§ I.

Dignabatur Sua Maiestas Sacratissima et Inclyti Status et Ordines in comitiis congregati eam Deputationi huic provinciam benigno gratiose deferre, ut circa perficienda oeconomiae publicae obiecta, ac in particulari de serici cultura et propagatione equorum altioris staturae, circa removenda quae commercio obstant impedimenta, ac in specie viarum partim instaurationis, partim conservationis, fluviorum repurgationis, et respective regulationis nec non canalium, per quos partim hi coniungi, partim vero transportus mercium facilitari possit, constructionis; et cum haec nonnisi notabilibus sumptibus perfici possint, constituendi fundi publici, in quem, cum fundationes publicae converti possint, harum quoque eruderationis; denique, cum tricesimale vectigal commercium seu promovere seu etiam impedire vel maxime possit, huius quoque principiorum regulationis proiectum, id est: completum promovendi in Hungaria commercii systema eum in infinem elaboret, quo istud in celebrandis proxime venturo anno 1792. comitiis referri, quaeve potestati legislativae exinde adoptare visum fuerit, in leges publicas referri possit.

§ II.

Ut Deputatio haec imposito sibi officio tanto exactius defungi possit, ante omniaphysicam tumpoliticam relate ad commercium Hungariae situationem delineandam, dein vero actualem commercii Hungarici statum paucis adumbrandum esse existimavit.

§ III.

Hungaria cum Adnexis Partibus intra quadragesimum quintum et quadragesimum nonum latitudinis gradum, adeoque sub zona temperata situatur, per octo longitudinis gradus porrigitur, adeoque in tota sui extensione circiter 4.499 quadrata milliaria complectitur. Animas 7,116.789 praeter Confinia anno 1787. numeravit. A septemtrione propriis, ab occidente Styriacis, si exiguam, qua Austriae adiacet, particulam excipias, montibus clauditur, a meridie mox post Vunam et Savum Turcicis, in reliquo Croaticis alpibus concluditur, ab oriente rursus Transylvanicis et Valachicis montibus terminatur.

§ IV.

Pars Hungariae septemtrionalis, Posonio usque extremum comitatus Marmarosiensis angulum, inaequali tamen, ut fieri solet, latitudinis linea, est admodum montosa; extrema etiam pars eius orientalis iuxta Transylvaniae limites in montes assurgit; meridiem versus perinde est montosa, occidentalis tamen eiusdem pars, et quae deinde intra hanc montium cincturam immenso ferme terrarum spatio procurrit, plaga, ita in planitiem abit, ut sparsis quidem hinc inde collibus plerumque abundet, longa tamen montium catena raro intersecetur.

§ V.

E septemtrionalis Hungariae montibus versus meridiem, e meridionalibus e contra Croatiae et Turciae alpibus versus septemtrionem, fluvii omnes decurrunt. Ac ex his quidem nullus, qui navigabilis sit, in Adriaticum effunditur, ex illis unicus Popradus, qui ipse primo in Galliciae limite navigabilis evadit, versus septemtrionem defluit, in Vistulam se exonerat et per eum Mari Baltico nectitur. Styriaci et respective Carniolici montes quinque fluvios protendunt: Rabam, Muram, Dravum, Savum et Colapin, qui omnes versus orientem cursum habent, dum eos maiores fluvii excipiant; Transylvanicae e converso alpes quatuor fluvios emittunt, Samusium nempe, duos Crisios et Marsium, qui e contra versus occidentem procurrunt, donec perinde maioribus fluviis misceantur.

Danubius, ut primum emensa magna Germanici Imperii parte, paulo supra Posonium Hungariam subivit, directo usque Vacium versus orientem cursu, Rabam ad Iaurinum, Vagum ad Comaromium et Granum ad Strigonium recipit montanosque comitatus ab iis, qui planitie gaudent, distinguit, a Vacio usque Belyam cursum suum versus meridiem intendit nullumque hoc spatio recipit fluvium notabiliorem; inde iterum versus orientem deflectit excipitque ad Almas Dravum, qui iam antea ad Legradum Muram susceperat. Recipit etiam ad Titel Tibiscum, cui perinde iam antea illapsi sunt Samusius, Bodroghus, Hernadus, uterque Crisius et Marusius. Absorbet denique ad Semlinum Savum, qui iam antea Colapim, Vunam, Verbaszium, Bosnam et Drinum susceperat, sicque continuato semper versus orientem cursu receptisque successive Bulgariae et Valachiae fluviis, per Turcicas modo olim Hungaricas ditiones Mari Nigro illabitur.

Tibiscus in extremo comitatus Marmarossiensis orientali angulo ortus, principio quidem versus occidentem procurrit, sed ut primum vicum Latorcza attigit, cursum suum versus meridiem deflectit directionemque hanc ita postea continuo retinet, ut cum primum ad Nagy-Ivány opposito Pestino punctum attingit postea parallela ferme linea cum Danubio usque suum in hunc influxum decurrat.

§ VI.

E fluviis his Danubius, Savuset Dravus toto, quo Hungaricas ditiones permeant, tractu navibus sufficiunt; Tibiscus Szigethino primum ratibus patet, Szolnokino iam naves etiam sustinet, Colapis exiguo tantum Carolostadio usque Siscium, ubi Savo illabitur, spatio hactenus vehendis navibus idoneus est.

Raba vix Körmendino Iaurinum usque, ubi Danubium attingit, minoribus navigiis patet; Vagus Rosemberga usque Comaromium, ubi Danubio se infundit, rates sustinet; Granus iam Neosolio usque Strigonium, ubi Danubium subit, iisdem sufficit; Bodroghus quamquam sat longo spatio per comitatum Ungváriensem et Zempliniensem decurrat, vix tamen ad Tokainum, ubi Tibisco illabitur, rates vehit. Hernadus, qui Cassoviam praeterfluit, non longe a suo in Tibiscum ad Kesznyéten cum Sajone influxu, minora navigia recipit. Samusius in Transylvania ortus, quamquam per mediocrem Szolnok et Szathmariensem comitatum longo spatio decurrat, donec se infra Vid cum Tibisco uniat; tamen ut nunc est, ne ratibus quidem portandis sufficit. Eadem ferme ratio est utrisque Crisii; Marusius e contra iam ad Lárd in Transylvania rates sustinet, supra Szegedinum, ubi Tibisco infertur, par est minoribus etiam navigiis. Ipsi praecipui, relate ad obiectum navigationis, Hungariae fluvii, Danubius, Tibiscus, Dravus, Savus et Colapis, non tantum factitiis, velut illapsis in alveum truncis, verum naturalibus etiam impedimentis, syrtibus nempe, scopulis et gyris sinuosis laborant.

§ VII.

Praeter hos, seu ex toto, seu in parte navigabiles fluvios, habet Hungaria innumeros ferme rivos, quos omnes Danubius et Tibiscus, seu immediate, seu per illos, quos in hos iam influere diximus, fluvios, excipiunt. Ac illabentes quidem Danubio fluvii et rivi plerique omnes idoneum construendis viis sabulum et arenam vehunt idque in causa est, quod ipse etiam Danubii lectus sit arenosus et sabulosus. E contra, qui Tibiscum subeunt, solum plerumque limum devehunt et ideo ipsum etiam huius alveum lutosum efficiunt. Cum omnes hi fluvii, dum exundant, fimosum illud lutum deponant, res haec haud parum conferre videtur ad conservandam, de qua mox sermo erit, Tibiscanae regionis fertilitatem.

§ VIII.

Habet praeterea Hungaria duos memorabiles lacus, unum in Soproniensi Fertö dictum, alterum, qui intra Sümeghiensem, Szaladiensem et Veszprimiensem comitatus iacet et Balaton appellatur. Utriusque pars septemtrionalis puram aquam continet, meridionalis autem in stagna desinit; primi pars pura ad sex, alterius ad duodecim milliaria in longitudine aestimatur. Paludes, quas prior efficit, usque Iaurinum, stagna, quae alter efformat, ad Fonyed, Magyaród et Hidvégh, cum aliis iterum stagnis, quae fluvius Szala efficit coniunguntur.

§ IX.

Praeter has paludes Tibiscus influentesque in illum Samusius, Bodroghus, Hernadus, duo Crisii et Marusius in comitatibus Szathmariensi, Zabolcsensi, Borsodiensi, Cumania Maiori, Békesiensi, Csongradiensi, Csanadiensi, Aradiensi, Torontaliensi et Temessiensi tanta tamque vasta stagna efformant, ut si totum, quem illa occupant, terrarum tractum componas, iustum effeceris comitatum.

§ X.

Solum quod attinet, id in protenso, per plures latitudinis et longitudinis gradus Regno, varium utique et multiplex esse debet. Non modo septemtrionales Hungariae alpes, sed ipsi etiam, quibus ab oriente versus Transylvaniam cingitur, montes, omnis fere speciei metalla et semimetalla, imo varii etiam generis pretiosos lapides et inexhauribilem salem illum lapideum subministrant, sed densis plerumque sylvis teguntur adeoque necessaria ad culturam minerarum ligna ultro subministrant. Croaticas, quibus ditio Hungarica a meridie terminatur, alpes nulla adhuc metallurgica manus pertentavit.

§ XI.

Mediterranei montes plerumque proceris et ad construendas naves, si via iis educendis parari possit, idoneis arboribus virescunt. In ipsis campis sylvae, quamquam notabiliter iam accisae, ingentia adhuc spatia sparsim per Regnum occupant. Harum nonnullae sunt glandiferae, aliae fluviis ipsis ita adiacent, ut ex iis ligna, seu aqua longe demitti, seu construendae ex illis naves fluvii dorso continuo iniici possunt, sunt tamen, quae a fluviis longissime distant; imo complures plani Hungariae districtus tanta lignorum penuria laborant, ut pauperiores accolae domos sibi in terra effodere, cibos vero stramine aut exsiccatis etiam animalium excrementis praeparare cogantur.

§ XII.

Verum sicut natura in alpestribus partibus ingratum solum per recondita in visceribus montium metalla compensavit, ita eadem in spatiosis his campis defectum sylvarum ubertate soli retribuere videtur voluisse. Quamquam enim solum Hungaricum universim agriculturae perquam idoneum sit, nullibi tamen in Hungaria fertilitas eius magis emicat, quam in planis eiusmodi, sylva aut prorsus aut maxima in parte destitutis campis. Hic terra vel leviter commota laborem agricolae grandi foenore compensat. Hic possessores, cum nec lignea, nec murata aedificia exstruendi facultas supersit, residuum a necessitatibus suis frumentum, effossis in terra foveis condere coguntur. His agris quamcunque plantam, quae pingui solo eget, commiseris, et egregie auctam et insigni qualitate praeditam recipies. Ipse denique hae partes eodem iure horreum Hungariae appellari possunt, quo tota Hungaria horreum monarchiae Austriacae compellatur.

§ XIII.

Fertiles hi campi pinguia etiam animalibus pascua praebent ingentemque alendis iis foeni quantitatem producunt. Sunt tamen alia insuper naturae beneficia, quibus solum Hungaricum exercendae rei pecuariae aptius, quam in ullo alio Europaeo regno sit, efficiatur. Primum complures minores salsi lacus, dein quod terra plurimis in locis nitro sit impregnata. Docet id facilitas illa, qua idonea coquendo huic sali terra passim, sed praesertim in luxuriantibus Superioris Hungariae campis reperitur. Cum sal cornutis animalibus et pecudibus plurimum et arrideat et conducat, salsa illa pascua, salsus ille potus utique et numerum eorum augere et qualitatem perficere debent.

§XIV.

Dispersi magna Regni parte colles, imo ipsi plerique mediterranei montes, latere illo, qui meridiei obvertitur, idoneam serendis vitibus glebam praebent. Glebae huius ad Tokaj et Menes tanta est praestantia, ut procreatis illic vinis nullum Europaeum comparari, solum Africanum Cap cum Ménesiensi contendere possit. Caeterum sicut idoneae colendis vitibus glebae, ita producti etiam vini tanta est per totum Regnum varietas, ut plurimos et praestantiae gradus et coloris, saporis durabilitatisque species constituant.

Haec de physica Hungariae relate ad commercium situatione in memoriam revocasse sufficiat. Iuvat politicam etiam eius relate ad idem obiectum situationem eodem compendio adumbrare.

§ XV.

Tam occidentalem, nempe Flumine ad extremos usque comitatus Trenchiniensis limites, quam septemtrionalem Hungariae lineam, nimirum a limitibus eiusdem comitatus usque extremum comitatus Marmarosiensis angulum, Germanicae Haereditariae provinciae continuo ambiunt, Gallicia enim ipsa quamquam Hungarico iure recuperata quoad formam gubernii, et systema tricesimale his accensetur, provinciae hae minus felici solo atque Hungaria gaudent, et cum populatio in iis admodum increverit, necessariis pro sustentatione vitae productis aliunde egent. Opificia e converso fabricas et manufacturas adeo provexerunt, ut magna fabricatorum quantitas ipsis a domestica necessitate reliqua maneat, paucae tamen adhuc ex iis ad eum profectionis gradum perductae sunt, ut exterorum fabricatorum concurrentiam possint sustinere. Donec Gallicia provinciam Poloniae constituebat, Hungaria ea saltem parte, qua illa Regnum ambit, exteram provinciam contingebat et tum commercialis, quem Augusta Aula cum republica Polonica anno 1774. inivit tractatus, Hungariam immediate respexit. Postquam autem Gallicia in censum Germanicarum provinciarum relata est, Hungaria per totam occidentalem et septemtrionalem lineam Germanicis et Haereditariis provinciis cincta, nullibi aliquam exteram provinciam contingit totoque hoc vasto terrarum tractu nullam aliam cum vicinis suis commercialem habere potest relationem, quam eam, quae inter subditos eiusdem Principis locum habet.

§ XVI.

