, utrique
Proximior sponso, festivis vultibus omnes.
Germanum praeter Cleopham Mariamque iugalis
Consortem thalami, regum praeclarus avito
Sanguine Ephrataea Salomon advenit ab urbe,
Dives agri Salomon, cui formae insignis Edissa
Iuncta thoro, geminum leviori a semine pignus
Ediderat. Quorum Anna viri matura parentes
Laeta sequi, proprias cupiens accendere taedas
Cognatis facibus, templum iucunda petebat.
Hic aderat Galilaea nurus Debbora vetusto
Stemmate Iessidum illustris, fecunda virili
Prole, nec aeris inops, defuncto coniuge nulli
Nota viro; cuius primus amor septena creârat
Pignora, pars quorum duplex nata, utraque praesens.
At solus fratrum necdum quadruplice lustro
Formosus Simeon aderat, qui postea dictae
Arsit Ephrataeae thalamis illustribus Annae.
Nazareth Alcmena cum coniuge miserat Arnum,
Abramum Sepphora dedit: comes ibat Abelus,
Filius et soboles materni nominis una;
Mater erat Glaphyre, partus extincta labore.
5.
Collecti templo cognati sanguinis omnes
Iessigena sacros pacta pro Virgine mystas
Laeti adeunt. Fidi nil connubiale morati
Reddere depositum mystae, sublimius ipso
Templo opus, educunt Mariam traduntque stupendam
Sponso inopi, gazae stellas superantis abyssum.
Illa ut erat iam docta visos venisse professas
Connubii decorare faces, mora nulla, paratos
Corporis induitur cultus tunicaeque laborem
Praestantis, fato quam concessura reliquit
Anna parens propriaeque manus absolverat arte.
Palla fuit nivei sub tegmine candida fili,
Quo latuit bombyx Serum rediviva voluptas
Licia, bombycis pariter labor. Addidit Anna
Et decus et pretium telae; florumque colores
Et flores expressit acu, nec gratia flori
Defuit: illa rosas maioraque nomina pinxit
Hortorum duxitque manu adiecitque rubentes
Plantarum fructus. Nullumque carere colore
Passa fuit proprio, nullum recto ordine germen,
Ingenitaeque foret quod non sub imagine formae.
Serpebant passim violae florumque pusilla
Turba, nec extremus fluxit sine Chloride limbus.
Hanc induta togam Virgo, licet illa relictum
Matris amaret opus, tamen aversata superbum
Tegmen, Virgineo coepit suffusa pudore
Pandere: “Contristant quantum haec terrena prementem
Ornamenta animum!” Matris concessit amori
Hoc tamen et sancti quo iussa migrabat, honori
Connubii, taedis aequos ut ferret amictus.
Maternis etiam propriae superaddidit artis
Indumenta stolis: puro velamine pectus
Protexit cordisque nives; cervice rubebat
E frutice aequoreo, molli sed factus ab aura
Purpureus lapis, eximium quale esse modestae
Cervicis pretium solet ornatusque puellae.
Vertice crinalem zonam, quam fecerat ipsa
Puniceo textam filo, pendente per artus
*Stamine, fluxuros frontis pressura capillos
Aptavit: capiti tandem de flore coronam
Hiberno, quales Solymis ubi mollior aura
Non prohibet brumale solum, concessa puellis
Imposuit praeses, longi matrona pudoris.
6.
Ut labor ornandae consumptus Virginis et iam
Taliter ad sponsum servantem limen iturae
Occurrunt comites nymphae seseque relinqui
A tanta virtute dolent laetasque precantes
Vltima delubri contingunt atria taedas.
Virginibus comitata sacris et matribus orbis
Coniugii, obsequio templi quae sponte secundos
Mutavere thronos, cunctis dicentibus una:
“Vade, soror felix, in milia crescere mille
Te cupimus semenque tuum sobolesque futura
Hostiles turbet cuneos portasque recludat!”
Sanctior eximiùm sancto nova nupta marito
Traditur: occurrit festivis vocibus Hymen.
7.
Anna fuit, non Anna parens, post funera rapti
Anna sed illa viris lustris inclusa bis octo
Templi adytis, numquam sacros egressa penates,
Sed prece, ieiunis Numen fano abdita labris
Implorare pia, ut votorum conscia quaevis
Noxque diesque foret testisque diserta suorum.
Haec castigato poenis, domitoque tot annis
Corpore promeruit sibi mox implenda patere
Venturi promissa Ducis; matremque stupendum
Electam ad partum Mariam cognovit anilis
Religio: quare hanc abeuntem affata seorsim:
“Filia vade,” inquit, “mater cum prole beata
Ad templum festina redi! Mihi lumina claudi
Supremo nequeunt fato, te donec onustam
Pondere divino Dominam reverenter adorem.
Hac ego pupillae aeternum caligine lumen
Progeniemque tuam templo aspectura reservor.”
Hoc sola excepit Virgo, quae gnara silendi
Luminibus pressis uteri praeconia sistit.
Cumque vale dicto nymphis comitantibus aede
Egreditur, cognatae animae sponsique sodales
Attoniti mirari illam, ceu aethere ab alto
Sideris elapsi effigiem (commenta fuisset
Credulitas Argiva deam; sed fingere Numen
Debuerat melius, quam sit vel Iuno, vel ignis
Vesta parens, vel flava Ceres). Sic illa tribules
Affecit spectata suos, ut mira venustas
Virginis impuros a corde fugaret amores
Afflaretque pios quales Venus improbat aestus.
8.
Tradita Iosepho Virgo est, quam rite serenis
Cognatorum oculis plausuque et murmure laeto
Eductam Solymaea domus, materna puellae
Portio Nazareth hinc genitoris sede recepit.
Ut patris subiere lares, mora commoda iunctis
Sanguine suscepta est, donec peregrina pudico
Colloquio compressa fames noctisque quietum
(Nam sero venere) viae languore levaret.
Una illis quam Virgo dabat (pendebat ab ore
Virgineo nam tota domus vultusque legebat)
Materies sermonis erat: venturus Olympo
Messias cunctos tota suspenderat aure
Convivas: decies veluti septena prophetae
Hebdomas ad finem properet Iudaeque superbum
Culmen, Idumaeo, externae telluris alumno
Cesserit Ascalidae, quae sunt prope limina stantis
Tempora Messiae; sed prudentissima Virgo
Parca loqui, plura aure tulit quam voce dedisset.
Illa dein sponsi placito conclave remotum
Sola petit, solitis nocturna silentia votis,
Teste procul, modico non neglectura sopore.
Utque brevis concessa quies, ubi cuspide recta
Vertice fulgentes superas terrena feriret
Vmbra faces, assueta thoro consurgere Virgo,
Evigilans solitis aeque distantibus horis
Inter utrumque diem, caelo sua vota litabat.
Tunc erat una precum flamma maiore suarum
Religio suscepta, quibus gaudere maritae
Flore pudicitiae thalamis adversa petebat.
Promissique memor, quo se pro Numine verax
Aliger obstrictum voluit docuitque sub ipsis
Connubii flammis, illaesi corporis albas
Solvendas non esse nives. Demissa Tonantem
Polliciti monuit (prece nam caeleste moneri
Numen amat) genibusque minor sic illa precata est:
“Summe Pater, si prona tibi parere severas
Conubii subii leges, subiecta iugale
Imperium non sponte sequor, iurata pudoris
Mens, thalamis obstricta, pari me iure puellam
Esse iubet, prohibetque: tui, Pater optime, tutam
Auxilii spes una tenet: Chaldaea potentem
Si fidei Abramum non laesit flamma, tribusque
Si tibi servatis carbo vice roris ephebis
Assyriae fornacis erat, nec desine nostri
Connubii pariter flammam compescere, fortis
Ancillae tutella tuae.” Vix dixerat ista,
Cum solitus templo Mariam caelestis adire
Adfuit oranti genius viridemque corollam
(Laurus erat) miranti adfert, cui symbola castae
Aliger exponit Mariae gratissima plantae.
Taliter hanc affatus ait: “Tua vota benignus
Admisit iussitque tui rata dona pudoris
His foliis te scire Deus: nec bruma nec aestas,
Cernis, huic ramo gravis est; utraque virorem
Perpetuum laurus potis est servare sub aura.
Te modo non aliter, Virgo, florere vel extra
Connubii leges, aut intra vincula casti
Foederis, ignaram thalami, isto munere primam
Designo, quamvis duce te venientia plures
Saecula flore pari sunt aspectura maritas.
Ista tibi semper foliorum vivida laurus
Virginitatis erit mansurae in funera testis.
Nec tamen illaeso carnis candore futuram
Te sterilem cernes: thalami sine semine venter
Non improlis erit: fies sine coniuge mater,
Immensique utero flos egredietur honoris.
Huic domui vero tanti quae conscia doni
Et laudis, semper laurus vicina virebit.
Hinc ego divino iussu, qui proxima tangit
Limina, fecundo plantis et fructibus horto,
(Haec eadem materna precum gratissima quondam
Area) quae nunc exhibui viridantia lauri
Immittam folia et veluti pro semine terrae
Infigam. Tu consumptis ubi nata tenebris
Lampas aget Phoebea diem, de semine fixo
*Extantes cubito lauros crevisse videbis.
Et quia divini, multo post tempore, fati
Aequa petit series aliis regionibus istam
Stare domum, vacuamque tuo se limine cernet
Nazareth, ex illa plures radice revulsas
Committam terris habituris hospita frondes
Atria, quae gentes, nemo at Iudaeus adoret.
His nova progenies populorum, regia quondam,
Simplicibus figenda tholis donaria mittet.
Quae domus est, templum fiet, cui plurima circum
Laurus et urbs ista desumet ab arbore nomen.
Staturam glebis lauro florentibus urbem
Una Domus faciet, plures factura volando.
Porro enata meis, primo cum solis in ortu
Planta fidem dederit verbis, secura marito
Fare, pudicitiae summa virtute calenti,
Aeterno thalamos aspergat flore iugales,
Cui iustus quoque parcat Hymen.” Haec fatus in auras
Ales abit motisque volans per inane lacertis,
Parrhasiam festinus iter convertit ad Arcton.
Transit aquas quas Creta secat, dein Cecropis urbes
Transvolat Epirumque petit; nec Chaonis arvis
Expectatus adest; penetratur et ardua saxis
Illyris, Adriacâ fixit vestigia ripâ.
9.
Tunc ibi flumen erat, quod nunc quoque cernitur; urbis
Belligerae quondam nomen, quae fortia saepe
Arma hosti non laeta tulit, quam crebrius olim
Infido petiit vicinus Dalmata ferro.
Huic Cilici a Tarso primos venisse colonos,
Dicta fuit veteri quod nomine Tarsia, credam,
Ampla olim; modo sufficiens signare vetustam
Ruderibus molem. Quibus illi ut fama maneret,
Aeternum posuit moriens fortuna sepulchrum.
Hic oculis vitreas mensus sacer Aliger undas
Lustrataque urbe agnovit de Flumine quondam
Venturum, quem laurus amet Daphneia vatem,
Qui Mariam non segne canat. “Phoebeia,” fatur,
“Non satis est arbor. Faciam et Mariana poëtae
Surgat huic laurus!” Prensumque a pectore triplex,
(Namque sinu divus veniens a Nazareth Ales
Virgineam occuluit laurum) sublatus in auras,
Vitiferos lambit qua lympha Perilia lucos
Pampineasque malo defendit ab hospite ripas
Blandaque gramineae serpit pro margine glaebae,
Immittit folium. De quo, ceu semine iacto,
Haec regio lauru, totusque is lucus abundat.
10.
Sed memoranda illo mutata Perilia rivo.
Huic sponsus Goliacus erat, quem saga potenti,
Quod thalami primos Natae contemneret ignes,
Carmine mutavit saxo; quod nomine collis
Monstrat adhuc proprio: dedit et sua nomina colli.
Nympha gemens puerum, dum verba minantia iactat
Et sagam compellat anum, irritavit eandem.
Haec illam arte pari puerum qua perdidit ante,
In fontem, lingua primum manante resolvit.
Illa tamen veluti sagae convicia fundens
Garrit adhuc et adhuc labens sua murmurat unda,
Atque eadem gaudet velut ante Perilia dici.
11.
Hinc vicina petens Ales fastigia, duro
Tersactum ascensu, cum se librâsset in altam
Clivi planitiem, subito praevidit eundem
Esse locum, Galilaea domus ventura per auras,
Parte ubi quinquennis spatii maiore moretur.
Hic subito auratâ iactat folia abdita telâ,
Insita venturum laurus quo limen obumbret.
Inde venit, tali quod crescat origine nata
Laurus adhuc; licet amissos mons ille beatos
Deploret postes, alios compage penates
Fert similes, eadem sacri quibus area tecti,
Quos semper viridis caelo data laurus opacat.
12.
Inde procelloso spumans Aquilone per aequor,
Ipso Aquilone magis velocior, evolat ales
Spiritus, Adriacumque Thetin lateque frementem
Par subito superare salem, subsistit in ipsis,
Navigiis statione favens quibus obvia arenis
Surgit Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon,
Picenis etiam dignum caput urbibus Ancon.
Picentes populi, nomen gentile quod illis
Picus habere dedit, qui Martia signa secutis
Castrensi fuerat visus considere pilo.
Hic Bromio dites Cererisque novalia colles,
Arvaque Palladio versant praepinguia succo;
Aetheris hos adiit genius laurique feracem
Fecit humum: foliisque solo per gramina sparsis,
Invaluit Picena sacrâ Peneide tellus.
Pluribus haec arvis foliorum credita virtus,
Utpote debuerat quae sistere pluribus arvis
Huc olim ventura domus. Sed maior in uno
Colle fuit, quod mox Lauretum copia lauri
Fecit Aventinae dici par nomine silvae.
13.
Interea non parca precis Iesseia Virgo,
Curva genu primos surgentis ab aequore solis
Optabat radios. Quamvis iam certa pudoris
Perpetui, casto voluit sua vota marito
Pandere, communique thorum signare smaragdo,
Dignius ut certae fidei candore parentem
Virginei nactus flos intemeratus honoris
Candidus exurgat purusque uterique paternum
Materna nascens imitetur origine lumen.
14.
Cum iam nata diem lampas Phoebea dedisset,
Convenere omnes Solymâ quos urbe profectos
Virgineis castus tectis collegerat Hymen;
Discessumque parant, ad propria quisque reverti
Sollicitus, neque enim caluit diuturnior istis
Hospitibus mora. Tunc postremùm utrinque modestis
Certatum, veros animi prodentibus ignes
Verborum officiis. Oris parcissima Virgo
Debuit hic non pauca loqui, dum comiter usa
Composito ad normam summae virtutis amico
Alloquio, affectus, vitii procul arte, benignos
Protulit et cunctis propter regale propinquo
Sanguine honestatas facti data gratia taedas.
Abscedunt dictis hilares, tacitique maritae
Virginis ora animo versant altasque pudoris
Contemplantur opes morumque encomia formant.
Tum bona Iosippi sors, tum caelo auspice pactum
Connubium spiransque sacros Hymenaeus amores
Materies sermonis erat divinaque mirae
Flamma pudicitiae, par immortalibus ardor
Aligeris et taeda pios populata iugales
Non aliâ, quam celso ardet quae Numine flammâ.
15.
Virgo autem aspectis, quae terrae immiserat Ales
Aethereus lauri foliis – mirabile! – plantas
Ad cubitum crevisse videt propriosque decenti
Ordine, quos nocte incoluit stipare penates:
Et quae praeteritus nullâ domicilia vesper
Viderat umbrari lauru, cubitalibus umbris
Virgineam signat consurgens Delius aulam.
Tunc edocta suo caelum vigilare pudori
Accedit demissa virum, fortassis eisdem
Fluctibus immersum et fluctus superare precantem,
Atque ita praesentem verbis affata ferebat:
“Nos iunxit, Iosippe, Deus dominumque mihi te
Et sponsum dedit. Et tecum quod foedere iungar
Consilium caeleste fuit dominumque probanda
Imperiis ancilla sequor. Donare marito
Nec meliore unquam poterant me sidera, nec te
Inferiore nuru. Quantumvis dotibus impar,
Officiis ero non impar amplectar heriles
Ut nutus, Iosippe tuos, Mariamque daturus
Iussa voca ancillam, nec erit vox gratior ulla.
Nostra etiam sponsam faciunt cum foedera, pandam
Affectus arcana mei. Nec enim utile, nec fas
Id sponsum nescire! Huius licet indice sponso
*Notitiam nemo alter habet; cognoscere solum
Te decuit statuique tibi me prodere soli.
Virginitas promissa mea est votoque Tonanti
Obstricta.” Hic tacuit Virgo, demissaque vultum
Erubuit seseque putat satis esse locutam
Et sponsum docuisse satis. Verba inde mariti
Expectare humilis, voti suffragia dictat.
Iosippus quae verba ferat, non concipit; haesit
Par utriusque animus vocemque repressit utrique.
Tandem sponsus ait Mariaeque ita voce reponit:
“Virgo, tui sexus flos aeternumque pudoris
Exemplum, quod prima dabis; me coniuge nulla
Floris erit iactura tui. Iurata Tonanti
Floreat, o Virgo, flos hic tuus, adsit Olympo
Ut citius flos ille, cui inter lilia pasci
Summus amor, primus divina ab origine splendor.
Nec tibi me celare volo: quibus una recusat
Esse caro sit, mens eadem. Nam pectore toto
Perpetuum decerno mei servare pudorem
Corporis et thalamos penitus nescire iugales.”
“O concesse mihi divino Flamine sponse!”
Rettulit exultans Virgo, “Quam optabilis Hymen!
O custos, Iosippe, mei secure nitoris!
Tu mihi vir, tu frater eris, tu portus honoris.
Et quamvis nulla est quae mersa iugalibus
* unquam
Virginitas emersit aquis, te coniuge portum
Invenit secura suum. Quam provida caeli
Cura, nivem mediis non passa liquescere flammis!
Naufragiique locum nuptis effecit asylum!
Nunc igitur si pura Deo petit esse voluntas
Gratior, hoc Iosippe precor, nunc munere factum
Pensabit parvo Numen; quas pectore flammas
Aeterni gerimus, statuamus vota pudoris!”
Cui cito Iosephus: “Plenis haec vota medullis
Concipio reddoque” oculosque intentus in altum
Et manibus nexis, quod protulit ore, vovebat.
Collectas pariter Virgo dat in aethera palmas
Et stabili votum novat immutabile flamma.
16.
Sidereae mentes carnisque ignara potestas
Inventum mortale stupet maiusque beatis
Caelitibus robur, quibus hanc sine corpore palmam
Carpere laus minor est: plus est si victor acerbo
Hoste tenus veniens socia de carne triumphet.
Aut potius tantas caelo cecidisse pudoris
Terrigenis mirantur opes interque maritos
Integra quod fervoris inops nix albicet ignes.
“Quo fine incipiet terreno in pulvere tanta
Spectari virtus? Quid tanta in labe iugalis
Protendit candor? Donum terrena voluntas
Quo merito caeleste gerit? Num forsitan instat
Progenies non carnis inops, sed carnis abhorrens
Principium venientque novi sine semine partus?”
Talia dicebant superi, queis dicere necdum
Virgineae dederat Numen mysteria taedae.
Attamen ut veteris perimendae gratia noxae
Innotuit, didicere omnes a Virgine nupta
Auspicium, saeclique decus prodire futuri.
17.
Interea totam caeli suspenderat aulam
Causa ingens, cuius divini plena favoris
Quando per effectum tandem se proderet orbi
Lecta prior saeclis sententia quadraginta,
Ancipites superûm mentes hominumque tenebat.
Pars Astraea fuit, Pietas pars altera, quaeque
Fautores pars nacta suos. Sed flectere Numen
Incepit Pietas; iussa est Astraea tribunal
Complere orantique aurem praebere sorori.
Risit ad haec Astraea: prior quaeque hactenus egit
Atque reis poenam scelerum implacata poposcit,
Nunc rea iudicium cur sit subitura, requirit.
Audiit: in culpas hominum nimis impare poena
Grassari immitique nimis mortale furore
Exercere genus. Delusi fructus Adami
Supplicio minor est, totum quod conficit orbem.
18.
Ut ventum ad Patrem, rerum cui summa potestas,
Tum Pietas, grato semper quam respicit ore
Ipse pius mitisque Pater, sic maesta profatur:
“Iam dudum stat fixum animo tibi, maxime caeli
Terrarumque author, lapsos miserabile prima
Mortales culpa, venia superante vel ipsum
Peccati damnum dignari et reddere paci
Perpetuae quos dura tibi collisit Enyo.
At nimia irarum deciesque quaterna recensens
Tempora centenas solis complentia Zonas,
Eheu plectendis raptorum Astraea parentum
Reliquiis, poenasque omnes crudelis in uno,
Cui tu pollicitus veniam consumit Adamo.
Quid sceleri, o genitor, ventura piamina quondam
Designasse iuvat, prius hic si criminis ingens
Quam veniat domitor, cunctos premat effera Ditis
Ultio terrigenas miserosque Orcina Tyrannis
Solvenda numquam concludat compede manes?
Vidi ego (proh qualis tristem dolor, atraque mentem
Invasit nubes!) me refragante nocentes
Involvi poenis, saevo glomerata profundo
Agmina sorberi, quorum numerantibus atrum
Aeternis spatiis ignem, tormenta nefandis
Succedunt semper non deffectura caminis.
Iam satis irarum, Pater, est et stragis abunde,
Iam satis immodicis Astraea furoribus ulta est
Infelix pomum, natorum viscera torsit
Iam satis acceptus fatali stipite fructus.
Hactenus Astraeae longum implacata potestas
Strage hominum grassata ruat! Venientia cedant
Saecla mihi! Neque enim, genitor, mihi peior origo
Nobilitasque minor, nec summis fascibus impar
Condicio. Sine, quos homines Astraea flagellat,
Mitius ipsa regam: si culpae audacibus illa
Te populis metuendum, ego Numen amabile pandam.”
19.
Dixerat haec Patri primum, conversa deinde
Affatam Astraeam Pietas ita voce ferebat:
“Diva soror talique volens te nomine dico;
Ducis enim summi genus immortale parentis,
Teque etiam nostris facilem quod vocibus optem:
Dum iusti tibi flamma calet, vis debita iusti
Perdere iura mei. Siquidem iam pluribus orbem
Saeclorum lustris tua degener ira fatigat
Exercetque furor. Divina poposcerit aequi
Id ratio, non obnitor. Sed sola Tonantem
Iustitiae si fama levat, laus integra non est,
Altera si patris hunc miserantis fama relinquat.
Iam tua Tartareas pervenit ad usque cavernas
Fama, soror. Qua lege vetor procul aethere summo
Et nomen proferre meum, fiet unus utrique
Cum genitor, mihi par tecum et communis origo?
Quae iusti haec virtus, ego sola ut culmina caeli
Terrigenis ignota teram, tu Ditis averni
Regna premas, terras et maiestate severa
Contineas atque ipse meus tibi serviat aether,
Aligerum in poenas ubi tantum – ah! – iuris habebas?
Si tibi me fati voluit tunc esse potestas
Exilem totumque Stygis susceperis una
Arbitrium. Non opto tui mihi portio regni
Accedat: licet ut ratio viresque sinebant,
Haec etiam Pietas admitti in regna petivi;
Sed taceo, vicisti etenim. Sit subdita sceptris
Illa vorago tuis. Terris regnare quod optem,
Quae tandem invidia est? Ista me parte relinque,
Si neque fata meis veniunt obnixa querelis.”
20.
Hos praesens Astraea tulit, sed pectore questus
Immodico: tali contra quae voce locuta est:
“Quae mea noxa, soror Pietas, commissa quod Orco
Urantur scelera? An miseris, prout asseris, insto
Crudelis, non aequa reis? Grave, flebile, triste
Est homini fateor, sed non crudele quod aequum est.
Constantem noxam stabilis si poena sequatur,
Id iusti ratio est. Frustra implorare faventem
Desine me contra votis caelestibus urnam!
Dum non iusta petis, vide sis quo fonte nocentes
Emacules labemque premas, mox horrida ponam
Flagra, tuosque, soror Pietas, Astraea benignos
Curret in amplexus positisque ante ora flagellis
Luminaque vultusque parique calentia flamma
Pectora perpetuo iunget concordia nexu.
Posce, soror, patrem, diram cui tollere labem
Fas uni. Perimat culpas, donetque soluto
Supplicium sceleri; quamvis nihil hiscere contra
Ausuram cernes hominum suspendere poenas,
Inde reluctantem tantum quod lancibus aequis
Digni operis pondus nequeant pro labe referre.
Si vero, quod iam summus Dominator Olympi
Constituit, novus Adam mortalisque futurus
Unigena, aequata culpis qui lance rependat
Par pretium, lethale reum mittatur in orbem.
Ille unus nostras, cernis quae pondere distant
Dissimili (quam ferre manu pro more solebat,
Ostendit libram) et quantum gravis una profundum
Inclinata petit, potis est componere lances.
Illius apposito (quae culpam haud aequet, inanis
Humani levitate operis sublime levatam
Indigitat lancem) meritorum pondere, partem
Adversam leviore dabit descendere noxâ;
Inde cadet vis tota mihi roburque nocendi
Nostraque ab hac iusti mollescet imagine cuspis.
Hinc simul et iustum et miserantem fama Tonantem
Per cunctas late celebrabit didita terras.”
21.
Audiit omnipotens Dominator iuge sororum
Dissidium partisque volens utriusque calentes
Rixarum sedare animos, nocitura quieti
Caelicolum, veteri componere iurgia censet
Consilio et causam placito definit eodem,
Cui aperit gratam talis sententia mentem:
“Et tua vox, Pietas, aequa est neque damnat acerbus
Te vindex, Astraea, chalybs. Utrique faventem
Expectare licet quaesiti iudicis urnam.
Vivere vult Pietas Adamum, vivat Adamus;
Vult Astraea mori Adamum, moriatur Adamus.
Sed prior ut vivat novus extinguatur Adamus
Unigenamque meum aeterno splendore micantem
Suscipiat terrena caro, cui funeris expers
Prima manet, sed origo dabit succumbere letho
Altera, complentem vacuam pretioque prementem
Sanguinis, inde gravem casuram in funere lancem
Iamque reperta parens carnem praebebit iturae
In terram soboli tempusque advenit eundi.”
22.
Hic haerere sibi gratis amplexibus ambas
Cernere erat Divas, laetos venisse perennis
Laetitiae pacisque dies, quae dissona ab ipso
Vix pelago emerso sociaret pectora mundo.
Hic reliqui caeli proceres quibus utraque nomen
Diva dabat, cuius partes causamque tueri
Adversi voluere, uno per caelica iuncti
Atria discurrunt animo plausuque beatam
Extollunt hominum sortem, quibus aequa Tonanti
Immenso soboles simili se corpore nectet,
23.
Tum pater omnipotens, quo nubila pellere vultu,
Aetheris ingratas tempestatumque sonantes
Praecipitare solet laetus qua fronte procellas,
Affulsit. Qualis Borean Eurumque nivalem
In vernos aethrae risus et tenuia mutat
Murmura, quo miram placidus cum pandere rerum
Fatorumque parat seriem, vult ore videri
Aligeris. Pleno radiorum lucis et auri
Vertice mirandum eluxit; quem cernere laeti
Caelicolae iucundi haerent novitate sereni.
Splendidiore tamen et qualem natura parenti
Texuit, absimili reliquis ornatus amictu,
Consedit: chlamidis niveus, purissima qualis
Argenti est facies, fuerat color: aequore lotae
Materiam Lunae radii partimque quieta
Vibrati de nocte dabant; et licia doctae,
Pulchro operi formare labor studiumque magistrae
Naturae. Subtegmen erat de vertice solis,
Maturo quo vere solet se cingere, grato
Mane micans radiorum auro; argentoque Dianae
Immixtum, specie mira complebat Olympum.
Insertae chlamidi gemmae fulgore pyropos
Vincebant, vel stellae illae fortasse fuere
(Nam bene nec meminit, neque scivit dicere velox
Fama polo veniens). Umbras addebat Eoae
Lux dubia Aurorae, primo cum lutea vultu
Memnonias aperit thalamis egressa fenestras.
Hoc potuit Natura, sed ut venientia formis
Signaret fata et docta describeret arte
Venturam mundi faciem, sese impare natam
Ingenio dixisse ferunt. Sed Gratia tantum
Fingendum suscepit opus, quae sola futuros
Calebat rerum eventus quaeque una referre
Divinam in cycladem rerum simulacra novarum
*Sciret, venturique urnam comprenderet aevi.
24.
Haec subito Idalii sumptis fulgoribus astri
Describit radiis Agnum septena gerentem
Cornua et hunc ferri qua nescio cuspide caesum
Insontem mitemque Agnum iugulique madentem
Sanguine, qua mediae se porrigit area telae
Exprimit et caesae pecudi dat lumina septem.
Huic etiam septem ceris signisque volumen
Grande tenere dedit; potuit sed littera clausi
Nulla patere libri. Tum se curvantia circum
Quatuor et bis dena senum capita alba, coronis
Cincta prius, modo humi stratos regalibus Agnum
Culminibus stipare humiles, eidemque superbo
Calcandos praebere apices, insuetaque flecti
Figere genua solo, cultum praebentia finxit.
Agni etiam miras, stantes ante ora, quaternas
Viventum expressit facies: fuit una leonis
Forma fuitque hominis frons altera parque iuvenco
Tertia, postremo aequatis per inania pennis,
Atque volaturae similis fulgebat adunco
Regina alituum rostro; quibus omnibus ante,
Pectus ocellorum plenum fuit orbibus et, qua
A tergo poterant cerni, par copia lucis,
Par oculorum ordo atque frequens pupilla micabat.
Numinis ista fuit Charitum quam pinxerat una
Cycladis effigies oculis mortalibus impar
Spectari: nisi quod Sporadum pulcherrima Patmos
Hausta animo fertur divinae symbola telae
Significasse, sacro Neptuni filia spirans
Exule, nullo unquam felicior hospite Patmos.
25.
Hac igitur rerum specie vultuque serenus
Omnipotens genitor nova producturus amoris
Saecula, caelestem genium e primoribus unum
Proximiusque sibi adstantem et maioribus aptum
Officiis Gabriela vocat. Mox iussa secutus
Aliger accedit (suetus descendere caelo
Divina in terris patrare potentia magni
Disponit cum molem operis) soliumque verendae
Maiestatis adit, iussis par omnibus Ales.
Hunc Pater aethereus placido sic excipit ore:
“Ad nova fata imum terrae mittendus in orbem
Fide minister ades: iacet inter roscida tellus
Culmina, ubi clivis surgit vernantibus Hermon,
Isacidum regio. Adverso se vertice tollunt
Celsa Zabulonis iuga, Phoenicumque superba
Litora, Sidoniusque alia pro margine pontus
Aestuat, Hebraeas aequor quod terminat oras.
Limitibus conclusa istis urbs eminet alto
Una iugo, florum fecit cui copia nomen,
Nazareth. Hic domus est servantis avita puellae
Limina, connubio iunctae; castumque marito
Iosippo nomen, cui regia stirpis origo,
Uno eodemque illi virgo de stemmate nupta.
Nomen huic Mariae, lecta haec ex omnibus una
Aeterni Unigenae Mater, cui prima vetusti
Probra piaturo sceleris. Sumendus ab illa
Est sanguis parque aerumnis de sanguine corpus.
I celer et tenues perfer mea dicta per auras
Atque piae pectusque humili te siste puellae.
Laetus avere iube Nympham, quam munere nostro
Dic verbi electam fieri sine semine Matrem.
Flaminis aeterni dic adveniente quod umbra,
Grata mihi Virgo sit susceptura coaevam
Progeniem, Iudae accedet cui regia fatis
Purpura, quodque premet solio nec excidet unquam,
Perpetuaeque geret decus immortale coronae.”
26.
Ille celer casti vultus assumit ephebi
Aptatis, librent quae membra gravantia, pennis.
Officio dignam chlamidem, quae luce micantis
Aut auri, aut solis poterat perfusa videri,
Induitur, laxata sinus, pendentibus oris.
Apta Noto perflante rapi, chlamis ibat in artum
Stamine puniceae stringentis pectora zonae.
27.
Nox habuit Iudam mediisque iacebat Idume
Altius antipodas Phoebo feriente, tenebris
Cum volat aetherei patris legatus ab aula
Ales; et immensos tractus radiantis Olympi
Metiri incipiens, primum occurrentia caelo
Empyreo propiora locorum immania lucis
Intravit spatia, extremum gaudentibus astris
Astrorumque ipsis cupidis motoribus, axem,
Numinis ingenti non lente ardere ministro,
Magna adeo in terras insuetaque dona ferenti.
28.
Mortales, oculi vires fugit illa stupendis
Semita plena globis mole excedentibus ipsum,
Uraniae si certa fides, et lumine solem.
Et tamen illius quamvis immania lucis
Corpora, mortalis pupillae cernere nulla
Arte potest acies; cuius suprema videndi
Longe infra positos, fixos quos dicimus ignes,
Nocturno
* attingit radiorum lumine, virtus.
Quantum autem a fixis tellus sit dissita stellis,
Ne ratio fallat numeri, sollertia mentis
Humanae minor est; quae dein protenditur ultra,
Empyreo tenus aethra micans maioribus astris,
Seipsam nosse vetat, nullo unquam prodita signo.
Hoc scio: perpetuum lux aspicienda beatis
Caelitibus, divinae Urbis quae fulgurat illic
Per iucunda suburbia, non cum simplice molis
Atque loci excessu maior spectabitur, omni
Quae posita est infra, vitae mortalis ad usum.
Et tamen has caeli immodicas, non temporis uno
Plus puncto sphaeras emensus Numinis Ales,
Cum paribus noctem tenebris iudaea secabat,
Virgineae subiit Gabriel conclave maritae.
29.
Illa ut erat sacrae degens penetralibus aedis
Sueta prius laxare brevi retinacula somno
Et medio umbrarum cursu, pro more coërcens,
Virgineâ corpus non segne reposcere spondâ,
Ut precibus votisque aptet vatumque legendis
Isacidum effatis. Adstricta tenebat eandem
Connubio legem: vates tunc gratior illi
Lectus Amosides, referens: “Thalamo abdita Virgo
Concipiet parietque virum.” Cui ista legenti
Multa subire animum, votis cumulanda solebant.
Talia dicebat, non quod se matris honori
Electam, veluti dubia aut incerta fuisset,
Sed tantae studiosa decus librare parentis,
Cui Virgo demissa animi componere prudens
Terrigenum sortem, trabeas regumque secures,
Pulvere componi stellas caelumque sciebat;
Despectu proprii cineris flagrare Tonantis
Igne, puellam humilem sic exultantis, amabat.
Inde fuit; cum se famulas demitteret infra,
Reginae ad culmen sese festina ferebat.
30.
Per varios postquam se virginis extulit ardor
Crevitque affectus, quorum mihi nomina non sunt,
Improvisus adest, forma turbante puellam
Aliger, et roseo vultu chlamidisque decoro
Tegmine perculsae referens nova nuntia nymphae
Inquit: “Ave Maria, Charitum te copia plenam
Efficit et tecum omnipotens amat esse Tonantis
Maiestas sexumque tuum felicior omnem
Una praeis mulier.” Virgo his adversa salutem
Ore datam sub corde agitat nilque ipsa reponit.
Illa novum, prius idque suis numquam auribus haustum
Librat Ave mirumque iubar mediaque coruscum
Nocte diem pulsasque procul tota aede tenebras.
Hanc superae lucis fuso splendore paventem
Haerentemque animo ac versantem in pectore multa
Talibus aethereus confirmat vocibus Ales:
“Ne timeas, neu corda pavor turbata fatiget:
Pone metum Virgo, laetus tibi nuntius adsum.
Hinc iterum dico: felix et plena beatae
Lucis ave Virgo! Sola es cui tanta favoris
Copia divini, tantus cui decidit uni
Caelestis cumulus gazae, quam dotibus auctam
Innumeris, Pater aethereus sibi prolis ab aevo
Aeterno genitae, corpus mortale daturam
Eligit in matrem: unde tibi, Patrique supremo
Una utriusque venit soboles communis Iesus.
Et quoniam ille tuo manans a sanguine, vera
Progenies Davidis erit; succedet avitis
Fascibus, aeternus Iudaeae regibus haeres.
Hunc dabit Hebraei Numen sublime sedere
Maiestate throni patrisque aeterna Tonantis
Dicetur soboles, aliis cui regibus impar
Prosperitas. Non ille suo peritura tenebit
Imperio regna, invictis sed fascibus aevum
Immortale fluet, damni cui impote frontem
Augustam cinget regalis fascia bysso.”
31.
Virgo ubi divinae prolis praeconia viso
Aligero restante tulit, “Promittitur,” inquit,
“Quis mihi natorum commendatissimus infans,
Si mea perpetui numquam solvenda pudoris
Vota obstant? Sum iuncta viro, sed nupta iugalis
Nescia sum thalami.” Gabriel huic ore reponit:
“Virginitas illaesa tua est, illaesa manebit,
Virgo uni fecunda Deo: purissimus umbram
Te super efficiet caelique ut opaca beatus
Spiritus adveniet nubes, tibi pronubus ardor.
Nullaque Virginei passuram incommoda ventris
Illapsu tacito implebit gravidamque suprema
Prole dabit Matrem, veluti si mane quietus
Gramine nil laeso tellurem irroret Olympus.
Virginei vero voluit quia germinis author
Spiritus esse Deus; quaecumque micabit ab illa
Luce, uteri lux nata tui, caeleste, beatum,
Sanctum pignus erit, verum ex Numine Numen.
Sitque Deo tantorum operum quod summa potestas
Aspice, cognataeque uterum perpende maritae:
Cum sterili frontem senium sulcasset Elisae,
Longaevos laxare sinus potuisse Tonantem!
Iam sexta indicio luna est, qua ventre receptum
Portat onus miransque gravem se prole parentem
Aspirante Deo, natum paritura recenset
Sex lunas Hebronis anus. Divina voluntas
Id totum quod velle potest, divina potestas
Efficit et cunctorum operum non redditur impos.”
32.
His iterum dictis humilis sic Virgo locuta est:
“Dive Ales, summi mihi de virtute Tonantis
Indubitare nefas: me quamvis muneris huius
Arguat immeritam quod sum, caelestibus ecce
Effatis parebo tamen. Parva obsequar alto
Imperiis dignata suis ancilla Tonanti.”
Hic subito aeternus praecordia Virginis ardor
Ingressus complere uterum, purissima proli
Membra parat, quae sanguis ipso ex flore puellae,
Subsidium vetita praestare libidine, Nato
Utile divino transfert in viscera semen.
Nec semen tamen illud erat: pro semine purus
Ros venit cordisque rubens ac floridus imber.
Una eademque mora perfecto corpore Verbum
Fit caro, si dicenda mora est non sectile punctum.
Uno oculi nictu sanguis transfusus in alvum
Virgineus, vegetos animae formatus in artus,
Atque una aeternam sortitus hypostasin in arta,
Solvenda numquam Numen compage recepit.
33.
Haec fuit illa dies veterem quae vidit Adamum
Surgere de lento ducentem viscera caeno,
Divinaque animam sorbentem authoris ab aura
Et dantem primae lateris fecunda maritae
Ossa, soporati munus natale parentis.
Haec eadem lux est, hominem superinduit alter,
Qua melior veterisque novus reparator Adamus,
Virgineae telluris honos, quem viscera matris
Intactae, superi flatu fudere favoni.
Mirandum duplex hominis molimen! Utrumque
Divini flatus virtus animavit Adamum.
34.
Virgo autem ingenti cordis perfusa sereno
Laetitiae superante modum, videt aurea caeli
Atria divinumque Patrem geminasque paterno
Personas splendore pares; quarum una parentis
Lapsa sinu ventre augusto suscepta maritae
Virginis, immodicos hominum subitura labores,
Aeternam tenui subiecit hypostasin aurae.
Fatorum immensam seriem natique dolores
Poenalemque trabem agnovit: post visa reorum
Lucra et Avernales praedas, data basia patris
Excipit et clauso Virgo est sibi reddita caelo.
Illa sibi ostensâ, non per simulacra, sed ipsa
Numinis effigie propria raptuque beato
Mersa voluptatis pelago, quam nullus adaequat
Ingenii mentisque labor, felicibus hausit
Divinum labris nectar. Non segne fluentis
Ambrosiae iucunda vado, torrentis et instar
Virgineum penetrante animum, superare vetantis
Lassa viatorum tumidas vestigia ripas,
Cui fugiens siccas imber cito reddit arenas.
Par divinus erat Mariae caliginis expers
Intuitus summique boni concessa voluptas
Ad modicam fluxura moram, prohibente perennes
Nectaris aeterni carnis compage recursus.
Et licet illius potuisset copia lucis
Amissa ingenti Mariam torquere dolore,
Cum tamen aspecti bene docta volumine veri
Sic statuisse Deum nosset; cedente beato
Lumine, non animi, non pectoris impos utrique
Par sorti, ipsius placitis accedit Olympi.
Quantumvis autem postquam sibi reddita, magno
Conatu luctata animi formare prioris
Fortunae exemplar, speciem sed imagine quavis
Divinam fabricare impar, languentis amoris
Impete, continuis feriebat sidera votis.
35.
Interea motis Gabriel penetraverat alis
Iudaeae saltus ipsamque Hebronis ad urbem
Progressus gravidae tectum subit Ales Elisae
Cognataeque nurus uteri caeleste revelat
Depositum. Iamque illa aderat quae luminis anceps
Praevolat hora diem, quando Levitica coniux
Ad solitas effusa preces, offerre senilis
Sueta Deo fortunam uteri, praecurreret ista
Phoebeas pietate faces. Tum caelicus hospes
Aethereae nimius lucis, suaque ora paventi
Adfuit et summae memorans portenta parentis,
Virgineam prolem soboli componit anili.
Nam gravidam senas numerantem in pondere lunas
Sic affatur anum: “Elisabeth sortita senile
Ventris onus, nostris licet adversante marito
Pollicitis praebere fidem, quod vestra iugalis
Ad thalami fructum langueret inutilis aetas,
Ignaro quantum naturae in damna potestas,
Et virtus divina valet. Maiore puellam
Prodigio, expertem thalami, non impote prolis
Ventre, tribus cognata dedit. De sanguine Iudae
Nata nurus, Iudae promisso Principe ventrem
Iam plena incedit, socio quam foedera iungunt
Iosippo, sobrina tibi est: hanc seminis expers
Implevit puro soboles divina marito.
Iamque petituram vestra haec montana puellam
Aspicies fetamque Deo, nil iussa morantem
Numinis, hos ipsos cernes intrare penates;
Accessusque sui munus caeleste probabis
Tuque puerque tuus: nec te reditura relinquet,
Ni prius et pueri vocem mutique loquelam
Audiat, improvisa sonantem oracula patris.”
His dictis liquidum migravit in aethera praeceps
Aliger atque sui pavidâ discessit Elisâ.
36.
Divini fuerat Mariae cum copia vultus,
Torrentis rapidae concessa simillima lymphae,
Cui tumet, atque eadem siccus patet alveus horâ;
Legit ibi ostensi Virgo sibi codice fati,
Velle Deum, peregre se protinus ire per alta
Hebronis iuga, cognati succedere tecti
Hospitio demum pariturae tempus Elisae,
Et praecursoris lucem expectare prophetae.
Imperium grave: quis cupidae patris aede morari
Montanum potuisset iter suadere puellae?
Quis lunis haerere tribus, quis adesse parenti
Occiduae, Hebraeis parientem Phosphoron umbris?
Quis male moratae plebis quaesita cavere
Sollicitam, quae causa novae teneraeque maritae
Subsit opis vacuo procul â consorte vagari
Tergeminasque domo externa consumere lunas,
Quoque prius caruit, tumido cum ventre reverti?
Quid demum movisset, onus caeleste ferentem
Ire procul patrio per non sibi cognita tecto
Compita, ni caeli iussis parere fidelis
Et cum dura iubet neptis didicisset Abrami
Humanosque supra cum vult Deus ire timores.
37.
Quarta super decimam celebranda instabat avita
Religione dies, plenum cum crevit in orbem
Aequidio vicina soror Phoebeia verno;
Qua nec Erythraei, libertatisque tribules
Immemores, caeso cenis paschalibus agno
Annua adorato renovabant gaudia templo.
Tunc prope montanum meditari regia Virgo
Cepit iter panditque pio sua vota iugali.
Mox animum flectente Deo gratissima nuptae
Vir responsa dedit fecitque hoc paschatis ardor,
Quod potuit socio Solyma tenus ire marito.
38.
Procedit comitante viro et festinat eundo
Nullibi passa moram, nisi ubi Solymaea diebus
Urbs tribus a patria distans occurrit, amicum
Forsitan et lassae et templo pia vota daturae
Virginis hospitium, temploque inferre volentis
Delubri Dominum. Inde hunc, quia ventre gerebat
Ipsa magis templum; Matrisque habitata Tonanti
Integritas, qua coniugii labor omnis et aestus
Abfuit, antiquos superabat honore penates.