Ab oriente, idest ab extremo comitatus Marmarosiensis angulo ferme Semlinum usque, Transylvania Hungariam cingit adeoque haec ne ista quidem parte (si exiguam Confinii Temesiensis particulam excipias, exteram aliquam provinciam immediate contingit. Cum tamen inter Transylvaniam et Hungariam tricesimae anno [...] sublatae sint, Transylvaniae vero Moldavia et Valachia immediate adiaceant, Hungaria tamquam iis adsita, in systemate commerciali considerari deberet, nisi Transylvaniam ipsam ab his provinciis Confinia ad systema militare redacta, intercluderent. Caeterum provinciae hae plures navigabiles fluvios, qui omnes Danubio illabuntur numerant; qua parte in montes attolluntur proceris sylvis, qua vero parte in planitiem abeunt, fertili admodum solo gaudent. Interno tamen gubernii vitio minime sunt populosae et ideofrumento et animalibus perinde atque Hungaria abundant, nec vino pro domestica necessitate destituuntur, imo aliquam insuper eius partem Transylvaniae inferunt. Fabricis tamen et manufacturis prorsus destituuntur; artefactis, quibus egent, quin et ipsis productis Levantinis, id est orientalibus partim Danubii beneficio, partim etiam per axem Constantinopoli providentur. Cum clientelari iure Turcarum Imperatori subsint, eandem quam reliquae Turcicae provinciae politico-commercialem ad Hungariam habent relationem et sub eundem, de quo mox sermo erit, commercialem tractatum cadunt.

§ XVII.

In ipso illo puncto, ubi orientalis Hungariae linea in meridiem deflectit nempe ad Semlinum, Danubius, postquam omnia Hungariae, Sclavoniae, Croatiae, Bosniae et Serviae flumina praevie recepisset, versus occidentem in Mare Nigrum procedit; hic centrum Hungarici cum Turcia commercii fuit. Hic omnis pro Hungaria per Danubium navigatio desinebat. Diu quippe viguit praeiudicata illa opinio: quasi seu propter latentes infra Orsovam ad sic dictam Portam ferream scopulos, seu propter frequentes Turcarum vexationes, seu denique propter longinquitatem itineris, rationibus mercatorum minus conduceret ultra Belgradum navigare. Pie defunctus Imperator Iosephus II-dus excusso hoc praeiudicio 1784-o per initum cum Aula Turcica tractatum Sined dictum, liberam tam per ulteriorem Belgrado Danubium, quam per Mare Nigrum, imo reseratis Dardanellarum angustiis, per Mare etiam Mediterraneum subditis suis procuravit tractatusque hic recentissima etiam Sistoviensi pace fertur esse confirmatus. Tractatus hoc eo res perducta est, ut duplex tantum mercium portorium constitutum sit, nempe duo, aut 5 pro 100 idque ab utrinque pari ratione dependatur. Hoc est itaque primum, quo Hungaria absque intermedia aliqua Haereditaria provincia exteram regionem contingit, punctum. Haec est prima, licet admodum angusta porta, per quam quaestoribus Hungaris ad omnes, qui seu Nigrum seu Mediterraneum accolunt, populos, quin ad ipsum etiam oceanum adsitasque illi gentes adeoque in universum usque adeo orbem aditus patet. Cum tamen Hungaria per Mare Adriaticum Mediterraneo oceanoque propius iungatur, beneficium liberae huius navigationis potissimum ad Turcicas Mari Nigro adsitas provincias et Imperium Moscoviticum, cuius complures navigabiles fluvii in Mare Nigrum se exonerant, refertur. Quare idem piae memoriae Imperator commercialem etiam cum Aula Moscovitica tractatum anno 1784. stipulatus est, quo non exigui commerciales favores reciproce stabiliuntur.

§ XVIII.

A meridie, id est Semlino usque Ieszenovacz, inde inclinata tantisper versus orientem linea usque extremum meridionale Regiminis Licani punctum, ubi iam Veneta ditio incipit, Sclavonia et Croatia Turcicis provinciis cingitur; provinciae hae nec cultae nec populosae sunt; sylvis abundant; et cum suilla Turcis vesci non liceat, haec autem a nostris quaeratur, copiosos quaestus gratia maialium greges alunt. Caeterum, cum Sclavonia et Croatia in eadem sunt commerciali relatione quam ad Semlinum, vigore praefati tractatus vigere vidimus. Verum hic quoque provinciale a Turcis per Statum militarem intercluditur; et cum montosae saxosaeque partes illae omnibus pene naturae beneficiis destituantur, manualem vero industriam ipsum Systema militare non admittat, quo plagae illius incolae per minutum adminus commercium (Stich-Handel) dictum, vitam tolerare possint, Generalatui Carolostadiensi peculiares per vectigal tricesimale favores sunt concessi. In hac linea primum Vuna ad Jeszenovacz tum Colapis ad Sziszek Savo illabitur. Ac Vuna quidem usque Kostaniczam in Confinito Banali, Colapis usque Carolostadium est navigabilis sicque omnis communicatio Hungariae versus Adriaticum per aquam in his demum duobus locis desinit.

§XIX.

A meridionali Regiminis Licani puncto usque Obrovacz, ubi Croaticum solum iam mare attingit, Dalmatia Veneta Regimen Licanum ambit. Cum Venetis nullus exstat commercialis tractatus, sed is quidem hac parte ne obiectum quidem aliquod habere potest. Facto ipso Generalatus Carolostadiensis eam cum Venetis habet relationem, quod e Dalmatia Veneta triginta circiter millia Dalmatici vini quotannis in illum inferantur quodve viciniores Licani in hyeme animalia sua ex alpibus Croatiae in adiacentes Dalmatarum Veneticorum planities erga stipulatum censum pro pascuo depellant ea ferme ratione, qua id Transylvani in pascuis Moldavorum et Valachorum factitare solent.

§ XX.

Ab Obrovácz Veneto, ubi iam litus Croaticum incipit, usque ad finem territorii civitatis Fluminensis, ditio Hungarica per milliaria [...] iuxta mare protenditur, cui vicine admodum continua ferme modo Venetarum, olim Croaticarum insularum series obiicitur. In hoc tractu naves stationem habent in Carlobago, Segniae, Portu-Regio, Buccari et Flumine, formalem tamen portum nonnisi Buccari et sic dictus Portus-Regius efficiunt eo discrimine quod Portus-Regius, arte etiam adiutus, non nisi 50 circiter maioribus navibus tutam praebeat stationem.

Buccari terno maiorem navium numerum recipiat, sed sibi relictum a borea vehementer infestetur paucisque tantam, quas infra eius ictum se collocare possunt, navibus tutum refugium praestet; ad Flumen sinus est vernacule Radan vocant, in quo maiores naves una hora procul a litore consistere mercesque minoribus naviculis et exponere et recipere debent. Segnia aliquam, sed intuti prorsus portus speciem habet. Carolobagi situs, vix aliquam meretur attentionem. Hic itaque Hungaria, non iam unam tantum, sed omnes ferme orbis provincias et populos contingit. Hic iam commercium Hungariae non unius tantum, sed omnium commercialium populorum teloniis obnoxium est. Hoc exiguo licet litorali propius adhuc, quam per Mare Nigrum Mediterraneo et Oceano nectitur. Praecipuum enim, quod navigationi Litoralis huius obstabat impedimentum, pyraticam nempe barbarorum Africanorum pie defunctus Imperator sustulit per initum, cuius iam meminimus, cum Aula Turcica tractatum, quo haec se ad resarcienda, quae pyratae illi navibus nostris illaturi sunt damna, obstrinxit. Verum Litorale hoc a Carolostadio et Kosztanicza, ubi Hungaricam navigationem iam desinere vidimus, intercludunt altissimae, pascuo, aqua, ipsa ferme terra destitutae, arboribus, qua parte mare respiciunt, denudatae et in hyeme per plures saepe menses ob nives imperviae alpes, quae alicubi sex, alibi octo postarum spatio porriguntur. Ut hoc communicationis impedimentum removeat, piae memoriae Imperator Carolus VI (Sextus) a Boszilyevo, idest duabus supra Carolostadium postis usque Flumen, viam a nomine suo dictam Carolinam regiis vere sumptibus instauravit; verum nec duas illas Carolostadio usque Boszilyevo positas, perfecit, nec collaterales, licet Carolina per mera deserta duceretur, ex adsitis ab utrinque pagis viam in hanc deduxit et praefectus operi geometra Carolinam per mera praerupta montium cacumina praecipitesque valles, quae tamen facile evitare potuisset, deduxit. Postea et per duas illas Carolostadio usque Boszilyevo positas via instaurata et Carolina, praesertim post erectum Gubernium Fluminense, notabiliter impopulata, et collaterales aliquot viae apertae sunt, ut reliquae etiam omnes aperiantur, utve ductus Carolinae evitatis, qua licet, praeruptis montibus corrigatur, comitatus Zagrabiensis actu allaborat. Iosephus II (secundus) Imperator, ut ductus eductionis multiplicaret, novam a nomine suo dictam Iosephinam eamque Carolina tantisper et breviorem, ut nunc illa est, etiam planiorem Carolostadio usque Segniam per Statum militarem viam notabilibus sumptibus aperuit contractisque ad illam, qui antea remotius habitabant, colonis, impopulavit; ad hanc Kosztanicza novam iterum per Glinam, Vergin Moszt, Veinich et Velyim viam deduxit sicque Segniam cum utroque loco, ubi Hungarica navigatio desinit, Carolostadio nempe et Kosztanicza connexuit. Caeterum Hungaria, licet hac parte omnibus exteris regionibus per mare adsita, nullam aliam cum iis commercialem relationem habet; quam eam, quae per stabilitos in Mediterraneo ipsoque usque adeo Oceano caesareos consules procurari potest. Nullus praeter Moscovitas et Turcas cum ulla alia gente commercialis tractatus existit; relictum sibi ipsi hac parte commercium unice ab industria mercatorum eorumque saepe timidis quandoque etiam male directis speculationibus pendet.

§ XXI.

Ab occidente Litorali Croatico-Hungarico imminet quatuor tantum postis per axem mari propter prominens promontorium Istriacum, sat longo circuitu Flumine dissita, florentissima iam urbs maritima Tergestum. Hanc et natura et instauratoris commercii Austriaci Imperatoris Caroli VIti intentio ad excipiendas tantum Germanicas invehendasque vicissim in has provincias exoticas merces, destinavit. Ideo enim dictus Imperator unam Tergestum, aliam Flumen, Buccarim et Portum-Regium (quae tria loca vix horae spatio inter se distant) distinctam viam eodem tempore instauravit, ideo Portum-Regium ingentibus sumptibus excoluit, ut per Tergestum Germanicas, per Portum vero Regium Hungaricas provincias cum Neapolitano, quod tum adhuc possidebat, Regno residuisque Mediterranei et Oceani portubus medio commercii connectat.

Verum amissa subinde Neapoli cedenteque fatis eodem Imperatore, piae memoriae Regina Maria Theresia, principio eo permota fuit, ut Tergesti, quod obscuri adhuc oppidi formam eotum praeseferebat, Gubernium commerciale erigeret eidemque totum etiam Croaticum Litorale subiiceret; Gubernium hoc, in vicem eius, ut intentionem Imperatoris Caroli VIti obsecundando, Hungaricum per Carolostadium, Buccarim aut Portum-Regium, Germanicum vero commercium per Labacum, Tergestum promovere contendat, omnes conatus suos eo convertit, ut totum tam Hungaricum, quam Germanicum commercium Tergesti possit concentrare. Ut scopum hunc assequatur, mercatores permovere navigationem Segniae, Portus-Regii, Buccari et Fluminis navigationi Tergestinae subalternam tantum efficere, ipsum tricesimale vectigal eo dirigere non intermisit. Et vero respondit Gubernii huius conatibus eventus; eo enim rem perduxit, ut non modo producta Hungariae, quae per mare cum lucro distrahi poterant, per Canisam et Pettovium viam versus Tergestum iniverint, verum maxima etiam Italicarum et Levantinarum mercium, quibus Hungaria indigebat, pars, eadem Pestinum devecta indeque per Regnum omne distributa fuerit. Rem hanc perficere Gubernio Tergestino eo pronius fuit, quod eotum nec Colapis et Savus ita repurgati, ut iis adversus Carolostadium usque potuerit navigari, nec viae adhuc in Hungaria et Croatia ita instauratae fuerint, ut eorsum merces commode devehi potuissent. Verum viis quidem instaurandis comitatus eodem ferme tempore manum admoverunt. In reliquo autem non defuere non multo post perspicaciores viri, qui magna argumentorum vi Augustae Aulae demonstrarunt, quod et longior et sumptuosior via illa per Tergestum evehendis productis Hungaricis, quae cum sint voluminosa, pretium sumptuosi transportus haud sustinent, non possit convenire, quod hac ratione exiguo unius partis Monarchiae emolumento, alia, nempe Hungarica pars, enorme capiat detrimentum; denique, quod id nec aequitas nec ipsa status ratio admittat. Quare mox iussu eiusdem Imperatricis, repurgando Savo et Colapi, aptandis semitis attractoriis, regulando molarum situi et perficiendis, quae adhuc restabant, Carolostadium ducentibus viis, manus admota fuit. Necdum haec perfecta fuerunt, cum primum Temesvariensis cum Jánosháziensi compagnia viam Fluminensem tentare productaque Hungarica hoc canali ad mare promovere ceperunt; verum, seu propter transportum per praevia impedimenta sumptuosum effectum, seu propter improvidas directionis societatum harum speculationes, seu denique interno constitutionis illarum vitio, compagniae hae non multo post interciderunt; tandem repurgatis fluviis, instauratis viis reseratoque mercibus Hungaricis usque Carolostadium et terra et aqua, inde vero per Carolinam ad mare aditu; postquam piae memoriae Imperator Iosephus II-dus utrumque Litorale propriis oculis lustrasset, ipse etiam in avi sui sententiam, nimirum, quod Germanicum commercium per Labacum, Hungaricum vero per Carolostadium dirigi debeat, concessit, in eandemque matrem etiam suam Mariam Theresiam Imperatricem pertraxit, ita Partes Maritimae Regno Croatiae postliminio reincorporatae et ex iis novus comitatus Szeverinensis efformatus. Ita Carolostadium e Militari Iurisdictione exemptum, Iurisdictioni Politicae restitutum et in Liberam Regiamque Civitatem evectum fuit. Ita Hungaricum a Tergestino distinctum Gubernium erectum; et cum Flumen ad ipsum ductus commercialis Hungarici ostium iaceat, illud Hungariae adiectum sedesque huius adeoque ipsius etiam commercii ibidem defixa. Ita denique huic commercii Hungarici directio delata fuit. Ne tamen parte ex una primitivi Regni Croatiae limites convellantur, parte vero ex alia directio commercii Hungarici tanto facilius procedat, Gubernii quidem iurisdictio ad exiguum litori maris proximum districtum restricta, gubernator tamen neoerecti et ad Colapim usque protensi comitatus Severiensis supremus comes renunciatus fuit, nimirum ut eam, quam commercium quandoque exposcit, assistentiam, qua supremus comes tanto facilius eidem praestare possit. Separata licet hac ratione commercii Hungarici directione, magna nihilominus huius pars, per canalem Tergestinum postea etiam defluxit adeoque urbs haec eam in hodiedum ad Litorale Hungaricum relationem habet, quam duo vicina et aemula emporia inter se naturaliter habere solent.

Et haec est politica Hungariae relate ad commercium quoad alias regiones situatio; superest, ut internam etiam eius relate ad idem obiectum politicam situationem ea pari brevitate sub obtutum collocemus.

§ XXII.

Donec commercium ad solam Europam restrictum, inter diversas tantum eius provincias reciproce exercebatur, id mechanicae quaestorum industriae relictum fuit, legislatio per extensas nimium iuxta principium systematis feudalis nobilitatis praerogativas, privata vero cupiditas per excessivas exactiones variasque quaestorum vexationes, continua potius eidem impedimenta posuerunt; reperta a Venetis per isthmum Suetz ad Indias orientales via prolatisque ea ratione commercii et finibus et obiectis, primi hi, tum aliae quoque hinc inde per Europam dispersae parvae res publicae, quarum industriam seu angustia seu sterilitas soli suapte exacuere debuit, commercium pro scopo legislationis sibi constituerunt, magnae monarchiae moli suae confisae, curam hanc sibi supervacaneam esse, adhuc arbitrabantur; verum post apertam a Lusitanis per Caput Bonae Spei directam in Indiam navigationem, praesertim vero post detectam ab Hispanis feracem auri argentique Americam, commercium vim utilitatemque suam ita exeruit, ut ipsi propiores ostiis navigationis huius principes, Lusitani, Hispani, Angli, Galli brevi intellexerint necessarium iam esse, ut legislatio praecipuam promovendo curam impendat commercio. Etsi enim plurima commoditatis, ornatus, aut luxus obiecta, quae ex affluentibus per quaestum pecuniis comparantur, in nullam sumantur considerationem, cum tamen pecuniis et copiosior statarius ad omnem artis disciplinam formatus miles interteneri, et hic omnibus requisitis melius provideri, et arma, machinae totusque usque adeo apparatus bellicus perfici possit; ab eo, quem flos commercii habebat, gradu, ipsum etiam externae securitatis gradum metiendum esse facile adverterunt. Ab eo tempore nullum legislationibus populorum horum momentosius obiectum fuit quam commercium. Huc aula, huc natio omnis sua continuo studia conferebant; in hoc praecellere, huius intuitu quo maiores sibi quisque favores procurare, artificiosis tractatibus, quandoque armis etiam apertoque bello contendebat.

§ XXIII.

In Hungaria, et aliqua commercio minus propitia systematis feudalis species, et eadem legislationis erga hoc obiectum apathia ad hanc usque epocham viguit; neque multo post Regnum hoc in idem cum Monarchia Austriaca corpus sub Imperatore Ferdinando Imo coaluit. Verum reges Austriaci, seu frequentibus bellis distenti, seu infertilitate provinciarum copiosisque pro modulo temporis illius, quae e harum fodinis eruebant, metallis conquiescentes, curas suas ad promovendum vel in Haereditariis suis Germanicis provinciis commercium, longo adhuc postea tempore non extenderunt. Quid itaque mirum, si etiam in Hungaria continuis perinde, qua externis qua internis motibus agitata, legislatio omnem commercii, quod pace tantum alitur, curam deposuit; si plures civitates barbarum illud et quod solum commercium omne suffocare poterat, ius depositorii impetrare potuerunt; si tricesima non pro freno commercii, sed pro aerariali proventu tractabitur; denique, si in ipsis diaetis plurimae commercio heterogeneae leges perlatae sunt. Verum vix turbo ille, qui Hungariam per duo saecula agitaverat, desaeviit; vix Imperator Carolus VI perruptis Styriacis et Carniolicis alpibus, Germanicis provinciis ad Mare Adriaticum viam reseravit; vix salutares in linea commerciali et navigationis pro iisdem provinciis edere coepit ordinationes, - cum legislatio etiam Hungarica curas suas ad obiectum commercii extendit.

§ XXIV.

Iam anno 1715. de abrogandis mediterraneis tricesimis art. 15, de augenda Regni impopulatione art. 18, de libera vini Hungarici, etiam per Germanicas Haereditarias provincias, in exteras regiones eductione art. 75, denique de tollendis opificum excessibus art. 78, disponebatur; sequentibus 1723. comitiis plures adhuc aeque luculentiores in linea commercii leges perlatae sunt. Ut Consilium locumtenentiale stabiliendi intra Regnum commercii, anticipandi hunc in finem capitalis oeconomiae, id est fundi publici, ducendorum denique canalium proiecta elaboret et in proxima Diaeta referat, merces nocivas arceat, utiles e converso mercatores protegat, eidem per art. 115, 116 et 122 universim commissum fuit; urgebatur impopulatio Regni per art. 103 ad alliciendos omnis generis mechanicos, idest opifices et manufacturistas, iisdem 15 annorum ab oneribus publicis exemptio concedebatur, et ne per agriculturam ab arte sua avocentur, possessorium fundorum oeconomicorum iis interdicebatur art. 117; e contra, ut pretium elaboratorum suorum tanto facilius obtinere possint, forma processus auszugalis art. 53 regulabatur, et si caeharum institutum multiplicandis his obstaret, illud etiam sufferri posse decernebatur; art. 74 sufferebantur nociva telonia eorumque tariffae regulabantur; art. 15 ius praeemptionis dominorum terrestrium ad propriam tantum necessitatem restringebatur; pecorum quaestus per art. 119 liber declarabatur; vini vero libera in exteras ditiones eductio urgebatur art. 78; et ne haec per adulterationem pretium amittant, in eorum vitiatores poena statuebatur art. 118, qui deinde per art. 12. 1729. magis adhuc explanatur. Ipsa vectigalis tricesimalis elaboratio primum Tabulae Regiae 1715. art. 91 §. 65, dein Consilio locumtenentiali, cum interventu cameraticorum commissariorum committebatur, 1729, art. 2 in reliquo comitia etiam huius anni iuridicis potissimum obiectis se occuparunt. Exitum Diaetae 1741. erumpens successionis bellum ita pressit, ut in eadem nonnisi duae commerciales leges perferri potuerint, nimirum art. 27, quo portorii, quod status vicinarum Germanicarum provinciarum ab illatis in eas Hungaricis productis exigebant, diminutio adeoque horum in eas inductionis facilitatio promittebatur; boum vero quaestus non tantum in has, sed in ipsum etiam Imperium Germanicum liber admittebatur, et art. 29, quo subditorum Ottomannicorum per Hungariam quaestus ad mentem praeexstantis cum Aula Turcica tractatus regulabatur. Legislatio anni 1751. etiam ad publica potissimum obiecta animum advertit. Unica art. 17 commercialis lex perlata est, qua omne fluviale telonium prohibetur. Advertit tandem legislationis animum id, quod vectigalis tricesimalis impulsu, omne commercium Hungariae versus mare per Pettovium et Tergestum viam iniverit; quare 1765. art. 31 constituebatur, ut ductus commercii ad portum Buccari terra et aqua reseretur.

§ XXV.

Hactenus legislatio commercio universim non improvide consuluit realisque aliquarum ex his ordinationibus effectus, seu earum vi, seu naturali industriae progressu reipsa est consecutus. Ita, aucta per inductas exterorum colonias Regni impopulatio, multiplicati in civitatibus et oppidis mechanici, effossi aliquot canales, reserata per Carolostadium Buccarim ad Mare Adriaticum via; plura tamen, quia nimis abstracte constituta, in effectum haud abiverunt, alia provisionem legis hodiedum desiderant, multi denique interea enati sunt abusus, qui commercium haud leviter impediunt. Nimirum aucti, non obstantibus compluribus per potestatem executivam editis in eam rem ordinationibus, contuberniorum excessus, definitus in singula civitate pro omni ferme mercium specie mercatorum numerus enatusque inde abusus ille, ut systemisati eiusmodi mercatores, ius mercaturam, tamquam haereditatem suam, vendendi, sibi arrogaverint; multiplicata nimirum continentis telonia, postquam vero aquatica, lege sublata sunt, nova, sub titulo rippatici, exactionis species excogitata, erecta monopolia, inductae variae mensurationis taxae, introductum ius detractus, arrogatum per aliquos dominorum terrestrium quaestum in bonis suis exarendandi, per alios vero producta etiam fine exercendi quaestus praeemendi ius, extensus nimium praerogativae rebus suis libere fruendi sensus, constituta onerosa commercio Hungarico vectigalia sexcentaque alia commercii impedimenta interea enata sunt, quae suis locis separatim proponentur.

Viget universim adhuc apud plerosque dominos terrestres ille cogitandi modus, ut curas suas ultra usuale oeconomiae systema extendere superfluum putent et apud magistratus exequentes opinio illa: quasi commercialia eiusmodi, aut oeconomiae publicae obiecta, eodem quo reliqua politica negotia zelo promovere, ad partes officii sui non attineret, aut certe, quod eius intuitu omnis eorum obligatio eo restricta sit, ut emanatas hoc in passu altiores ordinationes publicas reddant. Quae quidem opinio in eo fundari videtur, quod pleraque eiusmodi obiecta, hactenus nec in legem relata, nec sibi eadem curandi officium per hanc diserte impositum sit.

Et haec est Hungariae tam physica quam politica relate ad commercium situatio. Antequam actualem huius statum adumbremus, operae pretium videtur generales, quas ipsa haec eius situatio subministrat, reflexiones, sub obtutum collocare.

§ XXVI.

Iam primum a) cum Hungaria, ut § 3 vidimus, sub zona temperata situetur, per quatuor latitudinis et octo longitudinis gradus porrigatur, adeoque diversum etiam solum, diversa climata habeat, suapte patet quod, praeterea, quae § 10, 11, 12, 13 et 14 illam iam procreare ostendimus, producta, omnia etiam alia, quae zona temperata admittit, proferre possit.

• Cum horizon Hungariae, ut § 4 vidimus, partim montuosus, partim planus, aut lenibus colliculis inspersus sit, quod hoc ipsum iam primum internae communicationis vehiculum per id praebeat, quod montosae partes vinum, ligna aliaque montana producta comitatibus in plano sitis, hi vicissim illis fruges suppeditare possint.

• Quod Danubius pro occidentali, Tibiscus pro orientali Hungaria insignem pro interna communicatione canalem praestet, omnes vero, quos § 6 recensuimus navigabiles fluvii, si debite repurgentur, pro totidem collateralibus canalibus considerari possent.

• Cum Danubius et Tibiscus inde a peripheria Pestiensi parallela, ut § 5 vidimus, linea defluant, quod hos per intermedium canalem coniungere, relate ad externum commercium nihil quidem intersit, ad procurandam tamen maiorem Tibiscanae cum Danubiana Hungaria communicationem, plurimum conferret.

• Quod interna communicatio per id etiam facilitaretur, si stagna, quae lacus Fertö, ut § 8. vidimus, efficit, transsecto per medium eorum navigabili canali, in Danubium ad Iaurinum emitterentur, quod si transsectis, qui inter Mogyorod et Nagy Kanizsa intercedunt, collibus et paludibus Balatoniensibus, ad Kanisienses canalis duci sicque utraeque ad Kakompa in Muram emitti possent; non tantum internae communicationi, sed externo etiam commercio consuletur. Hac enim ratione notabili comitatuum Szaladiensis, Veszprimiensis, Albensis et Sümeghiensis parti, directa in Danubium adeoque Mare etiam Nigrum, navigatio procuraretur.

• Quod omnia haec necdum sufficiant pro necessaria interna, sine qua nullum externum commercium existere potest, communicatione; sed quod debeant insuper et comitatus inter se et ipsi hi fluvii, uti et ducendi canales per vias collaterales necti, viae autem in Tibiscanis partibus ob defectum materialium, ut § 7. vidimus, aegerrime possint instaurari.

• Quod Tibiscanae paludes, cum irregulari et huius et aliorum, qui in eum influunt, cursu intimum nexum habeant. Et haec relate ad internam communicationem. Quoad commercium externum apparet.

• Quod cum Hungaria praeter exiguam, quae Austriam contingit, plagam, altissimis undique et longo spatio porrectis montibus concludatur, per axem commodum tantum cum Austria commercium possit exercere.

• Quod Hungaria unicum Mare Adriaticum immediate contingat; sed ab hoc etiam protensis octo postarum spatio alpibus (ut §-pho 20.) intercludatur.

• Mare Balticum per Popradum, qui in Vistulam influit (ut § 5.) contingit quidem; sed ipse hic fluvius a comitatibus illis, qui obiecta eductionis praebere deberent, longiori adhuc asperrimorum montium intervallo praecluditur. Unicum itaque est Mare Nigrum, in quo quaestor, et Germanus et Hungarus (ut § 17.), per Danubium continua navigatione pervenire potest.