39.
Ritibus expletis Solymis et in urbe relicto
Inde reversuro mox ad sua limina sponso,
Augustae Virgo portas egressa Sionis
It vidua comitata nuru, quae nupta Rubeni
Stirpe Zabulonis genito, post rupta iugalis
Vincla thori per fata, supplere Rebecca
Praeteritos voluit cultu pietatis amores.
Hanc animi prudens, peregre Iosippus iturae
Addidit uxori sociam, perfuncta decenti
Obsequio donec rediens Hebrone veniret.
40.
Est in conspectu Solymae pulcherrima tellus,
Alta iugis, montana vocant: Chananea gigantum,
Subdita Levitis regio, qua nobilis olim
Surgebat, forti tandem expugnata Calebo
Regia, Idumaeis cunctis prior urbibus Hebron;
Nec Memphi cessura quidem, licet ista Canopi
Prima latratorem pinnis servarit Anubim,
Urbs montana feris regnata gigantibus Hebron,
Thariadaeque habitata seni: decorata sepulchris,
Quorum prima colit soboles Hebraea parentum
Nomina, Mambraeae spectatrix proxima plantae.
Clara sacerdotum sedes, ubi iunctus Elisae
Mysta gradusque sui senior praeclarus honore
Zacharias, mutae tolerans dispendia linguae,
Aethereae fidei reus, expectabat anilem
Ipse senex genitor sterili de coniuge prolem.
Quos oriens Solymae Titan aspexit, eosdem
Sol moriens Hebrone videt: tanta inter utramque
Fit mora, quae totas Phoebi neque computat horas.
Emenso iam sole diem cognata subivit
Limina Virgo, novo Solymis quae sole recessit.
41.
Illa ingressa domum praegnanti occurrit Elisae,
Virginis adventum cui ante domesticus auras
Implevit rumor. Maria illam voce salutat
Sic prior: “Elisabeth salve, cognata senili
Fortunata utero, quam fecundare beata
Prole pium voluit Numen! Tua gaudia praesens
Spectatura adsum: obsequiis animosa probari
Advenio et sobolis faveo venientis honori.”
42.
His dictis animi plenus, velut auribus hausto
Virgineo rumore, puer materna fatigat
Viscera et exiliens, soboles semestris, Elisam
Erudiit matrem, praesens quod sanctior Arca
Adforet, Hebraeus quam Rex olim ipseque Regum
Ex pastore Parens, silvestris imagine ligni
Expressam venerans saltu, sua sera praeivit
Gaudia, quae vivae praesentis Numinis Arcae
Exhibet et clauso blanditur saltibus Agno.
43.
Hoc motu attonitam divus subit ardor Elisam
Implevitque animum, quo mox agnovit eandem
Esse nurum, quam visuram sua tecta minister
Numinis asseruit Gabriel. Hinc talibus illa
Certa notis sacrique magis secura recenti
Flaminis afflatu, promisso hanc Principe plenam
Miratur Matrem cognataque viscera purae
Optatum domitorem Erebi gestare puellae.
Moxque peregrinae caeli sic illa profatur
Reginae: “Unde mihi, matrum dignissima Virgo,
Accessitque meo talis cui gratia facto,
Ut genetrix electa Dei mea limina tangat
Atque hera subiectae subeat domicilia servae?
Ecce tuus nostras sermo vix attigit aures,
Meque salutantem audivi, conclusa senili
Cum soboles utero motu se prodere coepit
Ad voces animosa tuas plausumque referre.
O felix concessa fides! Promissa Tonantis
Grandia securo eventu tua ferre meretur
Credulitas. Quin certa suae ne vocis haberes
Quo titubes, utero pignus caeleste recondis.”
44.
Tunc fecunda Dei Virgo, maiore beati
Flaminis afflatu pollens, mirabile spectans
Quo caelum superosque alte transcendit honoris
Divinae Matris culmen; seque impare nactam
Servitio, tanti recolens fastigia ventris,
Hoc sublime suo fudit de pectore carmen:
“Extollit mens laeta Deum festivaque laxat
Viscera et in Dominum fertur servare potentem.
Respiciens ancillam humilem dedit ille beatam
Dicendam cunctis populis saeclisque puellam.
Ille animi largus donorum ingentia fudit
Nomina quae potuit rerum suprema potestas.
Sitque suum toto sanctum, sit amabile mundo
Nomen; ab hoc siquidem populum se mitis in omnem
Effundit pietas, legis praecepta timentem.
Ostendit quod robur habet sua dextera, postquam
Aut affixit humi, tenues vel sparsit in auras
Vota superborum. Ruit hoc ultore potestas
Grande tumens solioque humiles extollere mentes
Certa illi est virtus. Ipso ieiuna repletur
Largitore fames vacuoque relinquitur ore
Dives opum, caeli cui sunt fastidia nectar.
Ille pius vernamque suum servumque recepit
Israëla Deus, propriae pietatis omissae
Immemor, Abramo velut est patribusque locutus
Et sua per seros transmisit verba nepotes.”
Dixerat haec animoque humilis versabat inanem
Heredem Adami cinerem summumque Tonantis
Mirabatur opus, proprio quo pulvere vilem
Naturam Verbo, foret ut divina, ligavit.
Elisabeth vero defixa in Virgine vultus
Et Matre et fetu stupefacta immobilis haesit:
Atriaque postesque sacerdotisque penates
Praesentem sensere Deum: par omnibus horror,
Et pietas tantaeque inerat reverentia matris.
45.
Arbor erat (palmamque illam celsaque vigentem
Fronde fuisse ferunt) annoso vivida trunco,
Flore tenus, nulli quoniam vicina marito.
Esse ferunt vacuas vesco nam germine palmas,
Has nisi vicinus palmae quoque nomine stipes
Respiciat, faciens diversum a coniuge sexum;
Quam fieri blandis fecundam aspectibus aiunt
Fetiferumque occulto afflatu ducere semen,
Mutua dum pronis mittunt sibi basia ramis.
Proxima Zachariae stetit ista penatibus arbor,
Sed consorte carens, cuius sublime cacumen
Ornabant vacui fructus sine pondere flores.
Iste tamen, sed qua nescitur origine natus
Indigenas tenuit rumor (nec cassa fefellit
Fama fidem) palmam sterilem tunc sera daturam
Germina, cum propria peregre tellure profectam,
Aethereo gravidam spectabit Numine Matrem.
Talis fama fuit, sed nulli credita fama,
Immensum quod claudi utero non posse putaret
Aeternum patier Matris praecordia Numen,
Nec petere humanas fletu lacrymisque papillas.
Quamvis parva fides laturae germina plantae,
Religio non parva fuit: certare puellis
Et pueris par ardor erat, cui pulchrior horto
Surgeret aut rosa narcissusve rubensque papaver
Aut viola et lectos in sertum cogere flores
Et sterili laetum munus suspendere plantae.
Mirandum dictu! Portentique ardua, quamvis
Non incerta fides: fecunda ubi Numine Virgo
Festinans Hebrona subit cognataque visit
Atria et umbrantem Levitica limina palmam
Praeterit, occulta vi terque quaterque moveri
Observasse ferunt et flores mittere, grato
Hospita tecta super subiectaque limina nimbo.
Insolitùm sparsos flores motumque stupentes
Indigenae, erecti vultum, mirantibus altum
Palmae apicem sortiti oculis, pro floribus ortos
Successisse vident fetus tenerosque per orbem
Numquam speratos escam promittere fructus.
Cumque Deo plenam studio pandentis Elisae
Audissent montana procul venisse puellam,
Non fecit matrona fidem, sed publica plantae
Vincebat populos fama: infecundaque fructu
Facta gravis, puero stabat pro Numine palma.
46.
Vocis inops vero genitor, sua gaudia verbis
Fari impos, blando vultu cupiente latentem
Laetitiam clarere palam, multiplice matrem
Divinam obsequio, famulatu aptisque colebat
Muneribus: cui vel flores aestivaque poma,
Lecta vel aprico de colle rubentia fraga
Mysta senex, lactisve recens de flore colostrum,
Butyrum, mellisve favos niveasque columbas,
Aut teneros offerre agnos festivus amabat.
Quodque magis stupeas, cognatae Virginis ille
Visus erat mutâ lambens vestigia lingua.
1.
Delia fraterno vultum ter pinxerat auro
Terque secuta humilem bis acutae cuspide frontis
Argentoque diem, cognatis hospita tectis
Laxabat divina moram quo tempore mater.
2.
Frondosi colles, montana cacumina, valles
Frugiferae, liquidi fontes, Hebronia Tempe,
Dicite, quae toties pedibus dignata beatis
Caelestes spirantem auras ac Numinis ignes
Spectastis Mariam, visa quis Virgine vester
Plausus erat? Numquid laetum resonantibus auris
Emissisque piis caeli per inane susurris,
Laetitiae pleno vos an Davidica Virgo
Exultare choro et saltus glomerare notavit?
Parcite, Iudaeae montes, si vestra fuisset
Forsitan hic socors pietas, aequantibus haedos
Saltibus, aut hilarem si non saliistis in orbem,
Atque leves imitari agnos si languida vobis
Segnities fuit! Hyrcanis o rupibus Hebron
Asperior! Vestra, Armenii glaciale Niphatae
Durities superat tergum! Non Caucason ultra
Dicam brumali tantum languere veterno,
Vos veluti, si non assurrexistis eunti
Virgineae matri, Iudaeae gratia, colles.
Hunc dare supremae si neglexistis honorem
Reginae montes, Hebronia desine tellus
Mirari, divum regio, tua tristibus armis
Terreat immodicus caedis si culmina miles.
Est tua iam tellus si barbara, si crudelis,
Caeli ac terrae odium lacerat tua rura tyrannus,
Haec tua desidiae culpa est sprevisse Mariam.
Si tantam reducem sors esset habere parentem,
Per tua festinam gradientem culmina, quantum
Gauderes regalis Hebron, clamore repleres
Quam laeto deserta tuos, Iudaea, penates?
Erroresque tuos propter male cognita caeli
Munera, quantumvis sera pietate piares.
Ast aeternum exul, numquam statura priori
Iudaeae fortuna loco; iam saecula quinque
Sed bissena super numerat quod Numinis almam
Et Matrem et Prolem tellus infida reliquit.
Atque ideo infelix, nisi quod tibi sola supersit
Spes fidei extremae, cuius finale serenum,
Vespertina velut reliquo lux sole vagantes
Erroris nimios ad ovile reducet Apellas.
Praeveniant has fata moras! Neque barbarus ultra
Divini ad tumuli vigilet sacraria custos!
Patria Virgo tibi regio, tuaque hospita palmas
Tendit Hebron, praesens succurre, habitura deinceps
Maiores ultro, referes ubi Numen amores.
3.
Iam ter completis variantibus ora Dianis,
Tempus erat, aeterna pii post pondera ventris,
Laetitiam quando vatum postrema parenti
Nata tulit soboles. Lampas cum Carcinon altis
Attigerat Phoebea rotis, sublime datura
Solstitium, vidit tandem montanus horizon
Iudaeae ingentem puerum, mirantibus ortam
Indigenis prolem. Quando dixere “Quis iste
Tot rerum signis caelum quem praedicat infans?”,
Mutus erat genitor, natus patris ora resolvit
Ignarus fandi puer et per aperta parentis
Ora loquebatur Numen docuitque silentum
Labra locuturo fieri iucunda Tonanti.
Lingua loquax facunda sui, non gnara silendi,
Aetherei fructus vacuo sermone perorat:
Quae nisi divinas nescit vox esse diserta
Ad laudes, vox ista Dei est, velut ora soluti
Ista fuere diu muti praeconia mystae.
Huic fidei Nemesis dubiae pro crimine mentis
Auditum cum voce rapit: sat congrua culpae
Poena, quod aure fides audit panditque loquendo.
Utraque erat fidei rea castigata facultas.
4.
Zacharias vates mutus, sine voce maritus,
Vocis Idumaeas late replentis arenas
Provectus senio genitor, quod dicere nomen
Non valuit sobolis, vocem excipiente tabella
Scripsit: “Ioannis proles nata nomen habebit.”
Vocis ut impressit nomen, vocem ipse recepit,
Tanta vel â scripto manabat gratia nato.
Prima illi laudare Deum sermone recepto
Cura fuit, cui tale data pro voce reponit
Carmen Amyclaeos par fato imitatus olores:
5.
“Te celebrent, te voce sonent, tua nomina puri,
O Deus, Isacidae summo tenus aethere tollant,
Quod nimium maerentem animis invisere Iudam
Captivamque gravi voluisti compede plebem
Solvere sperataeque diu caeleste salutis
Protuleris robur servi Davidis in aede,
Quod Patres cecinere pii, pridemque sepulto
Ore prophetarum seri didicere tribules.
Hoste triumphato pacem dabit ille, nec ultra
Tartareis in nos odiis exercita vincet
Saevities maestoque patrum servata profundo
Agmina propitia victor pietate reducet.
Huic memora aeterni pacti stat firma voluntas,
Prout tua Thariadae sancto servoque fideli
Promisit iurata fides, factura vetusti
Servitii immunes libertatisque receptae
Munus in obsequium sanctum castumque timorem
Vertet. Inoccidua quem religione colemus,
Et sua nullus erit qui nesciat orgia Phoebus.
Tu vero puer, optatae cui praescia sortis
Mens data, venturi fundes oracula veri
Praesagus vates: te praecursore fragosi
Subsident montes scabro descendere plano
Colle solum durasque dabis mollescere rupes
Veracique viam Domino sermone parabis.
Ignaros vitae exemplis et moribus asper,
Noxia quo redimi possint errata, docebis.
O oriens splendor, per eam quae fervet in imis
Visceribus pietas, qua nos invisere celso
Dignaris solio, densis lugubre sedentes
Irradia tenebris, pressis ut funeris imbris
Excipiat nostros pacis bona semita gressus!”
Talia fatorum praesaga mente sacerdos
Dicebat genitor, Maria praesente loquentis
Excipiente sonos, nec non meditante daturas
Cognatae sobolis, nati praeconia, voces.
6.
Hactenus optatum quartae nova cornua lunae
Virginis urgebat reditum iustasque monebat
Tempus abisse moras, cognata puerpera postquam
Divinam sobolem missum praecurrere vatem
Enixa, implesset nati rumore puelli
Ardua Iudaeae et valles. Accedit Elisam
Feta Deo Virgo docuitque trimestre moranti
Accessisse datam redeundi ad propria legem.
Illa ut erat fusis lecto infantaria membris,
Se cubito tenus erexit lacrymisque modesta
Ora rigavit anus discessuramque parentem
Numinis affata est matrum sibi more novarum
Lumen adhuc duplicis iussam vitare diei
Lege dati partus. Quare sibi muneris instar
Venturum orabat, cognatis cedere tectis
Parceret atque duos praesens daret hospita soles.
Accessit votis Virgo donatque petitam
Cognatae prolique moram, nato utile vati
Momentum, uberius sacros hauriret ut ignes
Virgineo ventri facientis pondus amici.
7.
Interea monito Elisabeth dat verba marito,
Apta viae quae dona forent escasque parantis
Officium non lentus agat provisor: iturae
In propria excelsae cessura cibaria matri
Sedulus adferri iubeat flammisque probari.
Zacharius monitus properat gravidaeque paterna
Tecta petiturae Nymphae mandavit edulem
Opportuna viae replere ad prandia peram.
Multa senex famulaeque dabant et plura dedissent.
Parca cibi sed Virgo levi non munere spreto
Corporis exhaustas consueta resumere vires
Exigua dape, suaderi non pauca tenere
Difficilis, multum quod erat grato ore relinquit.
Huic facilis Ceres et decerptus ab arbore fructus
Sufficiens annona fuit; Bacchoque relicto
“Aestivae,” dixit, “poterit sine pondere dulcis,
Sive patens rivus, sive obvius esse siti fons.”
8.
Ut satis ingrato partus fastidia lecto
Elisabeth umbras thalami perpessa levasset,
Prodiit in lucem longaeva puerpera, quando
Virgineum solventis iter lux prima diei
Affulsit. Virgo verborum comibus usa
Officiis, oris prudens animique puella,
Fert grates donorum ergo acceptique trimestris
Hospitii sobolique novae caeleste precata
Pectus et augmentum Charitum geminoque parenti
Munus idem sublime rogans, ad limina tendit.
Elisabeth vero famula demissior omni
Cognatam venerata nurum Dominamque suique
Hanc apicem sexus, florem gemmamque vocabat.
Cognatique laris dignatae limine summas
Quo caeli convexit opes et munera, grates
Verbi humilis depromit anus staturaque tanti
Seque suosque penes vivet quod gratia facti.
Dixit idem genitor. Fortassis plura tulisset
Natus Ioannes, vocis nisi lingua negasset
Officium. Quod voce tamen linguaque nequivit,
Ostendit signis: Mariae dum basia danti
Ultima plusquam infans arrisit et impote lingua
Labra movet tacitus, veluti quas nescio voces
Formaret, facunda quibus si vis foret, Agnum
Forte sonaturas mundi peccata levantem.
9.
Ultima cognati iam presserat ostia Virgo
Hospitii, cum tota domus multaeque propinquis
E tectis venere nurus, quibus omnibus una
Virgineo mens ore frui, vel tangere dextram
Postremumque vale divinae dicere matri.
Illa fovendo omnes vultu verbisque benigna
Tecto discedit, discedentemque videre
Dum poterant, oculis, lacrymis votisque sequuntur.
Haec primis Phoebi radiis Hebrone recedens,
Postremis Solymam aspexit sacrosque penates
Sole recens orto, subiitque calentia flammis
Templa suis; niveoque tulit quod ventre, caducas
Obtulit aeternum patri libamen ad aras.
10.
Intranti templum, summis penetralibus Arca
Custodesque Arcae gemini plausere Cherubi;
Commotisque alis auditi insueta referre
Gaudia et adverso se respicientia vultu
Flamina, ter sanctum Sabaoth clamore vocabant.
Cognovit peregrina parens notasque sub alto
Pectore celabat causas, non inscia fetu
Exultare suo, fano interiore reposta
Symbola praesentis veri. Sed gaudia summi
Attonitos adyti sine more audita litantes
Reddebat mystas, post quae vox ista secuta est:
“Ecce venit saliens altis in montibus iste
Frugiferos cursu velox transcendere colles,
Par capreis, levibusque sequentibus ubera cervis:
Haec proles dilecta mihi est.” Ea fluxit ab imo
Vox adyto: hanc stantes vicina per atria mystae
Vestibuloque omni procul audivere stupentes
Fatorumque rudes populi spectantque vel ipsos
Responsi dubios templi pendere ministros.
Ancipites tandem tenuit sententia mystas
Iam prope promissum terris hac voce referri
Adventare Ducem, qui necdum notus in altis
Montibus exercet stabili vestigia gressu,
Nec capreis forsan cervisque fugacibus impar
Currere, vel celeres post terga relinquere dammas
*.
Talis erat Graium cytharis cantatus Achilles,
Quem divina Thetis posito custode bimembri
Ire per umbrosos iussit, iuga Thessala, montes,
Pelion et nemorosum Othryn, quo coepta laborum
Dura rudimenta, occisis famosa leaenis,
Centaurisque domo, fluviis campoque fugatis.
Montibus occultas in castra patentia tandem
Protulit heroas, caderent queis Pergama, vires.
“Talis erit Princeps quem suspiramus et istud
Annuit ex imae prodire penatibus aulae
Credita vox, quando salientem in montibus altis
Et capreis cursu et cervis certare ferebat
Montanisque iugis duratum in proelia robur
Adferet et bello victos sevire Tyrannos
Coget et oppressae solium exaltabit Idumae.
Talis erit, talis veniet; sed quando, vel unde,
Ignaros nos fata volunt: qui cursibus aequat
Alipedes, vel spe propior iam creditur heros.”
Haec ita iactabant mystae Solymaeaque Pallas
Ad sua fallaces traxit commenta Pelasgos.
Virgineis vero prolatae oracula vocis
Certius innotuere animis, quae gnara quis ille
Se portante redux saliens in motibus ibat,
Vera Dei soboles: sed nil effata, relicto
Ad sua festinans remeat domicilia templo.
11.
Cedenti Solymis Mariae iam tertia fulsit,
Atque viae postrema dies, cum saucia curis
Virgo animi purum validis turbare serenum
Triste legebat iter, tacito dum pectore versat:
“Iosippo quid mentis erit, tribus hospita lunis
Tecta ubi trivisse expendet fetuque trimestri
Agnosci facilem, tumidum sine coniuge ventrem
Aspiciet? Quantus mentem huic prosternet amaror?
Omnipotens caeli genitor! Me forte putabit
Coniugii laesisse fidem spretoque profectam
In montana viro votoque pudore tegentem
Foedam animi labem, tantum voluisse marito
Impavido patrare nefas? Et forsitan eidem
Dicar moecha uxor, legale tonantia saxa
Digna pati. Signo quo monstratura Tonantis
Progeniem celare utero sexusque virilis
Ignarae aeterno susceptum Flamine Verbum?
His ego si tumidum vellem defendere ventrem,
Censerer delira nurus. Sunt callida, dicent,
Quae faciunt magis esse ream commenta; supremus
Scilicet hanc inopem, obicerent, fabrique iugalem
Legisset matrem Omnipotens, cui principis aulae
Regia debetur genetrix regnique potestas.
Quid faciam? Sed me pavidam quae somnia terrent?”
Inquit, “An ignoras utero caeleste teneri
Pignus et aetheream sobolem? Qui fecit onustam
Germine divino, laesae sine crimine famae
Et probri vacuam potis est servare parentem.
Ille modum, famae tantos componere fluctus
Inveniet, nostri custos et testis honoris.
Huic ego me fidei nimium secura reservo.”
His animosa viae reliquum iucunda peregit.
12.
Attigerat casto tandem servata marito
Tecta. Lares patrios Iosippum ingressa salutat;
Temporis et veniam reditumque morata precatur:
Atque iterum parere avidam dominique virique
Obsequio sisti promptamque reponere cassos
Servitii, cui longa data absentia, menses.
Iosippus reducem gratus non impare sponsam
Excipit affatu seque ad sua tecta reversam
Ut dominam, non ancillam, cui tempore lapso
Absenti nequiisse suo prodesse labore,
Se maerere inquit; tempus optare, priores
Quo redimat vacuas studiis servilibus horas.
Hoc erat initium reditus, cui deinde pudoris
Successit dubii maeror tristemque mariti
Concussit praegnans animum sine coniuge nupta.
13.
Iosippus reducem ut vidit, se cernere quamvis
Virgineo maiorem uterum pectusque putasset.
Ille utroque tamen potius se lumine falli
Credidit, illaeso quam non conforme pudori
Flagitium vel mente insons admitteret uxor.
Saepius advertit gravidam, sua lumina constans
Accusare prius, mores quam carpere sponsae
Virgineos: Mariae pravos ne crederet ignes,
Est oculis ablata fides sensusque facultas.
Cumque gravem sponsam suscepta prole loquuntur
Deque secuturo partu gratantur amici,
Obstupuit maestus nimiusque trementia maeror
Pectora pervasit, tacitusque haec corde volutat:
“Anne etiam, mihi quod misero evenisse putabam,
Luminibus totus cernit fallacibus orbis?
En utero grandi passim iam dicitur uxor,
Qualem ipse aspicio! Proprii tibi luminis anceps
Sit, Iosippe, fides; alienae lucis inepte
Fingis idem vitium. Si credis, adultera sponsa est.
Non credes populo? Mariae sed moribus aequa
Et maior praebenda fides. Erroris abunde
Esse solet populo, Maria est erroribus impar.
At Iosippe vide, quod tunc erroris abunde
Esse solet populo, variis dum affectibus errat:
Privatos deme affectus, quorum inscia nuptae
Est soboles manifesta tuae. Vox publica certa est,
Certior est Mariae candor. Sed ventris apertus
Est tumor! Exurgat venter, sed adultera non est!
Qua ratione gravis fieret, nisi moecha fuisset?
Nescio, moecha tamen non est. Si pondere venter
Materno premitur, dicam sine semine prolem
Humano gestare suam. Si posse negaris
*Id fieri, par infitior pecasse Mariam!”
14.
Taliter adversis labefactus pectora telis
Certabat reducis pro virginitate maritae
Iosippus nullaque subactus harundine, certam
Virgineae fidei nequiit deponere mentem.
Qualis in Ionio Malee scopulosa profundo
Tot spumas obnixa caput decimasque procellas
Reicit, unde suam ascensu dimensa ruinam
Aequora victa cadunt et quos misere, resorbent
Ad casum elatos spumoso gurgite fluctus.
Et licet opposito veluti mota impete puppis,
Quam venti ventisque caput contrarius aestus,
Vim geminam sensit, paretque incerta duobus,
Hoc animi motu poteras, Iosippe, videri.
Sed non talis eras, semper conversus ad unam,
Criminis ignara certans pro Virgine partem.
Et prosterni
* impar, socii laus fixa pudoris
Immotam statuit Iosippi in pectore sedem.
Ille nec audaci dubii turbata recursu
Corda labare sinit fortisque insultibus arcem
Pectoris invictam servat validusque tuetur,
Ne quid Virgineae subeat mentemque triumphet
Iudicium culpae, divinae infamia matris.
Hanc etiam ut fetu plenam gravidamque fatente
Dum nequiit non scire utero, maioribus umbris
Perfusum tali pectus sermone serenat:
“Quod rea connubii non sit, quam ventre tumentem
Cerno nurum, certum statuo; tamen ista puellae
Unde gravi soboles, pacto non assequor ullo.
Sed pariter certo nostri, nisi somnio, fetum
Connubii non esse sciens, prolemne iugalis
Ignorans thalami, genitor mea viscera dicam?
Ludere sed verum nequeo: tamen esse fatetur
Se patrem, propriae fetum si coniugis, uno
Nutriat effusum tecto. Commune maritis
Nec vetitum legale sinit convivere, postquam
Quae peperit, puro patuit peperisse marito.
Quid faciam? Tectis abigam infamesque puellae
Reiectae tabulas et acerba repudia scribam?
Sed procul hoc: potius nostris illaesa nitescat
Efficiam sua fama malis: peregrinus abibo.
Nec deerit, quae iusta meae fortasse probetur
Causa fugae; nec lege vetor, qui legibus una
Esse vetor: famae hanc teneat, me legis honestas.”
Tum subdit: “Quid ais, Iosippe? Vagusne relinques
Hoc caeli terraeque decus Charitumque profundum
Divinarum aequor superaeque immobile pectus
Virtutis, certus fidei certusque pudoris,
Incertusque uteri? Lentus perpende quid isthic
Tutus agas. Quaecumque sit haec, sine Numine non est
Haec soboles, nec te legis damnabit omissae
Religio, si non timeas dimittere nuptam,
Quam constat non esse ream. Committe Tonanti
Quidquid id est certusque puta, vis illius ista est.
Et memini (nec adhuc illum revolutus ad axem,
Vel semel est Phaëton) post connubiale reversus
Auspicium, cum tecta patris suaque ora subivi,
Talibus extrema monitum se noctis in umbra
Asseruit (sive illa forent insomnia, sive
Caeli aliquod flamen) nato quae contigit uxor,
Prolis erit sine patre parens: nil dixerat ultra.
Saepe patrum veris ludunt insomnia formis.
Si nacta est sine patre uterum, quid labis in illa est,
Qua thalami iusto poterat sine foedere solus
Lascivire pater? Nulla est iniuria lecti,
Si nemo est vetiti damnet quem flamma cubilis.
Credere nec fas est quemquam, vel barbara qualem
Fudisset genetrix, voti licet improbus esset,
Virgineae caperet quem non reverentia frontis,
Atque pavor tentare nefas: ea fulget honoris
Integritas talisque sui pudor eminet oris,
Ut nisi caelestes animi non spiret amores.
Solus ego, cui nota meae mage gratia nuptae,
Credere flagitium, iudex temerarius, ausim?
Anne vides quamvis ferme spectatur adulto
Non ignara utero, meque ad sua pondera pressis
Interdum pendere labris maestumque tuentem
Advertat prudens animi. Tamen illa serenum
Oris habet sine nube decus: tranquilla, pavoris
Inscia maiestas cordis, micat area frontis
Laeta, hilares oculi, quae nescio gaudia vultus
Non silet et verno similis florescit aprico.
Denique par semper virtus: cui crimen inesset
Tantane lascivo staret fiducia ventri?”
Libranti haec oculis solito se tempore somnus
Immittit curisque suis indormit Ioseph.
15.
Postquam non molli patuissent clausa sopori
Lumina, sidereae mentem irradiare cubantis
Accessere faces, superum
* praeambula pectus
Flamma subit multoque videt se lumine cingi.
Hic stetit intra animum splendor somnoque sepultum
Passus Iosephum. Volucrem post praevia noctis
Lumina mox genium spectat, consurgit ab Indo
Aequore quam Phaëton igni maiore micantem
Dicentemque sibi: “Proles Davidica, Ioseph,
Ne metuas Mariam pacti servare iugalem:
Pondus enim, quod ventre gerit, non moecha recepit,
Sed Virgo aeterno flatu fecunda, beatum
Complexa intumuit germen, paritura potentem
Felicis vitae authorem, patremque salutis.
Ille, quibus dura ceu compede victus anhelat
Exolvi populus, noxas et crimina tollet,
Atque ideo natus puer hic dicetur IEsus.”
16.
Iosippus somnum ut pressit pectusque priori
Deiectum languore levat libratque quid ille
Aethereo e coetu veniens patefecerat Ales:
An fuerit Morpheus, vel vera loquentis imago
Aligeri tacitus dubio sub corde volutat.
Is demum monitorem alto de vertice caeli
Demissum agnoscit: neque enim Stygis ulla potestas
Utile fert pacis monitum lumenque, quod ultra
Phoebeum aspexit, nequiit depingere mimus
Naturae somnus
*: restat divinitus ista
Sortitum simulacra, quibus se prona voluntas
Subicit et pressis sequitur data nuntia curis.
17.
Nox erat et necdum furvam spoliaverat aethram
Sideribus pictâ coniux Tithonia pallâ,
Cum monitum caeleste viro testesque pudoris
Sopito auditae voces. Huic sole propinquo
Ardebat gravidae mens visa retexere nuptae
Eiusdemque uteri se credulitate labantem
Arguere et fidum comitem maiore deinceps
Sollertem obsequio et quocumque labore futurum
Spondere et docilem quavis pro sorte ministrum.
Phoebus ubi prima cunctas face presserat umbras,
Accedens pacti sociam frontemque serenus,
Os oculosque viro demissior, aequa profari
Candidus attentae dictis premit ora maritae:
“Quod mihi te, Virgo, sociali foedere iunctam
Sors potuit prius aequa pati, mirabar abundé,
Tanta quod absimili nupta est concessa iugali.
Nunc autem quid agam, vel quid loquar? Immortalem
Ventre geris paritura Deum promissaque maesto
Visceribus claudis, pietatis viscera Iudae.
Teque tacente sacer docuit me Numinis Ales
Ambiguum, pavidum, tuus et quo germine crescens
Grandescat venter. (Taceo, neque enim ulla pudoris
Me flexit non recta fides). Te coniuge felix
Dicebar, cum te Dominam sponsamque recepi,
Invenisse ratus superantem sidera gemmam:
Tanta fuit, quocumque prior tua gratia censu.
Hactenus ut propriae servire ad commoda nuptae
Concessum, te nunc mundi totius amorem,
Prodigium lucemque sequar, dominamque meique
Te Domini matrem, custos sincerus habebo.
Iamque tui pondus ventris demissus adoro.”
18.
Haec postquam Iosippus, ait mox talia Virgo:
“Quod tibi commissam voluit, dominoque viroque
Custodique Deus quantis, Iosippe, benignum
Laudibus extollo Numen! Talemque favoris
Non potui meruisse gradum, pietate quod ista,
Qua praestas, nuptam foveas praesisque pudoris
Tutelâ patrisque fide: minus aequa putarem
Obsequiis me posse tuos pensare labores.
Hoc promitto, gravi ne sim tibi foedere nupta,
Ancillae faciet iussis parere voluntas.
Quod vero, Iosippe, inopi thalamique virilis
Indocili, sumptis utero – mirabile! – membris,
Flaminis aeterni afflatu praecordia complet
Progenies aequaeva Dei. Sine corporis ullo
Dum sensu postquam modicos aptatus in artus,
Qualiter ignoro, sanguis meus. Ille paternae
Naturae par splendor, homo, mea viscera, factus
Implevit. Stupeo nimium, Iosippe, pusillam,
Exiguam meriti donatam hoc munere nuptam!
Nec te suscepti celassem arcana Tonantis,
Sed nequii tantam (quis enim mea dicta probasset
Vera satis?) sperare fidem. Me vana profari
Somnia dixisses: silui, secura quod ipse
Omnipotens operi proprio non deforet author.
Teque ideo, sapiens gaudet prout illa voluntas
Ordine quaeque suo contexere, nocte silenti
Erudiit factoque fidem cui mente dedisti
Sopitus, nemo vigilans me teste dedisset.”
19.
Haec et plura suae dixit referentia prolis
Susceptae seriem: media quod noctis opacae
Distaret cum parte dies, caeleste tulisset
Alatus legatus ‘Ave’, sociale volantum
Aligerûm saeptus turmis flammisque vibratae
Circumquaque velut lucis turbata fuisset.
Utque metum crescentem animi, mentisque pavorem
Ponere iussisset Gabriel sobolemque Tonantis
Aeternam, membrorum avidam compage teneri
Rettulit atque sui thalamum deposcere ventris,
Seque viri ignaram cum fando reponeret, Ales
Numinis, ignaramque viri “Divina parentem
Progenies habitura tuos desiderat,” inquit,
“Virgo, sinus!” Seque imperiis servire Tonantis
Dixit ut ancillam; subito sua viscera proles
Implevit divina, artus fabricante beato
Flamine, censo animi, nequiit quem dicere, raptu.
Hic defixit humi vultus et lumina Virgo
Et siluit rubefacta genas colloque caducam
Ut rosa sub lucem, caput inclinata pependit.
20.
At pius attonitus sponsae sermone maritus
Versat opes animo ingentes, quae coniugis alvum
Condecorant et quae semper felicibus illam
Maiorem reddunt geniis: tamen hisce silentem,
Ulterius Mariam Iosippus vocibus orat:
“Quis tibi sensus erat, Virgo, dum Numinis alma
Progenies uterum membris induta replevit?”
Hac illum Virgo suspirans voce secuta est:
“Ardua res dictu est, qualem, Iosippe, requiris:
Mersa Deo, procul a sensu, procul omnibus orbis
Quisquiliis exempta fui vidique sereno
Intuitu, qua quisque potest visâ esse beatus,
Et felix, mentem aeternam, sine corpore Numen
Immensi splendoris opes et hypostasin illam,
Cui mea coniuncta est uteri caro. Dicere possum
Haec rapto spectasse animo, sed dicere lumen
Quod vidi, nequeo: nostrae sublime diei
Lumen, erunt tenebrae, visae si confero luci.
Ut mihi sublatum hoc lumen, mihi cumque fuissem
Reddita, quod video brutis commune serenum
Caligo visa est et noctis densior umbra.”
Cui iterum sponsus: “Viso quot Numine vultus
Spectasti?” Cui illa: “Latent me cuncta, nec ulla
Id mens aut ratio servat, cui lumen ademptum est.
Hoc scio, quod summus dulci complexus amore
Me Pater est, cuius sobolem, sed origine sola
Diversam, pusilla gero; Flamenque beatum
(Numen idem cum patre, eadem cum prole potestas,
Vis utrique eadem, sed fluxus originis impar;
Quod varium mens prima petit) me nomine sponsae
Dignatum, cuius puro molimine castus
Intumuit venter, modicos digestus in artus
Suscipiens animam sanguis, vis illius una est.
Officium sponsi sponsus – mirabile dictu! –
Non pater implevit, divini flatus amoris.
Haec Iosippe tibi, quo non mortalis honore
Me cumulavit Hymen, sponsusque, ut dicere scivi
Mortali sponso cordis soli abdita dixi.”
Hic tacuit flexaque solum cervice legebat,
Stant veluti curvo matura papavera collo.
Pergit Iosephus: “Gemma ô pretiosior omni
Virgo, tibi quid gratus agam, quae culmine dicam
Digna tuo? Felix socia te Virgine vivam
Et moriar coniux. O felicissima matrum,
Nacta immortalem fecundantem intima sponsum
Viscera, mortali fetus experte marito.
O divinarum Charitum plenissima mater!
O flumen, cui ipsa Dei vitalis abyssus
Irriguum sine more fluit reducesque ministrat
In caelum lymphas; unde et sistentia Iudae
Labra tuos bibitura, parens excelsa, liquores,
Lucis inexhaustum per te contingere fontem
Vitalique vado mergi feliciter optant.
Me quoque, Virgo, tuis Charitum sociale fluentis
Connubii cum taeda ligat, sine, deprecor,aegras
Nectaris aetherei repleam dulcedine fauces.
Affligunt me vota tuum spectare peractis
Mensibus infantem parvoque in corpore summum
Numen adorare! O felix si iungere labris
Labra queam, cordis divini hausturus amores.
Obsequiis autem summis cumulabere posthac
Tuque puerque tuus: tantae quodcumque parentis
Imperium numquam residem fecisse videbit!”
21.
Laeta viri divina parens pietate fideque
Optabat reliquos uteri decurrere menses,
Se genetrice novo tandem ut festinus in ortu
Respiciat sua clamantes exordia Titan.
Iuda etenim belli studiis exercitus istum
Assiduo authorem pacis clamore vocabat.
Huic pacis Domino demum Pax totius orbis
Praelusit, latiis mundo donata triumphis.
Pax etenim terrarum extra confinia Martem
Proscriptum, centum vinclis ubi strinxit ahenis,
Trans mare Pacificum vexit, quod nomine tali
Innotuit, postquam Martem portante carina
Pax ipsum Antaecis spumans sulcaverat
* aequor.
22.
Prominet Oceano in magno multo aspera saxo
Insula nec statione potens, nec mercibus ullas
Invitare rates: nihil hic, quod inhospita tellus
Frugis inops possit praebere in pabula, vivit.
Horrida
* lustra, profunda cavis
* in rupibus antra,
Umbrosaeque specus: totum hoc est insula, nigros
Perpetuum reddens atro de litore fluctus.
Respicit haec saevos interlabente Brasilos
Oceano, matrum saturos patrumque Brasilos
Eiusdemque gulae saxis prospectat iisdem
Auriferis nudos stantes Patagones arenis.
Parte sed adversa tellus ignota latebat,
Pervia adhuc nulli, allato cui lucida signo
Incubat Antarctos, noster qua caecus horizon,
Europae regio et nostro fugit ore videri.
Nonacris ursinos odio Iunonis acerbae
Conversa in rictus, eademque ubi circulus axi
Ultimus extremo sphaeraque brevissimus instat,
Fulget Hyperboreis dono Iovis addita stellis.
At soror et coniux Iovis, inter sidera pellex
Quod niteat, maiore odio commota precatur
Oceanum et Tethyn
*, septem prohibere triones
Gurgite caeruleo, pelagoque repellere lenta
Sidera, ne puro tingatur in aequore pellex.
Paruit Oceanus semperque a fluctibus Ursam
Reicit. Haec vetita quod non mergatur in unda
Adversus nobis spectabilis esse recusat
Axis: perpetuo siquidem stat foedere fixum,
Alter ut emergat casu quo mergitur alter,
Seque levet tantum, quantum se deprimit alter.
Iam vero Arctoo numquam se cardine ponto
Inclinante tenus, non se levat aemulus axis,
Sed sua caeruleo sub gurgite sidera celat.
Pax ibi nacta specum, vasti quam filia Nerei
Insula habet mediam, septis poenalibus aptam;
Eligit hanc, ingens ubi contabesceret exul.
23.
Sed prius a Nili victa meretrice superbus
Atiades (iuste cecidit Memphitica pellex,
Ne paritura humilis, scortum regnare videret
Virginitas) cunctis Latii sub iura redactis
Gentibus, optatae migrare in Pacis olivam
Acceptas utroque volens sub cardine palmas.
Invisum populis statuit deponere laetus
Ad secura Deae reducis solacia ferrum
Extremaque iubet Martem sic lege feriri.
Fas ultra humani sitiens
* quod sanguinis, asper
Gradivus: vita cives spoliavit et urbes
Civibus ac opulentorum populator iniquus
Regnorum, nimius caedis nimiusque cruoris
Latro, nurus castas thalamosque impune iugales
Foedarit, nulli terrae nec frugibus aequus.
Excidiis populorum audax, incendia vastis
Urbibus et rapidos maturis messibus ignes
Imperat. Ille famem, pestem advocat ille, supremos
Sed quorum is prior est, animis terrestribus hostes.
Naturae legumque odium, virtutis et aequi
Hostis inhumanus, toto proscribitor orbe!
Ito, ubi nec terrae possis, nec obesse quieti
Terrigenûm, duris oneratus membra catenis!
Idibus Aprilis, cum bis centesima, mittas
Si modo sex, quartum referebat Olympias annum
Consule silvano, sed quem collega praeibat
Augustus nonùm consul, maiore Quiritum
Laetitia, quam si Romana cuspide caesas
Audissent gemino solis sub tramite gentes.
Talis erat scelerum immani data poena Gradivo.
24.
Pax vero abreptum subito ferroque gravatum,
Frustra reluctantem, nec vincla subire volentem
Impulit in puppim ventisque faventibus ultro,
Aequatore maris nimio post terga relicto,
Venit in Ammericen, ubi iam sibi cognita vasto
Surgebat pelago poenalibus insula saxis,
Quae Martis dicta est et adhuc ea nomina servat.
Huc ubi perventum scabroso in murice Martem
Deposuit; notique admotus faucibus antri
Clamorem immensum misit, quo pontus et omnes
Intremuere undae. Stridore remugiit aër
Oris inhumani, motae ceu turbine nubes.
Horribilem iussus non sponte subire cavernam
Obnixusque diu, tandem sepelitur amaro
Carcere, quem duri repetita volumina ferri
Cautibus innexum, soli stellisque negatum,
Immotum statuunt, stridentem et acerba frementem.
25.
Pax vero alma suos iuste sic ulta dolores
Ibat ovans undasque Austro perflante secabat
Laeta, triumphanti similis iucunda redibat
Candida securis extollens vela carinis.
Illa omnes Marte expulso dare iubila gentes
Imperat et pacis parto gaudere sereno,
Caesaris auspiciis maiestatisque Latinae.
Nec Romae lux parva fuit, quod Crassus inultâ
Non ultra erraret Parthis victoribus umbrâ
Ventidio cecidit Pacorus, qua clade priorem
Assyrio Crassi maculam delevit Oronte,
Et pacem statuit, nisi quod renovare vetusta
Scortator Pharius cupidus discrimina, rumpit
Iuratam sanctè, sed non sine vulnere pacem.
Quem tamen Augustus repetit, missisque Latinis,
Quae victor posuit Crassi pro caede trophaeis.
Dardanidae timidus reparavit foedera Parthus.
Iam fera captivo fasces Germania Rheno
Perdiderat vehemensque animi belloque subactus
Teuto palam fecit Latias nescire retundi,
Ne tandem hostili rubeant cervice secures.
Iam Capitolinis Ister glacialis ab urnis
Et cum Moeno Albis Druso victore fluebat.
Nec iuga strata gelu, vetuit neque Noricus ensis
Vindelico dare frena Lyco dominumque quieto
Implorare Tibrim: auriferis hunc dives arenis
Pronus adorabat fracto iam Pannone Dravus.
Sequana iam victus, Latii iam pondere ferri
Pressus Arar, iussusque iugo Laurente pacisci
Tranquillis manare vadis puraque cruoris
In mare praecipitem Rhodanum propellere ripâ.
Getulas urbes, genus insuperabile bello,
Massylas gentes praetentaque Syrtibus arva
Infrenes Numidas consul lateque furentes
Barcaeos domuit Lybicaeque quietis eidem
Addidit authori titulum Getulia Cosso.
Cumque per extremos victor volitaret Iberos
Atiades, profugosque daret sibi Cantaber hostes
Vindius, aprico iussos dare pectora campo,
Et venalitiam domitos gestare coronam;
Armatusque ruens patriis e montibus Astur,
Agmine tergemino audax ostentare Latinis
Frontem aquilis horumque etiam virtute fugatus
A muris quaesisset opem, nec laricia asyli
Par esset servare fidem. Belli ultima laurus,
Nullas passa faces, Latiis statura trophaeis,
Bellorum Augusti tetigit stans Lancia metam.
Hinc armis secura quies quaesitaque simplex
Composuit totum maiestas Caesaris orbem.
26.
Hinc fuit ut Latium toto quos axe remotos
Non vidit ferrum, caperet reverentia molis
Romanae, cui sponte datam, nec iure coactam
Armisono misere fidem: nec tendere dextram
Sarmata, nec deses Scytha, nec Phaetonte calentes
Eoo fecere moras
*; nisi longius anno
Quam triplici protraxit iter, nam quarte profectos
A Gange et patrio praesens ab Hydaspe ferentes
Obsequium, Romae messis spectaverat Indos.
27.
Tunc nova telluris facies et ubique serenus
Ridebat partae pacis post gaudia vultus.
Tum secura graves implebant horrea messes
Et Bacchus sine lite fuit: Discordia terris
Exul inhumanum satiabat imagine sola
Bellorum rabidum, pugnae caedisque furorem.
Nec tamen hanc vis tota odii, nec saeva nocendi
Destituit rabies: regio deserta furentem
Spectavit Lybicos multo maiore veneno
Irritare, genus dirae Phorcinidis, angues:
Aspidas atque via tractos fumante chelidros,
Dipsadas et siccae cui est color aequus arenae,
Ammodyten, iaculosque leves, quibus ardua pinus
Scanditur, unde neci faciles, ceu praepes arundo
Desiliant, ac tela oris fatalia figant.
Serpentumque alias, ardens quibus Africa pollet,
In rabiem funesta egit Discordia formas.
Maius erat scythalis virus maiusque cerastis,
Maior arenosis basilisci sibilus oris
Auditus, praestans etiam infamare remotas
Ante venena nocens crudelis spiritus auras.
Si Cato Cyniphios signis laurentibus aestus
Tunc invicto animi nisu et virtute probasset,
Victa reliquisset Virtus vestigia, pestes
Impatiens tolerare novas, armante recenti
Funere Marmaricos Martis cultrice colubros.
Talis erat Lybicas augens Discordia mortes,
Dissidiis postquam fuerat fatalibus impos
Humanos turbare animos; patrisque Gradivi
Exilium et duras flebat gemebunda catenas.
Plorandum tamen est, quod non diuturnior aegra
Lumina confecit maeror; cui nexus amoris
Et pacis, revocato iterum Mavorte solutus
Ad prima ingratos laxavit gaudia rictus.
28.
Ira, et Avarities regum, queis tertia fertur
Accessisse comes, cordis caligo superbi,
Ambitio, quarum par est fortuna, lucroso
Saepe quod his felix Martis cadit alea talo.
Crescere proscripto non plus sua lucra Gradivo,
Exclamant; quare hunc tota tellure requirunt,
Inventumque specu eripiunt ferroque solutum
Ad privata aptum revocant compendia Numen.
29.
Immitis primum Ira “Meus,” dicebat, “inanis
Est sine Marte furor: regum quos summa voluntas,
Seu fas, sive nefas iubeat, non flectit inermis,
Vis armata domat. Regum est iniuria cives
Adversos impune pati! Consultius aegris
Mittitur e membris sanguis, quam cuspidis usu
Si vetito, totum pereat sine vulnere corpus.
Regnorum decus est iratos sanguine misso
Cum vestire potest hostilis purpura reges.
Flamma opus et ferro est: nihil est crudele, timeri
Quo valeat princeps: nulla est iniusta cruoris,
Bellorumque sitis, regum quae mitigat iram.
Imperii nullos partos sine sanguine fasces
Orbis habet: simili si saepe rigentur ab imbre
Quo primum nati, surgunt in culmina flores.
Regnorum natura eadem. Nil denique refert,
Dicatur quis plebis amans rex, sive tyrannus.
Infelix regum sine Marte precaria regnat
Purpura. Toto igitur Mars est quaerendus in orbe;
Uni concessum siquidem secura tueri
Regna et non pavidis sceptra inconcussa monarchis.”
30.
Desiit Ira loqui, quam sic sermone secuta est
Turpis Avarities: “Et ego sine faenore deses
Vivam opibus contenta meis? Sine Marte quid ultra
Accedat nostris partis per proelia gazis?
Sint mihi terrarum ingentes sine limite tractus,
Sint urbes, sint regna mihi! Nisi semper ad istas
Accedat vis maior opes, me reddit egentem
Quod nequit augeri pretium. Crescente beari
Imperio, non stante queo; neque principe dignos
Sola parit veniens ab avis opulentia, census.
Divitiae veteres, quibus est innata cupido
Augmenti nova lucra petunt, exempla peritae
Proferre illorum, quibus et fortuna Gradivo
Maiestasque stetit. Neque enim nisi censibus auctis
Regia servatur ducis intemerata potestas.
Dardaniae clari, spoliis Orientis onustas
Advexere rates; solius Roma pavebat
Ausoniae ditata opibus: quo tutior esset,
Externas quaesivit opes: spoliavit Iberos,
Assyrios, Numidas, Parthos, nudavit Anubim
Et Tyberim, Nilo, Rhodano Rhenoque bicorni
Pannonicoque Istro, fluviisque ferentibus aurum
Pactolo atque Hebro Medoque explevit Hydaspe.
Et me par fortuna vocat: si praeside regni
Marte legam validas mea sub vexilla cohortes
Hunc ego, quantumvis magni Pax exulis arma
Et meritum non grata premit (nam dissona vero
Ni loquimur, praesens Pacis per compita risus
Armati labor est fructus munusque Gradivi.
Qui tamen hanc peperit per tot discrimina constans,
Ingratam genitor probat inter vincula natam.)
Exilio et tenebris tristem corpusque gravantis
Orbibus implicitum ferri, in mea regna reducam,
Ingens imperii decus, oeconomumque profectae
A patre fortunae: quod enim ultra crescere possit
Se tota huic debet regalis copia gazae.”
31.
Immodica imperii censusque immensa cupido
Gradivi laudem postquam sic fata fuisset,
Ambitio malesana istam sic voce secuta est:
“Fata instant, pereo tristis, nisi grandior ornet
Me cumulus titulorum; quae me prisca vocari
Gloria nominibus multis facit, alget inanis
Vox, nisi quaesitae maiora vocabula famae
Accedant. Resides animos ferrique paventes
Spernit honor dextras, plorans neque pectoris imas
Dissimulat pupilla faces, non caeca superbas
Regnorum quas orbis habet spectare secures
Roboris ignaras nostri, quae nomina mille,
Mille meis possent titulos praebere triumphis.
Me, Macedo, tua fama trahit, tua gloria, Caesar,
Et tua, Pompei; mentem tua, Scipio, laurus
In sublime rapit: vobis dedit Africa nomen,
Armenia, Assyriae, Pontus, prostrata Saguntus,
Atque Numantini cineres sparsere serenos
Nominis aeterni radios, laudumque perennes
Inscripsere notas, victuri praemia Martis.
Par laudis famaeque mihi praecordia calcar
Affectumque fodit; summae petit ardua famae
Non socors animus: vilis stupidusque probatur
Qui sanguis pulchri flammis non bullit honoris.
Marte uti me fata volunt, quo numine solo
In decus et nomen claris ascenditur ausis.
Quae modo pax mundi est, blandiri mollibus aptam
Esse satis notum est animis, sed fortibus hostem.
Pro titulis famaque nihil studiosa valensque
Moliri soboles, fatis praesentibus ortam
Desidiem putet esse deam, quae ignava Gradivum
Expulit atque alio proscriptum detinet orbe.
Ingenii agrestis dea servilisque propago!
Hanc ipsam extorrem faciam! Petere ardua montis
Caucasei cogam! Reduci concedat apertos
Mavorti campos, urbes et rura, serendis
Pro laudum titulis et honorum messe iubebo!”
Haec tulit insana Ambitio; plausere loquenti
Ira et Avarities iunctisque in mutua dextris
Foedera, captivum statuunt exolvere Martem.
Quod pepigere nefas, modico post tempore factum est.
32.
Pax tamen interea niveis devecta quadrigis
Visebat vacuas Martis formidine gentes
Et laetis populorum animis ostendere verum
Laetitiae fontem, Hebraeae de ventre puellae
Emanaturum Numen festiva parabat.
33.
Mos erat antiquo in Latio populisque probatus
Albanis ritus sibi postea maxima sacrum
Quem Roma asseruit, clausas servare verenda
Religione fores, Martis dum libera ferro
Urbs erat et mitis tranquilla per oppida miles,
Tradita bisgemino quarum custodia Iano.
Has centum aerati vectes centenaque ferri
Robora centenoque chalybs munimine clausit.
Ast ubi seu Dacis Numidisque inferre volebant
Martem, aut Hircanos, nigros vel tendere ad Indos
Auroramque sequi Parthosque reposcere signa,
Tunc Capitolina trabea cinctuque Gabino
Insignis, pleno patrum praesente senatu,
Clausa patere dabat stridentia limina consul.
Iste prior pugnas, post ipsa probare solebat
Belli audax pubes: certumque volentia Martem
Aera sonora palam votum populare rogabant.
Longo autem belli postquam lassata furore,
Sed victrix palmisque ducum praelustris, easdem
Roma iterum clausura fores, regnantis ubique
Dat pacis signum: victrici tempora lauro
Praecincti caput, haec iucundi templa petebant
Romulidae lituumque hilari clangore togatus
Aptabat consul ferrata repagula saevis
Postibus et portam trudens aptabat utramque
Tunc certare omnes duros superaddere vectes.
Et centum aeratis limen munire catenis.
Tunc factus populi plausus totamque per urbem
Foeda relegato clamata opprobria Marti.
Bifrontis Iani postremo claudere portas
Contigit Augusto; pacis quo vindice postes
Terrigenis laxare suos dum praebarat aether
Ausonius
* vidit claudi sua limina Bifrons.
Atiadae praesenti aderat tunc ipsa paternum
Pax hilaris stipare latus: prior ille patentes
Concussit valvas iunctimque haerere coactis
Belli ferratis centum dat vincula portis.
34.
Undique compositae secura per otia pacis
Iussus erat mundus describi. Urgente tributum
Victore Augusto, quo Caesare totius orbis
Fluxerat in tabulas numerus censusque Latinas.
Caesareum, cui se victae submittere gentes
Debuerant, etiam, Syriam moderante Quirino
Edictum Iudaea tulit: generisque tribusque
Propria scribendos urbs invitabat Apellas.
Cuique sua notas accedere origine sedes
Ardor erat: captiva suos Iudaea tribules,
Quos habitare prius tribuum sine limite certo
Dispersos tulit; ad propriam gentile referre
Nomen et aera tribum famamque et nomen avorum
Servantes vidit. Genti sua nota cuique
Urbs erat atque sui generis primarius author.
Quaevis
* bellorum post tot discrimina, clades,
Excidia, importata aliis domicilia terris
Postque novos reditus ignota ad tecta paterni
Climatis, authorem stirpisque tribusque tenebat
Posteritas memor, idque aequa ratione Tonantem
Disposuisse patet: cunctis dum nota vetustae
Gentis origo foret, propriam missurus in orbem
Progeniem, titulo carnis de Virgine sumptae,
Davidis sobolem materno ventre probaret.
Stemma suum tunc quisque palam gentemque professus
Implebat tabulas, laeto quas Roma legebat
Auspicio ut rerum domina constaret in urbe
Unigenam Mariae esse genus Davidis Iesum:
Unde sui generis, frustra obnitente protervo
Isacida tantum non agnoscente tribulem
Prodiret secura fides Mariamque Latinae
Assererent vero regum de sanguine cerae.
35.
Ut primùm Romana Ducum parentis Idumae
Movissent edicta lares, cognata remoti
Isacidae iussis cumulabant oppida donis.
Asseris tribui, Tyriis vicina colonis
Caede rubens Pharia, Machabeo robore clara,
Urbs Cadessa fuit, gentis quae nomina libro
Excepit. Beniaminum Bethava notavit,
Luza Ephraimum, Danem numeravit Ioppe.
Progenies Gaddis patriam petiere Saronem
Nomina dicturi. Tabulas Issachar iturus
In Latias Arbelem ibat multusque Zabulon
Natorum clara legione vocabula dixit.
At Nephtalidae Cidissum auxere penates
Et numero et censu. Dorae tribus ampla Manassis
Deposuit nomen. Praeses Macherunte Latinus
Rubenum inscripsit. Litus complexa, per aequor
Ascalis ire potens, urbs quae produxit iniquum
Herodem Simeonidas suscepit et albo
Intulit; et Levi soboles, cui limite certo
Nulla fuit tellus, aliis immixta ferebat
Cum tribubus censum: Iudae generosa propago
Scribebant Hebrone genus, nisi regia Iesse
Quos tetigit cognata domus, quorum inclita regis
Patria Iessigenae signavit nomina Bethlem.
36.
Iosippo ut primum Romani fama tributi
Et populare suas solvendi venit ad aures
Obsequium census Ephrateamque propagem
Stemmatis ad propriam sedem fontemque cieri
Audiit electum Bethlem, pro coniuge partum
Opperiente brevi post tempore (conscia ventris
Delia iam nonum siquidem crescebat in orbem)
Sollicitus tenerae fatur sic voce maritae:
“Feta Tonante nurus, praesenti nuntia brumae
Importuna fero: Romanus nomina Caesar
Nostra petit debentque novum data nomina censum
Et proprios coram tribuum distinguere vultus
Postulat Ausonius qui colligit aera minister.
Bethleme est nobis communis utrique petita
A Iesse genitore domus, quae murice regum
Tecta olim, nunc tecti expers. Illa urbe Latinis
Imperiis nos stare decet: tribus altera quosvis
Sanguinis externos illuc vetat ire nepotes.
Nos vero decimus proavitis sistere tectis
Debebit mensis; te illius propria Phoebes
Quam vereor ne laedat hiems, ignota petentem
Limina! Teque etiam memini dixisse beatum
Divinumque uteri solem sua lumina mundo,
Extremo decimae lunae splendore daturum.
Quae foret – ah! – proprios extra fortuna penates
Divini infantis? Tuque ipsa puerpera posses
Quale inter duros fortassis habere tribules
Obsequium? Talis rerum me terret imago.”
37.
His monitis haeret tacitus, quem pectore multa
Versantem affatur prudens his vocibus uxor:
“Te precor adversos animi componere fluctus,
Iosippe. Augustus dum scribit nomina Caesar,
Divinum paritura dabo terrena gigantem
Si genetrix, agit ista Deo mandante Latinus
Isacidûm Princeps, numerum ut puer augeat iste
Ingentem nactus scribam; qui talis ut esset,
Hic prius Augustum felicem reddidit infans,
Numinis ignarum tanti, cui ista ferendum
Ad censum properat soboles interque nocentum
Scribi hominum turbam splendor divinus anhelat.
Pone metum, Iosippe! Viam, quam tanta potestas
Mandat, solstitiis quamvis brumalibus, ibo.
Ibo, licet nono gravidam iam Delia cornu
Respiciat partusque meos effaeta videre
Promittat, nil iussa moror, nec principis aequo
Imperio obnitor; Deus est, qui Caesare mundum
In tabulas cogente, iubet Bethlemia rura
Visere: qualiscumque meum divina gubernet
Cura uterum, non maesta feram: dabit illa parenti
Et soboli, quantum ipsius suprema probabit,
Quae semper iusta est, rerum adiumenta voluntas.”
38.
Gavisus grato sponsae sermone maritus
Mox iussum meditatur iter triplicisque diei
Gressurus maiore via, quod longa petebat
Excessus mora, solvendi commune quod aeris
Edictum, tum quod tardus dubiusque monebat
Ad propriam sedem reditus certique poposcit
Cura puerperii. Totum ratione sagaci
Evolvit quantumque sua bene providus esse
Pauperie potuit, tales disponit ad usus.
Castibus at cunctis quoniam prohibebat egestas
Esse parem, sua ubi rerum pusilla facultas
Aptari nequiit, matri sobolique paranda,
Ut Virgo admonuit, curis caelestibus addit.
39.
Unde dapes sponsi solitas vitamque petebant
Hortus erat plantis modicus, sed edulibus herbis
Sufficiens tectisque ipsis non dissitus hortus.
Arboribus tenuis subiectum bucula gramen
Et rude carpebat pecus: inde domestica Ioseph
Auxilia et parcum mensae vectigal habebat.
Bos etenim grato distendens ubera passu
Butyrum cum lacte dabat, vel lacte coactos
Caseolos: aurita pecus seu ligna tepenti
Importando foco tenuisque annona rotatis
Cum fuerat subigenda petris, non grande subibat
Pondus et altricum remeabat baiula frugum.
Praecipuum vero proprii fortuna laboris,
Malleus et culter, runcina, dolabra, securis
Iosippo vectigal erat pretiumque fabrilis
Quale laboranti poterat contingere lucri,
Aeris tota fuit regalis copia tecti.
Accessere tamen census, quos regia Virgo
A docta quaerebat acu; licet ille novarum
Vota fatigaret nuruum labor, attamen aeris
Parva legebatur merces, divina puellae
Fila et Virgineae non aequans segmina telae.
His tamen exiguis operum proventibus aequus
Aedis erat capitum numerus: materque faberque
Tota domus duo sunt: iidem parentque iubentque.
Caelica venisset dum Virginis integra matris
Ad cumulum proles, quae dum feliciter ivit
In numerum, non auxit opes, sed amare repertam
Matris egestatem facilis; quin fluxa bonorum
Ludibrium quam vile esset fortuna, docebat.
Huic tamen accessit Domui: peritura deesse
Cui voluit si dona Deus; cumulavit egenos
Divinarum ampla Charitum ubertate penates.
40.
Hic si ficta iuvat veris componere: pauper
Baucis erat quoque grata deis gratusque Philemon
Pauperie, thalami nexu, probitate, pudore
Ac aetate pares paupertatemque ferendo
Effecere levem. Postquam admisisse supremos
Postibus angustis, stipula cannaque palustri
Protectis, humiles mortalis imagine vultus
Concessit sors laeta Deos. Ubi mersa paludem
In luteam de monte vident, quae sicca stetere
Tecta prius, spectant proprii pia limina tecti
Et superesse stupent aliarum labe domorum.
Illa vetus dominis et iam casa parva duobus,
Vertitur in templum. Pelignus talia vates
Dum commenta dabat, veram Iudaea parabat
Commenti formam: minor ipso est fabula vero.
Virginis haec eadem nam sedes parva, volucre
Vertitur in templum, non carnis imagine falsa
Aeterni postquam facta est domus hospita Verbi.
Hanc, inopes quondam, caeli de monte iugales
Conspexere pii vacuas migrare per auras,
Aspera dum cernunt aliarum fata domorum
In cineres vertisse trabes Martemque propinquos
Incendisse lares. Manet illa aevumque manebit
In reliquum: lateres nudos cinxere columnae,
Cultaque votivis nigrescunt limina flammis.
Artant dona tholos, stellis laquearia fulgent,
Gemma tegit postes aurataque tecta videntur,
Caelataeque fores adopertaque marmore tellus.
Quaeque prius pauper, regum nunc dives abundat
Muneribus domus et summis se molibus aequat,
Reptantesque ruunt illius ad oscula gentes.
Numinis haec meruit digna mercede recepti,
Baucidis et fictas superare Philemonis aras.
41.
Cum propria postquam fuerat luctatus Ioseph
Pauperie, Latiis nec iusta numismata iussis
Suppeterent, tamen ille viae se credere certus
Hoc statuit pigramque bovem rudiusque tributo
Permutare pecus, quamcumque immiserit ultra
Axe Deus perferre lubens cum coniuge sortem.
At divina uteri mater nonae indice lunae
Certa nec aethereo ventris momenta docente
Aligero monitore carens, prope temporis esse
Illius spatium quo caelica prodeat alvo
Progenies, abitura parat quae lina tegendo
Artandoque inter telarum vincula nato
Quaeque suos usus tunc sunt habitura reponit.
Iamque aderat quo sede dies exire paterna,
Seque virumque remota procul petere arva monebat,
Cum vacui curam laris ingentemque latentis
Prodigii sedem terrena volentia numquam
Dimitti qua membra Deum subiisse tenebat
Tunc occulta fides, cognatae stirpis Abramo
Tobia genito patre commendasset Ioseph,
Urbe migrat propriisque notat vestigia plantis.
Nulla etiam gravidi Virgo fastidia ventris
Passa, per Isacios ibat laetissima colles
Plena Deo mater. Sed ubi fortasse labaret
Planta, vehi tardo coniux orabat asello
(Hunc etenim torvamque bovem praesentis agebat
Servitii pretiique fidem) pressitque modestum
Interdum pecus, oranti non dura marito.
1.
Tertia Phoebeos ad frena redire iugales
Memnonius Ganges et Arabs aspexit Eous,
Iosippo propria postquam de sede profecto
Simplicis hospitium lucis Solymaea dedisset
Religio. Petit immodicam congressibus urbem
Et templum portante Deum cum coniuge sponsus.
Summa fuit templi ratio, quo cordis utrumque
Urgebat calor: exiguis promentibus ingens
Obsequium donis sacraeque morantibus aedis
Parte humili, attonitis templi nova reddita mystis
Vox fuit, arcana prorsus de sede, supremo
Ex adyto: “Bethlem gaude, primoribus una
Ex populis tellus: ex te prodire videbis,
Qui Dux augustas premat Israëlis habenas,
Initii gnaro cui non egressus ab aevo.
Ille idem in censum properat numerumque Latinae
Lege potestatis.” Praecepta tribulibus aures
Vox tenuit mentemque pavor sensumque relatae,
Communis tribuum, stat vocis habere cupido.
Fit populi murmur mystes aperire rogantis,
Quid fati vox ista ferat: sed clarus egeret
Qui nullo est praesens, referunt, interprete sermo.
Messiam, dixere, sui documenta parantem
Adventus, misisse istam, ne ignotus adesset,
Isacidis famam. Sed qui magis apta reservat
Indicia, ingenti cum maiestate verendus,
Augustumque latus Solymo observante senatu,
Stipatus populis et tanto principe dignae
Robore militiae septus regnique toparchis,
Praeferri solitas volet a lictore secures.
Hic laeti gestire omnes plenamque Monarchae
Vicino spondere fidem; tum ferre Tonanti,
Iam prope spectando coram pro principe, laudes.
2.
At ferus Herodes, cuius cito venit ad aures
Vox populique fides pectusque; illata momordit,
Quod dextra hunc fortem, iusti quod lege severum,
Cui femori est ensis, cui pectus aheneus ambit
Iustitiae thorax, torquet Polycletide virga
Aequius, ipsius quod sit quoque regula recti,
Quod digitis sceptrum. Contectus casside frontem
Iudicii recta librat terrena staterâ
Atque parem mirando operum molimine, dicunt,
Esse Deo. Hebraeis promissum fascibus aiunt
Fata, nimis Solymae, populoque haerentia fata.
Intremuit iustum metuens Heroa tyrannus.
Novit enim Solymi possessor iniquus honoris
Quod gemino nec Phoebo aether, neque regna duobus
Regibus aequa satis, vel tunc mage, pectore quando
Adverso vitiis unus, virtutibus alter
Praestat et oppositis regnum moderantur habenis.
Haec et plura animo versantem et plura timentem
Deserit Herodem timor et praesente superbus
Imperio fingit se nil ventura vereri.
Callida sic regum sunt pectora, velle videri
Impavidos cum plura timent, et fronte serena
Emendant, obscura tegunt quam nubila mentem.
Fata, rudis veluti, Herodes nocturna popelli
Somnia deridet. “Quis” ait, “mihi regna protervis
Eripiet signis? Propriae si pellere regem
Externum nequeunt vires, mihi Romula pubes
Praesto est Augustique potens et amica voluntas.
Quae regio est missura ducem, quem Dardana virtus
Non premat et validae non occupet horror Idumes?”
3.
Sed Virgo et voces adyti et diversa ferentis
Excipiens populi sensum taciturna latebat
Atque ipso praegnans Duce, quem Iudaea petebat,
Isacidis ignota parens. Nec prodere sese
Sustinuit sapiens Virgo, sat gnara superbum
Indigenas sperare Ducem quem mater opumque
Regnorumque potens utero regina tulisset.
Intacti vero referentem pondera ventris,
Propria mendacem cito condemnasset egestas.
Ut taceam insidias et regis barbara semper
Consilia Herodis, melius quae posse silendo
Effugere indemnemque uterum praestare, sciebat.
“Tempus erit, mea quando nihil valitura iacebunt
Auxilia et mulier regis conatibus impar
Caelestes poscam curas” aiebat, “opemque
Maiorem humanâ sobolis tutela vocabit.
Nunc exile tuae, Deus, irradiare memento
Ancillae pectus mentemque, ut nutibus illa
Aequa tuis semper, celsi super ordine sistat
Consilii, placitoque orbem moderante quiescat.”
4.
Ut satis indultum votis, excedit uterque
Delubro coniux: Bethlem suspirat uterque.
Urbem hanc pollentem rerum paradison amoena
Temperie Iudaeus habet. Par credita nulli
Est tribui ubertas: quovis sub sidere tellus
Florida, continui plaga veris, odoris inanes
Festiva hortorum facies non sustinet auras.
Haec mage flava Ceres, praestantior arva Lyaeus
Occupat et pressis melior despumat ab uvis.
Hic orituri olim terrena e matre Tonantis
Praescia, communi ne vultu occurreret, omnem
Explicuit festivi oris natura decorem.
Hic regum domus, hic patria est et stirpis origo
Iessiacae, hic prima postremus origine fructus
Nobilior: proprio hic manavit purior unda
Fonte, sua melior venit propagine botrus,
Postremo matris generosius ubere nectar
Profluxit, quia virgineum; de matre virilis
Flammae experte viro venit vir fortior omni,
De foeda stirpis specie speciosus amoris
Surculus exivit, locupletior omnibus infans
Stemmatis extrema de paupertate refulsit.
Fortunata domus tali completa triumpho,
Fine suo, quam authore sui felicior aevo.
Regum prima domus, quam si postremus honoris
Sublimavit apex, cuius finivit elenchum
Verbi immensa eadem, mentis quae effata paternae
Complet maiestas. Generis Iessea venustas
Ultima: postremam stirpis sortita coronam
Frons immortalis, cuius finale suorum
Praeteritas regum non fert diadema ruinas.
5.
Nunc, Bethlem, laetare! Tuis iam postibus haeret
Admittique suis Davidis postulat heres
Non falsus rectis: aperi tua limina, Bethlem,
Iesseumque datis portis admitte nepotem!
Proh dolor! Immitis Bethlem, crudelia tecta!
Infelix regio, tantus tibi spernitur hospes:
Reicis urbe sua depulsum ad bruta Tonantem.
Iosippus siquidem Solymis digressus ab oris
Molle legebat iter facilique labore diurnum
Nactus Ephrataeis labens sub moenibus astrum
Hic sibi quaesitum doluit commune negari
Hospitium. Supplex orat vergente pudica
Ad partum sponsa et tecti quodcumque precatur
Neglecti vacuum stabulique exile vel antri
Deserti spatium, sed ubique immitia supplex
Orator responsa tulit. Demum urbe recedens
Numinis arbitrium sic disponentis adorat.
Non procul urbe ipsa, veteri sublustris hiatu
Iosippo deprensa fuit praesentibus apta
Visa malis statio: speluncae imitata figuram
Et spelunca fuit; qui tunc melioris egenus
Hospitii, reduces Phoebi excipiente quadrigas
Oceano; nullo dignatis hospite, proli
Divinae aptatis (huic servabatur inanis
Illa specus) Boreae flatus vitavit in antris.
Speluncam faber ingreditur pecudumque duarum
Servitium gravidamque tegit specus una puellam.
6.
Nox erat et varios vultus telluris opacae
Vix dederant tenues caeli discernere stellae;
Umbra antri sed maior erat, quod nulla subire
Vel modica externae possent ludibria lucis.
Vir parvum ut strueret collectis frondibus ignem
Ignis abest. Postquam nigro commissa mapali
Uxor erat, volat ut potuit repetitque propinqua
Hospitia et modicae deposcit semina flammae.
Ut sibi concessus torris, cum munere laetus
Ad stabulum celeri vertit vestigia planta.
Ardor ut illatus specui, ramalia sparsim
Iosippus proiecta levat, cremiisque per antrum
Deprensis motâ Vulcanum suscitat aurâ.
Ut flamma effulsit, deserti apparuit atra
Effigies antri pecorumque boumque per imam
Fusa loci faciem vestigia foeda iacebant.
Inde statim patuit, species quod bucera vili
Haesisset tecto, ut faeno praesepe refertum,
Et veluti disiecta vagè stramenta notabant.
Vir pecudi adductae gaudens non deesse relicti
Graminis et palearum escam, grave olentia tecti
Protinus aptatis everrit pondera ramis.
Purgatoque loci spatio, quod straminis illic
Repperit, ad fessae componit strata maritae.
Illa tamen durum sponsi spectare laborem
Difficilis, non mansit iners, nec deside prompti
Auxilii dextrâ; retrahit neque vilibus aptum
Obsequium curis, tolerans et fortis in omni
Fortunae congressu, animi plenissima Virgo.
Dura velut validis tentata sub ictibus incus
Ignivomis ferri studiis immota resistens,
Dum chalybis pondus tolerat fabrûmque lacertos,
Regum delicias maiestatisque coronas
Fabricat, imperiique et honoris signa: superbi
A molli numquam veniunt incude labores.
Talis erat Virgo, talis Iosippus, honores
Promeriti aeternos, nec non sublimia nacti
Casibus ingratis animi pro laude trophaea.
7.
Ut tepefacta foco mediae nox humida brumae,
Et rude correctum spelaeum hiemisque repulsus
E membris rigor et multam iam sidera noctem
Errassent, urgere graves sopor incipit artus.
Concessura velut somno sua lumina mater,
Stramine consedit, cubito cervice reclinis
Supposito. Pressa duplici quoque luce soporem
Visa pati: natura leves admittere somnos
Cogere forte nurum potuit, natura sed altos
Virgineae mentis nequiit prohibere volatus.
Debuerat modicam membris praestare quietem,
Numquam animo: procul est, ut mox paritura sopori
*Pectoris immodicas potuisset subdere flammas.
8.
Segnis adhuc aberat, noctem quae parte secaret
Hora pari et medio nobis adversa diurnam
Climata respicerent gradientem tramite luce,
Qui nobis vero summae caliginis index
Est Phoebi ascensus, cum membra prementia stratum
Figit humi genibus Virgo, praesaga propinqui
Numinis; reliquas una prece colligit horas.
Nox caeli medium cum iam prope curreret axem,
Ex antro caelum fieri videt atque sereno
Sole magis rutilans spelaeum seque beatis
Agminibus cinctam obstupuit. Raptoque supremas
Ad sedes animo, Numen videt et divinae
Fit praesens Triadi: Patrem Prolemque tuetur
Atque Deum quem spirat amor communis adorat.
Hic propriae sobolis conspexit hypostasin aevo
Mole nihilque ipsum quod circumscriberet, una
Maiestate parem reliquis. Tum plenius omne
Susceptae sobolis fatum casusque futuros
Edidicit meliusque afflatis vatibus hausit
Divinum lumen; maior quoque mentibus ipsis
Aethereis est venturi data copia veri.
Nec mirum: decuit siquidem superaret ut alta
Reginae addictos matrisque scientia servos.
Notitia crescente faces mentisque calorem
Auxit et aeternis arsura incendia flammis.
Hic proprium vitae cursum fatumque legebat:
Hic gladios, hic mucrones, hic mentis acerbos
Quos olim passura fuit spectabat agones.
Laetitiae sed magna fuit tunc causa dolorum
Cernere diluviem: placitumque est Numinis ultro
Amplexa et gaudens, nullis mucronibus impar
Ad quaecumque patens exponit vulnera pectus.
Hac habita rerum specie, torrentis et instar
*Virgineo raptim fusis in pectore caeli
Deliciis utero prodit pulcherrima Verbi
Progenies, qua maiorem prius edere Numen
Rerum infinitis non quiverat argumentis.
Terrarum, caelique décor, promissus ad orbis
Imperium princeps, nullo non maximus aevo,
Virginea matris parvus puer exit ab alvo.
9.
Hic velut e somno evigilans sibi reddita Virgo
Non aliquo puri partus concussa dolore
(Nam veluti speculum splendor, sic ista parentis
Viscera transivit soboles, vel graminis imber
Innocuus, vel floris odor qui surgit in auras
Inviolata horti specie), sed Numinis ore
Aspecto felix, postquam remorantibus undis
Virginea explevit divinus pectora torrens
Siccatoque ruens lucis stetit impetus alveo,
Compages veterem sensum terrena recepit.
Utque prius fuerat, gemino se poplite curvam
Repperit atque stupens in vilibus invenit herbis
Fusum utero coram gelidos torquere Tonantem
Artus maternoque oculos componere vultu.
10.
Nunc ego divinas matris qua dicere flammas
Voce ausim, quo arcana sono complectar amoris
Prodigia? Aethereae minus hac arsere profectae
Ad visenda hominis Verbi cunabula mentes.
Non ego, si linguae centum sint oraque centum,
Sintque mihi centenae animae, vel vertice laeto
Nectat adoratas et Smyrna, et Mantua lauros,
Non mihi si Phoebus cytharam, describere viso
Quae fuerint, Virgo, tibi corda calentia nato,
Sufficiam: sacro mater mirabilis aestu!
11.
Hic ubi se nimio cordis correpta calore
In sobolem effudit genetrix, quae Virgo priore
Attulit ad partum curâ, dare tegmina membris
Linea festinat; sed quod leviora putasset,
Nocturnam arcebat proprio velamine brumam
Admovitque sinum puero cordisque dedisset,
Dum sibi dissecto licuisset pectore, sedem.
Mater erat: sed quae mater? Date nomina, matres,
Quarum soli utero totus se debeat infans!
Nulla venit, cedunt omnes. Mihi sola relicta est
Quae Virgo est mater: totam sibi postulat ista
Una parens sobolem, nulli fecunda marito,
Cui pars accedat prolis patrisque potestas.
Una sibi totum genuisse puerpera natum
Creditur haec Virgo; totum si possidet una,
Totus amor prolis non est divisus ab una.
Plus amat una istum quaevis quam femina natum,
Plus dedit una isti siquidem quam femina nato,
Naturae hic amor est. Sed cui praeluxit amori
Gratia, caelicolûm quivis est spiritus impar.
Talis amore parens natum fovet: evehit istas
Immodico nisu natura et gratia flammas.
12.
Matris ubi gremio tepefactis incubat infans
Divinus membris, animis hunc talibus orsa est
Affari genetrix: “Proles aequaeva Tonantis,
Nunc etiam modicae soboles pulcherrima matris,
Ah quantum praesens facies tua distat ab illa,
Quae modo divini gremio splendere parentis
Visa mihi est? Summa quem maiestate verendum
Aspexi et colui, quamvis praesentis adorem
Hos quoque mente pari vultus, tamen abdita membris
Maiestas, nobis facie quam dispare fulget!
Una eademque hora stipulas stellasque prementem
Terrenaeque sinu matris gremioque rigentem
Aspicio modo te magnum, cui nulla valeret
Componi moles, sint caelum aut sidera, vidi.
Nunc modicum et qualem brevitas palmaris adaequet
Intueor, quem rapta Deum cui Patris origo
Aeterna est, nunc vero hominem, cui aegra recensque
Est matris caro. Nunc humili vilescis amictu,
Astrorum solisque decor patrisque venustas.
Te felix mater! Sed tu felicior esse
Matre alia quavis poteras: ut vilior esses
Sum tibi lecta parens, immensa ô lucis abyssus!
At quia sic placitum Patri pretiumque superbi
Ponere pro culpa tam grande decebat Adami,
Consilium sublime sequor, neque pigra tuorum,
Nate operum summo genetrix occurro labori
Meque humilis servae fidei pro viribus apto.”
Talia dicebat genetrix, assurgere plures
Cordis in affectus pluresque accendere mentis
Docta faces, quas nec socors, nec languida tentet
Musa sequi: superos ea cura fatigat olores.
13.
Virgineae vero monitus cum voce maritae,
Vagituque sacri infantis didicisset Ioseph
Grande puerperium, tenui quo lassa remotus
Membra dabat somno, velox assurgere strato
Accurrit pronusque legens humana Tonantis
Ora, pios animi tacitus non sustinet ignes.
Suspirat flexoque genu flexaque repostum
In vili stipula Numen cervice tuetur,
Et palmas ferit et puerum demissus adorat
Et sic ore refert: “Ades ô aeterna propago
Et soboles immensa Dei! Tam paupere strato
Figere et exiles quem cogere quivit in artus
Terrigenum vetus error. Ades promissa iacentis
Spes Iudae! Quantum stupeo, sublime salutis
Consilium nostrae! Stygias tibi frangere culpae,
Ah, duras nimium stat paupertate catenas.
Isacidûm Dux natus ades, rupturus aviti
Servitii crudele iugum. Mea se tibi, magne
Pectora subiciunt, infans, dicique beatus
Tunc potero, quoscumque tibi si rectus ad usus
Inveniar poscesque meos servire labores.”
Haec et plura tulit Iosippus et inde pudicae
Observat voces, si quas daret ore, maritae.
14.
Interea Aligeri medium sub noctis opacae
*Curriculum secreta novi miracula partus
Per campos vulgare hilares, pastoria primum
Procurant gratos audire mapalia cantus.
Est a turre gregis regio cognomen adepta,
Laeta soli facies, tellus vestita benigno
Cespite, villoso pecori qui dulcia profert
Gramina et intonsa laetum praecingitur herba.
Molle pecus, positis coram grege frondibus, acto
Ad fetum lanâ variare peritus Iacob,
Sudatis socero pactis pro duplice ternis
Coniuge servitii lustris, post bina reversus
Connubia et geminas uno de patre maritas,
Hic ductas collegit oves pavitque superba
Arte coloratos sparsis ramalibus agnos.
Hic bibitura pecus saturo iam ventre placentem
Praesto erat ad lympham, qualem de fonte petitam
Vitrea ducebat Doris gregibusque patebat
Appulsis humili ripa, quae sidere quovis
Sufficiens subter stratis manabat arenis.
Tunc etiam divina uterum ponente puella,
Non fuit haec ovium fidis inamoena magistris
Ad pecoris pastum regio, nec avara prioris
Floris erat tellus, cuius vicinia Bethlem.
Errabant per prata greges, custodia quorum
Tityrus et Corydon, calamosque inflare Menalcas
Non simplex; aliisque prior pastoribus Aegon.
Mane per apricas, queis forte pepercerat, herbas
Bruma levis (tunc solstitium brumale vehebat
Imbrifer Aegoceros) intonsae vellera, laetae
Ducebantur oves et nota cubilia velox
Reddebat contra nocturna pericula vesper.
15.
Tempus erat quo nox medium superaverat axem;
Et tenuem, quovis facilem rumore fugari
Languida pastorum carpebat
* turba soporem
Cum tactas resonare cheles ductosque per auras
Exultare choros rutilaque micantia luce
Agmina mirantur taciti et cervicibus altùm
Porrectis, spectare eadem redeunte per orbem
Motibus oppositis sese glomerantia gyro.
His visis trepidare greges, trepidare magistri
Ipsi ovium, donec summa formidine pressis
Pelleret his unus terrorem vocibus Ales:
“Custodes ovium, turbatas ponite mentes!
Laeta fero, totum oblectent quae nuntia Iudam.
Huic promissa olim partu prognata recenti
Est soboles. Urbs vero huius Davidica Bethlem
Hospitium natale Ducis: properate volentes,
Ite citi, bona turba, viri, vicinaque Bethlem
Festinate hilares ad moenia. Proxima regem
Hic vobis spelunca dabit tenerumque maritae
Virginis ostendent vobis praesepia natum,
Quem stringunt humiles, plebeia vincula, panni,
Numinis augustam prolem.” Sic dixerat ille,
At comitum spectata phalanx uno incipit ore:
“Duratura almo semper sit fama Tonanti,
Et bona quos potis est homines laudare voluntas,
Pax repleat!” Plaususque dato per inania motis
Ad sua veloces remearunt sidera pennis.
16.
Tunc propior exurgit Corydon, cui maior ovilis
Copia centenique suis sub matribus agni
Balabant: centum mixti iunicibus ibant
Alta sequi dociles pingues armenta iuvenci.
Hic socios et adhuc lecto remorante supinum
Advocat Aegonem, fato cui nuper ademptus
Grandaevus genitor Mopsus non pauca relinquit
Bucera passa iugum capita; ut se quisque tepenti
Proripit e strato, attoniti stupidique recenti
Prodigio, quid habere velint moneantque requirunt.
Quid clarus de nocte dies signatque sereno
Quid maius quoque sole iubar splendorque, reposcunt.
Ut primum collecti animi, mox agmina quisque
Caelicolûm spectasse refert, memorantia natum
Hebraeis promissum ingentem Heroa suasque
Ad cunas, illos superûm sermone cieri.
Omnibus ire statim calor est omnesque petendam
Bethlem et divini censent praesepe puelli.
Post alios vero senior sic voce profatus
Est Aegon: “Nobis, socii, quodcumque per umbras
Spectari licuit, non est sine Numine signum.
Nec vacuum est quodcumque monent caelestia noctis
Gaudia promissi partum referentia regis.
Et memini, non mentis inops, mihi saepe locutos
Maiores pecorum doctosque aetate magistros
Adfore mox tempus, caeli quo cardine verso
Siderei pateant postes deturque videri
Iudaeae sperata salus seque imus Olympo
Misceat et veterem luctum novus exuat orbis.
Ille idem vatum tabulis signatus ab urbe
Fertur Ephrataea fatis authoribus Heros
Venturus: parete viri, caelestibus acti
Prodigiis notoque solo notisque viarum
Flexibus, illustrem Davide invisite Bethlem,
Segnities nec nostra fidem condemnet, eamus.”
17.
Moti omnes dictis et protinus ire parati
Stant animosi omnes, velut acceptura patentem
Solvi ardet cum turba canum venatica praedam.
Delecti plures: annis prudentior Aegon
Et Corydon aetate pari; labentibus annis
Iam propior Daphnis geminique ivere, Menalca
Patre uno partu Sara Hebronitide nati,
Primus erat Thyrsis, formosior alter Alexis.
Et Lycidas ibat, pastorum nota voluptas:
Seu calamos inflare leves, adhibere foratas
Seu inter posito voluisset carmine buxos,
Gratus erat Lycidas; posito seu fallere cantu
Aestivas vellet platani sub frondibus umbras
Argutoque rudes sermone ciere cachinnos,
Doctus erat Lycidas: si Phyllida Thyrsin amantem
Luderet et Galateae iras moresque referret,
Aptus erat Lycidas ea ruris ad otia pastor.
Constituit reliquos cum fratre praeire Palaemon;
Frater erat Dorylas, annis crescentibus ambo
Silenusque pater, quos praeter (nomina vero,
Cur factum ignoro, mihi non suggessit Apollo)
Tres fuerant alii, proprio sine munere nemo:
Pars lactis sinum, massam pars lacte coactam,
Pars etiam tenerum subtractum matribus agnum.
18.
Laeti ibant omnes; necdum apparebat Eoa
Parte poli, roseo perfusas lumine coniux
Tithoni reserare fores, cum moenia pastor
Nota videt, sed quod nullus sibi nocte pateret
Ingressus, clausis errant per compita portis.
Dumque ibi pastorum vario se tramite turba
Divideret, flammam attoniti videre micantem
(Vel caeli fax una fuit, vel flammifer Ales)
Incultam signare specum. Quo lumine moti
Conveniunt unaque domum quam visa notabat
Lampas, laeti adeunt omnesque patentibus antris
Succedunt. Ibi Iosippum cum coniuge nixum
Genua vident pignus votis caeleste colentes.
Iosippi matrisque fidem cultumque secuti
Pastores, humili promunt sua poplite curvi
Obsequia et prona puerum cervice salutant
Et caeli regem, et Dominum Israëlis adorant.
Pastorum vero prudens sub corde volutat
Obsequium Genetrix et nescia profluat unde
Credulitas peregrina, stupet fideique requirit
Rure satae authorem. Verum testantibus astris
Una omnes didicisse ferunt, natale puelli
Principium: pannos humiles, praesepe, locumque
Desertosque lares subitoque volantia iussos
Ad notam vertisse, aiunt, vestigia Bethlem.
19.
Mirante astrorum studium curamque parente,
Quod sua non solitis iam prodere viscera signis
Inciperent orbique datam vulgare salutem,
Munera de calathis promunt corbesque resignant
Vimineos: pecorum fructus, agrestia dona,
Balantumque duplex matris raptum uberibus par
More humiles servos, gestusque imitante clientum,
Miranti tribuunt matri. Tum vocibus istis
Cunctorum senior sequitur data munera pastor:
“Magna parens, alia neque enim te voce referre
Fas mihi, quae tantam terris enixa salutem,
Augustas inter maior celebrabere matres!
Haec dona tibi damus: pecorum ne despice parvos
Fetus agrestesque dapes. Nisi bruma rigeret,
Plura tulissemus ruralibus edita ramis
Germina: ferventi nobis est uva racemo
Praecoqua et apricis sunt fraga frequentia clivis,
Sunt cerasa et pomi species insigne rubentis;
Multa coronatum sunt mala gerentia florem
Et succum inclusis dulcem stillantia granis:
Hos aliosque tibi matrum dignissima fructus
Ferre vetabat hiems, nobis neque poma molestae
Quae fuerant brumae plus commendata supersunt.