• Cum in Danubium omnes Hungariae fluvii, hic autem in Mare Nigrum effluat, quod situatio Hungariae respectu provinciarum, quae mari huic adiacent, ac in specie Moscoviam, in linea commercii sit admodum favorabilis, utpote cum ad has secundo Danubio exiguis sumptibus possit navigari; e contra, quod respectu Galliciae, Austriae et Germanici Imperii Hungaria minus feliciter situetur; utpote cum in has, nonnisi aut sumptuosa axis via, aut longa adversis fluviis navigatione perveniri possit.

• Quod plane illa producta, quae maximam eductionis Hungaricae partem efficiunt, a loco eductionis plurimum distent; adeoque nonnisi longa et sumptuosa, seu axis seu navigationis adversis fluviis, via, eo deduci possint. Ita boves e partibus Cis - et Trans-Tibiscanis, ubi rem pecuariam sedem sibi fixisse §3. diximus, Viennam; ita frumentum e Batsiensi et Banaticis comitatibus adverso Danubio, Savo et Colapi Carolostadium educi debet.

• Quod Hungaria maxima sui parte provinciis Germanico-Haereditariis, ut § 15. ostensum est, cingatur; quod longe maximam commercii Hungarici partem efficiant, producta Hungarica et Germanica artefacta; quod per totam hanc lineam nullas exoticas merces, nisi per provincias Germanicas, Hungaria accipere possit, adeoque quod teloniis Austriacis magis quam ullius extraneae potentiae sit obnoxia, per consequens, quod tota ferme commercii Hungarici sors unice ab horum inaequabili moderatione dependeat.

• Quod licet Hungaricum commercium in Valachiam et Moldaviam defixo tantum per initum cum Aula Turcica tractatum, ut § 16. vidimus, portorio regatur; cum tamen provinciae hae, iisdem quibus Hungaria, productis abundant, et aditus ad eas per montosam Transylvaniam sit impeditus, per lineam hanc nullum notabile commercium possit exerceri.

• Quod licet Zemlino usque Dalmatiam Venetam, Turcicae provinciae Sclavoniam et Croatiam, ut § 18. apparuit, immediate contingant; quod tamen limitaneae illae provinciae pauperes sint, cum nullam habeant per collaterales vias facilem communicationem. Denique cum et hae a Provinciali per Statum Militarem Confiniarium, cuius systema ipsum libertati commercii repugnat et qui maxima in parte distincto vectigali regitur, intercludantur; hac quoque linea vix exiguum commercium vigere posset.

• Quod inter Dalmatiam Venetam et Generalatum Carolostadiensem ex iisdem causis nec modus nec obiectum commercii activi (ut § 19.) existat.

• Quod ipsum, exiguum licet, litorale Croaticum, diversis in praesens iurisdictionibus Carlobagum, nempe et Segnia, militari, Portus-Regius, Buccari, et quod subinde accessit, Flumen, politicae iurisdictioni subiaceant; quod Litoralis huius cum Hungaria per Carolostadium nexum, intermedia alpium series, per quam Carolina et Iosephina procedunt, adhuc admodum impeditum efficiat; quod Segnia iam etiam per Vunam et Costaniczam, verum per medium Statum Militarem, cum Hungaria nectatur; et quod nullius adhuc cum Europaeis reliquis potentiis quoad commercium Hungaricum initis tractatibus: eductio mercium Hungaricarum, quae e Litorali hoc suscipitur, arbitriis potentiae illius, ubi merces hae venui exponuntur, teloniis obnoxia sit. Denique.

• Quod etsi Flumen ab Hungaria avelli contingat, commercium tamen Hungaricum, modo vectigali non impediatur, suam, seu Buccari seu in Portu-Regio seu etiam Segniae, sedem tuto defigere possit.

Superest, ut actualem commercii Hungarici statum dispiciamus.

§ XXVII.

Complura, quae in Superiori Hungaria numerantur, praedia, tum conspicua in aliquibus Regni partibus latifundia, eam apud plerosque exterorum opinionem excitarunt, quasi Hungaria in dimidio adhuc deserta foret. Verum quidem est, quod populatio Hungariae, necdum eum, quem in Austria, ubi ad milliare quadratum 2.641 animae obveniunt, gradum attigerit; quod si tamen eam Carinthiae ac Tyrolis populatione maiorem esse ostendatur, Hungariam haud ita desertam esse facile apparebit. Iam vero constat, quod exclusa Transylvania, nec confiniis eo computatis, sola Hungaria cum Adnexis Partibus anno 1787. numeravit animas 7,116.789 populatio confiniorum Croaticorum, Sclavonicorum et Banaticorum, ad 883.211 capita facile assurgit, adeoque tota eius populatio in octo millionibus tuto assumi potest. Populatio haec, novissimo quidem bello tantisper accisa fuit; verum defectum hunc, partim copiosi Turcici immigrantes, partim naturales populationis progressus non multo post compensabunt. Subducatur iam calculus a ratione 4.499, quae continet, milliarium, et apparebit in Hungaria 1777. animas ad quadratum milliare obvenire, cum in Tyroli non nisi 1.356, in Carinthia vero 1.385 obveniant. Paradoxi huius causa in eo versatur, primum, quod in illis plane partibus, quae maxime desertae videntur, illocatio eam relate ad agriculturam, vitiosam acceperit directionem, ut rara quidem, sed ultra modum vasta oppida et possessiones, veluti Ketskeméth, Vásárhely etc. exsurrexerint, quorum numerosi incolae, cum re agraria et pecuaria vitam unice sustentent, magna utique egent terreni extensione. Dein, quod in montanis ac praesertim septemtrionalibus comitatibus maior sit populatio, quam ut eam, seu minus fertilis soli illius procreatio seu domestica industria, sustinere possit, et ideo quod magna incolarum regionis illius pars vitam suam, non secus quam impendendarum tota aestate in praedia et latifundia haec, manualium operarum pretio sustentare possit.

§ XXVIII.

Alimentatio populi, sicut in aliis regnis, ita etiam in Hungaria, ad novem summa capita revocatur: nimirum ad agriculturam, rem vinariam rem pecuariam, rem metallurgicam, operas manuales, opificia, fabricas, quaestum et servitia, seu publica seu privata. Sunt qui unico tantum industriae genere subsistunt, alii duas etiam pluresve alimentationis species consectantur. Ita agricultura cum re vinaria et pecuaria, ubi id solum admittit, plerumque coniungitur, et insuper minutus etiam quaestus exercetur. Multi opifices professioni suae agrorum, quandoque etiam vinearum culturam adiungunt, imo hanc plurimi etiam mercatores exercent.

Ex agricultura

Populus illorum, qui Germanicis provinciis adiacent comitatuum, agricultura potissimum subsistit. Quamquam enim frumenti in illas inductio partim vetita, partim tali, quod prohibitioni aequivalet, portorio subiecta sit; cum tamen aliqua eius quantitate quotannis indigeant, huius invectio indulgetur, sterilibus vero annis illimitate admittitur. Victitant etiam ex agricultura comitatus illi, qui montosis ac praesertim iis, in quibus metalla coluntur, partibus adiacent; has enim illi frumento solent providere. Plerumque planorum comitatuum plebs tabaccae, septemtrionalium vero lini culturam, in subsidium rei agrariae adhibere solent. Croatici et Sclavonici, Bátsiensis item Temessiensis et Torontaliensis comitatus, etiam per productionem bombicum, aliquot vitae subsidium sibi merentur.

E re pecuaria

Cornutis pecoribus ad propriam necessitatem omnes ferme Regni comitatus provisi sunt, ex instituto tamen hac rei pecuariae specie se sustentant incolae comitatuum Temes, Torontál, Báts, Csanád, Csongrád, Békes, Arad, Pest et Heves.

Oves etiam sparsim in plurimis Regni partibus aluntur; praecipuum tamen vitae subsidium inde habent incolae comitatuum Veszprimiensis, Albensis, Comaromiensis et Nitriensis.

Maiales perinde ad propriam necessitatem ferme ubique intertenentur; positivum tamen alimentationis ramum constituunt in sylvosis comitatibus, Bereghiensi, Unghvariensi, Veröczensi et Posegano.

Equi, nisi forte Bátsiensem, Torontaliensem et Temessiensem comitatum excipias, separatum, alimentationis gradum non constituunt; ad domesticam tamen necessitatem et minutum quaestum ubique ferme educantur.

E re vinaria

Res vinaria per omnes ferme, quibus clima et solum admittit, comitatus excolitur; provident hi partes illas, quae seu propter continuam planitiem, seu propter climatis asperitatem, vineas colere non possunt, ad extera etiam non parva eius pars effertur, ita ut vinum tertiam capitalem alimentationis populi Hungarici partem efficiat.

E re metallurgica

Re metallurgica populus in iis comitatibus se sustentat, quibus natura seu agrariam seu vinariam seu pecuariam rem exercendi facultatem negavit, nimirum Barsiensis, Zoliensis et Gömöriensis, Szathmariensis et Krassoviensis. Marmarossiensis, salem fodendo et promovendo, ut plurimum vitam sustentat.

Manualibus operis

Reliqui septemtrionales comitatus Trenchin, Arva, Liptó et Thurócz, manualibus, ut iam vidimus, quas in praediis et latifundiis inferiorum comitatuum per aestatem praestare solent, operis, se ut plurimum sustentant; idem vivendi genus sectantur omnes ferme inquilini. In civitatibus et florentioribus oppidis, distincta plane hominum classis est, quae hoc vivendi genus consectatur, et quos operarios consuevimus appellare.

Opificiis, fabricis et quaestu deberent quidem in civitatibus omnes, in oppidis plerique cives sustentari, interea horum etiam magna pars, rem seu agrariam seu vinariam seu pecuariam, ut iam vidimus, exercet; sicut vicissim sparsi per pagos opifices, quaestores, imo et fabricae reperiuntur. Opificia et quaestus potissimum vigent in Posoniensi, Soproniensi, Budensi, Pestiensi, Cassoviensi, Temesvariensi et Carolostadiensi civitatibus. Ad vitam ruralem plurimum accedunt Bazinium, Modra, St. Georgius, Rusth, Debrecinum, Theresianopolis, Kaproncza et Crisium.

§ XXIX.

Omnes civium classes, in respectu commerciali, ad duas demum recidunt, nimirum ad producentes et consummentes, et hos inter, ut commercium vigere possit, iusta proportio vigere debet. Interest proinde nosse, quomodo res haec se in Hungaria habeat? Hungaria 1787. habuit 57 regias civitates. Regia, episcopalia et privatorum oppida 605. Pagos 10.797. In conscriptione quidem anni huius, viri, tantum secundum diversas classificati conditiones, feminarum numerus sub unica generali sexus huius rubrica expressus fuit; cum tamen mulier plerumque viri conditionem sequatur, vel haec data ad ducendum politicum calculum sufficere debent. Iam vero iuxta hanc conscriptionem producentes alimenta vitae, rustici, inquilini, vinicolae, fossores et hortorum cultores erant 1,299.262. Consummentes vero ecclesiastici, religiosi, nobiles, officiales oeconomici, honoratiores et cives nonnisi 172.148. Si civitates Hungariae ad iustas distantias situarentur, et earum incolae scopo destinationis suae, opificiis nempe et quaestui, reipsa totos se impenderent, sicque producta adiacentis regionis consumerent, adhuc nulla esset inter illas et pagorum numerum proportio; ad unam enim civitatem 400. pagi obvenirent; nunc stant ad exiguam distantiam quinque civitates Rusth, Sentus Georgius, Bazinium, Modra et Posonium, quarum sola haec civitatis nomen meretur. E converso vasti comitatus Szaladiensis, Sümeghiensis, quamquam insigni navigabili fluvio Dravo adiaceant, nullam numerant civitatem; indeque tanto major improportio enascitur. Minor adhuc est proportio inter producentes et consummentes. Nam iuxta eruta superius e conscriptione 1787. data, ad 6 producentes, unicus tantum consummens venit, ubi e contrario unus producens quinque adminus consummentes sustentare potest.

§ XXX.

His praecognitis, pronius iam est actualem oeconomiae publicae et commercii statum adumbrare. Postremi duo imperantes nullum promovendae in Hungaria oeconomiae publicae modum praetermisere. Suscitaverant societates agrarias; distributis, de singuli ferme obiecti cultura; in vernaculo idiomate traductis libellis populum illuminare conati sunt. Edidere idonea ad promovendum singulum oeconomiae publicae ramum normalia. Plerumque incolarum industriam propositis etiam praemiis excitarunt. Iuvat itaque nosse ad quem gradum oeconomia publica, cuius officium est producta naturae omnium trium regnorum et augere et perficere tantis medii ferme seculi conatibus perducta sit, ad hoc, ut quid adhuc legislationi hoc in genere agendum restet, intelligatur.

Minerale regnum quod attinet, id ordinata intuitu huius obiecti, montanistica regnicolaris Deputatio indubie exhauriet.

Quoad vegetabile, ac in specie frumentum: si res intimius expendatur, status agriculturae in eo subsistit, quod in partibus illis, quae occasione fruges distrahendi gaudent eaque ipsa de causa populo abundant, illa, si non ad summum, ad magnum certe perfectionis gradum, seu eius instrumenta seu arandi, firmandi componendique modum spectes, perducta sit; alibi, ubi aut nulla, aut rara distractionis occasio affulget, et ideo minor etiam est populatio, sicut ad propriam tantum necessitatem restringitur, ita satis oscitanter tractatur. Nimirum negligitur usus fimationis, terra potissimum semel tantum leviter subigitur, granum boum et equorum pedibus extunditur. Interea viget adhuc in iis etiam comitatibus, qui distractionis beneficio gaudent et pascuorum communium et vervactorum usus. Qualitatem tritici in Cis-Danubianis comitatibus nemo adhuc ad invicem contulit. Eius, quod Cis- et Trans-Tibiscani proferunt, classificationem, missus sub Imperatore Iosepho IIdo ad investiganda Hungariae producta Fluminensis quaestor Naysz ita definivit: ut postremum Szirmiensi, tum Bátsiensi, supra hoc Banatico, ultra hoc Békessiensi et Csongradiensi, supremum Borsodiensi, tritico, gradum assignaverit.

§ XXXI.

Eadem est vinearum, quae agrorum culturae ratio; nam et haec ab ea ratione, qua distractionis occasioni propior est, maiorem attigit perfectionis gradum. Liquores vulgo Ausbruch, qui antea in solis Tokaiensibus vineis conficiebantur, iam in plerisque generosioribus promontoriis, veluti Soproniensi, St. Georgiensi, Rusthensi, Somloiensi etc. apparantur; sed id ipsum magnam diminuendae apud exteros genuini Tokajiensis existimationis occasionem praebet. Universim immoderatum vineas excolendi studium eo iam processit, ut plurimae in collibus, qui minus idoneum pro planta hac solum praebent, imo in planis etiam campis collocatae sunt.

§ XXXII.

Tabacca iam in decem Hungariae comitatibus colitur. Idem quaestor sequentes qualitatis gradus eidem assignavit: eam, quam Tolnensis comitatus profert, optimam pronunciavit; post haec Quinque-Ecclesiensem, Bachiensem, quam ad hanc proxime accedere dicit, et unam Insulae Muraköz speciem Megyimovácz dictam collocavit. Has solas in Italia aestimari, et omni tempore eo distrahi posse adfirmat. Deinde Szegediensi, quamque ad eam proxime accedere dicit Aradiensi et possessionis Rakamaz in comitatu Szabolchensi sitae, locum dedit. Postremam hanc potissimum ideo excolendam suadet, ut per concurrentiam pretium Szegediensis intra iustos limites possit continere. Post haec ponit Döbröensem, quam ita praeparari posse ait, ut tabaccae Cararae dictae, cuius in Lombardia usus longe maximus est, vices subire possit. Huic subiicit Debreczinensem, tum Syrmiensem, postremo vero loco Poseganam locat; omnium adhuc imperfectam esse culturam pronunciat.

§ XXXIII.

Cultura canabum pro domestica necessitate toto ferme Regno exercetur, neque tamen vel internae consumptioni sufficit. Canabum qualitas pro ratione soli varia est; dictus mercator procreatas in Sclavoniae comitatibus dilaudat easque Carinthiacas in bonitate aequare affirmat. Post has Bácsienses, deinde Debreczinenses locat. Universim ea pollent qualitate, ut si debite filentur, pro crassioribus telis idoneum praestent materiale, sed cum breves sint, pro velis et funibus nauticis minus quadrant. Ideo distributo sumptibus Aerarii Regii, per diversa loca Italico semine, factum est periculum longas illas et usui maritimo maxime idoneas canabes procreandi. Et respondit conatibus eventus, tantum quod idem mercator eas minus maturuisse et immersionem earum haud debite tractatam fuisse referat. Verum et haec industria aut intercidit aut certe paucis tantum in locis adhuc retinetur.

§ XXXIV.

Ad perficiendam lini qualitatem administratio publica nihil hactenus contulit; in comitatibus tamen Scepusiensi, Arvensi, Liptoviensi etc. privata industria eum perfectionis gradum attigit, ut confectam ex eo telam, Bohemicae in omnibus aliis aequivalere, tantum in gravitate et dealbatione cedere, toties memoratus mercator affirmet.

§ XXXV.

Ut cerae quantitas augeri possit, pie defuncta Imperatrix submiserat gnaros utilioris longe apes colendi modi homines iisdemque stipendia ex suo Aerario dependit. Verum seu alienus ab omni novitate incolarum animus seu minus efficax subalternarum iurisdictionum cooperatio, et hoc salubre sane institutum interrupit reciditque res denuo ad veterem fructum, nonnisi cum iactura fundi percipiendi, idest mel per destructionem alvearis sibi procurandi, modum.

§ XXXVI.

Obviarum aliquot herbarum tinctoriarum, quas solum ipsum sponte producit, usum, iam quidem plebs ipsa in variis Regni partibus habet easque ad tingenda sua mappalia adhibere solet, ad has tamen in ea quantitate, ut iis constituti ad diversas fabricas lineas, laneas, gosypiaces et sericeas, tinctores provideri possint, colendas, nemo hactenus manum admovit. Duae sunt, quarum praecipuus in fabricis illis usus est. Rubia tinctorum, vulgo Krach, et isatis , quae Germanice Wenigd appellatur. Illa in Banatu pluribusque Regni comitatibus sponte crescit et a plebe pro domestico usu alla minuta adhibetur. Verum ut in maiori quantitate haberi et fabricam aliquam providere possit, apta ad id mola eget, quae in toto Regno necdum existit. Isatidis culturam, ut inducat piae memoriae Imperatrix, omni, qui hanc susceperit, 50 terrarum iugera gratis et erga decennalem immunitatem in bonis cameralibus addixit. Nemo tamen vel hac liberalitate ad suscipiendum hoc opus in hodiernum diem permotus fuit.

§ XXXVII.

Bombyces, illud Hungarico climati exclusive homogeneum productum, quod nullo prorsus agriculturae detrimento coli, quod per pueros, aut decrepitos etiam viros et feminas perfici potest, cuius praesens utilitas non in paucos aliquos, sed in omnem rusticorum, qui lenioris climatis comitatus habitant, posset dimanare; hoc inquam tam pretiosum productum, ut promoveat piae memoriae Imperatrix, nullis sumptibus pepercit. Generali instituti huius inspectori stipendium ex Aerario Regio constituit, necessaria hunc in finem aedificia et instrumenta, principio in bonis cameralibus adaptari curavit, filatoria erexit, conscriptos ad captum plebis de cultura mororum et bombycum libellos in vernaculas linguas verti sicque editos gratis distribui curavit. Ipsam galettarum sat generosam redemptionem, tantum ut stimulum ad opus hoc suscipiendum addat, in se recepit. A comitatibus nihil aliud postulavit, comitatibus et civitatibus nil aliud imposuit, quam ut idoneos iuvenes ad condiscendam hanc manipulationem Eszekinum, sumptibus cassae domesticae, exmittant, et ubi eam edocti fuerint, publicum mororum hortum, e quo plantae contribuentibus gratis distribui possint, sub horum inspectione erigant, iisdem moderata salaria assignent, sicque medio eorum artem hanc intra plebem suam promovere possint. Explevere saluberrimam hanc piae Principis intentionem Sclavonici ac praesertim Croatici nec non Bácsiensis et Temesiensis comitatus; in hisque res sericea talem iam pedem fixit, ut plebs notabile inde vitae subsidium habeat. In aliis aut inspectatores rei sericeae non acceptati, aut horti neglecti, aut educatis licet iam copiosis moris, bombycum educatio aut intermissa aut plebs in ea non satis subinstructa fuit; ita, ut nonnisi pessimae qualitatis galettas produxerit aut denique in earum exsolutione minus rite processum fuit, ita ut ii etiam, qui manipulationi huic animum iam adiecerant, rustici, debuerint ab ea alienari atque ita unicum hoc, ut iam vidimus, exclusivum climatis Hungarici productum, post 25 annorum conatus, vix adhuc 60 vel ad summum 80 millia merae extraneae pecuniae Regno infert, ubi tamen prouti idem itinerans mercator probe observat plura iam centena millia inferre debuisset.

§XXXVIII.

Notabilis pars Regni sylvis simpliciter caret; in aliis per varios ita devastantur, ut instans periculum subsit, ne magna Regni pars defectu lignorum laboret; cum eatenus lege nihil provisum fuerit. Ut malo huic in tempore obviet piae memoriae Imperatrix provisionalem anno 1770. ediderat sylvarum regulationem, quae apud aliqua maiora et pura dominia reipsa observatur, universim apud paucos comitatus in usum venit. Itaque Regnum frequentibus sylvarum devastationibus hodiedum premitur.

§ XXXIX.

Iusserat etiam eadem Imperatrix, ut certa salicum quantitas quotannis plantetur habuitque res haec, ut fieri solet, in aliquibus comitatibus successum, in aliis penitus negligebatur.

§ XL.

Ut iis etiam partibus, quae sylvis penitus destituuntur, prospiciatur, eadem Imperatrix proposuit praemia iis, qui surrogatum lignorum seu carbones fossiles, vulgo Stein-Kohlen seu torfam vulgo Torf-Erde repererint. Et reperti reipsa fuere pluribus in locis, verum usus eorum aut adoptatus non fuit, aut mox intercidit, ita ut tantum Pestini aliqui fabri eorum usum adhuc continuent.

Et haec de iis, de quibus hactenus constat Regni vegetabilis productis.

Quod Regnum animale adtinet.

§ XLI.

Cornutis pecoribus Hungaria non tantum ad domesticam necessitatem, sed etiam ad quaestum provisa est. Ut tamen quantitatem illam, quam exterum commercium requirit expleat, magnum insuper eorum numerum a Gallicia, Valachia et Moldavia comparare debet. Boum Hungaricorum insignis est species, vaccae a copia lactis non commendantur. Equorum, pro varia soli indole, variae qualitates. Universim parvae staturae sunt et magis ad currendum quam ad trahendos gravius tantisper oneratos currus idonei sunt. Ad hunc defectum corrigendum iam piae memoriae Imperatrix ordinaverat, ut comitatus maioris staturae et robustioribus admissariis se provideant et ad eos rusticorum caballas gratis admittant. Instituti huius successus, cum a complicata complurium circumstantiarum combinatione dependeat, res haec in iis tantum comitatibus bonum effectum produxit, ubi cura eius, zeloso et versato in hac manipulatione individuo commissa fuit; in aliis laboris et expensarum iactura facta est. Iam nunc, ex equatio regio Mezö-Hegyesiensi admissarii in vere ad vicinos comitatus expediri iisque rusticorum caballae admitti solent; sed nec haec ratio optatum effectum producere fertur.

§ XLII.

Hungaria sufficienti ovium numero provisa est, verum lana earum infimam, raro mediocrem qualitatem attingebat. Ad hanc meliorandam piae memoriae Imperatrix aliquot centum capita ex Hispania educi procuravit easque in Mercopail, iuxta viam Carolinam collocavit, dabantur inde arietes privatis moderato pretio ad corrigendam sensim hac ratione ovium Hungaricarum speciem; et ut id tanto facilius obtineatur, Hispanicarum harum ovium pars aliqua primum ad Buda Eörs, mox etiam ad Holits depulsa fuit. Verum cum hoc quoque institutum certis regulis subiaceat, ac praesertim ne mares et femellae usque ad quartam a stipite generationem commisceantur, sicut aliis in rebus, ita hic quoque evenit, ut qui regulas illas rite observarunt, apud eos bonum, apud alios nullum effectum produxerit.

§ XLIII.

Capras quas sylvis noxias piae memoriae Imperator simpliciter iusserat aboleri. Verum nec tum ordinatio haec undique in effectum abivit et earum propagatio postea magis adhuc curabatur, ita ut adsit omnino necessarius earum pro conficiendo cordovan, modo periti opifices adesset, numerus.

§ XLIV.

Maialibus partim melioris, partim deterioris speciei, Hungaria non tantum ad usum proprium, verum aliqua in parte etiam ad externum commercium provisa est; magnam tamen eorum partem, quos in Haereditarias provincias educit, vicissim e Turcia sibi procurat.

Et haec relate ad naturae producta, idest oeconomiae publicae obiecta.

§ XLV.

Conscriptio 1787. cives et opifices in eandem rubricam congessit, neque manufacturistas ab opificibus separavit, itaque ut aliquam, minus adaequatam licet ideam sibi formare liceat ad vetustiora data recursum facere necessum est. Exstat conscriptio opificum de anno 1777, e qua patet centum opificum species Hungariam iam tunc numerasse, e quibus vix quatuor ad classem luxus referri possunt. Patet etiam eotum fuisse magistros 13.934, sodales 12.316, tyrones 4.671, universim opifices 30.921. Sicut in productis, ita etiam in artefactis, ut commercium internum vigeat, debet aliqua aequabilis proportio inter producentes et consummentes existere. Iam si numerum artificum ab anno 1772. in duabus tertiis accrevisse, adeoque 50.000 in praesens efficere supponamus; adhuc ad 140 personas, nonnisi unicus opifex obveniet, quod praesertim relate ad illa, quorum plerique incolas usum habent, velut: linea, lanea, lignea artefacta, aequabilem illam proportionem certe non inducit. In particulari, quod Regnum ne primae quidem necessitatis et commoditatis opificiis adhuc satis provisum sit vel inde apparet, quod ingens vis pecuniae quotannis pro ligneis artefactis efferatur, quodve quantitas elatae hoc titulo pecuniae de tempore in tempus continuo crescat. Nam anno 1767. usque 1774. singulo anno per diametrum nonnisi 189.980 floreni hoc titulo elati sunt; ab anno vero 1775. usque 1784. iam 274.464 floreni evehebantur.

§ XLVI.

Exstat etiam regnicolaris, sed incompleta, de anno 1786. fabricarum conscriptio, iuxta quam 12 fabricae numerari, hae vero 9.395 personas occupare debuissent. Quamvis tabellae huic plene acquiesci non possit vel ex ea tamen satis apparet, quod plane earum fabricarum, cuius primo materiali Hungaria abundat, et cuius maxima est etiam apud plebem consumptio, exiguus admodum sit numerus. Nimirum lanam, pelles, canabes et linum Hungaria ita copiosas profert, ut anno 1775. usque 1784. singulo anno per diametrum evexerit de cruda lana l,838.999 florenos; de crudis vero pellibus pro 242.765, de canabibus denique et lino 59.328 florenos; et tamen tabella illa coriaceam et telae nullam, pannorum vero tantum octo fabricas indicat. Interea, quamquam nulla coriacea fabrica exstet, iam tamen in Scepusiensibus tam bonae qualitatis cordovan confici, relatione mercatoris itinerantis constat, ut illud Turcico eo tantum inferius sit, quod aquam non ita arceat. Gosypium, ut in Germanicas provincias pertingat, Hungariam transire debet, adeoque haec illud leviori quam Germanicae provinciae pretio habere potest; et tamen duae tantum materialis huius fabricae in tabella illa denotantur. Haec de statu fabricarum; iam de actuali commercii statu.

§ XLVII.