Quod ferimus, genetrix, metiri nolo pusillis
Obsequium donis; etenim si pectora spectas,
Magna damus, quia tota damus. Tu protege nostras,
Mater, oves; nam magna tibi de prole potestas
Imperiumque venit: te nostra Palilia posthac
Laeta ovium fetu, votis et carmine dicent.
At tu, parve infans (ad quem sua lumina torquens
Rettulit haec Aegon) terris mutare superbas
Astrorum dignate faces, ne despice vilem
Obsequii cultum, cum quo tibi nostra sacramus
Aeternum corda; et magnum te dicere Pana
Propitium pecori volumus, pecorumque magistris.
Tu vero (Iosippo humilis fari incipit Aegon)
Et pueri et matris fortunatissime custos,
Cui utriusque potens praesto fluit impete magno
Gratia, sidus eris nobis illustre, salubri
Pestiferas radio pellens ab ovilibus auras.
Ne pecori noceat scabies, ne Sirius herbis,
Haec tua erit virtus tuaque ista potentia Ioseph;
Nam memini, genetrix isto
* te nomine dixit.”
20.
Haec Aegon ubi dicta dedit, grata ora resolvunt
Et socii vocemque piis affectibus addunt,
Prout fas cuique animi tacitum proferre calorem.
His dum se cuncti exercent, iam sparserat orbi
Eoas Aurora faces laetusque sereno
Instabat iam sole dies et ovile petebat
Custodem pro more suum, cum providus Aegon
Discessum indixit sociis; qui cedere tecto
Velle videbatur primus, sed lentus abibat.
Hos Virgo et sponsus, postquam data munera grati
Extollunt, divina animis et voce precati,
Ad pecoris curam possessaque rura remittunt.
21.
Sidereo genetrix sobolis laetissima vultu,
Pastorum iucunda fide, donisque levatâ
Pauperie; petrae legale subire periclum
Innocuam prolem cultri praesaga dolebat.
Isacii ritus olim sancita iubebant,
Postquam utero natus Phoebi iubar hauserit infans
Bis quater e mersis Moseâ solibus uti
Ad vulnus petrâ maribusque virile ferire
Praeputium patrisque datam cum semine labem
Sanguine diluere et carnis lenire furores.
Conscia sed puri partus nulloque receptam
Traduce progeniem, Virgo sua viscera novit
Non hac lege premi; nec quae famulantia stringunt
Servitia, artari valeat sub legibus author.
At quia forma humili non dedignatus herile
Occultare genus, patrio quod ducit Olympo
Filius, agnovit mater non impare servis
Hunc ratum servire iugo, diuturna paratum,
Libertate sibi dempta, iuga solvere Iudae.
Subicit infantem cultro primamque Latini
Sanguine divino lucem discriminat anni.
En tibi, Roma, novus scribi quo murice Consul
Postulet, Hebraeo fusus spectatur in antro!
Si tamen istius pretium tibi vile cruoris
Creditur, adveniet tempus cum sanguinis isto,
Non modo conscriptos laetaberis imbre Quirites
Perfusos primas anni signare Kalendas;
Idem divinus fieri petet iste tuorum,
Nobilior Tyriâ dominorum purpura, sanguis.
22.
Legalis ritûs accitus ab urbe minister,
Vicinum cultro armatus pervenit ad antrum
Impiger et Mosea acie non degener uti
Levites. O corda prius scissura parentis
Lex, quam membra sui nil tale merentia nati!
Perge tamen, Levita sacer, legisque cruentum
Munus obi: felix nimium, si quem tua tangit
Cultri acies, acies cordis conversa sequatur.
O dignus caeli culter, quem sidera primae
Lucis, inocciduo semper splendore coronent!
Sed minus est quod stellae ornent, quem clarior Agni
Virginei pinxit maiori lumine sanguis.
23.
Effusum pueri sequitur pro more cruorem
Nominis auspicium. Mater, quod nuntius Ales
Grande tulit caelo iussitque imponere nomen
Tale dedit sobolemque illo signavit IEsum.
Mellea, qua totus cultri consumptus amaror,
Haec Mariae vox dicta fuit iamque acre doloris
Moseum nil marmor habet sublataque legis
Asperitas medico quod IEsus stillat olivo.
24.
Iosippus vero, visa est cui pauperis antri
Digna minus facies, tantus quo degeret infans;
Deffectum ut curae tutor noxamque caveret
Desidiae, modicos studio quaerente penates,
Urbem saepe petit. Fructu sed semper inani,
Depulsusque redit cive excusante referta
Hospitia et modicum pretii indignante tribulem.
Iamque revertendi cupidum tectoque iugali
Flagrantem, census tantum quem pendere caesar
Iusserat Augustus pretii popularis egentem,
Sollicitum tenuit: quem sufficiente putabat
Expositae venum pecudis componere lucro.
At venale sui pretium non quivit egeno
Reddere Iosippo pecudum par: copia vilem
Fecit et ignavam emptores accersere mercem.
Sed fatis actum est, ne bos venerata Tonantem
Plebis inhumanae fortasse subesset iniquo
Servitio et Mariae vector prolisque beatae
Cultor non miti Domino serviret asellus.
Unde aliter censum divinae provida mentis
Ecce per Eoos submittit cura Dynastas.
25.
Incola odoratae locuples et messis et auri,
Memnoniae telluris Arabs radiare stupebat
Axe novum, terris visum non hactenus astrum,
Occiduam radiis quod respiciebat Idumen.
Stella novae lucis nocturno pulchrior ibat
Aethere, quam plenae perdentis cornua lunae
Lampas et ad flammas solis manifesta vibrabat
Lumina, Phoebeo liquida face clarior auro.
26.
Quae fugit humanos vultus speculique superbas
Ferre acies invisa potest, confinis Olympo
Empyreo est regio: sed quantum ascendit ab ipso
Ultima convexo noctis per sidera Noto,
Sede beatorum tenus est immensa, nec ullo
Conatu dimensa oculi, quae Numinis usque
Semita procurrit solium, Divûmque penates.
Multiplici sole, innumeris micat ignibus omne
Hoc spatium; immanis stellarum haec pompa beatis
Pervia caelicos: natura, mole, nitore,
Ordine conveniens aeternae moenibus urbis,
Cui memorata nitet flammarum immensa vorago.
Hinc siqua interdum nobis nova sidera fulgent
Attonitis caeli studio pollentibus, adsunt:
Quae postquam ignotae lucis novitate stupentes
Fecere Uranidas, subducto lumine gaudent
Ad sublime magis spatium caelumque reverti.
Inde faces famulas reor advenisse faventem
Spectatas stipare Iovem Mediceaque quatuor
Lumina: pro lucis modico, nisi forsitan aegram
Pupillae fugere aciem non visa, priusquam
Illorum ad facilem aspectum sollerte parasset
Ingenio Etruscus speculi adiumenta repertor.
Inde tamen venere illae, quae pectus Oloris,
Quae matrem Andromedae, quae Ophiuchi reptile sidus
Ornavere faces: quae post sua prodita terris
Lumina molitae reditum magis alta polorum
In spatia, humanos oculi lusere labores.
Inde etiam (neque enim certum est tellure vaporum
Hanc nimia pallere facem) si quando protervum
Vult hominum genus ense Deus poenisque ferire,
Lividus egreditur flammisque minacibus ardet,
Dicturus caedes atque horrida bella cometes.
Hic reliquos inter, Soboles quos Numinis ignes,
Cum caelum veluti pellem extendisset, in illo
Aetheris accendit vacuo sua fata deesse
Signantem stellam. Flammis ex omnibus unam
Nam passus stellarum opifex, hanc iussit in ista
Stare olim mutanda imis regionibus aethra.
Impressitque sui speciem: praesepia, panni,
Ipse infans hic lumen erat: concedere terris
Hoc voluit caecisque ostendere gentibus astrum,
Divinus materno utero cum prodiit author,
Ut caeli studiosus Arabs, dictante recenti
Sidere mortales Verbi deprenderet ortus.
27.
Chaldaei, cui mula loquax oracula vatis,
Memnoniis celebrata plagis, natale ferebant
Principis Hebraei signum, cui tota subesse
Debeat Isacidûm tellus, illustre futurum
Sidus, Iesseum designans luce monarcham.
Memnonidae aspecta radiante per aëra stella,
Gentilis subito vatis meminere, ferentes
Quem longa Isacidum series suspirat avorum,
Hactenus invisam regem protendere flammam.
Prae reliquis ternos, omni ex Oriente, peritos
Excivit nova stella duces, qui grande laboris
Atque viae pretium duxerunt, sideris huius
Indicio, tanto coram procumbere partu.
28.
Sethon Adamiden signatis insuper aiunt
Aere notis, successuros docuisse nepotes,
Quae fidei documenta pater divinitus haustae
Crediderat; venisse Ducem quae signa referrent
Proxima Messiam, stellam fore luce recenti
Immodicam: quam prima facem de Memnone nata
Aspectura esset soboles. Totoque vetusta
Haec durans Oriente fides, pervenit ad istos,
Quae viso illustri completa est sidere, reges.
29.
Pergit Arabs carpitque viam cui praevius ibat
Stellae idem radius, donec splendore refulgens
Eximio complesset iter parvumque dedisset
Noscere divini pueri venientibus antrum.
Quos, regum genus egregium, divinitus actos
Ipsa probavit hiems Solymis succedere tectis;
Consilio hanc omnes animisque volentibus aedem
Devenere, procul regnis, quae florida quondam
Adverso veniens sol respiciebat Olympo.
Lumen ad usque humilem caulam caeleste secutos,
Nec sidus regione viae caelumque fefellit:
Aurea nunc etiam stellantis regia caeli
Evehit et numerum Divorum altaribus augent.
30.
Ingreditur modicam, notam stella indice, regum
Maiestas peregrina domum claraque micantem
Paupertate specum. Persaepe rudesque tuentem
Infantis pannos, non est remorata potentem
Memnonidem pietas, ne cultum et munera nato
Externus praeberet Arabs verique latriae
Numinis ignarus, prior ex Oriente Sabaeis
Muneribus staret pius ad praesepia cultor.
Multa dedere quidem fuerantque hanc pondera thuris
Aurique myrrhaeque; tamen maiora reversi
Dona ferunt, laeti rebus meruisse caducis
Divinas Charitum fidei cum lumine gazas.
31.
His genetrix, Arabi munus sermonis adepta,
Explicat augustae cupidis mysteria prolis
Et Numen sub carne latens aperitque mariti
Ignaram tumuisse utero monitamque ministri
Praepetis alloquio, natam descendere caelo
Divinam pueri sobolem: velut ante vetustis
Vatum effata libris veri praesaga sonabant.
Et simul exposuit doctis oracula vatum
Regibus et firma pro credulitate retexit
Numinis arcanas voces ventura docentis.
Virginis affatu instructi mortale fideles
Numen adorarunt reges et grata precantem
Virgineum extenta palmâ videre puellum.
32.
Acceptis regum donis, Iosippus et uxor
Divinam extollunt curam, quod solis Eoi
Hactenus infidas gentes, cunabula natae
Visere mandasset sobolis donisque levare
Terrenorum inopem matrem prolisque suumque
Custodem pariter, nomen genitoris habentem.
Protinus ad censum legisque tributa Latinae
Memnoniae numerantur opes: pars iuvit egenos,
Pars etiam templum, totus cui thuris Eoi
Cessit odor; modicumque suis praesentibus addunt
Subsidiis, vel forte fugae divinitus ante
A matre acceptae. Quantum concessit egestas,
Nixa Deo quantum fuerat spes ausa, reservant.
33.
Iosippus vero, implendo postquam aera tulisset
Caesaris edicto, templo Panchaea daturus
Thura petit Solymam, quem sexta petebat ibidem
Esse, quaterdenûm numerum impletura dierum
Hebdomas, ut sobolem nuptae pro more iugales
Expertae thalamos Virgo lustranda referret.
Hinc ea, ne positam posset transgressa videri
Legem (quantumvis salva quoque lege piari
Non opus huic matri, iacto quae semine prolem
Non dedit) abstinuit fano, se donec ab orta
Prole, quaterdecies nova lux Phoebea vocaret.
Adfuit haec matremque monet, cui muneris ergo
Bisgeminus picta turtur cervice gemebat.
Et quibus Unigena aeternus matrisque propago
Una siclis redimenda fuit, Iosippus Eoa
Munifica regum oblata de merce coactum,
Primigeni pueri pretium legale parabat.
34.
His ita compositis, Solymaei limina templi
Pura petit genetrix puro comitata marito
Atque uteri pignus fano illatura ferebat.
Ventum erat ad limen, sed necdum turture mystis
Deposito immundum leges superare vetabant
Vestibulum, donec mysta accedente liceret
Calcare alterius, quo non nisi munda valebat
Ire parens, plani spatium. Purissima gressum
Fixerat, immundas inter non ferre superba
Stare nurus Virgo. Volucer datus atria tandem
Munda dedit pretioque siclorum quinque redemptus
Unigena: extremum sacris altaribus alter
Arsit et implevit partus libamina turtur.
35.
Iam templum ingressae dicam quae fama puellae
Accessit sobolisque suae pro Numine cultae
Prodigium. Simeon mystes, aetate senectae
Confectus Simeon, Messiae encomia suetus
Fari Hillelides (doctor quo patre creatus
Gamaliel; quali se profecisse magistro,
Discipulum, fama est, cuius conversa furentis
Saevities molli cecidit vicina Damasco)
Is Levita sacer, nomen virtutis adeptus,
Iustitiae rectique tenax, maiore repletus
Lumine praevidit, sua non resecanda severae
Fila deae, donec fida quem mente colebat
Praesentem aspiceret mortali luce Tonantem.
Moseis eadem postquam delata fuisset
Ritibus ad templum soboles matrisque puellae
Virgineas premeret caelestis sarcina palmas,
Iste movente Deo veniens occurrit eidem
Infanti mystes laetoque trementia vultu
Ora movet tacitus primum, dein lumine claro,
Esse illam, quam iussa diu est longaeva senectus
Expectare facem, fatorum in limine vidit.
36.
Triste gemens Simeon gemino quod pressa doleret
Infelix Iudaea iugo, quam propria labes
Et vitium, externa tum maiestate Latinus
Saxorum cultor stansque in cervice premebat
Impius Ascalides, poterat cui esse salutis
Unica spes, veniens humano in corpore Numen.
Integer hoc vitae mystes fideique probatis
Moribus insignis, votis deducere caelo.
Assiduus, meruit pridem succedere grandi
Promisso, quo non fallax, sua sciverat isto
Numinis aspectu praeiturus funera, vates.
Ipse idem Mariam sacra ad nymphaea ferentes
Cum templi superare gradus trimaeque puellae
Cerneret augustam effigiem, prospexit eodem
Lumine, divinae formam vultusque parentis.
Unde Ioachimum patrem sortitus amicum
Atque Annam sermone frequens, dum fata sinebant,
(Nam fatis cessisse, senex deflevit utrumque)
Multa super natae donis, super indole, multa
Scitatus, propriae fidei incrementa parabat.
Attamen ignarus, tantus quo tempore princeps
Gentibus ad lumen praesens veniret Idumae
Ad libertatem, Simeon, studiosus avorum
Scrutator vatum, stare hunc in limine sensit.
Iam siquidem Iudam summis sine fascibus esse
Vidit et Hebraeas stringi a raptore secures;
Iam prope Chaldaeae scriptas super aggere ripae
Hebdomadas numero compleri et cedere novit,
Ut veniens quaecumque sibi lux credita talis
Iam fuerit, nati quae proderet ora Tonantis.
Ac veluti Massylus eques, ubi strenua, vinclis
Libera, circumquaque latrans et odora canum vis
Dente minax tutas inter nemora avia cogit
Ad iaculum prodire feras; ubi tacta moveri
In saltu virgulta videt strepitumque propinquae
Arboris advertit fugientes cominus apros
Ire putat iaculumque parat, venabula torquet
Et necdum visâ numerat iam vulnera praedâ –
Haud aliter Simeon venturi proxima regis
Signa videns votis flagrat dum prodeat ultro
Caelestis soboles et amantis praeda Prophetae.
Ex Ephrataea visus tandem iste tenellus
Rhinoceros, factus perfecto flore pudici
Praeda sinus prodire specu temploque videri
Luce palam: quem conspiciens complectitur ulnis
Longaevus Simeon suspiratumque tot annis,
Extremo senio tenus, inter bracchia Numen
Sustinet et dulci puerum sic voce salutat:
“Expectata diu venisti caelica tandem,
O soboles! Famulumque sines lethale resolvi
Nunc me, nate, tuum pacemque datura tuorum
Verborum stat plena fides, pupilla salutem
Praesentem dum sera videt clareque tuetur
Lumen ut illius cunctis se flamma revelet
Gentibus Hebraeaeque ingens sit gloria plebis.”
37.
Hic iterum mirata parens, miratus Ioseph,
Artubus humanis praesens testantia Numen
Prodigia et populo coram, queis proditur infans
Esse Deus, signis haerent; tacitaque revolvunt
Mente, modis puerum quantis iam praedicat aether.
Quos simul affatus Simeon sic ora resolvit:
“Felices quibus est tantae data copia lucis
Et constans oculorum isto de sole voluptas
Atque animorum ardor: felicia viscera proli
Digna reperta tuae, ô mater semperque beata
Digna Deum nutrire parens!” Dein pandit eidem
Talia praesagus Simeon: “En parvulus iste,
Iste tuus, genetrix, infans dabit esse ruinis
Plenam Israëlis plebem, sed quo auspice multi
Horum inter casus fato meliore resurgent.
Hunc velut expositam iaculis fodientia metam
Tela petent: illum probris et morsibus illum
Et linguae iaculis plebs inconsulta lacesset.
Inde tuo, durae velut si cuspidis ictu
Saucia membra gemant, luctu commota fatisces,
Ut pateant multorum animi tacitasque revelent
Edita de matre et nato suffragia
* mentes.”
38.
Dixerat haec Simeon, cui mox divinitus acta
Successit Solymaea nurus testataque partus
Virginei caeleste genus, praesentia regem
Promissum pueri membra assumpsisse docebat.
Haec fuit Anna decem sex supra a funere rapti
Coniugis in templo lustris superaddere sueta
Ieiunae pia vota gulae precibusque vocare
Aeternum pacis caeli de sede satorem.
Haec erat, ad funus sacros ingressa penates,
Virginibus venerata nurus, cui longior aetas,
Et pietas, vivendi aliis exemplar ut esset,
Observata dabat: praestans sublimibus Anna
Moratae vitae exemplis et prima fuisset
Idea virtutis, si non coluisset eandem
Virtutum Regina domum Mariaeque suprema
Demeret hanc illi morum excellentia
* famam.
Viderat hanc Anna et coluit rectique tenellam
Observabat anus dantem documenta puellam.
Hanc etiam (supero patuit quod lumine) regis
Esse puerperio, maestam expectatus Idumen
Qui torquet, matrem electam, cum trima subisset
Delubrum: unde sacrae maior reverentia nymphae
Et studium obsequii vehemens accesserat Annae.
Momento, divina sui cum pignore ventris
Quo templum subiit genetrix, advenit et Anna
Vota animi factura Deo – mirabile! – nuper
In templo notae videt inter brachia nymphae,
Natum ubi fulgere Ducem. Quem vertice prono
Intuita, afflictae tandem affulsisse ferebat
Messiae optatum Iudaeae et gentibus astrum.
Praesentem vero populum, puerique trahentis
Corda decus famamque sui testesque videntem
Imperii, visum vario sermone teneri,
Mens non una ligat: vocesque prophetidis alter
Somnia grandaevumque alter Simeona putabat
Delirare senem, puero, cui mater egena
Servilisque pater, qui armis et finibus amplam
Cessuram vili domino balbutit Idumen.
Pars tamen et mystam longae probitate senectae
Et celebrem virtute nurum viduique probatam
Laude thori monitisque parem caelestibus Annam,
Credebant non vana loqui. Plerisque sed aequum
Iudicii lumen, recutitae propria gentis
Sustulit improbitas terrenorumque cupido;
Quos nimium caecae damnata in faenora mentis
Fert acies, nec fata sequens reflectit ad aevum.
39.
Ritibus expletis parvaeque in templa ferendae
Praecepto sobolis, pavidus discedit uterque
Urbe statim coniux: Galilaeis fallere tectis
Herodis rabiem similes fugientibus ibant.
Horum etenim timidas iam forte impleverat aures,
Tergemini regis Solymaeam adventus in urbem,
Divini pueri manifesto sidere cunas
Scitantis. Novere etiam pandentibus ipsis
Regibus, Eoas iussis caelestibus oras
Mutata tentare via, ne dira tyranni
De puero edocta auderet crudele nefandum
Saevities. Herodem etiam novere secutum
Urbis adulantis murmur quaesitaque vatum
Carmina natalem pueri referentia Bethlem.
Tum viduae afflatique Deo templo edita mystae,
Iamque etiam in totum diffusa oracula vulgus,
Sollicitam nati trepidamque pavere monebant,
Molirique fugam suspecta ex urbe parentem,
Unde petita istud complexa est Nazara sidus.
40.
Interea Eoos reduces Bethleme Dynastas
Herodes tardare dolens, faustaque recepti
In templo pueri multorum voce, tyrannus
Offensus saevire parat totaque requiri
Tollendum ferro
* infantem praecepit Idume.
Mox tamen aethereus iussis crudelibus Ales
Nuntius occurrit pressisque sopore mariti
Hoc animum sermone docet monitorque fidelis
Instruit, ut volucres iustus pavor adderet alas:
“Surge age Iosippe et puerum puerique parentem
Tolle domo ignotumque hospes fac vise Canopum
Et procul Isiaci fias novus accola Nili.
Dumque ego te Phariis monitum discedere regnis
Iussero, Niliacis deges securus arenis.
Causa fugae furor est et mors quam regia nato
Cuspis et immitis Solymi parat ira tyranni.
Rumpe moras longumque viae nec linque laborem!
Mutandae sedes; ne te hic aurora morantem
Inveniat, cave! Praecipites sunt regibus irae
Alatique pedes, tutum et placabile numquam
Regnandi ambitio. Non est formidinis expers
Aut sceleris ventura dies: mora nulla, recede!”
41.
Iosippi praeclara fides! Vix ardua iussa
Dixerat aethereus, Pharias ut abiret in oras,
Aliger, exurgit trepidans monitaque pericli
Coniuge compositis dubio non aethere iussae
Quae poterant apta esse viae, non visus abivit.
Tunc altus sopor urbis erat; quare ille nec unum
Vicinum quem tecta dabant affatus amicum,
Ne qua viae fieret mora, vel deprensa pateret
Causa fugae, tellusque fugae praefixa. Volentem
Terga sequi, ignarum biviis ut falleret hostem,
Urbe volat; puerum et matrem per devia ducit
Et Solymae adverso gressus in pulvere figit
Curarum plenus pavidusque, immitia donec
Regna vagus vertat, tota submotus Idume.
42.
Proxima nocturnas ubi lux compresserat umbras,
Nazaridum celsa iam regius urbe satelles
Saevus adest. Mariae sponsoque habitata requirit
Limina, maternum opperiens ad funera pignus.
Rex etenim auditis viduae mystaeque superbis,
Queis pueri aspecto vultu delubra replerant,
Auspiciis, versuta pecus submittit, amice
Qui Viduam in templo et limen Simeonis adirent
Fatorum cupidi et caeli responsa petentes
Discere et infido demum sermone rogarent,
Infantis qua gente foret, cui pacta marito,
Quave tribu, quave urbe parens. Quibus aequa profari
Nulla mora est et cuncta, nihil crudele timentes
Expediunt, rapido nil servitura tyranno,
43.
His ita compertis immitia iussa satelles
Accipit et ferro volat incursare quietas
Nazaridas. Doctusque sacro de limine, portas
Invadit miransque datis occurrere nullum
Vocibus, explorat cunctos violenta recessus
Saevities, si posset heros reperire latentes
Cum puero regisque metum mucrone levare.
Ut rabies quaerendo omnis consumpta, propinquos
Exagitant, adduntque minas, ubi mater, ubi infans
Poscentes, crudele genus feritasque cruenta
Carnifices. Quibus ingratum vox omnibus una
Responsum fuit: occiduo Phaëtonte maritum,
Et matrem cum prole sinus implente parentis
Observasse domi; sed quo nox ultima patrem,
Quo puerum matremque tulit, par possidet omnes
Et stupor et taciti par ignorantia facti.
Attonitus dictis miles, calet omnibus ultro
Tentatis urbi vicina per arva laresque
Rurales, illos si forte domestica rerum
Prodire in campos et rura subegit egestas,
Quaerere regalem praedam: tamen omnia frustra
Experti speque abiecta vestigia torquent
Ad Solymaea, quibus digressi tecta, docentque
Iussam ausis tentare necem frustrato ut omnis
Quaesiti labor infantis remque ordine pandunt.
44.
Hic princeps augere metum famamque putare
Non falsam Hebraei pueri, quem fata furenti
Eriperent regnumque fuga facesque pararent.
Depositurus erat rabiem, ratus esse potenti
Nequicquam obniti fato, nisi dira priores
Principis irati flammas acuisset Erinnys.
Haec etenim pudori dotes, praeconia et altae
Semina virtutis bene contemplata, pavori
Succubuit, ne frontis honor regalis adeptus
Imperium scelus omne, Stygis quo vipera gaudet,
Opprimat et solum vitio discriminet Orcum.
Haec itaque Herodis natum crudelibus ausis
Pectus, ad infantis suprema pericula versat.
Qui sobolem partesque thori cognataque ferro
Corpora discerpit, quid erat suadere protervo
Ascalidae imbellis fatum complere puelli?
At quia lugebat Furiarum pessima prolem
Virgineam caelo tutam, diffidere pravis
Consiliis validisque minus pro more futuris
Incipit irasci insidiis. Sine crimine tandem
Ne foret, immitem scelere hoc animavit Erinnys
Sic affata Ducem: “Iudaeae summa potestas
Egregium decus est, unus quam terreat infans
Quem neque vi possit, duro neque perdere ferro!
Anne vides veluti, princeps, te subdita laudat
Proculcetque fides? Puerum tua sceptra petentem
Occulit et tacitis hunc regno extollere votis
Plebs infida cupit lumenque orientis adorat?
Perfidiae neque causa deest: Iesseius ille
Creditur, Hebraeum solium qui postulat heres,
Davidis soboles iusteque putatur avitos
Poscere ab externo possessos principe fasces.
Hunc populi suspirat amor, tibi plebis apertum
Est odium! Nisi te ferro tuearis, inane
Regis nomen habes
*: perdit fortuna paratum
Sanguine, ni pariter servetur sanguine regnum.
Ut regnes, dura efficiet mollisque potestas,
Ut pereas, nec solius te purpura regni
Deseret invitum: solio qui decidit, alte
Praecipitat: gravis haec, extremi funeris expers
Esse ruina nequit. Detracto murice, fatis
Proximus est princeps; augusto vertice frangi
Regalis nescit, fracto nisi vertice, splendor.
Nunc audi quid agas: puerum, Davidica Bethlem
Cuius habet cunas, eadem servabit amatum,
In spem Iessiaci generis regnique nepotem.
Edictum fer tale volo, quo tota gravetur
Ephratae regio: puerum Davidis ab alma
Stirpe ortum accepisse refer partusque recentis
Esse locum Bethlem latebrasque morantis ibidem
Rumor habet; te servandi quia sanguinis alti
Cura tenet, puerum regali limine sistant,
Regales habiturum aedes, ne casus eundem
Invidus extinguat: quod si parere recusent,
Bima cadat soboles ferro Ephrataea minore.
Hinc tibi securo regni, vel proditus ultro
Tutelae sub iura tuae, regalibus infans
Succedit tectis, quem suscepisse profusae
Laetitiae ad speciem signis, monstrabis abundè
Servandae augustae sobolis te laude teneri.
Interea, prout ipse tuis dabis utile rebus
Consilium, poteris securis fraudibus uti:
Nam puerum facilis labor est extinguere, nulla
Funeris invidia. Quod si male provida Bethlem
Prolem scire neget, ferro tunc utere princeps:
Ephrataea omnes fac lugeat ora puellos,
Quos inter tunc iste cadet qui quaeritur infans.
Haec animo par ira tuo; nec fata verere,
Sollicitos nam fata iuvant. Dicenda nec ista est
Saevities, sed fama Ducum qui frontis honorem,
Quando opus est, fas semper habent mucrone tueri.”
45.
Advertit propriis dare Erinnyn idonea votis
Consilia Herodes, cui erat feralibus ausis
Par ardor. Scripti signavit protinus astum
Edicti, quo tota alto ceu fulmine tacta
Intremuit regio et Bethlem funusque daturae
Ephrataeae ululant percussae pectora matres:
“Quis puer hic, aiunt, soboles quae sanguinis ista
Iessiaci, nostrae prolis tradenda periclo
Quaeritur? Ignaram pueri quae territa urbem
Pernicies? Non is puerum, vult iste cruentus
Parricida suo speciem praebere furori,
Quo genus Hebraeum iugulet nosterque parabit
Initium ferale error primumque recentes
Destinat ad caedem fetus, ut postea vulgus
Impius in reliquum ferro grassetur et igni!”
Nulla timoris erant, luctusque ignara parentum
Tecta, quibus teneri torquebant ubera nati.
Non alius status urbis erat, quam Marte secundo
Hostis Arabs, aut Assyrius si moenia victor
Scanderet et victis instaret acinace muris.
46.
At populi fremitum, matrumque immota querelas
Sustinet Herodis rabies: dare funera saevus
Imperat atque omnes scrutari cuspide cunas.
Saevit atrox ferrum primusque effusus in urbem
Ardor Ephrataeam; fusa hinc per rura, per agros,
Oppida barbaries plusquam vicina fatigat.
Quis matrum lacrymas, luctus, puerosque virile
Servandi studium, natorum infausta praeire
Impavidas quam fata sequi, quis inania iusto
Aequabit lamenta sono? Non si mihi Sulmo
Arcanos reseret, non si mihi Mantua fontes.
47.
Mater erat Dorcas, simili sibi pignora sexu
Terna tulit primis pacti quae coniugis annis.
Hannus erat coniux, agri ditissimus Hannus,
Laeta cui tandem sobolem connixa gemellam
Dorcas, utrumque marem primumque vocavit Abelum.
Alter erat Samuel, sed quem legalè cruentus
Occidit culter puerumque a lege gementem
Praeputii dolor extinxit; maestaeque remansit
Dorcadi tunc solus spes posteritatis Abelus.
Iam Phaeton bissena anni compleverat astra
Crescenti puero, sed qui ne cresceret ultra,
Obfuit Herodes. Illo mandante satelles
Irruit in matrem pignusque quod ipsa reductâ
Parte domus, conata feras eludere leges,
Abdiderat, proferre iubet. Negat illa recentem
Esse sibi puerum; sed semen inutile ferro
Femineum ostentat Dorcas: pro stirpe virili
Tercentum vocat ore deos, Martemque Iovemque
Neptunumque Thetinque Chaosque Erebumque profundum
Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae,
Si Gradivigenis forsan venerata Latinis,
Terreret Calabros iurata potentia vernas.
His tamen intrepidis, crines effusa vocatos
Testatur moritura Deos et veste recincta
Pectora nuda manu pulsat: per conscia veri
Sidera perque ipsum Capitoli immobile saxum
Tarpeiosque lares tortorum immite furentum
Flectere corda parat genetrix, cumulata sed illic
Mille parum cautis, periuria matribus obsunt.
Fit iurata fides regalis vilibus irae
Mancipiis suspecta magis, violentior unde
Ad secreta ruit quaerenda cubilia miles.
Dorcas ut advertit saevos propiore ministros
Iam latebris instare loco, ne forte tumultu
Territus in proprium, quem tunc sopor altus habebat,
Discrimen ploraret Abel, orare severos
Blanda fuit, vacuo prolis discedere tecto
Carnifices pretiumque dabat non vile. Sed illi
Nec prece nec pretio moti. Mucrone furentes
Qualibet occultam sobolem scitantur ab umbra.
48.
Compactus tabulis paries fuit ultimus unus
Integer et nullo sectus discrimine portae,
Cui superesse domûs potuit pars nulla videri.
Parva tamen retro fuerat secreta locandis
Area servandisque opibus, quas abdere vellent,
Atque una patuit tabula locus ille refixa.
Hoc latebris apto spatio celavit Abelum
Dorcas. Effugisset Abel hac arte cruentum
Mucronem, strepitu victo nisi limina somno
Clamore implesset, seque ad sua fata parasset.
Et licet insonti puero comes addita nutrix,
Fida quidem custos mollisque ministra soporis,
Securi tamen atque aliquid crudele vereri
Ignari infantis, sollers quantumlibet omnes
Ire per illecebras, nequiit suspendere fletum.
Tunc rabidus miles puerum qua flere notavit
Parte furit, sobolem poscit tabulasque refigit,
Inventum rapuit. Veluti si mitia campi
Gramina tondentem mollem lupus involet agnum,
Sic teneram pueri rabies petit effera praedam.
Cuspide mox raptum iugulat, dein pectus acerbo
Transadigit versare perito viscera ferro.
Ut simul et pueri gemitum vocemque supremam
Excepit genetrix, subito labefacta dolore
Lapsa solo est, iam certa mori. Miserabilis Hannus,
Et dubius sua quo vertat valitura parentis
Auxilia, ut sobolem genitor, dum Dorcada fidus
Ingeminat coniux, fatum complevit uterque.
Ense puer cecidit, periit sine cuspide mater:
Hanc animi dolor, hunc regnandi insana cupido,
Hanc mentis pietas, illum perversa tyranni
Sustulit ambitio. Tanta pietate parentis
Exitus infelix; tanta impietate triumphat
Filius: hanc melior rapuit, felicior istum
Causa, recens nato quod sit data victima Verbo.
Hannus utrumque una maestus collegit in urna;
Unum utroque etiam signavit nomine marmor.
Hic Dorcas genetrix et Abelus filius, ambo
Exanimes a morte iacent: ruit illa dolore,
Hic ferro; duplexque dolor patrisque virique
Mollius hoc saxum quam sit dolor ipse, paravit.
49.
Quis reliquos matrum casus obiectaque ferro
Pectora, quis raptos ipsis tortoribus enses,
Quis patrum oppositas Solymis mucronibus iras,
Quis gemitus posset, quis femineos ululatus
Effari? Non si pleno me fonte rigasset
Docta Hypocrene, si totum Helicona dedisset
Phoebus et ex ipso melior me culmine Pindi
Umbraret laurus, tantae nec caedis acervos
Dicere, nec nuruum luctus lacrymasque valerem.
Haec si Pelignus mutatis addere formis
Tentasset vates, habuit qui cognita necdum
Naso Tomitanus natorum haec funera, duro
Plurima manasset Niobe Bethlemia saxo.
1.
At peregrina domus, proles, Iosippus et uxor,
Obscurae reliquum noctis, qua cesserat urbe
Nazaridum, celerabat iter. Quos mane sinistro
A latere exurgens Titan feriebat euntes.
Calcato torrente, patrum cui voce Cisoni
Nomen inest, quae rura vetus tenet incola Moab
Emenso Iordane premunt camposque pererrant
Ignotosque lares; lentoque bitumine crassam
Retro Asphaltiten (ubi adhuc fumantibus undis
Testantur spissae Sodomaea incendia nubes)
Incedunt, dextro lateri, medio aequore Bethlem
Opposita, Solymasque arces regemque caventes.
Qui licet adversi potuissent litore ponti,
Sidoniis Nilum Tyriisque petentibus ingens
Qui ratibus patet, in mollem breviore Canopum
Festinare via, sed quod minor illa pericli
Visa foret caedisque minor, qua regia ludi
Posset saevities; fugientes transtulit Arnon
Monte cadens, amnis dictus par montibus Arnon.
Hinc Madianiten voluitque subire recessus
Petrosos Arabum; cavitque ignota viarum
Ludibria, aethereo sed non sine flamine Ioseph.
Huic etenim ignaro postquam pede pressa locorum
Devia, fallaces correxit semita gressus
Aligeri monstrata fide. Dextrum ille dolosi
Nam bivii dum torquet iter, non dexter in urbes
Tendebat, queis caeca infantum caede furebat
Ambitio, praesens ne, quod fugiebat, adiret
Discrimen puer. Opposito vitare furorem
Pulvere, sidereus monuit non segnè minister.
Ille sequens monitorem, alio mox tramite tutum
Carpit iter, secura premens vestigia, pravae
Concussus terrore viae puerique periclo.
2.
Dum graditur lenti neque quid vitale ferentis
In longum protensa maris prope litora, spectat
Illam Arabum primam Petraei nominis urbem,
Unde Deo adversa veniens ab origine coniux
Rutha dedit claros mater Iesseia reges.
Nec tamen hanc subeunt, soliti vitare superbas
Divitiis fastusque urbes, nisi forsitan escas
Cum peterent; licet his plerumque vel obvia villae
Ruralis fornax, parvi aut domus hospita tecti
Redderet acceptos alimenta aequantia nummos.
3.
Aspiciens Arabae Iosippus moenia Petrae
Haec fertur versasse animo: “Iam cessimus oris,
Immitis Iudaea, tuis, evasimus enses
Regis inhumani. Nos hac subsistere terra
Quis prohibet tutisque Petrae considere tectis?
Nos multo iam sole vagos annona reliquit
Annonaeque fides, pretium. Si tecta subire
Haec liceat, servire meum dabit ista laborem
Hospitibus non dura suis urbs, unde petito
Concidet haec rerum praesens angustia lucro.
Urbs domui cognata meae sanctisque Boozi
Dignatae thalamis (nostrae quae stirpis origo est,
Saepe pater dixit) tellus est patria Ruthae
Germanaeque nurus Orphae. Cui forsan ibidem
Crescit adhuc soboles, veniens sed sanguine longo,
Siqua tamen superest, ignota latebit utrosque
Posteritas, nimium distans a fonte propago.
Cognatis si Petra famem fugientibus olim
Non ingrata fuit, nobis metuentibus iram
Principis, humanum fas desperare vetabit
Hospitium nosque hospitibus quaesita labore
Lucra dabunt non esse graves urbisque protervos.
Nos ultra nec terror agit, neque caelicus Ales
Admonuit fortasse aliter, cui barbara regis
Immodici irarum satis est eludere vota
Aegypti Nilique via. Sat forte iubenti
Paruimus tutoque infans servatus asylo,
Externa evasit Solymas regione secures.”
Talia dicentem nox occupat, ipsaque mentis
Perplexae tenebris maiores adicit umbras.
4.
Non procul inde, urbi Petrae subiecta patebat
Planities frugum sterilis, nisi pauca recisis,
Quod spectata procul, properata mapalia ramis
Gramineo pasci signabant flore bidentes.
Caetera campus habet nulli mansuetus aratro:
Rarae herbae tellus, plantarum degener, unam
Si palmam excipias, sabulo quae surgere felix,
Factura haud numerum, si, expers ne graminis esset,
Altera non eodem crevisset in aequore coniux.
Huc tulit errantem, simul hic sub frondibus altis
Iosippum obscurus subigit consistere vesper.
Hospitium tunc palma dabat, quae fusa per orbem
Frangebat nimiam foliis pendentibus aethram.
Haec etenim tantus melius tegeretur ut hospes,
Vertice curvato celsas demisit in imum
Atque solo tenus, hospitii pro pariete frondes
Et faciles carpi dabat ad solacia fructus.
Hoc plantae gratam sese formantis in aedem
Obsequium, iam prodigiis assueta iugalis
Virginitas, mirata nihil servire quod optet
Authori natura suo matrisque papillas
Torquentem puerum Numen quod stipes adoret.
Laeta videt tectoque velut sub frondibus illis
Hospita consedit tutos sortita penates.
5.
Composito necdum curae titubante prioris
Arbitrio – num rura petat quae Nilus inundat,
Aut animae secura suae iam viscera sponsae
Illa Arabum regione premat – contraire supernis
Difficilis iussis animo pugnabat Ioseph.
Haec meditans nuda corpus componit arena
Et caput innixus dextra compressa quieti
Lumina componit recipitque in membra soporem.
Ut bona pars noctis somno data, cernit eundem
[Iosippus] caeli genium, divina recentis
Qui tulerat mandata fugae. Cui ille iubentis
Numinis interpres fari sic incipit Ales:
“Non ego te, Iosippe, viae committere dixi,
Ut Pharii tantum regni tutumque Canopi
Aggredereris iter; nec, quod satis esse putabas
Ut secura Arabum tellus Petraeque tenerent
Impavidum cives. Te Memphin et Isidis arva,
Te volui spectare Pharon iussique fluentem
Nilon ut amne bibas! Quare his, ubi lutea noctem
Adveniens Aurora premet, te proripe terris
Subditaque Isiacae, iubeo, pete rura iuvencae.”
Caelicus his dictis memorique in corde repostis
Deserit interpres Iosippum delapsus in auras.
Ille ubi proiectos somno collegerat artus,
Mox legit apparens quae nocte locaverat Ales
In memori sibi mente notas veteremque figuram
Aligeri monitusque novos: ipsoque iuberi
Edidicit, celebres sistris crepitantibus oras
Atque ipsas Nili petere arva rigantis arenas.
Necdum Aurora polo formosi arriserat ore
Luciferi, cum divinis meditante marito
Parere imperiis Genetrix vigilaret et altum
More suo, puero super humanaeque salutis
Ordine multa super, tacitis affectibus iret.
Cumque Deo sese per verba precantia servam
Offerret, voluit sponsae mox visa patere
Somnia Iosephus, turbare sed otia mentis
Virgineae divina timet noctisque minores
Expectat tenebras, donec perfusa supernis
Roribus a votis animo flagrante rediret.
6.
Coeperat Eoas coniux Tithonia flammas
Spargere et a tergo positis de montibus auras
Irradiabat (erant Galaad, iuga pascua, montes)
Memnoniis lotus consurgens Lucifer undis.
Vespere demissos, alto modo stipite ramos
Hospita palma legens collectaque vertice tota
Ramorum coma nocturnum dimovit ituris
Hospitibus tectum ostenditque novo ore micantem
Et matutino ridentem Phosphoron auro.
His monita exurgit toto stans corpore Virgo,
(Flexa genu prius) et Iosippi audita revolvens
Somnia, nil sistendum inquit, sed iussa Canopi,
Dissita quantumvis urgebat quaerere regna.
7.
Inde autem Pharium bibituris obvia Nilum
Est via deserti, sitiens et inhospita tellus,
Urbe carens. Cives domuum concordia nectit
Hic nullos, ubi nec steriles qui nectat arenas
Humor adest; Lybicis regio par syrtibus ingens.
Unde suus deesset ne istis quoque Syrtibus Ammon
Iuppiter, Isacidis alius cum cornibus Ammon
Aere stetit fusus populo cultore iuvencus.
Apis erat, cuius cultum, formamque prophanis
Gentibus edoctus, Pharia tellure profectus,
Stultus adoravit deserto in pulvere Iuda,
Latriae veri signatus Numinis heres.
Aegyptum fugiens, dulci manantia lacte
Hyblaeosque hortos longe superantia mellis
Rura petens, quatuor bis lustra recensuit ista
Erroris nimium genus Israëlis arena.
At quia nec liquidos tellus dabat arida fontes,
Nec sterilis natura cibos, quam nullus ibidem
Commendat, pecudum fetus, nulla herba calenti
Germinat in sabulo, ne
* stirps Hebraea periret,
Hac veniente dati fontes caelumque recenti
Pane pluit, quem roris uti medicata coacti
Fragmina, cunctorum (sat erat voluisse) saporum
Illecebras, quaevis populo lux orta ferebat.
Illius annonae certis, migrantibus aequus
Adfuit Isacidis fabulosa per invia ductor,
Nube vagas praeeunte tribus, monstrante corusca
Luce viam si nocte ibant; eademque diei
Umbraque duxque fuit, celso cum sole mearent.
8.
Haec etiam penetrante vago deserta Tonante
Virginea cum matre, Deum quae protulit alvo
Messiam, pro quo Iudae numerosa propago,
Desertas inter rupes sterilemque ciborum,
Arentesque plagas, tantis servata migrabat
Prodigiis; an non praesto caeleste fuisse
Obsequium rear et dominis, cum talia servis,
Hisque etiam infidis largus praestaret Olympus?
9.
Delius aestivum necdum sublimior axem
Attigerat, ver illud erat cum frugis inanes
Plusquam hominum peregrina Trias calcaret arenas.
Verna alibi quamvis poterat tunc esse dierum
Temperies, hic et sabulo cedente, molesta
Et vacua humoris tellure, vibrantibus ignem
Phoebeis sine nube rotis, procul hospitis omni
Commoditate laris, tolerare ardentius anni
Debuit implacida tempus regione, timendâ
Inde magis, nulla hic aestum quod frangeret umbra.