Ubi procurata commercio plena libertate, illud ad summum florem iam perductum est, ibi nullae nundinae vigent, victualia quotidie et ubique venduntur, reliqua producta et artefacta, in ea, quae faciendo etiam cum iis ulteriori quaestui sufficiant quantitate, ubique venui prostant, magna negotia per contractus mercantiles geruntur, qui nulli seu tempori seu loco affixi sunt.ž

Per nundinas hebdomadales.

Verum Hungaria procul adhuc distat ab hoc perfectionis gradu. Hoc unicum ferme adhuc vehiculum commercio nundinae praebent. In hebdomadalibus plerumque victualia tantum prostant, pecuariae non sunt necessario cum iis coniunctae. An alia producta et artefacta in hebdomadalibus nundinis venui exponere liceat, necdum est expeditum. Ad has viciniores tantum accolae producta sua comportare eademque habitatores loci, in quo geruntur plerumque pro immediata statim consumptione, coëmere solent; et in hoc respectu, pecunia hic mercis vicem subit venditionesque et eiusmodi emptiones primitivam illam, quae per permutationem fiebat, commercii speciem redolet. Evenit tamen frequenter, ut iam ad hebdomadales nundinas quaestores compareant expositaque illic producta fine ulterioris cum iis quaestus exercendi, coëmant. In hoc respectu hebdomadales nundinae iam pro primo interni commercii vehiculo considerari possunt.

§ XLVIII.

Maius adhuc et huic et externo etiam commercio vehiculum praestant nundinae annuales. Ad has non iam victualia, sed alia omnis generis producta, animalia, nec non artefacta conferuntur; neque res penes domesticas merces subsistit. Veniunt insuper e Germanicis provinciis (exoticos enim flos commercii necdum allicuit) mercatores, qui illarum provinciarum artefacta oe devehunt. Harum occasione, cum rerum pretia propter venditorum concurrentiam tantisper diminui soleant, non tantum privati, necessarias usui suo merces comparare, non tantum secundarii mercatores, qui e remotioribus partibus confluxerunt, eas, quas se in districtu suo cariori posse vendere vident, seu domesticas seu exteras merces coëmere; sed ipsi etiam primarii quaestores, hac occasione reciprocos, de maiori mercium quantitate contractus, concludere sicque maiora negotia conficere solent.

§ XLIX.

Nimirum mechanicus commercii cursus, magnam cum fluviorum cursu similitudinem habet; sicut enim centralis, respectu singulae regionis, fluvius, alios collaterales absorbet hisque auctus, aquas suas in mare transmittit, ita in omni provincia solet esse centralis locus, in quo primarii quaestores aut resident aut sedem ad minus negotii sui defigunt. Secundarii quaestores in iis locis se collocare solent, per quae in linea illa, merces, ad centrum commodissime et affluere et vicissim defluere possunt. Centrum eiusmodi emporium, collateralia, per quae commercium in illud decurrit, loca, scala vocantur. In Hungaria centrum commercii est Pestinum, et respective Buda: scalae eius sunt versus Styriam, Austriam, Moraviam et Silesiam: (Bohemiam enim nullibi Hungaria immediate contingit) Iaurinum, Comaromium, Posonium et in parte Sopronium: versus Galliciam; Cassovia Eperiessinum, Leutsovia: versus Transilvaniam adsitamque illi Valachiam et Moldaviam; Debreczinum, Szegedinum et Temesvárinum: versus Turcicas provincias; Neoplanta et Semlinum: versus Litorale, centrum hoc nullam in Hungaria scalam habet, verum pro hac, ipsi Petovium in Styria, imo inverso plane ordine, Vienna deservit. E defectu Hungaricae huiusmodi scalae evenit, ut maxima pars Hungaricarum mercium non ad Hungaricum, sed ad Germanicum Litorale evehatur, et ut ipsa illa, quae inter inferiores comitatus et Litorale Hungaricum per Carolostadium, exigua licet communicatio viget respectu Pestini sit excentrica, neque immediatum, cum generali commercii Hungarici cursu nexum habeat. Per scalas has, adsitae illi partes partim superflua sibi producta ad centrum promovere, partim necessariis sibi seu domesticis seu extraneis mercibus, inde se providere sicque pars longe maxima commercii in centrum hoc confluere, inde vero potissimum in adiacentes aut Germanicas aut exteras provincias, parte tamen aliqua, etiam ad remotas, quae Mediterraneum aut Oceanum accolunt, gentes, effluere consueverunt.

§ L.

Neque tamen progressivus hic commercii cursus, ita fixus et regularis est, ut non aliam saepe accipiat directionem. Quandoque aliquis commercii articulus, non Pestini, sed alibi centrum sibi defixit, prout id de frumento mox videbimus; saepe etiam primarii, praesertim Pestienses mercatores Hungarica illa producta, quorum facilis est in Germanicis provinciis distractio, per mandatarios suos, quorum plerique Iudaei sunt aut Rasciani, in ipso productionis loco, a prima manu coëmere, haec in depositoria sua colligere sicque uni aut pluribus correspondentibus Germanicis seu in massa seu per partes divendere solent. Ipsi iam etiam Germanici negotiatores producta Hungarica hac ratione colligere et ex iis in respectivis Germanicis provinciis depositoria formare consueverunt. Imo opifices ipsi Germani, licet haud magnam qua egent productorum Hungaricorum quantitatem, non ex intermediis illis scalis neque e centro, sed e prima manu sibi incipiunt procurare. Haec de domesticis. Quod exteras merces attinet, industria et facultates quaestorum Hungarorum necdum eo pervenerunt, ut hi tantam seu Germanicarum seu exoticarum mercium quantitatem sibi comparare possint, qua omnes Regni incolas valeant providere: quare has quandoque ipsi Germani negotiatores, per omnes celebriores Regni nundinas circumferunt. Sunt tamen aliqui Pestini, Posonii, Sopronii et Cassoviae mercatores primarii, qui Germanica fabricata e fabricis ipsis adeoque prima manu; Italicas vero Levantinas merces et reliqua exotica materialia, immediate Tergesto sibi procurant. Secundarii e contra mercatores, his mercibus se provident aut ab iis, qui Viennae earum depositoria tenent aut vero ab illis Germanicis quaestoribus, qui eas praesertim ad centrales duas Pestienses nundinas deportant. Cuius quidem rei ea est ratio, quod hae merces a prima manu nonnisi erga paratam solutionem; e converso in depositoriis Viennensibus et nundinis erga medii anni respirium haberi possint.

Et haec de mechanico commercii cursu universim. Ut tamen hic penitius intelligatur, iuvat singuli momentosioris articuli commercialem cursum paucis adumbrare. Verum ut id ipsum, quinam sint momentosiores seu activi seu passivi articuli, cognoscatur, generales quaspiam de statu commercii Hungarici notitias praemittere oportet.

§ LI.

Hungaria, sicut maxima parte Haereditariis Germanicis provinciis cingitur, ita maximam commercii partem reciproca has inter et Hungariam communicatio constituit. Ex his fide omnium, inde ab anno 1767. tricesimalium tabellarum cum Austria Inferiori et Interiori Moravia et Gallicia, in activo, cum Turcicis provinciis et litorali, in passivo semper versatur cum Silesia Bohemica saepe variat; si tamen diameter decennalis assumatur, et cum hac provincia Hungaria stat in passivo. Activum solo anno 1774. passivo minus fuit 236.724 florenorum, alias quotannis maius est activum, non tamen in eadem summa. Primis annis quandoque infra octingenta millia descendit, postea iam infra, iam supra duos milliones versabatur. Si decennalis posteriorum annorum calculus ducatur, activum intra duos et tres milliones subsistet, in tabellam enim anni 1779, quo activum ultra sex milliones elevatur, vitium irrepsisse satis apparet vel ex eo, quod subsequo statim 1780. anno, activum nonnisi 1,779.585 florenorum effecerit; et ex eo, quod hac ratione activum praecedentis 1778. per activum 1779. in duplo superaretur, cum tamen constet, quod mutationes commercii, nonnisi lente fieri soleant, nisi repentina et efficax causa interveniat, quae pro eo anno assignari non potest. Caeterum infusa per activum commercii statum summa per plures alios, quibus pecunia Hungarica Viennam efferri consuevit, canales, facile absorbetur. Articuli momentosiores, qui passivum Hungariae statum efficiunt, sunt artefacta; qui vero activum producunt, sunt producta naturae. Quoad sola cuprea artefacta, quae Schemnicii et Neosolii confici et in Silesiam et Galliciam divendi solent, Hungaria in exiguo 20 aliquot millium activo versatur.

Ferrea quidem fabricata anno 1779, activum in 735.315 florenis effecisse, in tricesimali eiusdem articuli tabella legitur; verum cum rubrica haec omnibus, et anterioribus et posterioribus annis, semper passiva fuerit, in tabellam hanc errorem calculi irrepsisse, satis apparet.

In particulari: artefacta reducuntur: 1-o ad linea, 2-o lanea, 3-o gosypiacea, 4-o coriacea, 5-o lignea, 6-o ferrea, 7-o minutiores Norimbergicas, uti et galanterias merces dictas, 8-o ad res pelliceas, 9-o ad merces Italicas et Levantinas aliaque exotica materialia. Producta recidunt: l-o ad frumentum, 2-o ad vinum, 3-o ad animalia, 4-o ad eorum cutes, 5-o ad lanam, 6-o ad foenum et stramen, 7-o ad tabaccam, 8-o linum et canabes, 9-o mel, l0-o ceram, 11-o cineres clavellatos, 12-o gallas quercinas, 13-o legumina. Superest, ut quae singuli huius articuli manipulatio sit, videamus.

§ LII. ¹

Lineae, laneae et gosypiaceae fabricae iam quidem in omnibus Germanicis provinciis exstant, et ideo Hungaria artefactis his a singula eorum in maiori vel minori quantitate providetur. Lineae tamenfabricae potissimum in Silesia, laneae in Moravia, gosypiaceae vero partim in Austria, partim in Styria sibi sedem fixisse videntur. Tela gravissimam pro Hungaria passivam rubricam efficit; qualiscunque enim diameter formetur, semper eius inductio superat eductionem in uno et ultra millione. Inducitur haec potissimum e Silesia Bohemica, et ideo cum hac Hungaria in passivo versatur. Inducitur etiam e fabrica Linciensi; e Gallicia non tantum Polonica, sed et Russica tela invehitur. Circumferunt has telas per celebriores Regni nundinas Germani quaestores; ipsi tamen etiam primarii Hungariae mercatores notabili eius quantitate se providere et hanc ad nundinas Pestienses deducere solent. Hic illa a secundariis scalarum, quas supra designavimus, mercatoribus coëmi sicque per eos, in adiacentem sibi districtum dispergi solet. Plurimam eius partem vel Debreczinenses quaestores comparant, vel Posonienses et Pestienses mercatores eorsum transmittunt. Cum enim ad Debreczinenses nundinas nulli ferme compareant exteri negotiatores, totus superior districtus Trans-Tibiscanus et aliqua pars Transylvaniae a domesticis quaestoribus per nundinas Debreczinenses providetur.

§ LIII.

Panno Hungaria potissimum ex fabricis Moravicis Troppaviensibus, Brünensibus et Reichenbergensibus providetur; subtiliores tamen pannos e Lymburgicis Belgii fabricis mercatores constituere solent: factores enim Limburgicaram fabricarum oberrare per Regnum, specimina pannorum (mustras vocant) Hungaris mercatoribus offerre sicque sibi commissiones procurare solent. Rubrica haec secundum, relate ad statum passivum, locum tenet. Ducto enim ultimi, quod usque 1784. formatur, decennii diametro, hoc titulo quotannis efferuntur 739.756 floreni.

§ LIV.

Reliqua linea et lanea fabricata, si in unam rubricam contrahantur, ducto ultimi decenni diametro 744.812 florenorum quotannis e Regno exportant invehunturque ex omnibus Germanicis provinciis, sed potissimum e depositoriis Viennensibus.

§ LV.

Gosypium in Germanicas provincias e Turcia per Hungariam axe defertur et tamen ducto per ultimum decennium diametro, de gosypiaceis fabricatis, quotannis plus Regno infertur quam inde effertur pro 421.630 florenis. Imo quod ad reliqua commercii paradoxa pertinet de ipso crudo gosypio, iuxta eundem diametrum quotannis plus infertur quam effertur pro 39.352 florenis. Cum tamen gosypii usus esse possit quin ex eo materia elaboretur, non recte hinc concluditur, quod domesticae fabricae vel ad huius summae valorem gosypiacea fabricata conficiant.

§ LVI.

De serico crudo quanquam aliqua eius quantitas iam in Regno producatur, per eundem diametrum quotannis pro 74.177 plus infertur quam effertur. Neque tamen ab hoc ad domesticarum sericearum fabricarum statum concludere licet, partim quod sartores et acupictores crudum etiam sericum consummant, partim quod aliqua producti in Hungaria serici pars in Regno remaneat.

De sericeis vero fabricatis iuxta eundem diametrum ultra eductionem in Regno consummitur annue pro 555.739 florenis. Caeterum omnium horum fabricatorum et inductio et per Regnum distractio eadem ferme, quae § 52 expressa est, modalitate procedit.

§ LVII.

Fabricata coriacea iam non tantum e Germanicis provinciis, sed etiam e Turcia, et quidem potissimum per passum Zemliniensem inducuntur. Pelles potissimum Turcicae in ea specie, quae cordován et szattyán appellantur consistunt. Has enim praeparandi modum Turcae proprium sibi habuerunt. Quoad cordován, ut vidimus, iam eos Scepusienses opifices imitari coeperunt; szattyán possident adhuc exclusive. Magnam etiam lororum quantitatem Turcae Hungariae subministrant; et haec etiam potissima est rubrica, quae passivum cum Turcia commercium inducit. Universim horum fabricatorum titulo iuxta eundem diametrum Regno decedunt annue 228.292 florenorum.

§ LVIII.

Lignea fabricata, quae secundum eundem diametrum annue 274.464 florenos e Regno evehunt, unice e Germanicis provinciis suppeditantur. Horum magna quidem pars in affabre elaboratis armariis, mensulis, sedibus aliaque nobiliore suppellectili consistit et Vienna secundo Danubio in adsitas huic urbes, et praesertim Pestinum promovetur; ex his vero in adiacentes districtus per axem dispergitur. Notabilem tamen artefactorum horum partem, communia, et in montanis praesertim partibus facile parabilia instrumenta, veluti unirotae, ribra, lapatae etc. efficiunt.

§ LIX.

De crudo ferro iuxta eundem diametrum pro 130.199, de ferreis vero fabricatis pro 68.836 florenis annue plus inducitur quam educitur. Utramque hanc mercem Styria ex urbe Graecensi potissimum suppeditat; exstant enim in hac urbe magna huius articuli depositoria, e quibus vicinorum Hungariae et Croatiae civitatum mercatores non tantum in nundinis, sed alias etiam tantam sibi comparant quantitatem, qua adiacentem districtum providere possint.

§ LX.

Minutioribus Norimbergensibus dictis, uti et iis, quae galanterie nuncupantur universisque isque adeo, quae extra Germanicas provincias elaborantur, fabricatis, donec etiam libera adhuc fuit eorum inductio, nullus ferme quaestor Hungaricus a prima manu se providebat. Primarii e depositoriis Viennensibus, secundarii mercatores potissimum in nundinis Pestiensibus, a Germanis negotiatoribus erga respirium illas accipiebant atque id quoad illos articulos, quos adhuc invehere licet, in praesens etiam obtinet: caeterum solae minutiores eiusmodi Norimbergenses et galanterie merces iuxta eundem diametrum annue evehunt 96.846 florenorum.

§ LXI.

Pelliceae merces per duos passus in Regnum intrant: Moscoviticae per Galliciam et p assum Brodi, Americanae per Lipsiam, magna tamen eorum pars per Hungaros quaestores e depositoriis Viennensibus procuratur inducitque haec rubrica passivum iuxta eundem diametrum in annuis 144.574 florenis.

§ LXII.

Italicarum et Levantinarum mercium is quidem naturalis esse deberet cursus, ut earum depositoria Flumine formentur, inde per intermedias scalas, Carolostadiensem, Zagrabiensem, Varasdinensem, Kanisensem Pestinum promoveantur, ex hoc vero centro omnes Regni partes per respectivas scalas iisdem provideantur, res ipsa tamen taliter se habet: aliqui quidem mercatores Pestienses merces has immediate e Litorali, sed non Flumine, per Varasdinum, ast Tergesto per Petovium, quod a Varasdino duabus tantum postis distat, constituunt; alii e secunda manu, nempe Viennensibus mercatoribus (qui et ipsi Tergesto eas acquirunt) sibi procurant. Caeterum quamquam Hungaria respectu utriusque Litoralis, antequam directio commercii Hungarici a directione Germanica separata fuit, semper in notabili passivo steterit, a quo tamen stat Gubernium Fluminense, res eo provecta est, ut ultimo decennio in diametro activum habuerit 10.079 florenorum. Haec de passivis. Quod activas rubricas adtinet.

§ LXIII.

Praecipuum ex his efficit frumentum. Si huius omnes species iuxta ultimi decennii diametrum contrahantur, efferunt annuum activum 1,989.154 florenorum; si in Italia fames est, frumentum ex omnibus Danubio adsitis, imo remotioribus etiam comitatibus, partim per Szegedienses, Aradienses et Temesvarienses, partim etiam per maritimos quaestores conquiritur, secundo Danubio demittitur usque Semlinum, inde adverso Savo et Colapi Carolostadium promovetur, hinc per Carolinam, Segniam, Buccarim et Flumen, imo Tergestum etiam per axem defertur. Verum cum vecturae viarum harum non sufficiunt moli necessariae, hunc in finem transportus, per Danubium et Mare Nigrum, iam Golner et Compagnia Brigenthiana cum tritico periculum fecerunt; forte revecta pace, via haec magis frequentabitur. Nam in casum famis nulla frumenti species pretium transportus usque Flumen sustinere potest; et ideo hoc ipsum in Litorale e Turcia et Statu Pontificio, pro trecentis circiter millibus de Turcico tritico quotannis infertur. Mercator tamen Susanni sustinet triticum, si purum sit, neque malum odorem habeat, omni tempore per Litorale distrahi posse.

Aliud, quo frumentum Hungaricum distrahi possit emporium Austria praebet. Huc eius eductio omni anno patet quantitatem, tantum maior vel minor provinciae necessitas determinat. Duplicem eductio haec passum habet: primus est Sopronio, ubi ad hebdomadales nundinas magna frugum quantitas convehitur; exstant ibi iam etiam eius depositoria, quae pro casu maioris venditorum frequentiae subserviunt. Huc aut quaestores Austriaci soli comparent, aut eorum correspondentes, necessariam pro iis quantitatem procurant quandoque locales etiam quaestores maiorem eius quantitatem fine ulterioris speculationis coëmunt. Ita Neostadium, viciniora Austriae loca, ipsaque in parte Vienna hac via per axem providetur.

Alter passus est Posonium, per hunc partim Pestienses, partim etiam locales mercatores e Posoniensi et Mosoniensi comitatu frumentum seu immediate Viennam seu ad hebdomadales tantum nundinas Fischamentenses devehunt. Quodsi urba maiori, ut plerumque fieri solet, egeat provisione iam iidem mercatores in Iaurinensi etiam Comaromiensi et Strigoniensi comitatu frumentum per hebdomadales nundinas colligere et adverso Danubio promovere solent. Si maior adhuc sit necessitas, conquiritur frumentum in Vacziensibus et Pestiensibus nundinis totoque usque adeo comitatu Pestiensi et Cumania usque Bajam, quod oppidum est emporium frugum comitatus Bátsiensis. Si necessitas magis adhuc urgeat, successiva haec progressio usque Neoplantam quandoque usque Semlinum porrigitur. Instrumenta totius huius navigationis sunt nautae Comaromienses et Iaurinenses; navigatio tamen ultra Posonium non procedit, ibi fruges deponuntur et a concurrentibus vicinis quaestoribus eo fine coëmuntur, ut iterum in proximorum Viennae locorum hebdomadalibus nundinis divendantur sicque deinde progressivo motu usque hebdomadales in Fischament nundinas promoventur.

Tertium distractionis frumenti emporium est Moravia. In hanc a Trans-Danubianis partibus incipiendo, Trenchinio per Vag-Ujhely, Szered et Galgócz ope hebdomadalium nundinarum perinde promovetur; quandoque e Mosoniensi etiam emporio notabilior quantitas in illam inducitur.

Quartum sed domesticum tantum distrahendo frumento pro Cis - et Trans-Danubianis partibus praestant montanae civitates Neosolium, Schemnicium, Cremnicium. Per Strigonienses, Vaczienses, Balassa Gyarmathienses et Losonczienses: Szolnokiensis districtus, per Agrienses, Miskolczienses et Rosnavienses hebdomadales nundinas progressivo motu provideri solent. In Nagy-Bánya ipsa directio montanistica fruges coëmit, in magazina reponit indeque operarios providet.

§ LXIV.

Alteram pro Hungaria activam rubricam efficiunt animalia cornuta. Solo hoc titulo, deducta praevie notabili inductione, iuxta memoratum diametrum Hungaria annuum beneficium percipit in 2,081.413 florenis commercii autem huius practica manipulatio haec esse solet: possessores iugales suos boves postquam senescunt vendere solent, et hos et alios ex armentis, gulya vocant, delectos, Armeni et Graeci coëmere et vastis illis praediis, quae supra descripsimus et quae hi plerumque in arenda tenent, pro saginatione ad pascua emittere solent. Idem factitant domini terrestres maiorum et armentorum et praediorum possessores. Olim erant complures lanionum Viennensium societates, quae mandatarios suos ad Pestienses, Váczienses nundinas exmittere ibique necessarios pro alimentatione urbis Viennensis boves comparare solebant. Postea ad ipsum fontem, idest loca, ubi animalia haec pascebantur, factores suos exmittere inceperunt. Nunc Institutum Mezö-Hegyèsiense totam hanc manipulationem immutavit. Nimirum directores Instituti huius praedia cameralia, quae antea exarendabantur, soli usuant, animalia a Graecis et Armenis quaestoribus praeemunt sicque in praediis illis saginata, Viennam pro urbis eius provisione depellunt. Quod reliquum est, ad nundinas Pestienses et Váczienses depellitur; verum laniones maiorum Hungariae urbium, ut ea leviori habere possint, usque Tibiscanos traiectus in Czibakháza, Szegedini et Rácz-Bécs obviam proficisci solent. Partim hac ratione, partim etiam in nundinis Pestiensibus, laniones districtus Cis-Danubiani, praesertim vero Sopronienses et Iaurinenses boves coëmunt, hos eorum aliqui ad nundinas Szenczenses depellunt eosdemque ibidem Austriacis, Bohemicis et Moravicis quaestoribus divendunt; alii eos ad Sopronienses nundinas promovent, ubi deinde a Styriacis lanionibus coëmuntur.

§ LXV.

Pecudes, idest oves, verveces et caprae, secundum praecitatum diametrum annuum 316.818 florenorum beneficium Regno inferunt. Has pauci domestici quaestores extra Regnum promovent; verum veniunt exteri, praesertim e Superiori Austria, quaestores, imo eorum aliqui toto anno in Regno suos homines tenent, qui pecudes partim in hebdomadalibus nundinis, partim etiam immediate e pascuis coëmunt sicque in Austriam, Moraviam et Silesiam educunt.

§ LXVI.

Maiales communes (nam quoad saginatos in passivo 17.354 florenorum stat Hungaria) iuxta eundem diametrum annuam activam rubricam efficiunt in 208.430 florenis; adeoque si tres hae animalium species (quoad equos enim rursus in passivo 28.508 florenorum Hungaria versatur) in unum contrahantur, sola haec rubrica exportat activum 2,606.601 florenorum. Caeterum maiales e Croatia et Sclavonia per passum Soproniensem in Styriam et Austriam, e sylvosis vero septemtrionalibus comitatibus, partim per comitatum Nitriensem in Moraviam et Aussig, partim per Posonium Viennam depelluntur. Eorum tamen pars longe maxima, non in Regno procreatur, sed e Turcia educitur constituitque haec rubrica praecipuum passivi nostri cum Turcia commercii articulum. Verum horum intuitu industria iam eo processit, ut horum greges, non tantum in sylvosis partibus glande, sed in iis etiam, qui his prorsus destituuntur, frumento, ac praesertim Turcico tritico saginari sicque ad extra vendi soleant. Quare industriam hanc non tantum exteri, sed iam etiam domestici quaestores exercent.

§ LXVII.

Tertiam activam rubricam constituit lana. Haec enim in diametro annue infert 1,838.999 florenorum. Cum in Moravia pannificinae floreant maxime, huius pars maior in hanc, reliqua in Austriam, Styriam et Silesiam effertur. Hanc exteri potissimum quaestores e prima manu coëmere solent. Pauci adhuc domestici quaestores eam industriam exercent, ut eam praeemant sicque exteris quaestoribus subministrent.

§ LXVIII.

Crudae cutes et pelles, subtracta inductione, 240.767 florenorum annuum beneficium inferunt. Haec per omnes passus et in omnes provincias Germanicas promiscue, adeoque in ipsam etiam Carnioliam e Croatia efferuntur et postea praeparatae in Regnum invehuntur; id, quod passivum illud, quod supra expressimus, constituit.

§ LXIX.

Quarta notabilis activa rubrica est vinum, licet enim de Austriaco vino quotannis ultra quam pro 500.000 florenis Hungariae inferatur; si tamen omnes, quae e Regno educuntur, vini Hungarici species contrahantur, iuxta praeassumptum diametrum prodit annuum activum in 750.781 florenis. Huius eductio quatuor passus habet: Soproniensem, per quem potissimum Silesitae notabilem eius quantitatem educunt; Posoniensem, per quem partim axe, partim etiam adverso Danubio notabilis pars, non tantum in Austriam, sed ultro etiam in imperio promovetur; Scepusiensem, per quem Podolinenses et Lublyovienses mercatores vina submontana partim in Galliciam, partim etiam Varsoviam, et quidem per Popradum et Vistulam seu ratibus, seu etiam navibus deducunt; et Transilvanicum, per quem pars eius aliqua in Moldaviam effertur.

§ LXX.

In foeno et stramine, iuxta eundem diametrum habet Hungaria annuum in 97.317 florenis activum. Totam materialis huius quantitatem vicina Austriae loca in eam, ac praesertim Viennam per axem promovent.

§ LXXI.

Lentes et pisa passivum quidem efferunt in 16.843 florenis; verum reliquae leguminum species annuum 113.045 florenorum activum in diametro efferunt. Hoc quoque productum maxima in parte Viennam infertur, pars tamen eius etiam in Styriam educitur.

§ LXXII.

Mel 103.843 florenorum activum constituit. Pars illius aliqua educitur quidem in Moraviam, longe tamen maior Viennae infertur. Nimirum conquirunt illud per Croaticos comitatus mercatores Varasdinenses idque ad nundinas Sanctae Catharinae Sopronium devehunt. Comportatur illud ad hunc terminum ex aliis vicinis etiam comitatibus ibidemque seu a Viennensibus immediate, seu etiam a domesticis quaestoribus eo fine coëmitur, ut deinde illud Viennam promoveant. In aliis Regni partibus solet cera a melle separari, et mel vel ad concernentes usus converti vel ex eo mulsum excoqui solet. Mulsum hoc potissimum pro domestico usu deservit, in partibus tamen Scepusiensibus notabilis eius pars in Galliciam distrahitur.

§ LXXIII.

Separata hac ratione cera, tota ferme in Austriam et ad Litorale effertur efficitque activam pro Regno Hungariae rubricam in 92.824 florenis. Maximam huius partem subministrat Banatus et Rosnavia, longe tamen maior est quantitas cerae Polonicae, quae per Cracoviam et Troppaviam Austriae, ac praesertim Viennae infertur.