Hinc hominum nulli non quivit acerba videri
Haec via deserti: nemo haec sabulosa viator
Aequora quaesivit, nisi quos caeleste subegit
Imperium; veluti Phario dare terga Serapi
Iussa fugax duodena tribus, velut ista cruentas
Ascalidis vitare manus, hoc pulvere iussa
Tuta ibat divina domus, genialiter octo
Hic habiti lustris relegens vestigia Iudae.
Istorum cuivis anno lux esset ut una
Aequa, quaterdenos numerant hoc aequore soles.
Deserti mora tanta fuit, prius ampla superbi
Quam caeli Charites tetigissent arva Canopi.
10.
At profugo ne quid curae caelestis haberent
Israële minus, licet his sine nectare caelum
Non foret et grata nubes glomeraret ad umbram,
Plus, ubi iussit opus, superûm famulare calebat
Obsequium: seu fallacis, vestigia plantae
Sincerâ torquere viâ, seu quaerere labris
Nescio quo laticem rivo, seu fercula caenae
Ponere: et allatas dubium quo cespite sectas,
Vectori Mariae virides est visus asello
Porrigere ad pastum laetus caeli Aliger herbas.
Interdum seu luce viam lenire sedendo,
Seu veniente etiam voluissent nocte, reperta
Gaudebant dape, cui mortalis nulla valebat
Commendare loco talem sollertia mensam.
Qui nulli visa regione reponeret escas,
Cassus erat penetrare labor; nec ab axe profectae
Nesciri potuere dapes, nec inhospita tanti
Deserti spatia, adveniens ubi nulla reliquit
Signa pecus, quo nulla animae viventis imago
Pressa pede extaret, talem praebere ciborum
Annonam poterant, nisi prospicientis Olympi
Id faceret: generosa penus, mittente beatis
Iudaeae profugis Cerealia dona Tonante.
Forte viae raram quamvis pressisset eremum
Hospes et illa suâ pius advenientibus esset
Immemor annonâ; quis tanto errore viarum,
Mox igni abstractam Cererem, quis pocula vivi
Perderet in sabulo lymphas aequantia fontis?
Quisve recens distante procul tellure resectum,
Pone reliquisset gramen vectoris ad escam?
Quis tantum laticis, torrente flagrantia rivo
Ora pigrae pecudis quae non tulit unda sitire?
Qua ratione peti dulcis potuisset ab istis,
Constanterque etiam frigens Achelous arenis?
11.
Ventum erat ad montes, ubi cautibus ordine longo
Productis arens Pharanis et ampla secatur
Planities: sicci et steriles sine gramine montes,
Excelsae rupes mixtaque rubedine nigro
Horrendae aspectu, quas dum ferit igneus astri
Maioris radius, veluti praepinguis olivi
Rore superfusi splendent: genuina pavonis
Effigies, vel quod potior fert fama, timoris
Ipsius domus et plenae formidine rupes.
Haec etiam tacitis terroribus horrida, gratum
Nacta locum montana Fames colit; unde petendae
Pro tumido potius fuerant Erysichtone poenae
Saevior haec siquidem et letho breviore resolvens
Corpora, quam Scythica fuerat de rupe Promethei
Accersita fames; vacuandis sanguine venis
Tardior et vitae fatali segnior haustu.
Hic quod edas, hospes, nihil est, nisi mandere saxa
Dente velis, neque enim invenies quae carpere
* possis
Ore, vel extremis quae gramina stringere labris.
12.
Iamque propinquabant saxis, ubi nulla patebat
Dura ad incessi superanda obstacula montis
Semita, proiecto ut poterant advertere vultu;
Cum velut ex antri cuiusdam limine ternos
Aspiciunt prodire viros, qui recta tenentes
Iudaeae ad profugos vestigia, poscere visi
Hos, veluti certam sabulosa per invia metam.
Accedunt propius; peregrino in Numine blandos
Defigunt primum vultus oculosque coruscant
In puerum et motâ, ignotum quae, dicere linguâ
Verba videbantur. Mariam dein voce salutant
Atque virum, metamque viae sermone requirunt.
Iosippus contra “Pharus est, quo tendimus” inquit.
“Quare agite, ô iuvenes, siquidem vos inde profectos
Non dubito, monstrate viam, quae recta Canopum
Respicit adversasque istas quo tramite rupes
Vincere, quove modo saxa haec superanda, docete.”
Horum unus subito: “Bone vir, cerne, iste petrarum
Porrigitur qui longe ordo, penetrabilis uno
Est solum angusto, quantum suffecerit isti
Iumento, calle (ostendit praesentis aselli
Servitium) peregrina queat quam prodere nulli
Occultam fortuna viam. Quae semita nobis
Tota patet, siquidem summi Nilumque regentis
Induperatoris famuli sumus. Ecce, viator,
Aspice; spectasti qua nos prodire, fidelis
Illuc perge, hospes: reliquis sublimior ille
Bisgeminus, qui se caelo componit acuta
Fronte silex, sero ille suâ te protegat umbrâ.
Ulterius nec perge hospes, sed crastina primos
Cum radios Aurora dabit, securus in imos
Cum puero et genetrice pater te mitte recessus,
Angustae, ut dixi, montis sub rupibus ipsis
Initium visure viae, cui nullus eunti
Obvius occurret, qui te pecudemque moretur.
Ut noscas quam longa via est; petet illa laborem
Unius solis, clarus sed vesper apertam
Planitiem dabit, unde alius fortasse dierum
Quinque resumendus pulvis, vada donec avorum
Isacidum memoranda fugâ, spumantis Erythrae
Attigeris montesque inter liquidumque profundum
(Si tamen occiduum fueris Tithana sequutus)
Invenies medium quod ducat ad oppida litus.
Phoebopolis primos Nilo dabit addita muros.”
13.
Protinus obsequium gratesque referri paranti
Iosippo sequitur iuvenis: “Considite, quaeso,
Nobiscum, peregrini, istâ quae substat arenâ
Et pera allatas una consumite fruges
Et lympham. Nam nota mihi est Hebraea propago:
Saepe mei, vestrae fines telluris obivi
Lege Ducis pluresque mei sum nactus amantes
Isacidas: vos oro, rudem ne spernite mensam!”
Vir contra obnixus stabat iuvenemque futurae
Admonuit famis et vetuit consumere longae
Opportuna viae. Iuvenis cui: “Sume, viator,
Quod tulimus, nec contra fames instare putata
Te cruciet: nos nulla cibi torquebit egestas.”
His dictis escas promunt sabuloque reponunt.
Et subito in vacuam iuvenum tria corpora migrant
Attenuata aethram veluti cum sole subactis
Nubibus umbra fugit. Nec erat quod cernere possent
Virgo et Iosephus, nisi quod sibi cesserat escae
Subsidium: Cererem atque novos de stipite fructus
Et gelidam, quam fons aliquis dedit aurifer undam.
14.
Hic fixo in terram vultu, mox inde vicissim
Se tacite explorant oculis Iosippus et uxor.
Ille prior sic ore refert: “Submisit egenis
Nunc etiam miro iuvenum, qui gemmea calcant
Astra, ministerio annonam Deus: ecce benigni
Patris quam certa est inopes servare voluntas!”
Cui Virgo: “Ô Iosippe, nimis sua tenuia largum
Servitia oblectat Numen: me propter inanem
Obsequii ancillam non haec dulcissima caeli
Cura venit. Deus iste infans haec munera poscit
Atque tuus Iosippe labor meritumque requirit.
Nunc age, festinemus iter, sub rupibus altis,
Prout iuvenes monuere, instans nos vesper inumbret.”
Ille morae modicus, iuvenum quas ante reliquit
In tenues auras abiens praestantia, parcè
Libatis dapibus, postquam collegit in usum
Extantes epulas, Mariam sobolemque ferenti
Certa secuturo vestigia signat asello.
15.
Primus utrumque viae tenuit caeleste revolvens
Prodigium sermo: “Iuvenis velut illa loquentis
Vox ardens” (solam genetrix apprendere Virgo
Hanc potuit; vultus autem spectare pudica
Nescivit) “tum quod rectè se principis esse
Summi atque augusti famulos dixere suaque
Lege Pharon Nilonque regi: quin totius orbis
Arbiter et regum Dominus laxare supremas
Regnorum est princeps is, vel premere aequus habenas.
Insuper et propriae frugis cum praebita nobis
Copia communis; vacuas, famis, inter arenas
Instantis moniti sese minui impote tutos
Dixere annona: quid enim cupiantque petentque
Indociles luctae, premitur qua corporis aegra
Conditio? Mens quorum etiam repleta beatae
Ubertate domus, quam visi copia veri
Dives alit lucisque novo quos nectare semper
Implet, ut insipidae non optent pocula lymphae.
Isacios quod saepe sibi patuisse penates
Rettulerint; virtute virûm iucunda quod illis
Principis imperio penetrata fuisset Idume,
Perspicuum est. Sunt forte iidem, quorum ora fideli
Thariadae spectata, unum sub triplice quando
Flamen adoravit vultu, cum gloria prolis
Promissae effulsit, sterili ridente marita.
Horum unus fuerat, cui colluctatus Iacob
Victor erat; sumpto Azariae nec nomine ductor
Est alius, qui Tobiam Babylone reversum
Et patrem et sobolem Medus quod reddidit aere
Debitor; et genitorem oculis, natumque puella
Coniuge, non suscepta operum mercede beavit.
Nec Iudae adversas acies vocesque superbas
Infidi Assyrii, nocturnis caedibus ultus
Alter erat, sed certa trium fuit una virorum
Dextera. Et horum uno sterilis monitore sacerdos
Zacharias prolem vetula de coniuge vidit.”
‘Nuntius ille mei’ fuerat dictura ‘puelli’
Virgo, sed ore premens vocem se noluit isto
Non humilis iactare gradu. Dum talia coniux
Fatur, uterque viae potior pars retro relicta est.
16.
Hesperiis mergebat equos iam Phoebus in undis
Et currum temone tenus tangente rotarum
Quadrupedumque simul spumosa aspergine solem,
Cum pecudis lento Virgo devecta labore
Attigerat montes; poteratque notare latentem
Bisgemina sub rupe viam, quam visus Olympi
Corpore terreno tectus promiserat Ales.
Cumque aptum nocti spatium perquirit Ioseph,
Ecce solum nacti manare foramine saxi
Spectat aquae liquidum murmur, quam proxima fonti
Suxit humus, modicum mittens e cespite
* gramen.
Grata loci facies, qualis tellure
* vaganti
Desertâ non visa prius, sed gratior inde,
Lympha sitibundo manans quod adesset asello
Sufficeretque illis gramen quod velleret umbris.
17.
Proxima Memnonias aperire Aurora parabat
Sole novo pulsante fores et luminis illud
Exiguum lux talis erat, quam sola nequiret
Stellarum radiis dare scintillantibus aethra.
Illa peregrinis ad iter conspecta maritis
Sufficiens lux parva fuit: subiere profundas
Angustasque loci fauces utrumque profectis
Praesidio stipante latus, quod celsa dedere
Saxa, hominum primis tentatum umbrantia callem.
Montis in adverso spectare cacumine solem
His licuit tantum, nisi se medio axe serenum
Spectandum daret a celsa regione, per ortum
Sive per occasum distans, ne tectus opaca
Nube putaretur, voluit non mollibus uti
Testibus, oppositis feriens iuga saxea flammis.
18.
Iam cava petrarum caelo occurrebat aperto
Semita, maiores saxis declivibus auras
Quae profugis captare dabat, cum prona diei
Extremae pariter lampas mersura quaternos,
Mollius occiduo lumen daret axe iugales.
Ut patuit liber superatis rupibus aether,
Vesper erat lentique virum torquebat aselli
Cura, procurandum siquo de cespite gramen,
Siqua foret lymphas sudantis gratia saxi.
En iterum – res mira! – vagus dum plurima lustrat
Iosippus loca, guttatim sub rupe cavata,
In scrobis effigiem non parco humore madentem
Auditus stillare liquor pariterque trahentis
Occultum laticem, prodire crepidine petrae
Virgarum non molle genus: de marmore fisso
Aspera stirpe filix et amaris intuba fibris
Et tamarix non laeta comis herbaeque minores,
Quas poterat saxosa pati fissura, virebant.
His subito evulsis, qua se protendere dexter
Iosippi potuit labor, immansueta trahebat,
Grata tamen vectori animam recreantia lasso
Pabula vicinâque gulam irritantia lymphâ.
Iosippo sopor et pro more brevissima matri
Hic noctis libata quies; cui corporis ipse,
Mentis erat caelum penetrans vigilantia, somnus.
19.
Cum prope consumpta iam nocte rediret Eoo
Orbe rubens astrum, sua quod post terga diurnum
Festinare docet curru radiante planetam,
Admoniti celerare viam, prius ore feriret
Quam rutilo nascens montana cacumina Titan,
Aggrediuntur iter nova per deserta novasque
Quas aeterna famesque sitisque insedit arenas.
His impensa triplex, sed non sine Numine, victum
Procurante dies: sterili tellure patere
Et soboli et matri nutritorique marito
Praecipiente penum genius qua providus Ales
Prospexit tantis caelestia iussa secutis
Exulibus, caeli pluviâ nitentibus escâ.
20.
Flammivomus postquam demum sol triplice gyro
Utrumque adversis spatiis lustrasset Olympum,
Litus Erythraeum veteri memorabile calcant
Prodigio, fugiens olim quo Iuda reliquit
Aegypti servile iugum, cum marmore fusus
E liquido veluti murus protexit euntes
Et medium attraxit sicca ad vestigia pontum,
Ultorem Pharii instantis post terga tyranni.
Hic intacta parens, horum non nescia Virgo,
Sic tacito ut vidit liquidam Thetin ore salutat:
“Oppressum quondam servare potentia Iudam,
Aequora, salvete, aetherei parere Tonantis
Praecepto molles undae! Tot milia vestro
Niligenûm tumulasse freto, tot milia vestro
Isacidûm servasse vado per saecula tantam
Fama feret victura fidem vestrique levabit
Astra super meritum facti, quod Numinis aequae
Imperio, salvo Iuda pressistis Anubim.
Me miseram! Parere Deo vel surda iubenti
Lympha docet: quid iam magnum est, quod iussa paternum
Deserui limen, terrae Nilotidis hospes,
Quam ratio data mensque regit, rationis inanem
Cui cerno parere Thetin: dignissime gemmis
Sal Erythraee tuis; gemmae tibi ne qua deesset
Ambitio, nostri servati seminis olim
Pro merito, meus hic ornat tua litora Iesus.”
Talia versabat genetrix animoque ferebat
Has oculis dum lustrat aquas actisque moratur,
Nerine gemmata, tuis; meliore superba
Tunc concha et gemma, aeternae quam lucis abyssus
Protulit atque tuis etiam commisit arenis.
Dicere tunc etiam poterat, quod pectore numquam
Ad propriam Virgo concepit humillima laudem:
Post sobolem, pretii et lucis ne prima deesset
Gemma tibi, fecunda premit tua litora Virgo.
21.
Desertos sabuli campos rubeique profundi
Aequora transgressum, alterius sub luce diei
Virgo dedit natum Nilo peregrina Tonantem.
Huius in adventu subito Mareotica templa
Responsis horrent divûm; Memphitica tellus
Et septemgemini lugent mysteria Nili.
Mirantur templis consueta oracula tristes
Subticuisse popae et repetens quaesita cruentus
Numine pallescit non respondente sacerdos.
Hinc neque sincerum fundebat caesa cruorem
Victima; se iugulum dantis non sponte iuvenci
Ater erat sanguis fatique iganrus aruspex
Tabida turbato versabat viscera vultu.
Ipsa Deûm facies non corpore recta, sed aris
Concussis confracta, solum prono ore tenebat.
Isin humi stratam flentes gemuere ministri
Fractaque spectabant maesti lunaria frontis
Cornua: cum spicis nitido flaventibus auro
Et regale decus iacuit frugumque quasilli:
Sanctaque Bubastis variisque coloribus Apis,
Quique premit vocem digitisque silentia suadet,
Procubuit numquamque satis quaesitus Osiris.
Tectaque praeduris serpens Nilotica squamis
Corruit et truncis iacuerunt singula membris.
22.
Tunc etiam Phariae peplum fatale Dianae
Exhibuit tristi fatorum arcana ruinâ,
Et se (quod nulli fas ante) retexere sensit
Fatorum authorem; cuius sapientia praesens,
Sola incomperti mentem comprendit Osiris.
Strata vetustorum stupuit simulacra deorum
Aegyptus: tunc quemque suo pro numine maestum
Vidisses ululantem aliquid lugubre profari,
Plorantem ante aras, querulo delubra boatu
Replentem cautoque Deos clamore vocantem.
23.
Hermopolis coluit numen, venientia longe
Prospiceret quod fata, canis
* pro more vagantes
Eminus observantis apros, cervice canina:
Cecropidae dixere Epaphon, sed Nilus Anubim.
Mercurius, Teutusque idem appellatus et Hermes.
Postquam tota fuit divûm turbata ruinis
Niligenûm regio, fatorum inquirere mentem
Constituunt et nulla dabant responsa iacentes
Ore solum amplexi divi, sed solus Anubis
Stabat et immotis Hermes latrabat ab aris.
Nescio cur aliis in prona cadentibus ora
Integra stantis adhuc duravit numinis huius
Effigies, nisi forte canis quod imagine culto,
Prudenti rectoque animi mentisque perito
Doctori Aegypto Teuti titulisque colendo
Pluribus Hermeti voluit committere Numen
Adventum effari sobolis: mortalibus olim
Ipse etenim quae fatus erat mysteria, sacrae
Non vacuum lucis poterant ostendere pectus.
Nec Patrem Verbumque Patris, commune duorum
Nec tacuit Flamen; nostra non ille videndum
Membrorum compage Deum, non ille reorum
Ignes poenalisque locum ignoravit Averni.
Non Divorum altas lauros sedesque beatas,
Non fidei praecepta novae perituraque falsos
Non tacuit sortita Erebi mendacia cultus.
Ille aequi rectique tenax caeloque recepti
Dogmatis interpres, quamquam ille probavit Enocho
Instructore fidem didicit quodque ille nepotum
Adami monitis populis non degener author
Suadebat, nec thure pio fraudare Tonantem,
Nec placiti metas divini exire docebat.
Ipse eadem, ne venturos ignota laterent
Divini cultus verique arcana nepotes,
Cum tabulis necdum pretiumque aevumque daturam,
Artis erat rudibus vocem signare figuris;
Sculpta loqui docuit magicis animalia linguis,
Cuius adhuc Phario vivunt in marmore formae.
Sanctus erat populis Hermes, quem fama superstes
Indigetem post fata tulit mixtumque beatis
Heroem memoresque suae virtutis adeptus
Niligenas, maius vixit mortalibus aevum.
Indocilis sed vera sui transgressa magistri
Dogmata posteritas, plures non posse docentis
Esse deos, postquam placuit sibi numine multo
Caeca superstitio et finxit sine fine deorum
Nomina: Mercurium, pariter quem dixit Anubim,
Credidit esse Deum, dignum cui thura Sabaeo
Confectis positae caleant suffitibus arae.
Ingeniique sagax arcanorumque repertor
Quod fuerit, canis ora refert: et nescia signi
Roma diu explosit, veneretur inania laudis
Quod portenta, canum amens religione Canopus.
Cum tamen Ausoniis dementia maior in aris
Plauserit: hic febris, meretrix, rubigo pavorque,
Qui – divi! – gravium capiebant thura Quiritum.
24.
Hunc reliquis postquam stratis Aegyptus Anubim
Audit stare deum, pleno petit agmine supplex
Niligena et sacra redimitus fronde sacerdos
Thura cremans responsa rogat causamque ruinae
Et deiectorum scitatur damna deorum.
Ter prius exoluit rictum, ter more canino
Exeruit linguam, movit ter colla, ter amplam
Rugavit frontem, demum vocem edidit istam:
“Non ego sum numen, sed servus Numinis Hermes:
Discite nunc falso quamvis a numine verum:
Quae proavis olim, nunc fata nepotibus edo.
Est Numen, verum Numen, cui corporis expers
Est Soboles cum Patre eadem, nec praeter eosdem
Est aliquis Deus, amborum nisi pectore ab uno
Qui procedit Amor. Nostrum Trias iste gubernat
Produxit quod sola, genus, terrasque fretumque
Sideraque caelique faces moderatur et omnes
Quos eadem finxit virtus aeterna labores,
Una regit nullusque sui stat terminus aevi.
Nunc eadem Patris Soboles aequusque parenti
Splendor in humanos descendit corporis artus,
Factus homo; iamque ille tuas, Aegypte, per urbes
Ignotus transit similis mortalibus hospes.
Tempus erit, quo tota illum Mareotica tellus
Utiliusque suo veneretur Osiride Memphis.
Et tu prae reliquis peregrino electa Tonanti
Thebais, aspicies quondam quos Numinis huius
Accendet pietas, morum probitate severos
Splendere Heroas, quorum domicilia ramis
Texta graves hominum damnare potentia curas
Ostendent quam vilis opum sit caeca cupido.
Ut vero inciperes iam suspirare salubrem
Numinis istius cultum, nostratia visus
Oppida iam calcat membrisque exilibus infans
Ignotus, tacitum vibrat de pectore lumen
Caelestesque faces, quales neque flumine toto
Obruet adversus septeno gurgite Nilus.
Inde fuit, sua quod saevus praestantia Typhon
Ora impos tolerare, tuus nequissimus hostis
Typhon, saxa Deûm fragiles mentita figuras
Deseruit stravitque; meum neque dispare casu
Stravisset marmor, veri sed dextra Tonantis
Me tenet et placitum subigit caeleste fateri.
Neve meos vultus celebret vesana deinceps
Posteritas, communi etiam me iungo ruinae.”
Dixerat haec Hermes et motâ corruit arâ
Oppressitque suo praesentem pondere mystam.
Fit populi clamor, compressi dura gementis
Fata popae et sanctum cecidisse stupentis Anubim.
25.
Interea placido vicina per oppida Nilo
Nacta viam, peregrina trias non lenta petebat
Phoebopolim Titanis uti de nomine claros,
Sic pariter celebres Titanis numine muros.
Non procul urbanis crescebat caedua tectis
Silva, secans medio proceras tramite frondes:
Qua si plaustra trahi vel clitellaria vellet
Ire pecus, fuit aequa rotis tergumque gravato
Commoda vectori plano de cespite mollis
Semita, proiectas servans a frondibus umbras.
Hic varium plantae genus, at sine fructibus omnes,
Nescio quo fato steriles totamque caduca
Luxuriem folia implebant et floris inanes
Densa comis tantum laxabant bracchia trunci.
In forma tamen et foliis servata cuique
Nota fuit species: amplas discernere malos,
Sublimes cedros, annosas discere quercus,
Quisque rudi poterat de cortice; grande cacumen
Cupressis alnisque fuit, fulvoque colore
Fraxinus atque levis nodoso stipite cornus
Seque comis pleno prodebat vertice palma.
Iuncta viae quaedam serae servata bipenni
Arbor erat, longum ramis testantibus aevum,
Lapsa retro multi pariunt quod tempora saecli.
Nulla ipsi par arbor erat, neque dicere possum
Qualis erat, quae sola, sua dum fronde virebat,
Tota fuit species: potuit neque rara videri
Si fuit una, suo semper veneranda triumpho.
Haec etenim (si vera mihi dictavit Apollo)
Arbor erat, primo fructum quae protulit horto,
Quem vetuit libare Deus; quem credula coniux
Censuit esse Iovis cerebrum, quo Pallas in auras
Prodeat et cunctas ista dape conferat artes.
Ipsa loci facies, semper sine nube sereni
Temperies caeli; ripas non ferre volentis,
Sed grata terram certoque tumore rigantis
Ascensus Nili; tenui contenta labore
Sacra voluptati tellus, ignota madere
A caelo regio, semper vernantibus arcis
Et numquam fugiente rosa; brumaeque nivisque
Nimborumque expers, potis est suadere Canopum
Esse infelicis lacerum Paradison Adami.
Hinc communis amat Phariis quoque dicere rumor
Niligenas primos hominum totius adeptae
Unde animam et mentem fluxerunt semina carnis.
Hic ubi turbato Nilus modo gurgite manat
Fonte procul, communis erat fons, quatuor olim
Fluminibus: Tigri, Euphrati, quique alluit Indos
Aurifero Gangi et Nilo; cui prima remansit
Fontis aquae virtus, vincla indignante quotannis
Amne per Aegyptum lympha stagnante refundi.
Solius haec Nili lex est, qui forte propinqui
Atque suum caeco ascensu surgentis in amnem,
Haurit adhuc laticis fluxuram in iugera mammam.
Et licet Euphrati pariter det fama, solutis
Riparum effundi Chaldaeae in gramina vinclis,
Copia sed Nili est maior, quod origine surgens
Hunc repleat propiore latex lapsique sub aestu
Solstitii, ignaro pluviarum imbrisque Canopo
Aethere labentum vice surgere cogat aquarum.
Inde venire potest toties quaesita, nec unquam
Explorata satis crescentis copia Nili.
Fons idem vero, postquam crocodilifer haustu
Hoc prius intumuit gurges, mox ordine verso
Cum satis et campi et segetes et prata biberunt,
Occultis refluas absorbet hiatibus undas.
Hinc venit, ut ripis posthac moderatior aestum
Contineat solita contentus margine Nilus.
Quod modo diversa fluvii se parte resolvant,
Hoc varium natura tulit cum supplice Pleias
A Nemesi exorata, dato confunderet imbri
Antiquam terrae faciem primosque labores
Numinis, aversis alio converteret undis.
Tigrin et Euphratem Taurus vomit, India Gangem,
Nilon agunt montes Lunae, vel montibus ipsis
Subiectae, capitis quibus est data fama, paludes.
Sed reor hic solus quod agros virtute rigandi
Servatâ, antiquo Paradisi a gurgite fluxum
Excipiat, fervente vagum quo dissipat amnem,
Credendum hinc, Phario silva est ubi proxima Nilo,
Fixus erat generis primis authoribus hortus.
26.
Caelicus has olim flammas spirante machaera
Excubitor pulso sedes obsedit Adamo,
Ingressum mucrone vetans. Sed vindice postquam
Diluvio tellus omnis confusa iaceret,
Hoc etiam primus decor et fortuna reliquit
Caeli vestibulum; vacuis crescentibus illo
Telluris gremio pertaesis germina plantis,
Esset ut incassum posthac custode teneri.
At quoniam laesi sic Numinis ira petebat,
Arbor ut illa eadem, fuerat quae conscia primae
Materiamque dedit culpae, foret ara salutis
Et veniae mater; cui exitiale piandum
Restaret fixo meliori germine pomum,
Planta eadem veteri permissa est vivere trunco,
Quae malum fatale tulit; seu propria ligni
Vis fuerit par tali aevo; seu Numine vivam
Asservante trabem, donec decreta veniret,
Quae malè decerpto succederet hostia pomo.
27.
Venit ut haec, Solymae celsas antistite summo
Procurante trabes tectumque parante superbo
Isacidûm templo, sollerter ab usque Canopo,
Exceptas primum Nilo, dein aequore vectas,
Litore Idumaeo deponens institor alnos,
Materiam templo dictos mittebat ad usus.
Tunc reliquas inter malus funesta securim
Sustinuit Solymisque illata et inutilis omni
Visa operi, multos iacuit despecta per annos,
Utilis immiti donec sublata reorum
Supplicio cessit Christo, regale datura
Victori solium; quod Averni ex faucibus ergo
Divina ascendit rapiendae victima praedae.
Tale autem dedit illa, solo cum fixa vireret
Indicium: siquidem procera cacumina malus
Haec eadem, Mariae Aegyptum cum prole petenti
Incurvari humilis lunato vertice terram
Amplexa est: iam tum sibi deposcente beatum
Virginis illius germen, meliore pianda,
Quam fuerit rapti fructus quae purpura, venâ.
Infantis cupidus, quem propter saecula stipes
Multa tulit, vultum tunc praetereuntis adorat
Et modico optatis sperat post tempore votis
Amplexuque frui; duram tunc illa bipennem
Planta, graves ictus ferri passura vocabat.
28.
Vir stupet et Virgo se demittentis in imum
Stipitis obsequium. Sed mater protinus illam
Noverat esse trabem, post bis tria lustra, saluti
Qua pretium humanae, suus ille sacerrimus infans
Non exile dabit, ligno figendus eodem.
Tunc animo concussa licet, poenalibus ora
Aplicuit ramis lacrymisque ligavit obortis,
Quos divina suo soboles moritura cruore
Perfundet; queis tunc rubicunda fluenta daturis
Pro nati venis, vacuabat lumina mater.
Tunc etiam proprii cupiebat Virgo cruoris
Par meritum, fieret condigna ut victima, sontes
Restaurare potens et caelo reddere, laesus
Aeternae sobolis rubeat ne sanguine stipes.
Mollia maternis at vero bracchia pannis
Constrictus puer et palmis cui tangere plantam
Dempta triumphalem libertas, respicit illam
Et cupidus dulces metitur lumine ramos.
Decerpit frondem genetrix orique puelli
Admovet; ille labris oculisque tenacius haeret,
Quam blande saxis hederae, vel vitibus ulmi.
Prodigii studio sed ne mora longior aequo
Susceptum differret iter, post praebita cultus
Officia, elato demissas vertice frondes
Erigit et primas arbor recta occupat auras.
29.
Non procul hinc Nili ripas sortita superbit
Phoebopolis, turres iactans et stantia regum
Atque magis semper tenui surgentia saxo
Marmora, queis hydri, loti volucresque canesque
Sculptaque servabant magicas animalia formas.
Nosset ubi necdum Memphis contexere biblos
Flumineas vocemque rudi signare figura
Mansuram, saxo caesis avibusque ferisque
Niliacae signata dabant arcana Minervae.
Talibus illustrem monimentis Virgo subivit
Phoebopolim, tecto modico suscepta, quod ante
Quaesiit externo sollers sermone maritus.
Hunc labor indigenis lignique perita secandi
Commendare manus rectaeque modestia frontis
Evaluit, modicae pretium ne deforet arti:
Ne sibi nec puero, aut matri vitale deesset
Subsidium, cui nulla magis fortuna placebat,
Quâm posset proprio si forte labore vibratâ
Et pueri et matris superare incommoda serrâ.
30.
At Virgo Pharii quae non idiomatis expers,
(Hoc etiam callere datum caelique solique
Prodigio) facilisque loqui quo Coptus et urbes
Niliacae sermone orant; et nectare linguae,
Et morum caelesti habitu et flexisse sereno
Siderei vultus vidit Nilotidas astro.
Virgineo pariter tenues si pollice telas
Matribus aptaret, varias seu dante figuras
Lina feriret acu. Gratus fuit omnibus ille
Virginibus nuptisque labor, servata sonoris
Coptiadum praebens nuruum velamina sistris.
Divinus vero, vultu cui omnis amorum
Ludebat Charitumque chorus, qui denique pulchrae
Filius Aurorae, roseos a matre colores,
Effigiemque trahens (taceo quod lucis habebat
A patre splendorisque nitens intrinsecus aurum)
Religiosa tulit cunctorum corda puellus.
Fecunda hunc matres innuptaque corpora nymphae
Naturae dixere decus; sed summa volentes
Effari, dixere minus, qui Numinis unà
Et decus et lux est caelique aeterna venustas.
Phoebopolis, Memphis, Babylon, Aegyptia, Thebae,
Hermopolis, Tanais clarumque authoris adepta
Nomen Alexandria, puer persaepe penates
Hic petiit vestros designabatque futuris
Iside contempta patris cultoribus aras.
Saepius hunc vultu et palmis fortasse tenella
Membra, favente pia vobis genetrice tulistis;
Pauperiemque suam donis patriisque levastis
Fructibus, ignarae vester quod mysticus esset
Ille, Pharo numquam non lamentatus Osiris.
31.
Dixerat una olim Musis certare proterva
Pieris immani pavidos pugnare giganti
Aegypto latuisse Deos, quorum ipse Typhoeus
Corpora mentitis fertur celasse figuris:
Duxque gregis, dixit, sit Iuppiter, unde recurvis
Fictus erat quondam Lybicus cum cornibus Ammon.
Delius in corvo proles Semeleia capro,
Fele Diana fuit, Maia satus ibide tectus,
Pisce Venus, niveâ Divûm regina iuvencâ.
Fatum est, Nile, tuum, Numen quod credidit exul
Se mendax verumque tibi: iam, Nile, deorum
Te latium dicam, neque enim meliore profectum
Tale gerit causa tellus Saturnia nomen.
Te profugi novere dii et mentita ferarum
Forma tuas coluit ripas, quibus oris imago
Tam fallax ac numen erat; novus exul arenas
Iam versat quoque, Nile, tuas, humana sed oris
Si facies neget esse Deum, meminisse, Canope,
Te cupio: si tecta feris peregrina colebas
Numina, quid prohibet, Numen sub carne latere
Humana? Totum fuit id si fabula mendax,
Nec fera, nec numen, nulla hic mendacia: verus
Hic puer et Deus est, quem tu lare protegis, exul.
32.
Lustrasset quamvis totam peregrina Canopum
Cum puero genetrix, semper praestante marito
Tutelae praesentis opem longoque viarum
Servitia errori, tamen esse errantibus istis
Phoebopolis voluit sedes diuturnior astris.
Moenia subiectae duris haec fustibus olim
Isaciae struxere tribus: haec saxa levavit
Aptavitque gemens, haec Numinis hospita pressus
Tecta laboravit Iuda ignarusque futuri
Exulis appositos sua fixit ad otia muros
*.
Et bene stat, summi titulum quod praeferat astri,
Phoebopolis: vestrae hanc luci Phoeboque, tribules
Oppressi, posuistis; et haec pharaone soluti,
Postea praesentem voluistis moenia solem
Visere, quo vestros legeret sciretque labores.
Et vidit legitque tuorum, Iacobe, nepotum
Serviles hac urbe manus tribuumque notavit
Duratos lateres; qui non ingratus amatam
Ut foret in plebem, rediit sua spargere Iudae
Lumin poenalique iugo, manifestior inde
Ut fieret, celso fixus de culmine luxit.
33.
At septemgeminum divina invisere Nilum
Quod voluit Soboles et Phoebi maius in urbe
Indulgere mora spatium, non segnè repensa
Accessit tanti adventus clarissima merces.
Nam constructa illic regumque labore superba,
Sculpta avium formis in acumen euntia saxa,
Quatuor obiectu laterum, ferientia quatuor
Adversas ventorum acies, sibi sede Latina
Sacrata accepit pueri matrisque potestas,
Phoebea virtute prior, cui regia primùm
Thebaeum pietas posuit pro munere marmor.
Harum unam ex imo nunc Vaticana levatam
Suspiciunt propylaea petram, quae subdidit huius
Alta triumphali pueri fastigia signo.
Altera stat matri, quam pridem hierarcha Latinus
Surgere Flaminiae voluit pro robore portae.
Debita adhuc sponso latet: at fortasse sepultum
Marmor adhuc, Iosippe, tuum, semel eruet ardor
Romuleus lucique dabit, positurus honori,
Nutritor divine, tuo: nam gloria crescet
Maior adhuc Iosippe tibi, quod nomine praefers,
Filius accrescens: prodet lapis ille figuras
Forte novas sculptasque novus leget Oedipus ibes:
Hospitiique istis reddatur gratia saxis,
Quam fortasse dato misit iam marmore Nilus.
34.
Phoebopoli iam gratus erat prius almus adiret
Quam sua tecta infans; cui is praemisit ad oras,
Seu certi adventus signum, seu nominis aeque
Fragrantis specimen, fuerint seu praevia dignae
Praemia mercedis, sudantes balsama virgas.
Hos etenim dans iura duci regina Latino
Non tulit Hebraeo frutices Cleopatra superbas
Engaddi florere solo. Iubet illa marito
Non fidei, sed labe thori; iubet ille fideli,
Non animi, sed spe regni, qua flectitur omnis
Ambitio, Herodi, soli concessus Idumae
Ut videat te Nile frutex. Valuitque superbum
Pellicis imperium, Engaddi quod colle revulsa
Ditavit
* radice Pharon; iuvitque propinquam
Phoebopolim quaesitus odor, quae crescere parva
Stirpe Palaestinas pretiosa ad vulnera frondes
Vidit et afflata redolebat suavius aura.
35.
Gleba urbi vicina fuit, quam fonte rigari
Perpetuo (verum loquitur si fama superstes)
Isidis afflictae fecit sitis, atque loquendi
Tota ferè nimio consumpta labore facultas.
Amisso, referunt, charo nam coniuge divam
Isida, cognatus quem post data vulnera Typhon
Inclusum angusta pelago demerserat arca,
Membra perempta sui tota tellure vagantem
Quaesivisse viri. Quam dum pius attulit error
Phoebopolim, consedit humo quae moenibus urbis
Ulteriore situ, ditissima Mempheos arva
Accedente iacet celsaque sub arbore flevit.
Arbor erat palma: umbroso dea stipite flammis
Phoebeis protecta, sitim restinguere pura
Suspirabat aqua. Neptem miseratus Olympi
Rector, in hanc densos fudisset Iuppiter imbres,
Sed fatum Aegypti vetuit, cui imbribus arva
Nulla madent, Niloque satis fecunda tumente
Numquam implorato contemnit Oriona nimbo.
Omnipotens visa, quam lympha implere parabat,
Non magna scrobe, Pellaea tellure latentis
Venam aperit fontis gelidoque humore capaces
Isidis ad potum repleri mandat arenas.
Nec mora, secretus lympharum immania claustra
Permeat hydrophylax, liquidas qui fontibus undas
Distribuit; cui mox melioris originis una
Iussa salire altùm non viso lympha meatu,
Sicca Paraetoniae tetigit vestigia divae.
Crevit et in fontem: quem mox arentibus Isis
Admovit labris, calor unde sitisque soluta est.
Isis opem surgentis aquae mirata, Tonanti
Grata fuit votis numenque precata rogavit,
Funderet ut liquidas fons ille perenniter undas.
Annuit Omnipotens: tunc qui scrobe totus in una
Fons fuit, intumuit subito sulcoque receptus
Funditur et longo fecundat iugera rivo.
Isidis hic fons est gratumque in gentibus illis
Tale habuit nomen palmaeque sub arbore manat.
Hic locus Isaciae fecundus munere lymphae,
Aptus odoratis, quae dant opobalsama, virgis
Visus erat: quantum Scythico bis torta lacerto
Praepes arundo volat, longum his radicibus hortum
Plantat, ubi orbatae spolium deponit Idumae
Feminei aeterno luxus Cleopatra trophaeo.
Hebraei vero fruticis fons Isidis agrum
Intrabat medius; cuius crescentia gratum
Marginis adversae sensere fruteta liquorem.
Phoebopolitanis quod non ea dissita longè
Lympha foret tectis, pro matre et prole maritus
Has ipsas pro more undas hausturus adibat.
Perpetuum fontis decus est lavisse tenelli
Numinis exuvias
* et lina tegentia corpus
Humoremque manu matris fundente, per ipsum
Corporis arcentem maculas fluxisse puellum.
Unde sibi fuerat positum quod ab Iside nomen
Deposuit, sumpsitque novae sibi vocis honorem
Iside despecta et se fontem dicere IEsu
Constituit vetuitque suas accedere quemquam
Hoc sibi dixisset gratum nisi nomen, ad undas.
36.
Viderat augustum ter crescere coniuga flumen
Virginitas tumidumque suo prodire ter alveo,
Gurgite turbato, riparum compede stringi
Nilum indignantem, crudelis vivere postquam
Desiit Ascalides, aliique in fata puelli
Immites donec (neque enim rex solus iniquus
Infanti) diro periissent funere mystae.
Afrorum postquam rabie maiore leonum
Pavisset naturae hominum rex degener iras,
Quas brutali animo dominandi saeva cupido,
Aut male suada Erebo veniens impressit Erinnys,
Caede tot infantum desperatique parentum
Fletibus et populi lacrymis. Vix caede peracta
Infelicem animam carnique haerere negantem,
Consumptae innumeris a vermibus, exhalavit.
Aequa Dei virtus! Tanta qui strage virilem
Saeviit in sexum, qua vir fuit ille, severam
Est magis expertus Nemesim, perpessus edaces
In sexu, coesi sexus pro crimine vermes.
Verme perit modico, numerum cui copia fecit
Immodicum; parvos quod iniquas ille secures
Torserit in pueros, nec vermis copia vindex
Debuit esse minor, fuerit quam barbara prolis
Innocuae caedes, nulli numerabile lethum.
37.
Hostibus extinctis odium quibus acre calebat
Infantis, pressum somni languore maritum
Alloquitur Iosippum Ales demissus Olympo:
“Surge, pater, propriosque redux invise penates;
Nam fato intentos pueri, fatum abstulit hostes.”
Vocibus Aligeri domito Nili advena somno
Auditosque sonos vultumque loquentis Ephebi
Imperiumque viae, quod se prius ille daturum,
Sopito visus reditumque spoponderat Ales,
Mente pia versat susceptaque verba per umbras
Praeceptum caeleste putat. Votoque pudicae
Agnoscentis idem monitum caeleste maritae,
Propria deserto meditatur tecta Canopo.
38.
Tempus erat, quo non pridem per rura solutus
Segnior admisit riparum vincula Nilus,
Phoebus in autumnum cum declinaret et umbras
Laxaret Meroe Libraeque in sidere Titan
Non foret augmentum sortitis noctibus impar.
Composito tandem consuetae margine ripae
Flumine, sat madidis visis a gurgite campis
Arboribusque satisque gravem spondentibus annum,
Turba dies bis quatuor agit Nilotica, laetis
Utraque post epulas animosa iuventa choreis:
His patrios laudare deos undaeque potentem
Frugiferumque Pharo mos est extollere Nilum.
Religio tunc caeca suas laxabat habenas:
Thura crematuris aperit sacraria mystis
Vana superstitio, damnatis ritibus aras
Incursare docet donisque implere deorum
Atria et effictis in Numina fidere signis.
Tunc nulla Isiacae friget sine thure iuvencae
Ara, nec amisso deerat suus ignis Osiri.
Isi, decus Nili, tua solum altaria maesto
Niliades clamore colunt et iusta perempto
Unà tecum omnes ululant lamenta marito:
Surdus inauditis cumulatur honoribus Apis,
Munusque Anubis habet, non est sine ritibus Horus,
Indigenae divam celebrant Bubastida nymphae.
Et canibus suus est cultus: crocodilon et ibim
Vota humana petunt: nullum est sine supplice monstrum.
39.
Haec erat autumni facies, Iessea moneri
Cum soboles audit Nilo externaque relictâ
Emigrare Pharo Galilaeaque tutus in arua
Ire iubebatur pueri securus Ioseph.
Nec mora, laetus abit brumaque instante molestum
Non accusat iter, sed quas Iordane recedens
Deserti pressit, rediens vitavit arenas.
Doctus erat siquidem postquam Solymaea reliquit
Regna, procelloso deserti pulvere molles
Emensus campos, quantum gravioribus acta
Surgat arena Notis et siccis occupet auras
Planities sabulosa undis imitantibus ipsum
Fluctuat Aegaeum, et densis ferit astra procellis.
Ille quidem nec flabra graves spirantia ventos,
Nec tulit undantes commoti pulveris aestus;
Nam Zephyro sabuli campos aequante petebat
Aegyptum Iesseus honor, dum nulla furentes
Sustinet aura Notos; tamen insurgentibus ipsis
Interdum Zephyris poterat comprendere motae
Quid fidei faciant ventis hiemalibus aurae.
Molle velut vernis crispatum fluctibus aequor
Exiles placata ferens ad litora spumas
Indicium non molle facit, vehementibus Austris,
Vel quas hibernis Aquilonibus excitat undas,
Non aliter verno vidit cum surgere flatu
Desertum, hibernis Iosippus motibus illud
Composuit veritusque viae brumale periclum,
Pulvere suspectas alio mutavit arenas.
40.
Phoebopolitana festos celebrante per urbem
Plebe iocos (Niloa vocant) dixere salutem
Hospitibus gratumque vale; quos, barbara quamvis
Pectora Niligenae, votis faustisque secuti
Vocibus, implacidi dant tristia signa recessus
Et numerant causas et verba morantia gratos
Isacidas, brumale auras instante rigentes
Obiciunt. Sed nulla fuit quae Numinis esset
Imperio suadela prior. Data gratia postquam
Est verbis animisque, piis affectibus addunt
Niliacae quoque dona nurus, nec simplice peram
Farre replent, Nilo sed despumante paratas
Sollemnes iungunt medicatis panibus escas.
Festivasque dabant, quas tunc Memphitis edebat
Terra dapes; moderante pium sed Virgine plebis
Obsequium, modicae sumente opsonia caenae
Et reliquae annonam, cui felix cura, Tonanti
Committente viae, Nilum Iessea reliquit
Progenies patriamque redux petit exul Idumen.
41.
Quartus erat mundi hanc lucem qui viderat annus,
Astra quaterque suo duodena repleverat igne
Delius, aeternum postquam splendescere lumen
Aspexit summisque rotis pharetrata premebat
Aemonii iam terga senis, cum Virginis infans
Figere divinis poterat vestigia plantis.
Visque inerat maior quam annis membrisque pusillae
Par foret aetati: profugae qui dulce parentis
Portabatur onus, rediens hoc pondere matrem
Solverat et refugas pedibus versabat arenas.
Iam poterat parvus terram calcare viator
Materna ducente manu, quo saepe relicto
Auxilio propriis firmus quoque viribus ibat.
Saepe pater materque sinu componere lassum
Expetiit; sed saepe puer matrisque patrisque
Non admisit opem, facili, si quando gravabat
Semita, contentus dextra; quorum ille coruscus
Et medius geminis communis amoribus ignis,
Pulvere quot gressus fixit, tot misit utrique
In pectus radios et amantum spicula, flammas.
Per medium veluti decurrens Phoebus Olympum
Aequus utrique polo est, quoniam fulcitur utroque;
Sideribus reliquis crebro Phaëtontia lampas
Opposita tellure latet; pro cardine nulla
Invidia est, cui sol numquam sua lumina celat.
Sic Mariam et Iosippum inter dum pergit amoris
Flammeus hic Titan, reliquis sua lumina stellis,
Saepius abscondit (qui iugiter arserit igne
Numinis aethereo, non est, velut ista calebat
Coniuga virginitas). Phoebum qui sustinet axis
Quique polus medium librat, Titanide numquam
Desertum se luce dolet: numquam occidit istud
Invisumque latet sponsis librantibus astrum.
42.
Aegypti demum extrema regione profecti
Respiciunt litus, quo se Pelusia frangit
Thetis et adversa Cyprum mare spumat in area.
Praetereunt Casium, clarum Iove praeside montem,
Pompeio fatale iugum, Ptolomee iubebas
Quo tantum truncare caput; qua fronte piandam
Censuit infelix omnem Pharsalia culpam.
Succedunt tumulo Magni, quem forte docebat
Fama recens, tantis sed fama sonora triumphis,
Pulvis erat bibulaeque cinis commixtus arenae.
Et titulum ambusto duxit quem stipite Cordus,
(‘Hic situs est Magnus’) spumans turbaverat aequor
Raptaque erat primo scriptoris gratia fluctu.
Hinc decimo emensi totam Casiotida Phoebo
Atque plagas quas nunc etiam Hagarena profanat
Posteritas, curvo videre in litore turres
Ascalis alta tuas, male fortunata nefandum
Enixa Herodem; licet tibi regibus apta
Tecta daret, sed quae propriis tumulata ruinis
Vile iacent nullum positoris habentia nomen;
Cum tamen a morum et scelerum feritate profecta
Duratura tuis stat adhuc infamia muris.
43.
Inde propinqua petunt humiles stagnantia ripas
Torrentis vada, Iudaeae quem montibus ortum,
Labentem saxis, vitis Sorecia botris
Propitium bibit et grato se gurgite replet.
Protinus emenso veniunt torrente sub altas,
Fonte suo optatas rupes, quo Virginis alma
Et soboles posuisse sitim ferturque beata
Inde bibisse parens siccisque labore diurno
Surgentem labris laticem admisisse maritum.
Mansit honor fonti: siquidem sermone Philippi
Hoc pius Aethiopum regina semivir hausit
Fonte fidem, formare potens eodemque perustos
Marmaridas vero; et fecundae munere lymphae
Divino ingentem populum generare puello.
44.
Inde viae spatio non longo errantibus anceps
Occurrit bivium: lateri fuit obvia dextro
Iudaea et Solyma; ursisset si Nazara, laevus
Aequus erat pulvis. Sponsis certabat uterque
Iudaeae et Galilaeae ardor: Iudaea vocabat
Ad templum, at puerum regni ne perderet heres,
Qui patris evasit gladium veritosque paterno
Successisse odio, qui successisset et ostro
Et quod idem nocte apparens sub luce corusca
Ancipiti sponso vetuisset Numinis Ales,
Tuta metu infantis flexit Galilaea viaeque
Ambiguum laeva recte pro parte diremit.
1.
Septima post Iani Latias exorta Kalendas
Lux alium solem melioraque sidera Iudae
Apparere dedit. Mutata ubi patria iusso
Exilio tellus, reducis cum pignore salvo,
Nazara virgineae mirans videt ora maritae.
Illa diu vacuas dominis absentibus aedes
Laeta subit. Quantumque tulit virtusque pudorque
Officiosa, piis reditum gratantibus ultro
Matribus occurrit causamque petentibus urbe
Excessus taciti, monitum caeleste recondens
Non aliud, quam sic Numen voluisse reponit.
2.
Post reditum, cunctis quo non illustrius oris
Tectum nacta parens, semper crescente, paterna
Hoc coluit virtute heres opibusque replevit
Aethereis, quarum tangi livore putasses
Caelicolas, aequanda datis sibi dona stupentes
Terrea sortiri Galilaeae limina nuptae.
Huic Domui, quamvis cocto pro pulvere vili
Maius erat pretium, quam si caelestibus unà
Sideribus terraeque auro iungatur Erythrae
Baccarumque Indi pretiosa superbia ponti;
Ex quo felices venientem in membra Tonantem
Parvaque senserunt animantem viscera muri.
Numen ibi humano postquam se corpore texit,
Nec caelum plus lucus habet, nitidissimus aulae
Candor ubi Empyreae voluit spectabile divis
Caelitibus lumen pariter splendescere terris
Terreno e caelo, quo sponsus uterque petitis
Plenius affulsit spectato Numine flammis.
O felix Domus! Aeterni cui contigit imbre
Nectaris impleri, nec tantum haurire minutis
Hanc pluviam guttis, ipso sed fonte rigari.
Prodigiosa Domus! Quae connubiale duorum
Virgineo in thalamo foedus sancivit amantum,
Quorum alter Deus est, luteae sed stirpis et impar
Altera, supremo sed par dare membra Tonanti
Est caro: queis rutilas non affugientibus umbris
Flaminis aeterni accendit lux pronuba taedas.
3.
Assidua istius servabat lumina tecti
Virgo, redux Pharias postquam calcavit arenas.
Sedulus hic lateri materno adstare solebat
Divinus puer et matris quo iussa vocabant
Praesto esse atque suus qualem nutritor agebat,
Observare artem fabroque vibrante securim,
Vilia caesarum trabium segmenta legebat
Aptabatque loco, de quo poscente camino
Ad parca exceptus rutilaret edulia stipes
Hibernisque daret tenuem pro noctibus ignem.
Nec tamen haec Solymis interpellante vetusta
Religione, sacris accedere templa diebus
Abstinuit divina Domus, legalibus acta
Imperiis; solitusque puer matrisque virique,
Dulcis utrique, tener, latus observare viator.
4.
Ex quo Niliacum post terga reliquit Anubim
Sacra Domus propriosque adiit revocata tribules
Occurrit primus Solymaeis ritibus ingens
Festorum paschalis apex; ubi menstrua lampas
Quatuor atque decem lumen solare diebus
Integra collegit tangens superansque priorem
Aequidiem, verno Hebraeis quae sole ferebat
Initium noti fastis popularibus anni.
Paschae autem festos, hilari complebat Idume
Hebdomas una dies, faciens memorare solutos
Aegypto et profugos divisa per aequora patres.
Tunc ea divinam, servandis legibus aequam
Religio monuit matrem Solymaea Tonantis
Limina et augustas venerari protinus aras.
5.
At quoniam regnans, imitari strenua patrem
Herodem soboles, Solymo saeviret in ostro;
Unde profecturi potuit iactura timeri
Infantis, vix ausa parens offerre periclo
Praesenti puerum: tribuum pietate calenti
In dubium vertit sobolem committere templo.
At quia totius Solymam tunc ibat Idumae
Religio, tanto fieri vix posse putabat
Accursu tribuum, quos inter milia matrum
Miliaque infantum rex ut discerneret unam
E cunctis sobolem, patrio quae victima ferro
Quaesita, extinctas ignota reduceret iras
Augere adducto statuit sollemnia nato.
6.
Tempus ubi legale alios movisse tribules
Innotuit proprios templo mutare penates,
Id quoque tergemino Phoebo lassata (dierum
A Solymis totidem nam pulvere Nazara distat)
Delubrum subiit cum prole et coniuge Virgo.
Ut sacros tetigit postes, lethale profanis
In cute vestibulum, tribuum completa frequenti
Atria concursu, poterant ubi cernere parvo
Pariete divisos, aris dare munera mystas,
Caelica confestim veniens vox omnibus aures
Occupat et numeris delubrum talibus implet:
“Advenit revocata fuga Nilotide proles
Quam genui et reducem Pharia regione recepi.”
Hic rapti cunctorum oculi, qua parte sonare
Verba putabantur; quaesitus ab omnibus author
Vocis, at humanae faciles cognoscere carmen
Non esse hoc linguae; dicti mysteria quaerunt.
Mystarum labor effati deprendere sensum
Ingeniumque fuit; quibus ad commune reductis
Arbitrium mens talis erat: quod ab aethere lapsae
Prodigium vocis Pharii voluisset Anubis,
Excussum memorare iugum, veterisque laboris
Servitium versare animo non deside plebem
Admonuit, Iudamque Deo paschalibus aequum
Stare sacramentis, quem summa potentia Nilo
Subtractum voluit, signo praesente reposci.
Virgo tamen verbis quae vox audita ferebat
Non male perspectis, alio quam caetera carmen
Turba revolvebat sensu. Signare profectam
Credidit a Nilo sobolem, cui inde vocatae
Dux eadem custosque fuit. Sed nescia partus
Virginei, Solymaea fides non censuit istos
Demissos caelo numeros comprendere tanti
Versa retro Phario pueri vestigia rivo.
7.
Patria Iosephus nactae domicilia sponsae
Urbe redux memorat quae se populumque propinquo
Mystis vestibulo paschalia vota ferentem
Implevit vox fausta palam, nec Numinis oris
Ancipites numeri. Tum quid tota urbe referret,
Iudicium attentae repetit populare maritae.
Illa quid hic dicat vix invenit: haeret in uno
Sed sobolis vultu modicaque in carne latentis
Maiestate Dei, quam tot portenta Tonantis
Adverso fidei Iudae dant noscere prolem.
Nec se Iosippo celat, sic ore locuta:
“Nosse, marite, potes Pharia tellure relicta
Quae vox natalem nos visere iussit Idumen.
Eiusdem vox ista Dei est Aegyptia noctis
Somnia confirmans, ubi te Iosippe vocatum
Nostra valere dato suscepit Nazara Nilo.
O Iudae domus! Ô generosa fidelis Abrami
Posteritas! Quantum ô vestram terrena puelli
Sollicitat caligo fidem! Promissa salutis
Vos lampas iam luce ferit neque segnis amato
Isacidae proprium suffert celare nitorem!
Sed luctu maiore premor, quod discere primas
Infantis gens dura faces et tenuia nati
Lumina Messiae, maiori luce micantem
Signorum, petet opprobriis inimica Sionis
Progenies; duraque suum cervice
* repellet
Difficilis virtute regi Iudaea magistrum.
Is morum verique sator, caeloque profectae
Assertor fidei, validus connectere certis
Verborum praecepta notis, signataque miris
Prodigiis effata dabit poteritque videri
Non fallax fictusve suis sermonibus author;
Et tamen errandi caeca et scabiosa voluptas
Efficiet, ne divino ferat ore doceri
Despiciatque adversa sibi caelestia verbi
Semina et aethereum laceret gens cara satorem.
Ille diem caecis, quod non sine Numine praeco
Adveniat, vel falsa loquens oracula vates,
Corporibus reddetque animas: vocalia mutis
Ora dabit, surdisque sonos comprendere mittens
Auribus auditum: sola huius voce volabit
Claudus et insueto praestabit tibia gressu.
Ille minas pelagi nigrasque Aquilone procellas
Imperio premet increpitans: pro turbine lenes
Emittet Zephyros, timidis bona flabra carinis.
Sicca Galilaeo figet vestigia fluctu
Obsequium praebente vado liquidoque meabit,
Dura velut premeret saxa, aut crystalla; profundo
Retia caeruleas ponti glomerantia praedas,
Nequicquam iactata, unam frustrantia noctem,
Praecipiente ipso Pelagus tentare, silentum
Squamigeros clausisse greges mirabitur impos
Plena nataturis non plus educere pinnis
Retia piscator, sociisque extracta lacertis
Innumeros notare dabunt per litora pisces.
Desertae cernent valles et inhospita Iudae
Culmina, ieiunas dape deficiente, sequentum
Milia quinque virum (numerum nec fecerit infans
Nec mulier) saturare animas: ubi quinque per omnem
Partiti populum panes pleneque soluta
Esurie, collecta gulam superantia stabunt
Undecimo plusquam Cereris fragmenta canistro.
Tartareos hostes, homini insidiantia semper
Orci mancipia, humanis figentia sedem
Corporibus, nutu eiciet tristemque iubebit
Aut Erebum petere, aut sorbendos aequore foedos
Infestare sues. Morborum nomina mille
Momento extinguet, currentibus undique turbis,
Indubiam nullo non impetrante salutem.
Gaudebit cognatus Hymen se prima fuisse
Nactum prodigia, absumpto conviva Lyaeo
Cum sitiet, cui post, nulla quod vite pependit,
Sex gemina ignoto replebitur hydria musto.
Plura dabit facietque palam testantia Numen
Signa, sed adversum portentis omnibus orbem
Inveniet divina fides votisque cupitum,
Praesentem opprobriis lacerabit Iuda tribulem.
Nec furor hic sistet: post tot ludibria ponet
Supplicio maiore animam: suffixa probroso
Placatum sceleri Numen dabit hostia ligno.
Hoc fugiet moriente dies: caligine Titan
Abscondet rutilas tunc plena et Delia flammas.
Ipsa eadem terso quae iam nitet aurea vultu
Lampas, ab hoc oris labem maculasque parabit
Deliquio, tanti non depositura doloris
Effigiem, peracerba sui quam funera lugens
Induit authoris; facinus crudele relictis
A luctu maculis exprobratura cruento
Isacidae, Messiae odium pro laude fatenti.
Intremet et tellus reddetque hunc tertia vivum
Turbato custode dies; tamen impia cunctis
Perstabit signis turpem Synagoga fateri
Perfidiam palmasque ipso cum Dite ferire.”
Hic siluit Virgo lacrymisque rigavit obortis
Ora et praesentem pia strinxit ad oscula natum.
His autem quae tunc genetrix praesaga ferebat
Attonitus, tacito versabat pectore Ioseph
Consilium sublime Patris, cui funere cari
Unigenae, stat fixa animi sententia, culpas
Tollere et aeternum ligno componere foedus.
8.
Iam duo lustra super bis annua presserat astra
Delius, humanos postquam immortale sub artus
Illapsum coepit per tempora crescere Numen,
Lux nova paschalis, teneris non utilis agnis
Ad solita oppressam cum festa vocaret Idumen.
Divinus
* cum matre puer communia Iudae
Gaudia completurus adit socioque parentis
Nomen habente viro sacros consumat honores.
Ut tenor expletus legis, Galilaea reversi
Rura petunt, lux iamque prior confecta parabat
Colligere hospitio lassos; queis tecta subire
Caelestis soboles, longum expectata vetabat.
Haec etenim, postquam Solymis exire parenti
Mens fuerat, petiit sibi permittente licere
Matre profecturis actutum in propria iungi
Cognatis patrumque pio sermone teneri.
Hic animo suspensa parens, ignara quid altae
Vota velint sobolis; sed mox “I, nate” reponit.
Iosippus vero “Fili,” inquit, “colligat uno
Fac, rogo, venturus tecti nos limine vesper.”
Cui iuvenis contra: “Efficiam, Iosippe, paternum
Quod iubet imperium.” Ratus hoc se nomine dici
Iosippus securus abit sociaque iugali
Virgine progressus. Pelago cum coepit anhelos
Mergere Phoebus equos, ad diversoria notas
Nocte vocante tribus, demissae ad vota maritae,
Neglecto elegit somnum captare mapali.
Sed prius incultam quam commigraret in aedem
Coniuga virginitas, oculis lustraverat omnes,
Qua poterat spes esse vias, ut in urbe relictus,
Inter amica redux posset cerni agmina natus.
At frustra dimensa oculis omnis via: nullo
Explorata dabat Messiam semita signo.
9.
Iamque soporiferis faciem velaverat umbris
Vesper et ablato poterat iam lumine nemo
Eminus agnosci. Luctu turbata parentis
Viscera cognatos, variis quos copia fecit
Dispergi hospitiis, visa de prole requirunt.
Accepit quod patrum aliqui docuere: propinquis
Urbe migrare suis iunctum vidisse, parentum
Verba auscultantem iuvenem et pia multa ferentem;
Qui tamen ignaro comitatu avulsus et ultra
Non visus; quo versa solo vestigia pressit,
Nil erat, unde parens poterat turbata doceri.
Sic ignari omnes respondent omnia votis
Dissona maternis: quo se converteret illa
Non habuit, torquens animum sed saevus amaror
Obruit et quovis ferri crudelior ictu
Anxietas tristisque repertum ingressa mapale
Consedit depressa animo maestosque volutat
Pectore, divinus fatum quod pertulit infans.
Et prope par animi, casu conflatus acerbo
Iosippum tenuit dolor, importuna vocantem
Sidera, nocturnis solem remorantia flammis.
Quaerendi studio iuvenis, lentum ille putabat
Plus solito, Arctorum currus agitare Bootem.
“Exorere ô citius, nove sol” aiebat, “et ortu
Fac alium reperire tuo, materna secantem
Amissumque mihi lacerantem pectora solem.
Fortunati ignes, felicia lumina, stellae,
Quae numquam rutilum qui vestra est vita, doletis
Occubitu Titana premi. Sublime vagantes
Non maerent hac sorte faces; amissa reliquit
Nos tamen augusti facies clarissima Phoebi.
Ah tanti, vacuam stellae quae pingitis aethram,
Vos moveat iactura boni. Monstrate latentem
Insigni radio iuvenem, nova flamma coruscet
Maiores solito tectis felicibus ignes,
Degit ubi nostri lampas divina sereni.
Servo memor vestrum, quale exhibuistis Eois
Regibus obsequium; nec erat descendere caelo
Difficile aut durum terraeque propinqua secare
Climata, Memnonidas donec famulare sequentes
Lumen, Ephrataeum deduxissetis in antrum,
Natus ubi noster, qui nos modo separat, infans
Gentibus indulsit primos praesepis amores.
Sic nobis signate viam certoque docete
Lumine, queis habitat noster regionibus ardor.
Ibimus has omni posito terrore per umbras,
Vestra secuturi radiorum praevia, stellae.”
10.
At genetrix, cui maternus referebat amato
De puero peiora timor, vix voce dolorem
Prodiderat, sed multa gemens altumque Tonantis
Consilium, quo cuncta infans amissus agebat,
Contemplans: matrem quod vellet habere severis
Forsitan absentem fatis, quid triste pavebat.
Iam vel aberrantem per devia iamque volentem
Vivere matre procul, iam vel suscepta salutis
Humanae initia, aut caelum petiisse, paterna
Sede reversurum, postquam praescripta vocaret
Poenarum mortisque dies. Vel forsan iniquus
Inventum Solymae patriis si manibus heres,
Herodes soboles, caesum crudele litasset.
Sollicitum tali feriebat imagine pectus,
Hisque timor formis matrem torquebat amantem.
Certa tamen, quidcumque fuit, sublime fuisse
Consilii caelestis opus, divina valeret
Quod neque virginei falli sapientia nati.
Hoc luctus conata suos componere vero,
Non potuit quae mater erat, cui dulcia prolis
Lumina, totus amor: possetque ea perdita luctum
Tollere, maternum si tollere vellet amorem.
Excitat hunc absens soboles, magis unde gemebant
Viscera maternae pro mole paventia flammae.
Illa ut summus amor, vel prout miranda parentis
Urgebat pietas, vel ne materna vacaret
Cura minus, toto sibi dulce requirere pignus
Proposuit vitae spatio, non simplice donec
Victa dolore cadat; moriensque beatior isto
Funere, divinae sobolis consumet amorem.
Nec iam vana suis Aegyptia sacra triumphent
Commentis, ubi quaesitum non cessat Osirim
Flere Isis; veram siquidem Iudaea dedisset
Historiam amissum Mariae quaerentis Iesum;
Inquiri tanto si suave fuisset eidem
Virgineae matris nutritorisque labore.
O excelsa parens, materni imitabile numquam
Prodigium affectus, cui non imitabile puri
Ventris erat germen! Si tantum absentia nati
Lumina deploras, quid erit cum funeris author
Iuda sui saxo te non absente ligatum,
Innocuum caedet flagris crudelibus Agnum?
Quid cum divinum plusquam centena cruorem
Plaga vomet totidemque videbis hiantia praesens
Vulnera, lassatis rabies cum caeca lacertis,
Ipsa etiam saevis penetrabit ad ossa flagellis?
Quid, sua Romanus scribet cum funera praeses
Iudaeo clamante crucem? Quid stipite pressum
Cum maesta aspicies? Quid ubi nudata cruento,
Te coram, ô genetrix, pendebit victima ligno?
Disce minora pati, te, dum graviora videbis,
Extinguat ne tortor amor! Sed flectere matris
Quis potis est, qualem nec mors avellet amorem?
11.
Nox erat et verno ridebant astra sereno;
Intuita haec genetrix “Heu, quam fulgentius astrum
Orba gemo!” dixit. Mox caeco inclusa mapali,
Cum bona pars noctis caeli convexa rotasset,
Suppositâ ad somnum sustentat lumina dextrâ.
Tunc etiam tristis nimium languentia fabri
Membra sopor tenuit; medio quem corpore nixum
Ligneus excepit paries lectumque profusis
Terra dabat pedibus iunctis qui pectore palmis
Compositus tristem perflabat corpore somnum.
Hos demum absentis sobolis maerore levari
Omnipotens voluit, terras invisere misso
Aligero. Qui iussa sequens, neglecta mapalis
Tigna subit, sopito adhibens haec verba marito:
“Mane redi Solymam, faciet quaesitus ibidem
Se reperire puer, vestrum cui limen adepto
Semper erit constans sponsis parere voluntas.”
12.
Iam leve sopitam, rostrati cantibus oris
Pervigil Auroram terris instare monebat
Cum strepitu motis volucer Phoebeius alis,
Cum sopor oppressus noctis concepta marito
Somnia narrabat subitoque adversa referre
Prolis habendae ergo Solymam vestigia dictat.
Nec mora, nocturnus qua visus imagine Morpheus,
Admonita est uxor, cui iam Solymaea propinquo
Sole remetiri
* quaerendae compita proli
Mens immota dabat; nocturna sed ista valebant
Somnia suscepto fructum spondere labori,
Certior inventi fieret quod copia nati.
Nocturnas necdum lux plena removerat umbras,
Summa nec adverso feriebat culmina Titan
Lumine, sed circum montana cacumina quidam
Luteus aequabat rorata crepuscula fulgor,
Cum Solymaea rudi relegat quo compita coniux
Prodit uterque casa: paribus vestigia curis
Cunctabunda premunt; quos occurrente diei
Simplicis occasu, Solymae domus hospita texit.
Tertia surgentis numerabat lumina Phoebi
Matre procul soboles, cum vota calentia Virgo
Depositura petit Solymi sacraria templi,
Ora vel amissus si fors daret obvia natus.
Viderat hic illam, commune prophetidis Annae
Sortitae fatum neptis Debbora, virili
Prole Phanuelis veniens, amitae secuta
Exemplum, dum cruda viri post funera, spreto
Connubio bigamos templo sacrarat amores.
Illa, ut erat purae pridem devincta parenti
Religiosa nurus, Mariam sermone salutat.
Virgo sui referens amissi impervia gnati
Lumina, Debboram visa de prole docentem
Audit et augusti pressisse patentia templi
Atria cognoscit: genetrix afflicta resumptâ
In pectus maiore anima, domicilia fani
Singula vestigat: socio est par cura marito.
13.
Est locus a dextra templi regione, virorum
Exedra, grandaevi quam post paschalia mystae
Orgia, fatidicos soliti explanare prophetas,
Et legum clarare umbras tempusque volentes
Scire beaturi Iudaeam Herois, adibant.
Dispositis vatum tabulas versare periti
Accubuere locis: sedes data prima magistris,
Perfectae necdum subiecta sedilia pubi,
Ima dein studii cupidae subsellia turbae.
Occupat hic aptum supra duo lustra biennis
Progenies divina locum et data tempora fandi
Nactus, inops veluti studii petit ante doceri
Doctrinae totius apex legemque reposcit
Scire dator legis. Qui seu responsa rogaret,
Sive daret, puero attonitos dicente disertos
Verba stupere dabant plusquam terrena magistros.
Materies sermonis erat promissus Apellis
Messias; tempusque illius adesse relatis
E patrum tabulis Iudae lux missa docebat.
Ut postes tetigit genetrix, ubi caelica proles
Quaesitorum acie responsorumque fatigans
Legales cathedras mentis iuvenile beatae
Edebat specimen subsistere censuit illo
Limine, dictorum librato pondere donec
Prodiret natus. Quam talem irrumpere coetum
Quantumvis ardor prolis suaderet amatae,
Virgineus pudor et morum censura vetabat.
14.
Ut sua defluxit doctis congressibus hora,
Excessu legis procerum, promiscua plebis
Inter, adest Mariae natus; cui obvia mater,
Sed procul a turba, maesta sic voce profatur:
“Quale opus est hoc, nate, tuum non suave parenti?
Nate, meo et patris tanto quaesite dolori!”
Cui soboles divina infit: “Quae causa laboris
Est vestri? Quis quaerendi vos possidet ardor?
Forsitan ignaros pietas vos esse volebat
Me placito numquam obniti, nec deesse paterno?”
Tunc faber agnovit, vere ac sublime locutum
Cum Solymae haesisset, iuvenem, dum “Colligat unum
Vespere nos tectum” admonuit; se patria dixit
Iussa secuturum semper: divina parentis,
Non sua, tunc fuerat quod vota implere voluntas.
Paruit is Iosippo etiam maestaeque parenti,
Aetherei dum iussa puer genitoris obivit,
Conscius his semper placitum caeleste probari.
O divine puer, cuius cum patre voluntas
Est eadem, nostra hoc animi nutantia facto
Arbitria informas, dum sic contraria matrum
Lamenta aethereis monstras postponere iussis!
Hic tamen alta patris postquam mandata secutus,
Terreni dictata uteri non degener audit
Imperia et iussos aequa capit ore labores.
Ille etenim donec spargendis apta veniret
Seminibus veri et monitis caelestibus aetas,
Virgineae constans humilisque haerere parentis
Vocibus et iuncti materno foedere fabri,
Non fuit istorum – mirum! – tam vile iubentum
Obsequium, cui non subito se tanta pararet
Maiestas nutusque velut sequeretur heriles
Astrorum princeps hominumque aeterna potestas
Serviles curas praecepta iubentia servat.
Ille leves patris, lignis fabrile dolatis
Augebat census: duram tractare securim
Et terram versare potens mercede refusa,
Aut iuga simplicibus terrae opportuna colonis,
Aut sola scissuris aptabat aratra iuvencis.
Quodque crucem referebat opus, iucundus agebat,
Unde trabes tectis et postibus altaque botris
Fulcra, suae mortis iam laetus imagine panxit.
At reliquum cunctis ignavus et omnibus optans
Apparere rudis, decor et sapientia mentis
Aeternae, sexti complevit tempora lustri.
15.
O, quanta his visis materni causa stuporis
Ista fuit soboles, sua qualis origo fuisset
Prima, satis gnarae! Quae se de matre priusquam
Egressa est, patri nata est sine tempore proles.
Et tamen insanos hominum calcare tumores
Erudiens exemplo humilis, non cognita mundo
Arcana evolvit; veram mortalibus esse
Extolli cupidis, orbi vilescere laudem.
His facibus, divini operis felicibus orsis
Praeluxit iuvenis, donec perflantibus auris
Doctrinae et signorum, avidum immortalè beari
His ipsis totum flammis succenderet orbem.
16.
At prius extinctus custos matrisque iugalis
Virgineus, virtutum ingens fato additus heros
Iosippus, quem post seri fastidia morbi
Sic postrema animi cum corpore lucta resolvit.
Iam senii ter quina gravis Iosippus agebat
Lustra pater, prope tricenis in foedere lapsis
Et sponsae et sobolis curam sortitus ab annis:
Pervigil, obsequii largus patiensque laboris,
Fidus ubique comes, custos, nutritor et actor,
Cui Mariae et prolis caluit castissimus ardor.
Immortalis amor certae tulit omina mortis
Deliquium lethale minans, succumbere iussâ
Naturâ nimio quem non dabat ipsa, calori.
Qui fieri potuit, summos Iosippus ut inter
Divinorum aestus animorum algente moratus
Connubio, tantos non exarsisset in ignes?
Virginei pudor et virtus excelsa mariti,
Assiduos inter Mariae sobolique serenos
Intuitus – mirum! – radiis utriusque calescens,
Aligerûm primis si non certasset ephebis.
Flamma animi iam tanta fuit, transiret in artus
Ut calor immodicus cordis; sed terrea deses
Ferre caro peregrina cavis incendia venis,
Languebat manifesta mori stratoque iuvari
Debuit excessus membris mortalibus impar.
Compositum strato corpus vehementior istâ
Presserat extrema cordis luctator arenâ
Eripuitque animum placidus, sed lethifer ignis.
Tunc generosorum pugilum spectare supremos
Incepit primum soboles divina labores,
Tunc et Virgo parens, quorum iucunda beatae
Praeludit, dum fata instant, praesentia palmae.
Iosippusque suum prior his absolvit agonem
Auspiciis; sponsae siquidem sub Virginis umbra,
In Iesu amplexu feliciter expiravit.
17.
Quo tendis, Iosippe, abiens? Ad sidera dignus
Forte volas heros et scandis in astra, paternas,
Cuius eras Nestor, opes habiturus alumni?
Tutorisne pii merito te suscipit aequus
In sua regna Pater, servo devincta fideli?
Hoc poterat decuisse quidem rectumque putari,
Sed tamen aeterni certus fati obstitit ordo,
Qui caeli clausos immoto cardine postes
Vectibus et centum aeratis connexa tenebat
Ostia, nullo hominum merito superanda, priusquam
Clausa triumphanti prostrato Dite pateret
Ianua Victori, annorum per milia quatuor
Intentata, suis demum reseranda triumphis.
Quo tendes igitur Iosippe? Parentis Abrami
Excipiet te forte sinus vicinaque Diti
Umbrarum spatia, ingratas sine lumine sedes
Accipies? Quamvis fortassis Olympias una
Sit super, humanae scandant dum sidera mentes
Et laeto Messiae, illis revocere triumpho
E tenebris, iunctum inficias te his patribus ibo.
Plura patris nomen, quo te divina colebat
Proles, plus etiam iunctae tibi gratia sponsae
Plusque sui tutoris honor virtusque meretur,
Quam loca te caeci caperent ut tristia limbi.
Sed potius quaedam ignotae regionis amoena
Temperie Charitumque domo, sociatus Enocho
Thesbitaeque comes vati, expectare decebat
Messiae victricem animam, dum rupe sepulta
Membra resumpturi palmas sequereris Alumni.
Conveniens fuit ista tuae data praevia menti
Laurea, sidereo donec sublimis honore
Divina solem luce accedente praeires.
18.
Interea genetrix Virgo, mortale mariti
Quod fuerat, tumulo claudit signisque pudoris
Virginei, lauri foliis et floribus ornat.
Huic ego tale suo scripsissem in marmore carmen:
“Ne sacros turbes cineres, adverte viator!
Virginis hic matris sponsus iacet. Omnia dixi.”
19.
Sublato fatis purae consorte maritae
Et tria caelesti complente decennia prole,
Libera coniugii Virgo, patriaeque solutus
Iure potestatis natus (spontanea quamvis,
Iosippo veluti patri parere voluntas,
Virtutis non legis erat) maerore paterni
Funeris humano laxabat viscera
* luctu.
Tristitiam cumulabat amor, quem providus omni
Fatorum eventu pro matre et pignore castus
Promeruit, vigilans, utriusque ad commoda sponsus.
20.
Post fata haec heres Cleophae, cognata parenti
Virgineae soboles, Simon Cananea propago,
Posteritas Iudae, propria de stirpe Salomen
Florentem nympham, statuit sollemne iugali
Consociare thoro, accitis ad pacta propinquis
Connubia, utroque ex sexu. Quos adfuit inter
Et Maria et proles, quam tunc trigesima solis
Viderat, annorum percurrens sidera lampas.
Iamque illum divina fides sortita satorem
Incepisse datum Galilaea per oppida semen
Surgere et optatis fructum promittere sulcis,
Laeta oculis vidit; iam legerat ipse laboris
Ad partem socios, doctos quos ante, paratam
Mitteret in messem. Sed quod constantior esset
Hausta fides, certum, propriae quo effata probaret
Vocis, adhuc deerat robur; quod tempore taedae
Cognatae accessit; primum sua verba secutis
Servatorem orbis sese referentia signum.
21.
Iste datum postquam magnus conviva premebat
Non procul a genetrice locum, quod pauperis esset
Connubium sponsi, plus non spumante daturo
Laetitiam Baccho, materna voce rogatus
Iussit, ut optatum laticis daret urna Lyaeum.
Mater enim (cui in miseros data viscera matris,
Tunc confessa palam) sensit quae prima pudorem
Pauperiemque domus convivarumque cavere
Murmur et opprobrium sponsi studiosa, potentem
Prodigii affatur sobolem, sic voce locuta:
“Nate, deest vinum!” Post haec audita ministris,
Certa velut voti, “Vobis quae filius,” inquit,
“Dixerit iste meus, faciles parete iubenti!”
More autem gentis positae sex ordine stabant,
Fonte piaturae, si quid vitabile forsan
Progenies recutita manu contingeret, urnae:
Has latice impleri vivo divinus Apella
Iusserat; unde haustum senior conviva liquorem
Laudat et eximia natum de vite Falernum
Sero venire stupet. Dein venerit unde, requirit.
At famuli, quibus ad fontem sexta hauserat undam
Hydria, se puri laticis libata tulisse
Pocula contendunt. Iterumque petitus eodem
Vase, merum fuit, hospitibus mirantibus humor.
Altera tentatur, dein tertia, quarta deinde,
Quinta etiam, demum rigidum quoque sexta vocatur
Amphora ad examen: tenues vibrantia guttas
Vina dabant cunctae, lympham subigente Lyaeo.
Hoc matris fecit pietas impensaque primo
Exhibuit matri sobolis reverentia signo.
O mater! Tua si necdum opportuna roganti
Auxilia, occurrit pietas matrisque benigno
Prospicit affectu, quid erit cum vota ferentes
Aspicies populos, aut quid, cum thure calebunt
Lucebuntque tuae votivis ignibus arae?
Qualia, proh, cognata orbi dat taeda futurae
Argumenta spei! Felix te matre nocentis
Posteritas Evae, felix cui tanta potestas,
Tanto hominum, quibus aequa faves, accessit amori.
22.
Hoc taedae auspicio domituro Tartara iacta est
Alea Messiae. Sed non Rubiconis ab undis
Victor agit celeres ad proxima proelia currus;
Prima Galilaeis commutans Massica lymphis,
(Hic suus est Rubicon, rubeos ubi iussa liquores
Unda dedit) Stygio movit nova bella tyranno,
Fortior Aeneadae, postquam Iordane recedens
Hoc mergenda prius signasset crimina rivo.
Mater ubique comes: nihil hanc avellere dulci
Evaluit nato, nisi cum sapienter abesse
Suadebat ratio, aut virtus natique voluntas.
Praesentem hunc epulo taedae lustralibus illum
Inspersum conspexit aquis caeloque profectas
Accepit patris voces, cum talia dixit:
“Haec mea progenies, placidis accedere constans
Cara
* propago meis!” Caeloque locutus aperto
Intonuit, manifesta suae dans signa loquelae.
Hic etiam niveâ sua colla premente columbâ
Augurium caeleste capit; nova candidus ales
Formaturus erat quod saecula, dictus in orbis
Principio liquidum pennis umbrasse profundum.
Tunc etiam eiusdem genetrix praesaga notavit
Flaminis officium, propria virtute parantis
Ad nova fecundas vitae primordia lymphas.
Illa docente suo longinqua sonantia nato
Cum turbis deserta petit; non segnis eidem
Cunctorum commune famis longumque referre
Luctamen. Veluti nuper Galilaea Falernum
Hac orante bibit, desertum hac supplice panes
Vidit et illius maternis viscera curis
Composuit, larga Cereris sine semine fruge.
Haec eadem Solymis natum sua fata sequentem,
Credere nolentis populi vulgique ferocis
Aspexit livore premi. Et clamantia laetum
Agmina, ubi stratas vector calcabat asellus,
Regia dum subiit Iudaeae moenia, palmas,
“Hosanna” audivit. Demum tristissima fati
Maternum sine more dolens ludibria vidit.
23.
Illa Sioneae forsan quoque praescia caenae,
Divini praesens epuli spectavit inane
Panis prodigium repletaque pectoris illo
Igne, alium sensit Cereris, pro fruge saporem.
Utque fuit supremi epuli graviore sedere
Digna loco natique latus stipare, vel ipsis
Discipulis mensae accubitum sortita priorem,
Prima fuit, sacra pavit quam filius esca.
“Accipe, mater, idem”, inquit natus, “quale dedisti
Tu prius assumpsique tuo de sanguine corpus.
Quique tui fueram ventris, modo pectoris hospes
Esse peto aeternique novum do pignus amoris.”
Tunc ea, luminibus tacitos referentibus ignes,
Ad natum conversa oculos manibusque modesta
Supplicibus, divina suae quam dextera prolis
Frangebat, gratam est avidis affectibus escam.
Panis ubi sumpta effigies, mirabile nati
Inventum, quo se cordi commiscet amanti,
Sola videt penetratque animo; decuitque videre
Haec primam quae ventre tulit miracula. Vidit
Plura tamen, quem ventre tulit: spectavit ibidem
Triticeae siquidem totam sub imagine frugis
Progeniem susceptam utero totamque videbat
Sub tota Cereris forma, sed qualibet aequè
Parte tenebatur totus – mirabile! – natus.
Attonitae similis tacito sic pectore fatur:
“Hactenus intacti, qualis mihi contigit uni
Mirabar fortunam uteri, nec hypostasin ultra
Plus posse aeternam iuncta sibi carne, putabam.
Nunc ultra processit amor, mortalibus unus
Qui datus est cunctis natusque est omnibus, idem
Servator voluit cunctis quoque pectore nasci,
Arida terrigenûm replens praecordia IEsus.
Utque magis pateat donum, pars singula totum
Possidet authorem doni, nulloque figurae
Dissidio, panis successor dissidet Agnus.
Mira situs ratio et panis sine pane figura
Ingenium Sophiamque premet mentisque valebit
Nulla, sui vacuum virtus comprendere panem.
Sola fides istam continget amoris abyssum.
Te vero quod, nate, tuae das cernere matri,
Ingentique, isto mea tenvia munere pensas
Obsequia, hoc matri tribuis, sed caetera segni
Ancillae. Si materno te lacte rigavi,
Tu meus es iam, nate, cibus; si corporis auram
Vitalem, divinus homo me matre tulisti,
Tu mea nunc vita es, tu pectoris intimus ardor,
Tu cordis qua spiro aura es: qua vivo. Parentis
Esca tuae meliorque tuae tu matris origo,
Divina incipiam de te quod vivere vita,
Cui mea, mortalis quod sis, adiecit egestas
8.”
Haec animo genetrix versabat, et omnia miris
Impleri sensit cordis penetralia flammis.
24.
Factus ut est epulo finis traherentque sequentem
Astra diem, fieret summus quo victima mystes
Sanguineumque sacer pugil expleturus agonem,
Figeret aeternum mortis pro laude trophaeum,
Surgit et accubitum cenae modulatior oris
Cantus et aethereae gratus dapis excipit hymnus.
Ante tamen quam multa patrem oraturus in hortum
Prodiret, Mariae hoc fertur sermone locutus
Filius et maestam sic fato aptasse parentem.
“Mater amata, vale, divini postulat ordo
Decreti iam carne mori lethumque subire.
Macte animi generosa parens, nunc robore mentis,
Nunc opus est virtute regi: mors, flagra, dolores
Illotae tribuum voces, convicia, funes,
Sentibus implexum duris diadema, cruoris
Eluvium, dein poenalis nato imminet arbor.
Haec mihi, cui morior, dabit Israëlis amati
Saevities parietque suo livore salutem
Quam refugit, pressura suas hoc funere noxas.
Hoc totum lux prima dabit, sed tertia vivum
Proferet et reducem tumulo tua, mater, habebunt
Lumina mortalem non plus lacrymantia natum.”
25.
Huic genetrix maesto nimium sic ore reponit:
“Nate, mihi supremus amor, suprema voluptas
Supremusque dolor! Quis matrem occumbere ferro,
Atque odium populi pro te sufferre rogantem
Nate dabit? Levior proprii mihi funeris esset
Impietas, quam, nate, tuae tristissima mortis
Cernere maternis discrimina praevia fatis.
At quia vile mei pretium, neque iusta piandis
Poena foret noxis maternus sanguis, amori
Cedo lubens horae, quae te moriente salutis
Adveniet, cuius nocuum spes torquet Adamum.
Si ventura movet generis te gloria nostri,
Ah nate, ah, pretium sceleris depone tuosque
Sanguinis immenso numera pro foenore rivos.
Laeta tuae mortis fructum, sed maesta dolensque
Triste feram pretium: patiar crudele meisque
Luctibus immoriar, quorum praesaga laborant
Viscera, quae saevus fati iam concutit horror.
Quo tuus impellit patrisque aeternus amoris
Imperat excessus, soboles mea, vade, tuoque
Sanguine formosus maculam lavet oris Adamus.
At veluti natum genetrix tam dira ferentem
Nulla umquam aspexit, talem te prima videbo;
Sic veluti matrem nullus tam triste dolentem
Filius aspexit, talem me primus habebis.
Barbara si patulum feriet tibi lancea pectus,
Me gladius caedet. Cuspis tamen illa futura
Qualis, adhuc dubito. Fuerit quaecumque, sed illa
Et dolor et vulnus fiet crudele sub illa.”
Haec memorans largo fletu simul ora rigabat
Inque recedentem ad suprema pericula natum,
Dum licuit, vultus oculosque immota ferebat.
26.
Tempus erat, tacitum caeli cum lumine plena
Egit iter, gemina frontis sine cuspide luna,
Cum prodire domo matrem nox ipsa vetabat.
At noctem superasset amor, nisi filius ipse,
Iam sua fata sequi tectoque exire paranti
Dixisset: “Cras me, genetrix dilecta, videbis.
Nunc sine te mediis patris iussa ordiar umbris.”
Ingemuit duxitque imo suspiria corde
Poenarum praesaga parens; parere monenti
Sed voluit nato. Cognatis addita noctem
Matribus explevit, matrum maestissima Virgo.
27.
Hortus erat, quem saepe patrem oraturus adibat
Servator, crebris hortus fecundus olivis,
Mons ubi qui simili deducit ab arbore nomen,
In longam sese facilemque extendit aratri
Planitiem. Quem tunc etiam, postquam ultima morti
Orgia praemisit, sua fata sequentibus intrat
Discipulis patremque solum complexus adorat.
Hic ille ingenti poenae mortisque pavore
Percitus intremuit totus visaque propinqui,
Quae mentem obsedit perculsus imagine lethi,
Crudelem referente necem populique furorem
Praemeditans, sic tristis ait: “Pater optime, mortem
Quam video calicemque mihi quam saeva propinat,
Fac rogo, ne gustem. Quod si tua fixa voluntas
Id iubeat, summus quamvis me funeris huius
Horror habet, placitis mentem compono paternis.”
Talia sopitis ter vota precantia fudit
Discipulis multoque solum sudore rigavit:
Sudor erat sanguis, trepido qui corpore manans
Tingebat roseis tellurem et gramina guttis.
Divini verò fuerat vis tanta cruoris,
Ut iacto veluti terrae de semine natus
Flos novus et toti species mirabilis orbi
Barbara vicini praeferret symbola fati.
Subiecta primum sacer est tellure receptus
Ut cruor, immisso tellus pro sanguine florem
Reddidit, esse decens rata si pro sanguinis hausto
Divini pretio, donum non vile referret.
At quia purpurei caedis feralis imago
Causa fluoris erat, manans servavit eandem
Effigiem sanguis, quo vivae occulta latebant
Semina virtutis, similes, in floris ituras
Luxuriem, mortis formare potentia poenas.
Dicitur Oebalio sic olim sanguine flores
Terra dedisse novos et cum Telamonius heros
Ense suo moriens Aiax Sigeia tinxit
Litora, confestim viridi de cespite fusus
Flore pari cruor emicuit foliisque receptum
Et ducis et pueri servavit littera nomen.
Mansit honor flori; siquidem celebranda redibant
Annua, praelata Graiis Hyacinthia pompa
Et moriturus in hunc sua nomina transtulit Aiax
Atque suos gemitus Hyacintho inscripsit Apollo.
Causa dabat melior maiorque in sanguine virtus
Messiae sudantis erat, quae sanguine natis
Floribus imprimeret gemini simulacra doloris.
Primus erat proprius poenarum gurgite spumans
Immani torrens; alter maerore labantem
Et dulcem non uno animi mucrone petitam
Respexit matrem: stat flori impressus uterque.
28.
Mole velut Cyprias, ita sacro sanguine cretus
Flos praeit iste rosas, suavi fragrantior aura.
Hunc simplex folium vestit, nisi pura videri
Quod faciunt sinuosa suae curvamina sphaerae.
Succedit folio teretis pars nacta cylindri
Effigiem, notam flagris imitata columnam:
Cera stylo partim color est et muricis humor.
Hunc super, implexus veluti de sentibus orbis
Horreo et inde pari fibrarum triplice filo,
Queis ferri color est, surgunt in vertice clavi.
Sub folio vero maiore latere videntur
Dispositi in gyro, foliorum in acumen euntes
Mucrones veluti septem, materna dolorum
Symbola, quorum animo tunc praemeditata tyrannis,
Pectora dilectae dirùm scissura parentis,
Purpureos nati corpus solvebat in imbres.
Area maioris folii decorata rubescit
Quinque velut guttis, vel mavis dicere, granis
Coralii: totidem plagarum haec signa, cruento
Queis lacerandus erat divinus stipite natus.
Protinus ut vidit certum de sanguine florem
Athleta aethereus “Sunt instrumenta doloris
Ista mei” dixit. “Viridi me cespite dura
Terret humus, fati dum, quod mihi restat, acerbum
Floribus ostendit mortisque intendit agonem.”
Hinc visas horrere magis, magis impote poenas
Aversari animo, donec submissus Olympo
A Patre sidereus maerentem his vocibus Ales
Erigeret nimiumque fugaret corde pavorem:
“Alma Dei soboles” inquit, “virtusque Tonantis,
Mortalis natura tibi quem suggerit, Heros
Caelestis, depone metum supremaque constans
Fata subi. Tibi quantus honor, quae copia laudis,
Gloria quae Patri adveniet, quae tristibus Orci
Exulibus ventura salus, quantum orbis habebit
Roboris exemplum? Caeli ventura sub auras
Posteritas tua fata canet caeloque beandus
Adami sanguis, dulcem te morte perempta
Authorem vitae servatoremque sonabit!”
Dixerat haec Ales floresque e sanguine natos
Respiciens, qui praesentem cumulare timorem
Poenarum visi effigie; telluris ab imo
Evulsos omnes et adhuc radice cruentos
Colligit atque alio plantandos orbe reservat,
Sic fatus: “Grati flores et lilia summo
Digna virere polo, vestro ne sitis amara
Progenies spectata Patri, vos gentibus olim
Longinquis, nec non post tempora multa, suarum
Poenarum factura fidem, dabo crescere terris,
Queis Iudae vox nulla sonat: servabit in illis
Vos melior fortuna locis, quos forte parentis
Vestri odio, Solymae saevus discerperet ardor.”
Haec effatus abit superansque immanè remotam
Maiorem a Solyma zonam, pervenit ad Indos,
Dives ubi occiduis Phoebi laetatur arenis
Marsinga et sacrum Didymi Calamina cruorem
Hausit, ubi fixos voluit vernare minister
Aliger Hebraeos, horti miracula, flores.
Haec ita divino venit de sanguine nata
Floris in occiduos Indorum gratia fines.
Nomine flos caruit, donec telluris avarus
Scrutator pelagique audax sulcator ibidem
Divitias cumularet Iber iisdemque repertus,
Voce nova voluit flos Granadilla vocari.
29.
Interea Christus fati terrore subacta
Surgit humo lethi intrepidus seseque per umbras
Obvia quaerenti figit vestigia turbae.
Inciderat saevos, horum sed amator in hostes,
Barbaraque infandae iam proditionis adeptus
Oscula iam Solymae, laqueis praetoria vinctus
Calcabat, matre ignara. Cui nuntia postquam
Fama tulit capti casus et vincula nati
Verberaque sannasque coronatique dolores
Verticis et quanto venalis proditor auro
Innocuam invasit sobolem, ceu cuspide pectus
Fixa, altum siluit pressoque obmutuit ore:
Hunc contra nil visa loqui, quem pectore forti
Sustinuit, materna scidit qui viscera mucro:
Non aliter, grandem quam siqua sorte molarem
Altior excipiat Ganges: iacet ille profundâ
Mersus aquâ labensque super non fluctuat unda,
Sed silet immissumque tegit sine murmure pondus.
Exigui vero fluvium si gurgitis aequa
Sors premat, in spumas totus se commovet amnis
Et fluctus ciet et modicum se murmure prodit.
Tranquillo semper labuntur regia cursu
Flumina, quantumvis grave sit magnumque quod altas
Incidit in lymphas: talis fuit ista parentis
Virgineae virtus animique immota potestas.
Subtracto aut veluti solari lumine Phoebe,
Postquam interpositae nimio telluris opaco,
Tot velata umbris maeret fraterna negari
Ora sibi, pro more volat, tantumque nigrello
Est dolor in vultu, sed qui praecesserat, idem
Est vigor in motu: genetrix augusta gemebat
Prole quidem capta, ast eadem permansit in illa
Vis animi, semper iustis sua vota Tonantis
Arbitriis librare tenax nutuque moveri.
“Et quamvis sobolem” aiebat, “quae vincula stringunt
Quaeque dolenda nimis popularibus imminet arbor
Vocibus et matrem cruciet, nec funera prolis
Laeta feram, tamen aequa tuum, supreme monarcha,
Velle sequor placitique tui me legibus apto.
Filius hic tuus est, plusquam meus, ille paterni
Totus honor splendorque uteri. Si talibus illum
Exerceri odiis tua fert patiturque voluntas
Numquam errans, mihi nolle grave est, quae fata paterno
Stant placito: o rectum, cui non haerere verendum est.
Quin genitor si summe iubes me pectora nati
Ense ferire mei, credentem imitabor Abramum
In sua funesto tendentem viscera ferro.”
Talibus internos animi componere fluctus
Virgo quidem potuit, ne quas fatalis amaror
Pectoris indignas divina Heroide voces
Mitteret, aut moris laudata lege decori
Solveret. At summos cordis lenire dolores
Non potuit, nec posse Deus permisit, ut uni
Martyris aureolae, quae solum deerat, acerbis
Virginea aerumnis aptaret tempora zonae.
30.
Auditis nati poenis, quas cominus ipse
Vidit Ioannes rediensque in tecta dolenti
Nuntius exposuit matri. Pressisset opacas
Lux ubi prima umbras, moriturae prolis amato
Discipulo stipata, gemens lacrymasque profundens,
Aede migrat Virgo, fidus cui iunxerat ardor
Cognatas etiam vacua ad solacia matres.
Festinat tectoque tenus progressa Latini
Praesidis, ad populi fremitum strepitumque sonantum
Flagrorum et male compositae convicia plebis
Acurrit gemebunda, sui praesaga doloris.
Et quae poenarum sensu, quibus impigra natum
Urgebat feritas, poterat moritura videri,
Cernere sub manibus natum crudelibus optat.
Spectavit, stetit: o virtus heroa, virile
Robur, stare isto MARIAM potuisse sub ictu.
Qualis hic afflictae penetrans praecordia matris
Ensis erat? Tamen exanimem non reddidit, Orci
Fila potens resecare mucro; sed saevior inde
Horridiorque fuit, quod citra funus, acerbas,
Viscera non citra plagas materna feriret.
Illa doloris erat cuspis, non funeris ensis.
31.
Marmor in aede fuit, facies vix alta columnae
Lumborum tenus, Ausonios ubi solvere fasces
Mos erat et saxo tereti servile ligari
Corpus ad opprobrium sceleris virigsque feriri.
Mancipiis tritum et vernarum infamibus horrens
Suppliciis marmor, scelerato sanguine quorum
Livida signa dabat. Facinus crudele! Reorum
Servorum in morem nudatam corpore strinxit
Divinam sobolem tenuitque immitè cruentis
Sulcandum virgis, donec non sanguine tantum
Virgineo, multa flagris sed carne ruberet.
Sic cute deformem, sic totum in vulnera paenè
Conversum praesens aspexit mater et illam
Acre dolentem animo suspexit filius: uno
Intuitu quorum dulci se nectare replet
Vasta cupido animi, tunc his sibi versa referre
Lumina maeror erat; sed nulla referre nequivit
Amborum communis amor, qui luce petitas
Alterius numerabat uti sua vulnera poenas.
Gnara fuit genetrix se corde micare beatis
Exundante opibus. Vetiti se germinis illa
Immunem aspexit scelerisque tyrannide prima
Servatam, venturi olim, modo sanguine verò
Praesentis fati. Vidit quod solius ergò
Tunc custodita pro libertate parentis
(Cuius solus amor valuit superare profusa
In cunctos hominum superumque Tonantis amores)
Intuituque sui potius quam totius ergò
Humanae sobolis, dulcis crudelia nactus
Verbera sustineat; tanto graviore ferebat
Supplicium poena, rabiem quod funeris omnem
Plus sibi, quam toti mundo prodesse notaret.
Insuper et natum novit cum patre Tonantem
Maiestate parem, flagri servile ferentem
Opprobrium, penetrare potens magis omnibus una,
Quam foret indignus tanto splendore nefandus
Iudaeae furor. Adveniens hinc ille doloris
Dictu impos matris fibras torquebat amaror.
Illa crucis merito siquidem
* magis omnibus una
Emicuit tantasque sacri sortita cruoris
Divitias, ut nec superos, nec labe solutos
Terrigenas Ioseph dederit tot fructibus arbor
Impleri, quantum nulli numeranda, nec ipsis
Caelitibus matri divinae copia plantae
Advenit. Poteritne parens tam grata cadentem
Tantarum Charitum iustè non flere datorem?
Tantus vero fuit, quo prole calebat, amoris
Impetus; ut simili, procul est, ardore micaret
Flamma, suum authorem qua complectuntur ovantes
Aligeri: quicumque ignis comprendet abyssum
Virginei, materna illi quoque plaga patebit
Pectoris: hac levior vatum est facundia poenâ.
32.
Quis dolor est, divina parens, conferre dolori
Quem potis est natura tuo? Sunt luctibus omnes
Fetae urbes: nurus haec sobolem gemit, illa parentem,
Ista virum deflet; morbis cruciantibus alter,
Carceris hic gravibus poenis, discrimina famae,
Tristis opum iactura alius rerumque rapinis
Pauperie torquente dolet. Licet ipsa dolorum
Patria sit tellus qua vivimus, omnibus illa
Est tamen aerumnis impar producere matris
Tristius exemplum, non insuperabile luctu
Virgineo: nec te excipio Sipyleia mendax
Facta parens Niobe natorum funere marmor.
Vera tamen fuerit Niobe, sed marmore verti
Non amor hanc sobolis, sed mentis caeca subegit
Ambitio insanusque tumor, Latoia postquam
Sacra sibi fieri poscens agnovit amara,
Auxilio prolis sese Titanide victam.
Purus amor sobolis quam sic lugere dedisset,
Poenarum ut nati vehemens extinguere maeror
Hanc posset, virtus animi nisi firma stetisset,
Una fuit Virgo. Poenarum filius esse
Rex voluit, propriae fluxit cui purpura venae;
Pallore emicuit genetrix, Regina dolorum:
Si dispar color est, dolor est communis utrique.
33.
Ecce novum matris volat in praecordia telum.
Verbera perpesso dicta est sententia nato,
Tormentum fatale trabis: lictoribus ibat
Iam medius mortisque suae urgebatur onustus
Supplicio. Montis tergum poenale reorum
Scandentem sequitur mater genuina doloris
Effigies, quam pinxit amor, maeroris imago.
Ut ventum ad metam pondusque immite ferenti
Depositum, exuitur tunicam, inconsutile tegmen,
Matris opus, natique simul dum corpore crescens
Texta chlamis, quae sortitus non pertulit ullos,
Carnificum sorti nisi ut invisa veniret.
Sternitur in trunco nudus clavisque foratas –
Supplicium crudele! – manus in stipite laxat.
Excipit et plantas par ferrum altumque levato
Fixa triumphali pendebat victima ligno.
34.
Viderat haec mater, neque enim sua lumina flexit,
Quam nati studiosa sui effecitque tuendo,
Ut trabe suspensae sobolis nova vulnera, cordi
Virgineo nova plaga foret, cui pectora sensu
Paenè pari fuerant laceratae prolis imago.
Arbore poenali nato confixa pependit
Pressa animi maerore parens. Quae ferrea ligno
Progeniem cuspis, matrem quae fixit amoris
Cuspis erat; quamvis eadem fixisset utrumque
Placabat pendens offensum victima patrem
Filius, illa suo stabat comes hostia nato.
Fixa trabi
* moritur soboles; consumitur imis
Illa nec immoritur poenis, restaret ut unum
Titane occaso, Phoebes mortalibus astrum.
Quantumvis fidei Titan occumberet author,
Lux fuit haec fidei, duri caligine lethi
Quae lacrymarum ipso in pelago tranquilla micabat.
Inde maris sidus dictam modo iure putabo,
Quae Solymas inter salvo splendore procellas
Enituit tantique inter discrimina fati,
Mortis inaudita cum tempestate solutus
Occubuit Phaëton, stellis fugientibus unum
Hoc sidus clara fidei tunc luce refulsit.
Hinc sibi promeritis Neptunia flectit habenis
Regna potens Virgo pelagoque immite furenti
Imperat, audacem frenis torquentibus aestum.
35.
Nec sola haec maestae, nati sub morte potestas
Accessit matri: est alius qui hoc funere crevit
Matris honor; tacita moriens quem voce parenti
Exposuit soboles, patris memorabile donum.
“Tu siquidem”, extremis proles huic vocibus infit,
“Fida meae mortis comes atque invicta mearum
Poenarum aspectu martyr fortisque fuisti;
Te penes humanae arbitrium finale salutis
Esse pater voluit, fati mortisque potentem
Te Dominam elegit. Tua cui materna, supremum
Luctanti dederis suffragia, deseret illum
Nec genitor nec ego, sed labe solutus, Abrami
In gremium, grates tibi ferre paratus, abibit.”
Laeta tulit donum genetrix, cui pectoris ingens
Terrigenas servare aestus pietasque calebat.
Utque fuit maerens altique in tabe doloris,
Ostendit pressis animi solacia palmis.
Respiciens post tergum oculis videt arbore fixum
Vicinum lateri fatis concedere Dismam.
Latro fuit Dismas: illum miserata, quod ante
Pendentem adversa trabe correxisse sodalem,
Illotas soboli voces foedo ore vomentem
Audisset, subito natum hic Virgo precata est:
“Hunc dona mihi, nate, reum mortisque soluta
Sentiat esse tuae tibi cuncta piacula poena.
Congruit et meritum: non te subsannat ut alter
Teque illudentem socium multo increpat ore;
Seque reum fassus, vacuum te criminis infit.
Iste meae fructus virtusque sit ista receptae
Prima potestatis!” Cui mox “Servabitur ille!”
Filius arcana respondit voce. Loquentem
Ut Virgo recepit, veluti maerore subacto,
Tristia Virgineae correxit nubila frontis.
Nec mora mutatur Dismas patrataque plangit
*Crimina, concutitur scelerum maerore doletque
Et veniam petit et fixum trabe Numen adorat
Seque animi memori poscit post fata teneri.
Talibus hunc subito verbis affatur Iesus:
“Non prius obscurae sese caligine noctis
Involvet tellus, quam tu mea regna beatus
Possideas.” Tanta est hoc fati in limine mater.
Illa meos oro talis consumet agones.
36.
Stabat adhuc genetrix mortisque sub arbore stanti,
Dulce uteri pondus, sed onus tunc vile cruenti
Stipitis ex illo torsit sua lumina natus
Saepe throno, neque summa inter tormenta, parentis
Immemor afflictae: cui dum sua deesse videret
Officia; extremo fati maerore, fovendam
Natorum obsequiis matrem commendat amato
Discipulo fratremque illum moriturus adoptat.
Chara quidem matri soboles, sed charior illa,
Quin etiam seipsa, quam mundi errata piantem
Stipite suspensam extremum certare gemebat.
O Zebedeide felix, dum fata Magistri
Deploras praesens, tanto censeris eidem
Dignus honore, omnis recte cui caelicus Ales
Invideat tantique gradus pro laude calescat.
O nimium dilecte Deo, modo pectore Verbi
Arcanos veri effatus, modo matris ab ore
Aeternâ statura fide documenta tulisti.
Hinc MARIAE et prolis puris de fontibus hausta,
Hospita ructantem sensit mysteria Patmos.
37.
Ultima restabat matri, contorta doloris
E pharetra cuspis, qua nulla potentior, unum
Excipias mortis perimens si corpora telum.
Iamque suis omnem pharetram vacuaverat armis
Ipse dolor, cui sola necis remanebat arundo;
Hanc etiam matris damno torquere paratum
Non patitur vibrare Deus, ne sole sepulto
Extinctae tellus Phoebes splendore careret.
Saevius hoc reliquis vulnus fuit arbore fixus
Emittens animam natus: tunc omnibus illi
In membris rigor et pavor extremumque minatus
Deliquium pallor fugiensque ad viscera sanguis.
Illa tamen stabat, nec erat constantia saevo
Ense minor leviorque animi fiducia, vitam
Iusta resumpturae tumuli post ultima prolis.
Nec supremi huius luctus crudele parenti
Defuit augmentum, divinum scindere pectus
Ausa ubi completis Longini lancea fatis.
Et licet extincto iam cuspidis illius ictus
Non foret ad sensum nato, vim pertulit hastae
Ad sensum genetrix: soboles hic fixa cruentum
Sustinuit vulnus, genetrix confixa dolorem.
Una duplex potuit pectus lacerare sarissa.
38.
Hic aderat locuples Arimathaea urbe senator
Iosippus (gratum genetrici et amabile nomen)
Auditam Christi monitis sperare salutem
Instructus, soboli quem procurare supremum
Funeris officium, pietas materna poposcit.
Nec mora, festinans (aderat audacia facto,
Non timuisse palam Christum hac virtute fateri)
Ingressus Solymam, impavidus petit ora Latini
Praesidis atque animi ferventior orat humandi
Corporis arbitrium. Concedit posse rogatus
Funereo Praeses tractum cruce condere saxo.
Ille volat Tyriaeque accepta sindone telae,
Mox pretio myrrhae lacrymas aloesque probatum
Unguem emit, multas aequantia pondera libras
Culminaque assumpta repetit poenalia merce.
Ut citus advenit (neque enim mora torsit euntem,
Lumine iam prono) stantem sub stipite matrem
Reclinemque trabi caput amplexumque morantem
Repperit et sacro tristem dantem oscula ligno
Quae nequiit nato; et lacrymis maesta ora rigantem
Aspersa tellure videt corpusque tuendo
Exanime, augustum quid nescio contemplantem.
Hanc Arimathaeus grato cum praesidis heros
Accedit placito corpusque indemne daturam
Myrrham aloë mixtam telamque ad funeris usum,
Sindonis immodicum stamen velumque ferebat.
Grata parens vidit servantes membra liquores
Linaque sidonis, quae mox e stipite natum
Deponi poscit nec religiosa virorum
Adstantum segnis pietas: pars forcipe clavos
Demere cumque opus est ferrum auxiliare referre,
Pars dare consilium positisque incumbere scalis,
Suppositura manus oneri pars bracchia tendunt.
Pars superiore trabes ascensu et fune ligatum,
Ne praeceps abeat sensim demittere corpus.
Admovet et palmas genetrix onerique ferendo
Aptat: ibi numero triplex, sua dulcior omni
Nectare, clavorum pervenit ad oscula cuspis
Implevitque sinum; gratum de gentibus ortae
In munus ventura novae cimelia sponsae:
Quae sponsi genetrix nurui asseruanda recepit.
39.
Ut cruce depositum, nudum pia sindone mater
Prima tegit corpus gratumque ita velle roganti
Illatum gremio pondus: tum pectore prono
Sternitur in vultus animamque per oscula quaerit
Absentem pressumque manu linoque cruorem
Servatura legit, tali dein voce locuta:
“Hac ego materno video te luce micantem
Nate sinu? Fili, iubar immortale paterni
Deliciumque sinus, quamvis mihi luminis expers
Sic quoque delicium. Genitor sine funere lumen
Te dedit aeternum: quod sis mortalis, id unum
Quod potui moritura dedi: tibi vulnera feci
Plagisque pinisque cruentatumque flagellis
Corpus, ego infelix et amara noverca
* paravi.
Quae mater? Non iam mater, sed flebile matris
Ingratae simulacrum: sum tibi barbara nutrix
Quae mortem cum lacte dedi peperique, sepulchrum
Ut premeres: genetrix o tanti prodiga nati!
At scio certa tua est eadem cum Patre voluntas
Atque ea iusta quidem generique piissima nostro;
Nec tamen iniustus meus est dolor: omnis in isto
Terrarum et caeli luctu natura laborat,
Non flebo mater, dum sic meus occidis author
Et natus, pupilla tuae luxque una parentis?”
Hic tacuit, tum caelo oculis affixa profatur:
“Aeterno quae grata tibi veniebat ab aevo,
En pater, expletis cecidit iam victima fatis!”
40.
Talis erat genetrix, cursu cum praepete Titan
Iret in occasum, vicinus in aequore mergi.
Hinc monitus Phoebo iam significante diei
Deliquium, frigens materno Virginis effert
E gremio corpus tumuli curator Ioseph.
Quod Tyria tectum tela sparsumque Sabaeo
Unguine compositamque aloen et balsama spirans,
Pergit hiante suae morti componere saxo.
Funeris est mater comes extremumque fatiscens
It contenta novo committere membra sepulchro.
Hinc Arimathaeo gratis pro funere dictis
Vocibus Heroi, Solymam cum prolis amato
Et plorante unum dulcemque vocante Magistrum
Discipulo, consueta urbis sub tecta recedit
Expectatque gemens donec sol tertius axe
Prodeat et fidei constans, Acheronte subacto
Signa triumphantis videat victricia nati.
1.
Gaudia nunc matris detersaque lumina fletu
Prosequor et viso sobolis mutata sereno
Funera, maternas animi cumulantia poenas.
Iam stratos Erebi postes conclusaque ferro
Infera, depresso Victor Plutone tenebat
Limina Messias; victique per atria Ditis
Invisum Stygiis umbris vitale micabat
Lumen; ubi Abrami gremio Limboque retentis
Mentibus ingenti vultus splendore beati
Spectandus, MARIAE soboles apparuit Heros.
Mancipia invisi veluti concussit Averni
Aeternùm damnata timor, sua fidus Abrami
Sic optata diu mansurae exordia lucis
Spectavit, diuturna premens suspiria coetus.
Intremuit visis regni possessor inertis
Messiae radiis seseque profundius intra
Pallentes recipit sedes claususque cavernis
Terrori mixta Victori obmurmurat irâ.
At contra sancti Isacidae, maerentia limbo
Agmina, suscipiunt laetùm ferientibus auras
Vocibus Heroem; iucundi accedere plenis
Ad sua speravere diu quae gaudia votis.
Non aliter quam Sicaniae sub collibus Hyblae
Imbre ruente cavis vetitae discedere tectis,
Solis aprica redit facies cum luce serena
Ad pastum glomerantur apes et mellis egentes
Sollicitae saturare favos, felicia florum
Exultim per prata volant ferventque negato
Pleiade nimbosa, festivae occurrere Phoebo.
Tunc data libertas cunctis vinclisque soluti
Adscripti Caelo manes, seu triste ferentes
Exilium, poenae immunes, seu dira teneret
Lustralis quas flamma, animae; tunc omnibus idem,
Praeterquam aeterno damnatis igne, patebat
Poenarum vacuus fidei consortibus aether.
Tunc etiam ostensa, quae viso Heroe micabat
Divina Verbi specie, videre perennis
Auspicium vitae, clarus queis lumine tanto
Adveniens maestis Titan affulsit in antris
Ut Stygia aeterno mutarit Averna sereno.
Hic mora ter denis, ubi sex adieceris, horis
Messiae consumpta fuit: quae dispare primo
Censetur numero, coepisset surgere postquam
Hora novae (post funus erat quae tertia, in umbris
Quam genuit mediis nox intempesta) diei;
Membra Arimathaeo statuit sua condita saxo
Aethereus non plus moritura resumere Victor:
Poenarumque suo socium decorare triumpho
Corpus et exactos duplici bis dote labores
Reddere et aeternum staturo adiungere nexu.
“Tunc, mihi charae” inquit, “Limbo consurgite mentes,
Iam satis umbrarum est; et queis sine corpore vestrum
Cernere fas fuerat regem, modo carnis amictum
Exuviis, quae morte iacet prostrata, videte.
Par aliquos vestrum decorabit gloria, postquam
Membra prior vitae redeuntis imago resumam.
Tinctus Adame meo rubuit cui sanguine nuper
Culmine poenali vertex, longo ante sepultum
Tempore suscipies corpus donumque meretur
Hoc tua Abrame fides parendique ardua virtus.
Sollicitos tumuli, Pharioque ex amne referri
Promissa tellure tenus, queis frigida natis
Ossa iubere fuit fati suprema voluntas,
Corporibus donabo patres membrisque reponam.
Fecunde Isacide, fortis luctator Iacob,
Hoc luctae tibi munus erit; Iosippe, pudori
Ista tuo veniet merces: haec prima laboris
Servataeque ergo stirpi te gloria poscit.
Par erit Isaco, veniet par splendor Abeli.
Nec te docte meos, David, resonare triumphos,
Te nec Amoside vates, praeconia fati
Cui data clara mei; nec te, cui triplice Phoebo
Naufraga squamigerum puppis dedit esse sepulchrum,
Vera figura meae mortis, mercede beati
Corporis excludam. Par est tolerantia Iobi
Huic merito; Simeon mystes Solymaeus habebit
Munus idem; Tobiam isto dignabor honore.
Te quoque, Ioachime, decet par gloria, matris
Fortunatae meae genitor; nec te, Anna, tulissem
Corpore discretam, talis nisi laurea primam
Respiceret natam, sexus cui debita vestri
Palma prior carnique prior coniuncta beari
Aequa petit nulli par excellentia mentis.
Tuque meae carnis felix nutritor, Ioseph,
(Huic etenim fatis victo, telluris amoena
Parte quiescenti, limbo procul, adfuit Ales
Numinis, admonuitque virum Victoris alumni
Dite soluturis animas accedere palmis)
Corpus immodicos pro me perpesse labores
E tumulo iussis faciam clarescere membris.
Mecum omnes nunc ite, animae, quas cognita Iudae
Ad regna educam laetoque
* sub aethere sistam,
Donec in Empyrias sedes aeternaque regna
Post decies quatuor modica intervalla dierum
Me duce, visurae semper patris ora, petatis.”
2.
Tunc illo praeeunte omnes per viscera terrae
Elapsi spatiumque emensi immane profundae
Telluris; magnae altricis nihil ossibus ausis
Marmoreis contra obniti liquidamque secantes
Ceu auram duros silices, stringentia vastos
Marmora regnorumque tractus; qui temporis uno
Exigui puncto, caeli convexa tuentes
Regnatam
* externis Solymam videre Latinis.
Hinc montis poenale iugum guttisque rubentes
Sanguineis petras, ubi ligni illustre trophaeum
Stabat adhuc, quo fracta Erebi Ditisque potestas,
Deveniunt titulisque trabem sublimibus ornant.
Circumfusa isti limbo venientia plantae
Agmina tam grandis merito dignata triumphi
Signa colunt roburque Crucis victricis adorant.
Inde brevi spatio (quamvis et longius esset
Si spatium, mora nulla viae est, queis propria mentis
Esse agiles natura dedit, ventura beatis
Corporibus pro dote comes) vicina sepulchri
Claustra petunt spectantque novi venerabile saxi
Depositum myrrhaeque madens aloesque Sabaeo
A succo et nivea velatum sindone corpus.
Hic ipse enumerat (necdum sibi iunxerat illas
Membrorum exuvias) turbis praesentibus Heros
Divinus, plagarum orbes illataque ferro
Vulnera et exanimes pandit descripta per artus
Saevitiae monumenta. Stupent ad singula mentes
Tartareo reduces antro; pro labe solutam
Mirantur pretii molem, mirantur amoris
Prodigium, tantus quod tam crudele subisset
Humana fatum pro libertate Redemptor.
Mirandam fati seriem rectamque paternae
Iustitiae virgam observant et laude potentem
Humanaeque nimis cupidum ardentemque salutis
Messiam extollunt vultuque insigne profundo
Numen adhuc membrorum expers, dein corpus adorant.
Tum vero vacuis animam connectere membris
Aethereus cupiens Heros; per multa profusum
Poenarum loca divinum deferre cruorem
Et venas implere iubet: quae iussa sequentes
Aligeri, seu quod Solymae profluxerat ostrum,
Seu quod perfossis Calvarum in culmine plagis
Manavit, tellure legunt venisque reponunt.
Tunc simul extinctos divina accedit ad artus
Victoris Messiae anima emendatque peremptum
Lumine, cui tenebrosa poli sunt sidera, corpus.
Tunc animata statim, ceu presso excita sopore
Membra reviviscunt: fato deperdita carnis
Integritas redit et plagas quas corpore toto
Impressit Iudaea furens, exclusit abactis
Plagarum pariter vitae nova gloria signis.
Vulnera quina tamen, summum complentia fatum,
Quae fecit maiora furor, superesse decori
Aeterno voluit: simul ut pro labe repensi
Extaret pretii nota; libertasque salusque
Fontibus his prognata, referret origine viva,
Divinas, documenta ortus et symbola, plagas.
Cuncta stupent sanctorum animae: mirantur honorem
Corporis; humanae quae lux, quae gratia formae
Ardentesque notant oculos; qui spiritus illi,
Qui vultus vocisque sonus, qui gressus eunti.
Quaeque prius refuga fuerant pallentia vitâ
Ora, referre rosas cernunt; sed Cypria tinxit
Non quas Diva rosas; alius color arsit in illis
Decolor hortorum quibus est terrena venustas.
3.
Ut primum aeternae, proprios induxit in artus
Primitias vitae, mox ad sua corpora mentes
Ire iubet; quas sicca etiam sub membra reverti
Non vacuus promissor erat: mora nulla, sepultos
Quaeque suos cineres movet atque ossa arida nectit
Corporis in molem. Exanimes queis fusa per artus
Vita, subit resides massas animatque vetustum
Possibilemque mori carnis transgressa vigorem.
At reliquae vero mentes, quibus arida necdum
Ossa levare fuit, nec fas assurgere membris;
Felices aliàs animae, quibus inde molestum
Et nil triste venit, quarum est suprema voluptas
Libertasque ratum statuit quod Numen habere,
Exultant pariter, sociis in carne resumpta
Mentibus applaudunt, tantumque nitoris habentes
Corporis exuvias, tantumque micare sepultos
Mirantur cineres. Aderitque ubi Numinis aequa
Fatorum series, paribus sua stringere membra
Dotibus expectant, abituro in sidera caeno.
4.
Haec ubi momenti spatium portenta dedisset,
Divinus spelunca exit tumulumque relinquit
Messias, eademque fuit queis gloria, mentes
Corporibus nexas, maestae ad spectanda parentis
Ora vocat; primo certus relevare dolentem
Intuitu matrem pupillarumque madentes
A lacrymis revocare suis splendoribus orbes.
Hanc omnes spectare avidi, qui aut morte subacti
Non longa, vidêre nurum, vel qui ante vetusto
Funere prostrati, divinum lumen adepti
Fatidicis cecinere sonis miracula summae
Virginis, optabant caelestem cominus Arcam,
Quem prius aflatis animis novere, tueri.
5.
Nox erat et quartis plausit Phoebeius ales
Excubiis, cum suetae etiam praeire canoras
Noctis aves, summo dare vota precantia Patri,
Et rerum colere authorem, qua solvere matrem
Religione dolor rapti sibi funere nati
Tristitiaeque ingens potuit non sistere torrens,
Fundenti pro more preces pars noctis abacta est.
Interea chorus Aligerûm dare nuntia matri
Laeta volat; primumque calet praeire, frequenti
Illius accessu Gabriel studiosior Ales.
Illam nocturnis laxantem viscera votis
Inveniunt: digna est matri reverentia postquam
Praestita, tale melos coniunctis vocibus edunt:
“O caeli Regina, potens laetare! Reversum
Ad vitam, prout ipse tulit, spectabis ovantem,
Quem fuerat meriti tua ventre tulisse potestas.
Iamque suos artus indutus, ovantibus unà
Quos Styge deduxit, caelum donavit amicis.
Aspicies hos laeta, tui queis grande videndi
Est desiderium vultus Dominamque calendi.”
6.
Haec ita siderei postquam cecinere ministri,
Confestim nixamque genu flammisque calentem
*Aethereis, lux clara ferit rectumque corusca
Irradiat, pressa quam nox adduxerat, aura.
Dum stupet haec Virgo, formam Victoris adeptus
Apparet natus mediaque in luce refulsit
Divinus Stygis eversor; cui florida vultus
Maiestas orisque decor Phoebeia opacans
Lumina, frontis honor nil plus mortale timentis,
Totaque mirando facies perfusa sereno.
Os humerosque viro similis, cui victa decoram
Effigiem Libitina dedit lumenque iuventae
Perpetuum et laetos oculis afflavit honores.
7.
Agnovit sobolem genetrix (nil gloria vultum
Mutavit, sed perfecit: nam quae abdita mente,
In corpus mortale prius prodire negata
Lux fuit; expletis concessa emergere fatis,
Transiit in luteos artus), fuit utque precante
Flexa genu, talis mansit, sic ore locuta:
“Venisti tandem tuaque expectata parenti
Exolvit promissa fides: datur ora tueri
Nate tua, Stygis impavidos et cernere vultus.
Sic equidem ducebam animo rebarque futurum,
Tempora dinumerans, nec te mea cura fefellit.
Tertia iam properat terras lustrare diei
Nate tuo nimium felix a funere lampas,
Te modo cum Stygiis reducem venisse cavernis,
Eversorem Erebi, simul et spolia ampla ferentem,
Atque tuis lucem fatis debentia cerno.
Praeda triumphalis, spolium immortale, vetusta
Rapta Stygi probitas! Te vaticinate dolores
Mysta meos video Simeon, Iosippe mearum
Curarum te fide comes spectoque parentem
Laeta Ioachimum: vobis nova vita seniles
Difflavit rugas; mutati vertice cani.
Caeterà ut aspexi mortales, forma beato
Est eadem vultu; nisi quod compluribus aucta
Dotibus aspiciam quae quondam corpora vidi.
Vosque mei nati reliqui salvete sodales
Exciti tumulo patres et gloria Iudae!”
Dixerat haec Virgo, prono quam vertice cuncti
Reginam summo Charitum splendore micantem,
Propitiique sibi matrem Victoris adorant.
Tum natus: “Tua me, genetrix, tua tristis imago
Saepius occurrens, Erebi certamine victo,
Vultum immortalem materno offerre dolori
Praesentem voluit: primam te cernere nostras,
Inferni decuit populati insignia, palmas.
Calcavi Stygios postes; concessit Olympum
Iam genitor, quantumque meis satis expedit isto
Orbe relinquendis fideique ad bella parandis
Discipulis, suscepta quater mihi dena dierum
Est mora. Flammiferis demum mea redditus astris
Adducam patri spolia et caeli ostia pandam.
Et quia me duri pressi victoria fati,
Nunc pavido nomenque meum non ferre potenti
Terribilem dici effecit, commune laboris
Munus habe, perpessa mei commune doloris
Supplicium genetrix: domitus tibi serviat Orcus,
Teque Erebi paveat rabies inimica, tuique
Nominis aeternos reverentia torqueat hostes.
Haec tua vis primumque tui regalis honoris
Auspicium; donec caeli terraeque potestas
Adveniat supparque meae lux aurea fronti.
Nunc vero domiti quo se mea latius Orci
Gloria diffundat vitaeque necisque statera
Quod mea sit, certis et mundum testibus istam
Docturis fundabo fidem: tamen ante serena
Quam Caeli convexa petam, te plura docebo.
Nunc tibi quod notum est, opus est aliisque patere,
Me tumuli vacuo immortalem vivere saxo.”
Plura tulit natus, nato quoque plura fuere
Quae retulit mater: fari aut comprendere tentet
Quis MARIAE tamen, aut victoris verba Tonantis?
Hic immortalis vultus splendore parenti
Exhibito fatique omni maerore soluta,
Fronte pari reliquos abiens solatur amicos.
8.
At Dismas latronum unus, cui contigit atras
Felici penetrare domus, interque profundas
Regnatas Diti Paradison repperit umbras,
Quamvis ille sui necdum sortitus honorem
Corporis, evasit tenebras tamen atque petito
Aethere divini est consors mens fata triumphi.
Ut primum aspexit Victoris lumina Verbi
Et speculum aeternae mentis dans cuncta videri,
Se prece servatum stantis sub stipite matris
Agnovit: statuitque simul Titania nactum
Regna, sub ora piae cum laude venire patronae.
Tertia lux postquam Stygio hunc revocavit ab antro,
Protinus ex aura tenui, velamine carnis
Densato, nuper fixi trabe, cruraque fracti
Effigiem simulante rei (mens libera namque
Membrorum simulacra modis componere miris
Quaeque valet) MARIAE, ne sit mortalibus impar
Luminibus, spectandus adest, humilisque potentem
Fatorum Dominam, genua incurvatus adorat.
Atque ait: “Ille ego sum, mater, qui fata nocentum,
Solibus ante tribus, damnatus lege subivi,
Poenarum nati socius. Meque inter et ipsum
Te mediam aspexi, et quamvis mihi nulla caleret
Credulitas Dominique mei regisque Deique,
Nescivi, subito qua lumine doctus, eundem
Agnovi Dominumque meum regemque Deumque
Et scelerum veniam et sua mitti in regna petivi.
Venit utrumque mihi – pietas miranda! – tuique
En modo felicem reddit me gloria nati.
At quoniam me, Virgo, tuae iam prolis aperta
Forma docet, qua ceu speculo modo singula cerno,
Et quae scire mea refert contemplor; eidem
Notitiamque mei, genetrix pia, debeo fati.
Hic didici, divina, tua prece, mater, acerbam
Effugisse Stygem; stantemque in limine Ditis,
Me tua quod tristi pietas revocabit ab Orco.
Gratus nunc venio et qualem tua magna potestas
Ferre valet, qui primus opem tantumque recepi
Auxilium (ah quale auxilium! cui tota beati,
Qua felix modo sum, se gloria debeat aevi)
A me prima huius veniat, volo, gratia doni.
Te mihi propitiam quod mors extremaque ligni
Hora dedit, tibi semper ego immortalia laudis
Dona feram totoque canam praeconia caelo.
Atque ubi fatorum iussus successerit ordo,
Cum te, summa parens, reginam acceperit aether,
(Novi etenim, par materno tibi surgit honori,
Proximior nato sedes) cum laude per omne
Duraturi aevi spatium, te Numinis almam,
Quae laus prima tibi est, matrem miserisque faventem
Patronam, fati Dominam, genetricis habentem
Viscera, terrigenas servare calentia, dicam.”
Aspectu gavisa parens, ac voce beati
Significante crucem caelo mutasse latronis,
Haec ita grata animi Dismae pro laude reponit,
Suspirans primum, in caelum pia lumina vibrans:
“Nate, meae vires, mea tota potentia solus!”
Tum vero Dismae faciem conversa profatur:
“Non ego te, Disma ruiturum in Tartara poenis
Eripui, non aeratis ego nexibus Orci
Exolvi Stygioque orans a Dite reduxi,
Sed pia te Nati virtus graviumque profusus
Poenarum pretium sanguis plagaeque dolorque
Servarunt. Si porro meus quid profuit illo
Articulo favor et casta pro morte precantem
Si matrem audivit soboles, fuit integra nati
Haec pietas, cui me totam quoque debeo, Disma.
Quod modo te vero videam splendoris adeptum
Perpetui dulcem patriam, tibi gratulor, hospes
Aeternum felix; cuius rudis incola terrae
Mater, inexpletùm sitiens ad lumen anhelo.
Me tibi sed postquam Nati sociaverit ardor,
Tecum erit una simul Numen celebrare voluptas.”
Vertice tum prono geminatum protulit “Amen”
Dismas atque leves corpus difflavit in auras.
9.
Publica iam vacui volitabat fama sepulchri,
Quae reducis victo Messiae in corpus Averno,
Indubiam, proprio multorum lumine nixam
Non potuit celare fidem. Iam lumina matris
Implebant vivae referentes gaudia prolis
Discipuli sanctaeque nurus; quas Magdalis inter
Una fuit, prima aligeros, quae deinde loquentem
Vultu immortalem vidit dare verba Magistrum.
Et Zebedeides, nuruum praenuntia postquam
Verba tulit iuvenis, cursu certare sodali
Impiger, exilis quem terruit ostia servans
Ancilla, ingressus tumulum post terga relicto
Discipulo seniore, videt sine corpore solum,
Funere completo, simplex et inutile linum.
Laetus uterque redit, molitus uterque laborem
Ocius ad matrem, non dissona ferre relatis
Indicia et vitae testes vidisse fateri
Corporis effigie extantes, sine corpore telas.
Successere hilares tectis matremque salutant,
Quaeque hausere oculis referunt veramque reperta
Membrorum vacua, geminabant sindone famam.
10.
Hic genetrix quamvis spectati certa fuisset
Alloquio nati propriaque a luce tulisset,
Ne dubia audiret viventis murmura prolis;
Cum tamen usa foret moderati semper honesti
Lege parens, suspecta novae praeconia vitae
Victricis sobolis fieri se authore profecta
Noluit; atque humilis tantum celavit amorem
Primùm apparentis nati, sat gnara potentem
Rectius immensa prout est virtute, daturum
Signa triumphatae mortis manifesta Tonantem.
Verba tamen matrum Zebedeidaeque repertum
Indicium vitale probat gaudetque sepulchri
Allata vacui fama tumulumque vetantis,
Sed procul humano, revolutae robore petrae.
Ipsa etiam nuruum socia pietate patentem
Laeta videre specum; non quo sibi certior esset
Intuitu quaesita fides, urgente sed antri
Religione, solum nati funebre requirit.
Nacta loci faciem, laetùm lacrymantibus orbam
Prole subit speluncam oculis et protinus illo
Fixa genu spatio, quod non animata sacravit
Progenies, flexos inclinat ad oscula vultus,
Et saxum labiis premit avellique recusat,
Aspera prolixo perfundens marmora fletu.
Atque ait: “O par sideribus Solymeia rupes,
Saxa beata, necem passi complexa Tonantis
Divinos artus! Spolium sortita quod unum
Huic mortale dedi, sed Numine plenum
Quamvis exanime humano sine flamine corpus
Servastis, triplicem numerans a stipite lucem.
Fortunate lapis, Iudaeae pectore petra
Mollior, humanis exclusam cordibus istam
Celasti quae fida facem: te muneris ergo
Perpetuus celebrabit honor, seu turpis Idumen
Vastabit Scytha, seu veniens sua fana Gradivus
Ausonia flagrare dabit face; sanctior isti
Stabit honor saxo, decus et reverentia stabit
Barbaricosque inter vivet sua gloria fasces.”
11.
Hic caput attollit genetrix telaeque volumen
Pone iacere videt (nati quae membra superstes
Mortua velabat sindon) hanc versat et ori
Admovet et lacrymis rigat et sic ore profatur:
“Dulces exuviae! Cur, ah, non debita matri
Tegmina? Quis prohibet, divini staminis heres
Ne fiam? Cruor hac pinxit sindone prolis
Effigiem, meus est: sed quo mihi iudice tela
Accedet, mea quae non est? Hanc legibus aequis
Picturam nam tela trahit: mea sed tamen haec est;
Artis enim summus valor est magnumque coloris
Est pretium, sed tela rudis, quam pinxit amoris
Ingeniosa manus, summumque hoc stamine lucet
Artis opus: pretium supremo aequare colorem
Nec valet excessu, nam sanguis Numinis ille est.
Arti igitur linum cedat pretioque cruoris.
Ergo mea haec tela est, aequo istud iudice stamen
Possideo, quod lege fero: venit ista parenti
Portio, divini spolium venerabile fati.
Haec mea sed necdum tela est: succedere mater
Orba nequit spirante nuru, cui posthuma proles
Est uteri labor, extincto ventura iugali.
Haec pariet totumque orbem generosa replebit
Posteritas; fatumque unum numerosa sequetur,
Quae caelum et terras teneat divina propago.
Sponsae igitur cedat fecundo tela pudori,
Qua semper memorem oblectet genitoris amati
Progeniem, patrios discentem ex sindone vultus.
At modo quis servanda vetat funebria matri
Stamina, dum nurui commendatura potestas
Adveniat? Nullum prae matre fidelior huius
Depositi tutela premet: dabit esse relictae,
Matris certa fides indemnia pignora telae.”
12.
Haec effata pii componit licia texti
Implevitque sinum rediensque in tecta calebat
Igne novo, referens divinae insignia flammae.
Christicolis demum sindon ea tradita natis
Durat adhuc: visa neque patris imagine socors
Natorum est pietas: stat adhuc Allobrogis orae
Palladium, stratos servans liventibus artus
Tela notis, istâque domus stat regia telâ,
Sollicitae valuit tantum custodia matris.
O genetrix, quantum nati tibi debet amica
Posteritas! Ipsumque etiam tua provida quantum
Obstringit natum cura, immortalis ut esset
Illa sua, in lino quam mors obsolvit imago.
Sitque meus labor hic sacrae subtexere telae:
“Hoc amor invenit, mors fecit, Virgo reliquit.”
13.
Funeris interea domitor mandavit amatis
*Discipulis perferre nurus quae nuntia praesens
Implebat; quibus immortalis imagine vultus
Saepius oblata, mortis calcata probabat
Iura, sepulchrales flammis vitalibus umbras
Cessisse et certis pressa nece vivere signis.
Ille suis coram voluit iam saepe videri
Discipulis, dubioque sui vitale triumphi
Ostendit Dydimo latus atque a cuspide hiantem
Agnosci vivam digito dedit indice plagam.
Sex etiam deno stadiorum pulvere distans
A Solyma, geminis comes ille sodalibus ivit,
Ignotas voces vatumque effata resolvens,
Ipse etiam ignotus, donec sub pane latere
Assiduus, cerni fracto se pane dedisset.
Iam montes Galilaea tui, iam litora norant
Piscosumque tulit lymphae Cenerethidis aequor
Vultum immortalem; quo praecipiente natantes
In plagas venere greges liquidoque meanti
Praebuit obsequium solido ceu marmore Nereus.
Iam Cephae dederat Claves regnique futuro
Duraturi aevo et fidei variabile nullis
Casibus imperium, successorumque perennem
Pastorum seriem dixit, nihil impare summae
Iure potestatis, totum quae colligat orbem.
Saepe sui vultus charae data copia matri,
Multa suae fidei summosque domantia fasces
Evoluit fata et cunctis celebranda cruentae
Arboris et mortis populis opprobria, dixit.
Quaeque fidem nactae servarent dogmata gentes,
Plenius edocuit, puroque accenderat astrum
Virgineae fidei vero, quo deinde nitorem
Primae etiam peterent veri de lampade stellae.
Luna velut claro solis perfusa sereno,
Astrorum decus est et Phoebo absente videtur
Esse alius Titan, noctis qui dissipat umbras,
Stellarumque choros potis est damnare pusilli
Luminis, obscura modicum distantis ab aethra –
Sic genetrix divina suo splendore minores
Eiusdem fidei lucisque excesserat ignes.
14.
Dena quater fuerant elabi visa dierum
Tempora, inoccidui postquam Iudaea tulisset
Phoebi immortales flammas, surgentis ab ipso
Fatalis tumuli, quamvis non crederet, antro.
Cum regem domitorem Erebi signata vocasset
Ad caeli convexa dies festosque pararent
Caelicolae, tantum Victorem admittere plausu,
Ipse relinquendam terris fideique suorum
Sollicitam matrem, discessus verba, valeque
Supremum dicturus adit, quam talibus oris
Officiis, signisque aequi compellat honoris:
“Nunc, genetrix dilecta, vale! Discedere terris
Me Patris mandata volunt: completa salutis
Humanae est series, genitoris iussa peregi.
Tempus adest, quo terrigenis mea regna patere
Efficiam clausosque invicto robore postes,
Primus ego experiar pandamque tot invia saeclis
Ostia et exulibus sanctis a Patre paratas
Ostendam aeternas, replebo novo hospite sedes.
Te vero genetrix, ima tellure morari
Poscit adhuc genitor, donec tibi debita, maius
Surgat in augmentum reginae gloria, donec
Caelica mortalis consumet praemia virtus.
Tu praesens plebisque meae fideique satorum
Mater eris, Nati interpres, secura recentis,
Quod Cruce percussum, tu sis mea foederis Arca.
Fulgida tu veri lampas rectique magistra;
Et cuius gregis ipse fui formator et author,
Tu columen, tu praeses eris, tu regula morum,
Ipse tuis adero semper dulcissima curis
Mater et arcana cordis me parte locabo,
Aeternam cuius sedem iam pectore fixi.
Nec te solus ego auxilio praesente fovebo;
Adveniet quod mecum unà, Spirabile Flamen
Demittet Genitor, quod te maiore rigabit
Donorum affluxu. Expecta cum fratribus istum
Flaminis adventum; nec erit mora longa, ruentem
Turbinis in morem divinum pectora flatum
Excipient rutilisque ardebunt vertice linguis.
Interea vero tantorum ob acerba dolorum,
Te superare tui petiit quae terrea nati
Conditio, grates refero, sed maior Olympo,
Quò propero, tanti expectat te gloria facti.
Hic ego te, signata tui cum venerit hora
Excessus ipse excipiam augustoque locabo
In solio vultumque Patris regina videbis.
Unde autem spectare meos ad sidera possis
Ascensus, mons est densis umbrosus olivis
*,
Saepe mihi iuga trita precis pro more: diurna
Cum face caeli ardebit apex (Aurora loquentem
Tunc habuit), genetrix, illo te culmine sistam.”
15.
Curva genu natum dicentem audivit eoque
Ima situ genetrix abituro verba reponit:
“I fili quò te Genitor tuaque ardua virtus
Aeternaeque vocant palmae. Tua praemia fili
Non moror: addo tuis, Victor divine, triumphis,
Maternos ancillae humilis laetosque pusilli
Pectoris affectus. I, Patris gloria, nate,
Et caeli clausos aditus portasque reclude.
Quod tua me vero, fili, Patrisque potestas
Mortalem servare velit, subiecta paternis
Imperiis, quidcumque meus praescripserit author,
Non invita feram, cuius me legibus apto
Ancilla: hac prima flagrant mihi viscera flamma.
At vero, caelo et terris, prout didita semper
Messiam te fama canet; quod viribus Orcum
Pressisti et dura solvisti compede vinctos
Isacidas, nostrum genus extremumque remotos
Patris ad obsequium, consumpta labe vocasti
Saxicolas; caelique aditus reserare beatos
Quod divine paras servator, debita laudis
Munera, cunctorum exilis tibi serva rependo.
Quod crucis opprobrium passus, quod germinis ergo
Corpus Adamei divino sanguine tinctus,
Servitii crudele iugum, cervice reorum
Abstuleris, scelerum domitor Ditisque superbi
Victor (ab ignaro veniunt haec gaudia Iuda)
Semper honos nomenque tuum tutique deinceps
Servatae aeternum stabit tua gloria genti.
Cuius nunc ego, terrigenum divine Redemptor,
Auspicium leve, plus cunctis obstricta refundo.”
Filius audivit dicentem et vertice prono
Annuit effatis generosae matris, et ore
Iucundus tacita tectum genetrice reliquit.
16.
Tunc neque Messiam soliti observare sodales
Ignorare suum poterant tellure recessum,
Queis prior ipse locum apparens signavit et horam
Qua Caelum subiturus erat, praesentibus una
Se comitaturis olearum ad culmen amicis.
Namque prius quam se divina potentia nati
Numinis inferret caelo, cum matre fideles
Bethaniam educit socios, visurus amatas
Illius hospitio claras cum fratre sorores
Servator; quas ille sui super aethera raptus
Commonitas vicina iubet fastigia montis
Actutum premere, excessu gaudere magistri,
Virtutisque suae suprema exempla tueri.
Is prior ante tulit gressum montisque laborem
Moliri visus prior est, se donec amoeni
Planitie clivi, suppressa in rupe locaret.
17.
Iamque propinquabat spatio quo Delius ultra
Altius ire nequit. Nuruum comitata modesto
Obsequio quoque mater adest, quo culmine montis
Iam collecta stetit fratrum, studiosa magistri
Posteritas; aliique, fides quos aequa vocatis
Fratribus, instruxit rerum praeferre caducis
Illecebris omni carituram fine salutem.
Circumstant Messiam omnes; cui proxima stabat
Dein grato amplexu, atque pari dignatus amoris
Indicio socios, sublatus in aera, cunctos
Prodigii novitate tenet, quibus ille levatis
Ex alto formans bene signa precantia palmis,
Nube levi tectus lucemque imitante vapore
Aethereo saeptus, sese subducit amicis
Luminibus, vacuo nequicquam haerentibus axi.
18.
At mater postquam tacito lustrasset Olympum
Intuitu, spectare auras si forte secantem
Posset adhuc sobolem; cum spes ablata videndi
Tota foret nati, tunc primum a prole calentes
Figit humi vultus: nati vestigia saxo
Pressa videt. Neque enim prius illa retorsit ab alto
Lumina, quam sobolem postquam spectare potestas
Cassa fuit. Tunc signa pedum lacrymisque rigavit
Et labris pressit vultusque in marmore fixit.
Dicebatque: “Piae rupes, felicia saxa,
Signa cavata mei servare valentia nati!
Ah, potius: durae rupes, immitia saxa,
Non potuisse mei magis igne liquescere nati
Et tota in laticem verti! Tamen approbo vestram
Duritiem, tanto quam conservare sub aestu
Par fuerat, facti memorem qua redderet orbem,
Iudaeamque male fidei reprehenderet iste
Divinus, victura pedum per signa Viator.”
Ut vultum replevit saxo, conversa per axem
Lumina vibrabat Virgo spatiumque legebat
Quod praepes secuit natus, suspensa suorum
Fine simul serieque operum prolisque liquescens
Et desiderio et voto. Sed deinde morantem
Ne forte adverso sufferret pectore matrem
Turba redux, sequitur Solymam sociale petentes
Discipulos nuribusque piis stipata recedit.
19.
Urbis ut augustae subiere fidelia muros
Pectora, iucundi tectis communibus omnes
Conveniunt et sueta terunt domicilia, panis
Conscia conversi cenacula, dicta Sionis
Stare iugo et celsas Davidis tangere turres.
Hic media illorum genetrix divina, relictus
In terris nati splendor, pupilla videntis
A longe fidei; matrem quam dicere cuncti,
Observare omnes soliti absentisque magistri
Doctrina et virtus; sobolis promissa, beatum
Expectare docet Flamen Natique potentem
Sollicitare fidem votis donumque monebat.
Inde fuit quod dena illis consumpta rogando
Pollicitum caeleste dies auditaque crebro,
Unanimi repetita sono, cui fecerat imus
Pupillas manare calor, vox illa: “Paterni
Flamma veni cordis veniensque a pectore nati
Ardor ades, fax alma veni: promissa voluntas
Numinis, accensâ servis illabere flammâ.”
Vota Sioneis flagrabant talia tectis.
20.
Laetus ab Eois decies sol prodiit undis,
Occiduo toties mersisse sub aequore lassos
Fertur equos, quando his pietas collecta Sionem
Vocibus implebat: decimo lustraverat ortu
Iam Solymam et porta tantum distabat Eoa,
Quantum supremo medius quo fervet ab axe
Delius: hic subito commota furentibus auris
Alta domus tremere et ruere omnia visa repente;
Atque improvisus vibratus ab aethere turbo
Cum sonitu venit atque omnes pius occupat horror.
Suspiciunt, iterum, atque iterum fragor intonat ingens.
Aurae inter fremitum, tecti sub parte suprema
Spectatis rutilare vident laquearibus ignes,
Lumina vocales flammis referentia linguas.
Obstupuere animis omnes; sed maxima Virgo
Agnovit sonitum, voces linguasque facesque
Praesentis sponsi et nati promissa notavit.
Tum memorat: “Chari comites, advertite, quaeso,
Quem casum portenta ferant: descendit Olympo
Promissum Flamen, praesens est illius ignis.
Nunc animos tanto, socii, componite dono!”
Hic votis ardere omnes omnesque beati
Flaminis accessum implorant: tum fusa per auras
Lumina discretis linguas imitantia formis,
Cunctorum capiti insidunt penetrantque calore
Pectora: tunc omnes, fandi suprema potestas
Spiritus, afflato memorique in mente reposto
Cunctorum proprio populorum idiomate complet.
21.
At genetrix licet alma prius nec muneris huius
Esset inops, neque erat peregrini idiomatis expers,
Quam Coptus Phario audivit sermone loquentem,
Praesepis venerator Arabs, quam sensit et Indus
Voce sibi nota pandentem arcana iacentis
In stipula verbi; tamen adveniente recentis
Ad robur legis, divino Flamine, matris
Largo possessas cumulavit faenore dotes.
Haud aliter, fontis saturo quam si influat aethrae
Lympha cado, cui servandi nullum extat inane
Humoris spatium, positi variare liquoris
Desuper adveniens, poterit nova gutta saporem,
Non tamen efficiet, pleno quin vase redundet
Humor, et in partes circum simul effluat omnes.
Sic pariter Charitum iam pleno corde replevit
Flaminis adventus MARIAM, divinior esse
Quae poterat non plena magis: torrentior esse
Sic poterat neque plena magis, ut Numinis illo
Imbre superfuso flueret fieretque refusae
Virgineae torrens non unus copia lymphae.
Inde fuit quod linguarum flammaeque peractis
Prodigiis, haurire dedit prior omnibus illa
Divinos veri latices et fundere plenos
Flaminis accepti rivos, praesentibus orsa
Christicolis: quo fonte ipsi quos spiritus idem
Afflavit, primi lymphas hausere sodales.
Hac authore novae praeconia legis eadem
Iussa tonare die: nati doctrina per omnem
Intonuit Solymam; doctis praeconibus ipsa
Officium fidae praestare valente Magistrae.
Lux eadem summum, MARIA suadente litantem
Vidit Discipulum Cepham; sibi credita primum
Qui tunc supremae retulit mysteria cenae:
Quae matri et reliquis positam cingentibus aram,
Facta est partitio communis victima pane.
22.
Author erat fidei soboles; ea provida veri
Illius sed mater erat, quae turgida lacte
Pectora divino, nati quo cresceret orta
Progenies, vitae certos deplebat ad haustus,
Semper plena magis; cui Axe liquante perennes
Affluxus Austri divini flamine, crevit
Copia diffusae fidei per pignora mammae.
Hac pendere omnes, rerum hac evolvere casus
Auspice, Christiadum primos hac praeside patres,
Ritibus ambiguis certas praefigere leges
Consuetos, quodque illa tulit non vertere passos
In dubium, auditas matris, pro Numine voces
Amplexos, veri numquam cortina fefellit.
23.
Incertos tenuit patres variisque subegit
Obniti primum arbitriis nova gentibus aucta
Religio, poteratne rata pro lege vetustam
Praeputii servare fidem? Senioribus anceps
Consilium, nec qua Mosen ratione refigant
Inveniunt. Pleno patrum librare senatu,
Rem statuit princeps Cephas, cui matris ab ore
Sed prius edocto placuit contraria Mosi
Ingratos prohibens legis sententia cultros.
Vox nati vox matris erat vocisque peritum
Omnia complectens spirabat pectore Flamen.
Denique mater erat nati cultoribus astrum,
Quale Lycaonio libratum cardine puppes
Respiciunt, vel quale Pharus Nilotica lumen
Accendit; vel quod geminos ait esse pavescens
Navita Tyndaridas, talis fuit illa parentis
Virgineae pietas et opis secura potestas.
24.
Hoc avidi videre omnes quod fama ferebat,
Sed maius rumore ipso caeleste parentis
Prodigium; cupidusque illam qui dictus ab igne
Mysta (urbis, tulit Antiochi quae nomina regis)
Aspexit, quando populos transivit et oras
Terra Syrissa tuas; cum perrexisset in urbem,
Dilecto sobolis peregre sociata sodali
Mater Amazoniam, summa et caelestis Amazon.
Sermonae prius urbs, Ephesi modo nomine dicta est.
Hac visa Antistes proprii tunc nominis implens
Mensuram, caeli flammis Ignatius arsit.
Hanc Solymis, Graio veniens de litore iudex
Intuitus, non mortali de stirpe creatam
Dixisset, Pandionia sed Pallade maius
Numen, Eleusinae matris cultumque Dianae
Promeritam, suscepta Dei nisi vera doceret
Credulitas non esse Deas. Quae si Dea non est;
Divinae, dixit, Virgo sed proxima formae.
25.
Iam duplicem postquam Christus terrae ima reliquit,
Lustra dabant numerum, verae queis lucis egenti
Prima patrum voluit sudare industria Iudae.
Sed fidei steriles animos praebere labori
Exiguam, caeli quam ferret in horrea, messem,
Cum spectaret amans Iudaeae cura, salutis
Semina damnatis subtracta novalibus agros
In resides, meliore volat dispergere frugum
Proventu cultisque deos percellere saxis.
Ante tamen quam diserta migraret Idume
Messiae divina fides populisque remotis
Suave daret vitii posita lethale prementis
Libertate iugum, explorant materna fideles
Consilia heroes securaque lumina poscunt.
Illa sciens Nati imperium, superare iubentis
Discipulos totum, qui circumfunditur orbe,
Oceanum solisque vias Lunaeque meatus
Voce sequi; {vastosque} iacens procul insula ponto
Audiat hoc clamore Deum noscatque potentem
Cunctorum authorem scelerisque piamina discat;
“Ite viri,” dixit, “populoque inferte salutem
Qui procul est caeloque graves praedicite messes!”
Nec mora, conveniunt patres et sorte feroces
Partiti populos, sua quisque beante calescit
Regna replere fide convellere saxea Ditis
Obsequia ignotoque orbem componere vero.
Tunc MARIA suadente, parem quo sentiat omnis
Terra sonum, ne divisis non aequus inesset
Doctrinae sermo, caelesti Flamine docti
Per data communem credendi symbola normam
Expediunt, verae fidei quod symbolum aiunt.
26.
Iam tunc quisque suos meditari et volvere fines,
Et terras versare animo: iam pectore ferri
Intrepido medias, Christo quas addat, in urbes.
Alter Achaemenias suspirat et alter Iberos,
Armenias alius rupes et Caspia regna,
Messagetas alter, saevos considerat alter
Humano sine more Scythas: crudelibus optat
Misceri Hircanis alius; metitur arenas
Hic Lybicas; Indis, solioque sedentibus aureo
Alter amat certare
* sophis; examinat ille
Maurorum attegias, nigros hic pectore versat
Aethiopas Medumque alter iam tranat Hydaspem.
Hic Nomadum populos rituque imbuta ferino
Pectora, Niligenas alter Memphimque salutat.
Hic Italas poscit gentes, huic Sequana cordi est.
Riphaeos alter saltus amnesque volutat
Bistonis ora tuos, Graiis ille incubat actis:
Optataeque illis, coram quas cernere necdum
Absentes poterant, veniunt ad somnia gentes.
27.
Postquam ferre fidem populis iam certus eundi
Quisque parat, matrem accedunt humilesque precantum
More petunt, natum maternis congrua votis
Auxilia et iussis vires exposcere coeptis.
Illa animos addit cunctis et Numine firmat
Propitio, tantoque aperit non posse potentem
Deesse operi natum, quos ille sequetur euntes.
His hilares dolor invadit, quod nulla profectis
Sors ultra matris promitteret ora tueri.
Queis illa: “Ite, viri, me non meus ante relinquet
Spiritus, extremi quam vos ex partibus orbis
Collectos videam. Vestrum sed tardior unus
Adveniet, summum tumulo facturus honorem,
Me tamen haud visa, saxi licet author aperti.”
Ille fuit Dydimus, quem tertia funeris Indo
Vexit ab amne dies; cupidusque sepulta tueri
Virginis ora, cavâ marmor grave sustulit urnâ,
Christiadum praesente choro, sed matris inani
Invento obstupuit saxo, signante superna
Acceptis penetrasse animam domicilia membris.
Postremum materna illis bene voce precata,
Ferre iubet cunctis vitae praeconia terris.
28.
Prolis ab excessu senas augusta legebat
Mater Olympiadas, quibus illa calente salutis
Cunctorum affectu, caelestis imagine vitae
Moribus expressa terrenos languida nexus
Vivendique moras Nato succensa ferebat.
Atque pedem filo veluti mordente ligata,
Candida contendit pro libertate columba,
Illa quidem mitis, neque vincula rumpere praeceps,
Sustinet et mollis tolerat retinacula lini,
Donec missa volet: talis mortale trahebat
Exilium genetrix animumque gravantia talis
Vincula sustinuit, donec spectare dedissent
Terrea divinos reslouta vetantia vultus.
Interea aeterni crescat quo gloria Nati
Ardet inexpletùm, seu quos Synagoga premebat,
Hortari ad robur, seu quos vis aegra timoris
Impeteret, pressa mentis formidine stantem
Virtutem suadere, pios vitamque calebat
Formare ad mores: ea demum credita cunctis
Numinis effigies verique serenus horizon.
29.
Tunc etiam cum plus oculis mortalibus absens
Spectari nequiit natus tellure relictis,
Visebat loca, progeniem referentia signis.
Saepe etenim poenale iugum, fatale cruento
Numinis excessu subiit visura theatrum.
Quam dulces fudit lacrymas, quam dulcia fixit
Oscula, divinum saxis memorantibus aestum!
Inde sacras tumuli rupes montisque cavata
Marmora, comprendi nimis impote mater adibat
Affectu, Natique locum, rorantibus ultro
Luminibus, genibus positis labrisque premebat.
Fecundos oleae coles, nemora alta virentis
Aeternùm, Tritoni tuae Diva innuba plantae,
Ascensu tentare frequens, mirabile nati
Impressum pedibus marmor duransque perenni
Prodigium signo, vultu praesente legebat.
Lustrales fluvii ripas, Iordanis arenas,
Virgo memor prolis pressit monumenta vocatae
A Patre delectae Sobolis, Paphiaeque volucris
Effigie, lota Nati cervice morantis
Flaminis, expendit meditans; gavisa sub illo
Gurgite terrigenum noxas impune resolvi.
Bethlemis stabulum, quod clam non nemo piorum
Isacidum templo aequarat pretioque redemptum
Excoluit factaeque nova sub lege fideli
Visendum exhibuit, turbae celebrare quotannis
Ingressu voluit Mater, brumalia quando
Solstitia aeternum referebant paupere natum
Hoc solem iacuisse specu tropicumque, parentis
Virgineos habuere sinus, ubi fixit eundem
Frigidus Aegoceros, astri cognomen inertis.
Saepe etiam patrios voluit lustrare penates
Et sacrae conclave domus, ubi Numinis Ales
Nuntius assumpta iuvenilis imagine frontis
Almum dixit Ave Verbique aeterna potestas,
Humanae suscepit onus servile figurae.
Hic memor illius, quo se sublime levavit
Tunc animi excessus, viditque augusta Tonantis
Ora patris viditque Patris quod ventre gerebat
In propria Verbum forma, liquefacta labansque
Pectore, divini vultus splendore calebat.
Discipulis eadem culto mutata sacello
Limina, pro mystis sortita libantibus aram
Et Dominae simulacra suae, cui insidet ulnis
Virgineis idem, qualem hic conceperat, infans.
Hos mortalis adhuc maiestas matris honores
Promeruit, quales humilis non passa fuisset
Virgo sibi fieri, caelo nisi prodita gratae
Iussa accessissent sobolis; quo Virgo suarum
Auspicium laudum, quas tota perennè reponet
Posteritas, fato necdum resoluta videret.
30.
Vitales genetricis adhuc morientia flatus
Viscera captabant illamque Hebraea tenebat
Praesentem tellus: condi
929 sibi templa petentem
Quando Numantino surgens urbs clara sepulchro,
Cui propria Augustus concessit nomina Caesar,
Hanc simul aspexit: veteris quae gratia facti
Vivit servatque lapis quem pressit, honorem.
Hesperidas Christi siquidem praecepta docenti
Una eademque potens – mirandum! – pluribus horâ
Apparere locis Virgo, dedit ora tueri
Hic sua; marmoreae stantem quam vertice pilae,
Aspexit Zebedeo ortus genitore Iacobus.
Huic etenim oranti fluvialis margine ripae,
Quam Tartessiacis implens fecundat Iberus
Dives aquis, alto vestigia figere saxo
Visa parens (sed quo caeli sub climate caesum
Marmor, adhuc nescit, qui illud caeleste fateri
Gaudet Iber) teretem divinus praeco columnam
Stare videt tollitque oculos saxumque prementem
Calce, stupet MARIAM, geniis cingentibus almam
Caelicolis matrem, cui circumfusus, Eois
Maior erat Phoebi radiis, pro cyclade splendor
Dein sobolis charum sic est affata sodalem:
“En Iacobe mei, Solymis prout ante ferebam,
Polliciti completa fides: potiore novatam
Tellurem cum messe coles, tibi nostra daturum
Lumina promisi: qui te modo sustinet, hic est
Plus reliquis fecundus ager fideique receptae
Virtutisque ferax, mea quem materna fovendum
Suscipiet pietas aderitque ad vota potestas.
Quare age, in hoc ipso, quo me tua lumina cernunt
Stare loco, victura meis altaria sacris
Attolle et mollire domum qua cinge faventes,
Propitiasque meum nomen celebrantibus aras.”
Dixit et ascensu nubis non visa recessit.
Hinc vehemens hac matre calet telluris Iberae
Religio, cui ipsa datum non segnis amorem
Mater, opis vacuo numquam calet imbre referre.
31.
Non Solymaea modo illius praesentia certum
Auxilium contenta fuit protendere fidis
Christicolis: aequor donorum prodiga sulcat.
Illa feras Asiae gentes invisit amato
Discipulo comes et subiit Latoidos aris
Famosas Ephesi turres, cui sanctius illa
Condita Virgineae starent delubra parenti,
Quam venatrici voluit quae stare Dianae
Cassa fides: templis tamen hic praesaga colendam
Signabat puram Virgo Latonia matrem.
Hospitis urbs vero tantae dignata benigno
Accessu tantique memor non deses honoris
Posteritas, pleno patrum acclamante senatu,
Verbiparam, stabili dixit pro laude, parentem,
Numinis hanc matrem postquam non posse vocari,
Haeretico fremuit praesul Bizantius ore.
32.
Postquam Asiae gentes Ephesumque piasset inani
Saxorum cultu, populisque ad vera subactis
Dogmata constantes fidei pastoria patrum
Servaret doctrina greges; quae singula matris
Auxilio, princeps volucrum quem denotat ales
Discipuli labor absolvit; praesaga suorum
Fatorum genetrix Natumque secuta vocantem,
Versa Sioneis reddit vestigia tectis.
33.
Excipit Ionios Ephesus Sarmonia fluctus,
Audaces pelagi tuta statione carinas,
Aegeas Lytiasque gravi sub merce procellas
Sulcantes servare potens, implere paratas
Assyrios Austri primo sub flamine portus.
Hinc Solymam reditura parens augusta per altum
Ire parat; quam puppe sequi, qui stipite fixae
Successit soboli natus, non degener unquam
Materni lateris comes et collega calebat.
Virginis haec proles, proprio quam funere Phoenix
Aethereus matri moriens ardensque reliquit.
34.
Tempus erat, non quod nigris Aquilonibus undas
Asperat Aeolisque tumentia flatibus ora
Solvit hiems. Ver illud erat, sollemnia mortis
Festa triumphatae, cum sub iuga missus Averni
Maereret princeps perque annua sacra teneret
Victoris memores Messiae gloria gentes.
His Ephebi sacris mater sollemne peractis,
Aequoris Ionios meditans rate vincere fluctus,
Legit Ioannem socium pluresque relinqui
Nolentes, materna omnes quos traxerat oris
Gratia, Discipulum patrem MARIAMque secuti,
Praeponunt patriis pelagi discrimen arenis.
Sed nullum discrimen erat, queis praefuit illa
Virgo maris Regina potens; qua praeside tutum
Naufragiis damnata dabant quoque caerula litus.
Quos
* Asiae vero gentes Ephesusque superba
Sortitique fidem populi, pro matre deinceps
Mortali numquam spectanda lumine, luctus,
Quos gemitus fudere, volet qui discere, matris
Ponderet excelsae dotes, concessit amoris
Cui simul augustum natura et gratia sceptrum.
Haec Solymae iam visa redux, velut aethere lapsum
Suscipitur sidus, cuius splendore subactae
Pallentes animarum umbrae quas caeca premebat
Effuso Synagoga metu, dare docta pusillae
Ad fidei stragem, poenas, ludibria, mortes.
Hac siquidem praesente calor pressique fatiscens
Crevit amor veri, cui tunc nova praebita virtus
Supra Moseas rutilum caput extulit umbras.
35.
Quatuor et denis vivens expleverat altam
Aetatem lustris, non impletura sequentem
Mater Olympiadem, cum succedente propinquo
Vincula flagrarent rumpi vitalia fato.
Iam prope stabat atrox, rabidam quo poscat Idumen
Ad meritas, Nemesis, Christi pro funere poenas,
Sanguineo mala saeva minans armata flagello:
Iamque potens belli divini sanguinis ultor
Surgebat Romae princeps, Solymaea Latinis,
Perfidiam ulturis subiturus moenia signis.
Spectaret Latias, urbi Temploque vocatas
Ne caeli Regina faces coetusque suorum
(Quisque fuit, pietas haesit cui vera) clientum
Sollicitam pro matre gerens aeterna Tonantis
Immensi soboles fidaque propagine curam,
Sacrilega tellure monet migrare propinquo
Immeritos plecti excidio bellique ruinis,
Felici statuit matrem subducere letho.
36.
Quae fuit haec lethi species visque ultima corpus
Exanimans? Qua tabe peti morboque resolvi
Hanc decuit? Num febris edax absumpserat aegra
Viscera lethalique artus extinxerat igne?
Num stomachi dolor, aut lateris pleuritide costas
Pressit et iliacum vexans praecordia virus?
Virgineos petiit nephritis barbara lumbos,
Aut sua convulsi traxerunt funera nervi?
Omnibus his nato damnatis iudice morbis,
Nulla fuit tantae, membrorum visa parenti
Apta lues: neque enim laedi materna probabat,
In sua caelestis vertit quae viscera, Natus.
Nullam intemperiem morbi sentire decebat
Membra, mali istius radice carentia, culpâ.
Divinos meruit verti qui sanguis in artus,
Quae ratio livore petet purumque cruoris
Virginei subiget quae lex tabescere florem?
Nec sua tergeminas lassabant licia divas
Nullaque Virgineis inerant fastidia filis.
Quin etiam, fatis quod se didicisse ferebant,
Nullius hanc morbi ruituram funere, semper
Hoc versare datum credunt sub pollice stamen.
Hac maestae non lege deae, quod staminis esset
Aurea materies, series fili aurea, qualis
Non fuit ulla hominum; siquidem tunc aethere lapsa
Aurea Phryxeae pecudis de vellere lana
Implebat sine more colum: qua sorte sorores
Iucundae, pensis hilares filisque vacabant.
At non Taenaridum fuerat laus ista sororum
Aureas exonerare colus Phryxeaque lanae
Cocyti nigris deducere vellera fusis,
Sed Charitum fuit iste labor, queis parte serena
Aethereis Eoi iussis considere, Numen
Augustae matris vitalia pollice fila
Caelesti torquere dedit; quo munere
* factum est,
Solum virgineos numeraret gratia soles.
Ut sensere autem missae de corpore tempus
Advenisse animae, ferro cunctante resecti
Divisa in calathos glomerarunt licia fili.
Atque ea tergeminae cum sufficientia pallae
Stamina torta vident, Charites velamina texunt
Hinc tria; Virgineoque ornant se velleris auro.
Unde ipsi Euphrosynae, Aglaiae, blandaeque Thaliae,
Phryxeae accessit non simplex gratia lanae.
Quanta parens! Cuius filum vitale venustus
Fit Charitum ornatus: quarum caelestis origo
Et decor effulsisse isto de stamine gaudet.
37.
Post ubi morborum quaevis apparuit impar
Et non digna animam membris extrudere tabes
Virgineam; carnis vitales rumpere nexus
Dignior, illa suo resecandi vincula telo,
Iussa capit divinus Amor, par funeris author.
Is licet in matrem rutilas vibrare sagittas
Assiduus, iactis plenam exornasse pharetram
Visus erat telis, MARIAE quae corda petebant
Necdum morte tenus. Maior tamen omnibus una
Postremùm restabat adhuc, sine funere numquam
Pectora divinae subitura parentis, arundo.
Haec ea cuspis erat, quae sola immane profundum
Ac medium tetigit divini pectoris ardens
Centrum, ubi supremo saturata ardore, stupendo
Incaluit flammarum aestu, quo solvitur omnis,
Cera velut, commixtae animae cum corpore nexus.
38.
Sed prius extremo MARIAE quam funus ab arcu
Missa sagitta daret, Numen fatalis adesse
Deliquii voluit testes tumulique paratos
Officio caros moriturae matris alumnos;
Gentibus aetherei danda pro lege Magistri
Ultima regnorum passos divortia fratres.
Aligeris data cura, procul Iordane profectos
Praecones fidei Solymaeis reddere tectis
Ignaros quo fata vocant modicaque diei
Parte per immensos aethrae transferre meatus.
Confestim non segne leves penetrare remotos
Immani spatio populos, caelestibus acti
Imperiis abeunt genii verique satorem
Quisque suum, sed non una regione repertum
Nube tegit raptumque solo et denso aere septum
Sustulit et campos felix transire liquentes,
Exonerat gravidam Solymaeo in pulvere nubem.
39.
Praescia fatorum genetrix, cui nuntius Ales
Iam tempus fluxisse tulit, quo iussa caducas
Terrigenum tolerare vices; modo florida semper
Caelica Reginae titulo sibi debita pandi
Atria dicebat: flamma maiore liquescens
Amplexum Nati voto crescente petebat.
Iam quoque sidereus postremi praevia teli
Spicula vibrabat MARIAE ferientia pectus
Arcitenens; membrisque sacro languore solutis
Virgineos spondae lethali affixerat artus.
Nixa thoro genetrix, omnis vi libera morbi,
Uno animi languore labat flammisque liquescit
Numinis: his facibus, vitae fugientis agonem
Dum peragit, totam moriens illustrat arenam.
At quia divelli membris, prius illa sciebat
Luctantem non posse animam, quam prolis amatae
Discipuli, sparsi regnis, fatale cubantem
Atque una extremo consumi ardore viderent.
Illa venire viros optat terrisque serendae
Doctrinae heroum vultu praesente resolvi.
Adveniunt multumque prius caeleste stupentes
Consilium, quod eadem immane absentibus hora,
Nota daret Solymae fratrum simul ora tueri;
Cuncti adeunt matris limen stratoque repertam
Divino languore premi, prono ore salutant.
Illa altum pupillae acie purisque vibratis
Luminibus, veluti fatum complentibus omne
Discipulis lethi iaculum finale rogaret;
Fixa polo siluit: placidis dein vocibus usa
Et vultum conversa, omnes ex nomine caros
Ad sua submissos appellat funera fratres,
Atque ait: “Est gratum, o socii, Natique propago
Fida mei, quod vestra animi virtute levari
Iam moritura queam et pulchro sudore madentes
Aspiciam sparso fidei pro semine frontes.
Me natus migrare iubet fatique supremas
Expecto vires: vos prout coepistis, opimas
Durate ad messes: vestri praeclara laboris
Natus erit merces.” Tentabat dicere plura,
Sed tacuit: quam tunc graviore sagittifer Ales
Accendit iaculo, medio quod pectore fixit.
Tunc languere magis Virgo labefactaque amoris
Vulnere dissolvi et contortae cuspidis igne
Deficere extremoque oculos componere fato.
Postremi necdum fuit ista potentia teli,
Tunc lacrymis peregrina patrum praesentia matrem
Invocat et donec poterat sentire loquentes,
(Hoc potuit sed morte tenus) se quisque potenti
Insinuat Charitum Dominae fideique labores
Commendat precibus migrantis in astra patronae.
Annuit illa patrum votis spondetque futuram
Interpellato memorem ad suffragia nato.
Illi plura loqui matrique audire calenti
Quisque suas, almae quas prolis in horrea messes
Intulit, effari: sacro quae regina lavacro
Abluit, ut gemino, quo sol oriturque caditque
Litore, utroque velut, superum qui sustinet orbem,
Cardine, divini pateant praeconia veri,
Exurgatque datum caeli cum faenore semen.
“Immansuetae” aiunt, “posuere ferocia gentes
Corda volente Deo princepsque propago quietum
In nos suspiciunt animum subdique volentem.
Et quamvis rabidus pia crescere semina Pluto
Immisso terrore vetat prohibetque calentes
Igne suo everti peregrinis legibus aras,
Nequicquam tamen ille furit desertaque sacra
Impia fert casso Stygius livore satelles.
Iam Christum vox multa sonat: veneratur IESUM
Indus, Iber, Samothrax, Auson, Scytha, Parthus, Achaeus,
Medus, Achaemenius, Maurus, mutator Eoae
Mercis Arabs, Colchi, Brachmanes, Susa, Canopus.
Iamque tui famuli, genetrix, Tiberimque Tagumque
Eridanum, Euphratem, Rhodanum, bibimusque ruentem
Amne Tigrim; Colcho Eoum cum Phaside Gangem,
Nomine gaudentem duplici libavimus Istrum,
Et septemgemini numeravimus ostia Nili,
Saxosumque sonans Hypanis iam suavia nati
Sub iuga, iam Tanais, iam barbarus ivit Araxes,
Quique sitim nostris oppressit faucibus amnis,
Lustrandis eadem successit gentibus unda.”
40.
Laeta fide properâ populorum laetaque patrum
Fecundo sudore parens, tulit ore sereno,
Ut potuit languorque sacri permisit amoris
Aethereo lectas veri de semine fruges.
Paupere compositam strato, dum quisque relatis
Solatur fidei palmis memorantque salutis
Felix auspicium positumque volentibus ultro
Suave iugum populis, MARIAM nova vota fatigant.
Ardebat cui prolis amor, sub pane latentem
Expetiit natum, summi felicia fati
Gaudia: suscepit Cepha praebente morantem
Sub dapis effigie sobolem; velata sed uni
Non erat hic soboles matri, cui vera remoto
Exhibita est facies velo aeternumque vocantis
Ad solium, audivit verba invitantia Nati.
Vix dape consumpta, iaculum fatale coruscat
Caelicus Arcitenens matrisque in pectore figit
Fervidus atque animam membris exire lacessit.
Tunc simul extremus MARIAM liquefecit amoris
Impetus et purae dissolvit vincula carnis.
41.
Praesto erat hic Natus matremque ad pectora stringit
Corporis immunem; circumdat lumine numquam
Occiduo, quo sideream fulgere decebat
Reginam amplexuque tenet; neque copia deerat
Magna ministrorum MARIAE paeana canentum.
Tum subito natus, prius ad rutilantia stellis
Sublimem quam regna ferat, terrae abdita pandit,
Aligerum famulante choro: patefecit Averna
Reginae subitura iugum Ditisque superbi
Mancipia, in leges Dominae ventura retexit.
Hic Stygius trepidare metu MARIAMque vereri
Increpitus, tenet ora Draco matrisque subactus
Imperiis, ausus contra nihil hiscere, spumat
Ad rabiem pressoque oris labra torquet hiatu.
42.
Lustrales pariter flammas et patris amatos
Ostendit manes, non parvo errata calore
Tenvia reddentes, donec vis ignea totum
Absumat quod labis inest caeloque reponat.
Carceris istius matrem dedit esse potentem
Mox etiam natus, tali sermone locutus:
“En genetrix dilecta, audit quoque flammea leges
Ista vorago tuas: poenis exolvere mentes
Te penes est, quacumque petes, modo siqua voluntas
Est tibi, vel plures animas hoc carcere solvi,
Posce, parens.” Harum genetrix miserata dolores,
Supplicis in morem placida sic voce requirit:
“Nate, peto cunctos.” “Cunctos dabo” filius inquit,
“Et tota ad Patrem turba haec captiva volabit.”
Tum subito Aligeris iussa excipientibus infit:
“Ite, leves genii, flammisque exolvite mentes,
Lustralis quas poena tenet: satis igne piata
Haec quoque materno lux accessura triumpho
Laeta adsit caramque sequens petat astra patronam.”
Nec mora; flammivomo genii captiva profundo
Agmina deducunt vacuantque gementibus antrum
Terrigenis, rutili actutum qui luce beata,
Aeternas grates, facti pro laude rependunt.
43.
Interea laeto matris nil triste profati
Occubitu socii, cui nil lugubre timeri
Fas erat, immensum norant cui natus honorem
Reginae et solium caeli sublime dedisset,
Sed matrem celebrare omnes matremque vocare
Solliciti, summa funus pietate procurant.
Tangere quisque manu, aut casto minus ore tueri
Depositum caeleste timet; diffusa per artus
Tanta erat exanimes maiestas, tanta decoris
Gratia Virgineique sacros spirantis amores
Corporis exundans fulgor mirandaque vultus
Nativa Charitum residens in sede venustas.
44.
Palladiae frondis gaudet qui nomine collis,
Molliter acclivi radice extendit aprico
Se Solymam versus spatio, quo stabat avitum
Exanimo cineri et MARIAE pro funere marmor.
Constituunt illo matrem componere saxo
Discipuli patresque ipsi dare colla beatis
Artibus exoptant; quorum tot plena triumphis
pagina 510Canities, palmis fidei laurisque superba
Tempora, maternum certant producere funus.
Qui mox fronte sitis tot lauri umbrata corallis,
Virgineo subdunt Victores colla feretro.
Dicite quae tanto splendore elata potestas,
Maiestasque fuit? Portare cadavera regum,
Par ubi vel virtus, vel apex certavit honoris,
Qualis erat, dum colla humili praebere calebat
Numinis ancillae, divini purpura caetus?
45.
Finierat castos ritus complexa sepulchri
Religio; revoluta sacros iam texerat artus
Petra; sui meliore parens cum parte, profundo
Telluris gremio, aeternum Plutonis averni
Imperium, Nato sceptrum praebente teneret.
“En tibi, mater” ait Natus, “iam subdita parent
Tartara; nobilior titulo tibi debitus aequo,
Poscit honor solii reginam: proxima Patri
Et mihi, stat rutilis sedes instructa pyropis,
Quem genitor tibi, supremum testatus amorem,
Sessurae caelo aptavit, fulgentior ipso
Sole thronus, quo te genetrix modo postulat almus
Ipse sedere Pater superosque capessere fasces.
Nec melior pars una tui discreta caducis
Artubus astra petet; surget pars altera, menti
Aeterna compage comes; nec differo nexum:
Protinus acceptis venies ad sidera membris.”
Tum subito Styge deserta, sublime volantes,
pagina 511Divina cum prole parens caelique ministri
Aligeri, simul immodico lustralis Averni
Agmine (materno spolio) penetrante latentis
Adversos terrae silices et viscera dura,
Deveniunt Solymam laeti acceduntque sepulchri
Virginei marmor; tumuloque iacentia matris
Membra vident, sine tabe, animam expectantia membra.
His subito Natus mortem depellit et artus
A fato resides vitali lumine complet
Atque prior matrem caeli ad sublimia tollit.
Nec mora, perpetuas regni acceptura coronas,
Tota simul, revocato animae cum corpore nexu,
Lustrali pariter flammarum ardore solutis
Spiritibus comitata piis, resonante per omnes
Aetheris augusto genetricis nomine tractus,
Sidereas Virgo volat exaltata per auras.
Mox Patris amplexu felix lucisque recepta
Immensae solio superos vidit altior omnes,
Donorum Charitumque potens regina, levandis
Terrigenûm, matris sensu studiosa ruinis,
Naturae imperium, caeli ac telluris amores,
Augustae nomen, fasces et culmen adepta.
46.
Haec tibi Pieridum modulatâ celsior omni
Laude Parens, quae nostra rudi fuit ore Thalia
Ausa loqui, si digna tuo sunt lumine, prona
pagina 512Fronte fero: tibi conatu sudavimus isto.
Imparis ingenii damnet si parva laborem
Gratia, nil moror: affectu sperare faventem
Te Dominam, grandi non mentis acumine prodest.
Istud erat quod respexit Iesseidos author.
Id vero quo nunc, Genetrix, te respicit, hoc est:
Ut sibi supremis placidum sit habere Tonantem
In fatis: tua si numquam mortalibus anceps
Est pietas, crepero non sit sub agone potestas
Mollior, extremae sit vis tua laurea luctae.
Hoc voveo, et voti qui et vitae terminus esto.
Ad omnipotentis Dei et purissimae Virginis Matris MARIAE, numquam satis laudatae,
honorem.
FINIS.