§ LXXIV.

Cineres clavellati ultimo decennio activum diametrum dederunt in 91.316 florenis; daturi indubie maiorem, si eorum eductio versus Litorale continua libertate gauderet. Nunc id solet usu venire, ut quamprimum pretium eorum magis atque fabricantium Germanicorum interest, ascendit, evectio continuo soleat prohiberi. Donec haec admissa est, praeter Litorale in omnes Germanicas provincias, sed potissimum in Styriam, educi solet.

§ LXXV.

Eadem fere gallarum-quercinarum, quibus cerdones et pellium leporinarum, quibus pileatores utuntur, ratio, et ideo gallae quercinae nonnisi 51.221, pelles vero laporinae nonnisi [...] florenorum activum in diametro efficiunt.

§ LXXVI.

Longe maiorem his omnibus activam rubricam tabacca constituit; huius enim diameter effert annue 697.109 florenorum. Producto huic sunt quatuor eductionis passus. Nimirum Viennense abaldo, id est monopolium; duas habet subalternas fabricationis tabaccariae directiones, unam Graecii, alternam Lembergae. In centro Hungariae nempe Pestini depositorium sibi constituit. In hoc colligit quidem in omnibus Regni partibus tabaccam, quo viliori potest pretio indeque et Graecensem et Viennensem et Lembergensem fabricam providet. Hi sunt itaque praecipui, per quos pars longe maxima producti huius educitur passus; nonnisi id, quod ab hoc monopolio reliquum manet, ad Litorale evehitur et huius minima tantum pars beneficio aquae per Carolostadium, Flumen promovetur. Licet Aradiensis, Szegediensis, Szirmiensis, quin ipsa etiam Quinque-Ecclesiensis, minori impendio hac via evehi posset. Insulana tamen tota et pars Poseganae hac via per axem educi solet. Reliqua, quae per mare effertur, Hungarica tabacca per Pettovium. Tergestum cursum accipit. Olim tabacca omnis in foliis tantum educebatur; nunc exstat iam Flumine fabrica, in qua folia in pulverem elaborantur sicque praeparata iam tabacca per mare educitur. Budae et Sabariae iam ad formam Hispanicae elaboratur, verum cum hanc utrobique nonnisi singulare individuum efficiat, exigua est adhuc, quam uterque produxit quantitas.

§ LXXVII.

Cuprum in tricesimali Hungariae tabella tamquam insignis activa Hungariae rubrica apparet exportatque in diametro annuum 951.398 florenorum activum. Et vero reipsa in tanto valore cuprum produxit; verum praeter exigua, quae Neosolii et Schémniczii inde conficiuntur fabricata, quaeve in peculiari rubrica in activo statu iam alioquin assumpta sunt, totum hoc cuprum in crudo ad Germanica depositoria devehitur ibidemque primum distrahitur. Quare cum summa illa, quae pro hoc producto obvenit, non in Hungaria, sed in Germanicis provinciis percipiatur; summa etiam haec ex activo Hungarico deduci debet. Proinde licet totale ultimi decennii activum ad 3,484.842 florenos adsurgat: cum tamen comprehensum in hac summa cupri pretium in florenis 951.398 defalcari debeat; genuinum activum in 232.447 florenis consistit.

Quodsi summae huic addatur pecunia illa, quam Augusta Aula pro sustinenda re montanistica quotannis impendere debet et quae a versatis hac in re viris, ad tres milliones devalvatur; si insuper summa illa, quam exteri mercatores, per quos maxima commercii Hungarici pars procuratur, in transportum inductarum, eductarum et transeuntium mercium expendere debent, uti et pecuniae, quas intervenientes et transeuntes exteri in Hungaria consumunt, tantum ad 467.566 florenos assumantur, facile apparebit: quod deducta, quam Hungaria pro suis necessitatibus via commercii exportat, pecuniae eidem adhuc annue influant sex milliones. Verum sicut in Hungariam praeter commercium aliis etiam viis pecuniae influunt, ita eaedem vicissim aliis etiam, et quidem longe pluribus modis educuntur. Iam primum soli camerales proventus ultra omnes erogationes circiter quatuor milliones efficiunt qui omnes e Regno exportantur; taxatoratus Cancellariae Hungaricae Viennae defixae pro mandatis chracteribus, dignitatibus facile 100.000 exportat, proventus quos ditissimi Regni magnates, qui se Viennae defixerunt, aut qui secus ex officio ibi morantur, Viennae consumunt ad 800.000 tuto assumi possunt. Sumptus, quos aut sollicitantes negotia sua aut animi etiam causa ad tempus Viennae commorantes Hungari sustinent, praesertim si vestes, quas ibi sibi curant aliaque mobilia et galanterie merces, quas per eam occasionem sibi comparare consueverunt et quae tabellas tricesimales non intrant, in reflexionem sumantur, 200.000 haud difficulter aequabuntur. Complures ex his per alias Germanicas, imo exteras etiam Europaeas provincias peregrinantur, quorum expensae ad 100.000 facile possunt calculari. Lotteria aliique fortunae lusus ad minus 100.000 quotannis evehunt. Summae, quas Hungari Germanis creditoribus debent ad quatuor milliones assumi possunt; adeoque harum interusuria evehunt 209.000 florenorum beneficium. Quod banco Viennense e sale maritimo percipit 100.000 facile aequabit. Resultans ultra tres illos, quos culturam fodinarum requirere diximus, milliones, beneficium, ad minus 300.000 exportat. Omnes hae summae insimul 1,800.000 efficiunt, qui si quatuor illis cameralibus millionibus addantur, Hungariae nonnisi 200.000 in beneficium cedere atque ita affluxum et refluxum pecuniae se quasi mutuo aequilibrare facile apparebit. Et vero si cuicunque provinciae vel duo milliones quotannis constanter vel accederent vel decederent, intra 50 annos aut redundare pecuniis aut ad extremam aeris inopiam reddi deberet. Nunc is est insensibilis circulationis pecuniae cursus, ut massa quidem eius in aliqua provincia vel augeri vel minui possit; ipse tamen affluxus et refluxus semper certam teneat proportionem. Si in Hungaria via commercii minus aeris afflueret, minus certe Hungari Viennae expenderent, minus peregrinarentur, minus per omnes, quos paulo ante declaravimus canales, pecuniae e Regno educerentur. Sicut e converso, quo plus aeris imposterum etiam commercium Hungariae infundet, eo etiam plus per eosdem canales educetur.

Neque obstat, quod in Hungaria et rerum et bonorum pretia continuo augeantur, interusuria vero a sex ad quinque per centum sponte sua reciderint. Effectum enim hunc non maior affluentis quam refluentis pecuniae quantitas, sed maior eius, quae certa proportione et affluit et refluit massae, tum celerior eius circulatio, produxit. Exstat luculentum axiomatis huius in ipsa in concreto sumpta Austriaca monarchia exemplum. Hanc usque recentiores annos in commercio semper passive stetisse constat et forte in eodem statu adhuc dum versatur: et tamen in Germanicis provinciis et pretia rerum et commoda vitae et luxus, a maiori adhuc proportione continuo creverunt. Nimirum, quia id, quod via commercii effluxit per alios canales ab ipsis exteris provinciis eidem cum faenore compensabatur.

§ LXXVIII.

Collocata praevia ratione sub obtutum et physica et politica Hungariae relate ad commercium situatione positoque ob oculos non tantum actuali oeconomiae publicae et commercii statu, sed ipsa etiam circulationis pecuniae in Hungaria theoria, superest, ut Deputatio haec ea, quae ad perducendum maiorem florem utrumque hoc obiectum, lege publica constituenda esse arbitratur, demisse proponat.

§ LXXIX.

In Regno minus populoso, is est naturalis populationis progressus, ut nisi bello, fame, peste aut alio contagioso morbo intercipiatur, vel vero numerus incolarum per frequentes emigrationes decrescat 30 annorum spatio suapte soleat duplicari. In Regno iam populoso aliquibus annis in aequilibrio subsistere quandoque etiam diminui, semper tamen, nisi extrinsecum aliquod seu naturae seu legislationis impedimentum obstet, intra 50 annos in una tertia augeri solet, donec eum attingat gradum, ut aut colonias emittere aut rupta inter producentes et consumentes proportione, internis vicissitudinibus agitari debeat.

§ LXXX.

Hungaria praesentis adhuc seculi initio in primo illo gradu versabatur; vix enim credere par est, quod eorum vel 400 animae uni quadrato milliari obvenerint, et ideo temporis illius legislatio e republica haud esse existimavit, populationem naturali tantum suo progressui relinquere, verum ut celerius eius incrementum, extrinseco etiam subsidio procuret, anno 1723. articulo 103 immigraturis in Regnum exteris eum favorem concessit, ut per sexennium a contributione publica immunes habeantur. De intraneis, qui aucto nimium domi suae numero alias seu possessiones seu comitatus impopulaturi essent, providere superfluum adhuc videbatur; in desolato enim, in quo tunc adhuc Hungaria versabatur statu, casus eiusmodi vix potuit evenire. Nunc cum populatio Regni iam utcunque aucta sit, secundum tamen gradum necdum attigerit. Porro in aliquibus partibus populus iam redundat, ubi in aliis exiguus adhuc est, relate ad terrenum, quod occupat, numerus, decidendum videtur: an subsistens iam pro incremento impopulationis legis favor porro etiam stabiliri, aut fors etiam magis extendi debeat; si ita, an impopulationem ultro etiam per extraneos, vel vero per domesticum potius populum promoveri expediat?

§ LXXXI.

Antequam Deputatio haec suum de quaestione proposita sensum depromat, advertendum sibi esse existimavit:

• Quod licet extranei opifices et manufacturistae, si se in Regno defixerint, populationem perinde augeat: hi tamen distinctam ab immigrantibas agricolis subeant considerationem. Illis enim 15, his nonnisi 6 annorum immunitatem lex concessit; illos ab omnibus publicis oneribus, hos nonnisi a contributione exemit, et idem de illis separatim suo loco agetur.

• Quod aliam subeat considerationem illa populatio, dum integra colonia seu possessio in suo deserto illocatur, ab ea, in possessione iam exstante una aliave deserta sessio impopulatur, et ideo de his etiam obiectis separatim agi debeat.

• Quod septemtrionalis Hungariae pars in systemate commercialis illius, quam § 15 stabilivimus, Regni divisionis, considerata adeo populo abundet, ut necessarium pro sustentatione vitae frumentum a meridionalibus comitatibus petere debeat. Cis-Danubiana interim in sensu eiusdem paragraphi considerata pauca quidem iam praedia contineat, vastissimas tamen adhuc habeat paludes Fertöienses, Balatonienses, Szalaenses et Kanisaienses, quae si exsiccentur, copiosis adhuc pagis locum praebere possent. Trans-Danubiana autem et Tibiscana aeque in sensu praecitati paragraphi sumpta, non modo copiosa adhuc praedia, sed plures insuper quam prior contineat paludes, ita ut his exsiccatis, ingentia adhuc illic deserta spatia superessent.

• Quod quicunque favores per legem impopulationi tribuantur, propterea libertas proprietariorum in eo minime constringatur, an iis uti velint, nec ne, cum talis lex conditionatum illum sensum: si proprietarii deserta sua tenuta impopulare voluerint, suapte involvat.

His praemissis relate ad primam e propositis quaestionibus; si de novarum tantum possessionum illocatione agitur, apparet quidem septemtrionalem Regni partem eius intuitu extra casum versari. Cum tamen et in Cis-Danubiana et Tibiscana e magna sui parte populatio adhuc desideretur, subsistens pro eius incremento legis favor porro etiam retinendus Deputationi huic videtur. Imo

§ LXXXII.

Relate ad secundam quaestionem: cum sola sexennalis a contributione exemptio non sit sufficiens ad alliciendos exteros colonos incitamentum, immunitatem illam non tantum ad decennium, sed ad omnia etiam reliqua publica onera, velut labores viarum, praeiuncturas, praestationes portionum et tyronum statutionem diserte extendendam esse, Deputatio haec eo magis arbitratur, quod nisi nova eiusmodi possessio exsurrexisset, omnia haec onera residui incolae alioquin non tantum decennio illo, sed toto etiam reliquo tempore supportare debuissent.

§ LXXXIII.

Caeterum ipsi etiam hi favores paucas adhuc exteras colonias allicient, nisi insuper iisdem parata domus, prima instructio et a dominalibus etiam praestationibus immunitas per aliquot annos concedatur: haec tamen non iam ad provisionem legis, sed ad liberum proprietariorum arbitrium referuntur. Qui id rationibus suis conducere intellexerint sufficientemque ad id nervum habuerint, id alioquin praestabunt: quemadmodum complures domini terrestres hactenus etiam praestiterunt. Alios si legislatio etiam invitos cogere vellet, laederet sacrum ius proprietatis.

§ LXXXIV.

In ordine ad tertiam quaestionem nonnulae iurisdictiones huius intuitu eo mentem suam explicuerunt, ut imposterum novas colonias nonnisi ex iis Regni partibus deducere liceat; quae nimia iam alioquin populatione laborant. Ex horum alioquin colonias has e montosis et septemtrionalibus Regni comitatibus educendas esse arbitrantur. Alii vero ita existimant, ut cum plane in illis praesertim Tibiscanis partibus, ubi maxima deserta spatia reperiuntur, vastissimae etiam in horum gremio possessiones existant; redundans in his populus pro impopulatione adiacentis vacuae plagae adhibeatur. Si alterutra e sententiis his adoptanda foret, posterior vel eo nomine utilior videretur, quod deducta a montibus in planum colonia, nonnisi post secundam tertiamve generationem aëri et aquae illi insuescere; interea vero celeriter soleat deperire. Universim infitiari non licet, quod collecta e regnicolis colonia et stabilior sit et minus sumptuosa quam ea, quae ex extraneis conflatur. Verum non interest publici, ut legislatio vel in hoc genere proprietariorum arbitrio limites ponat. Unum tantum est, in quo lex proprietariorum libertati metam definire potest. Nimirum ne loca iam populosa in praedia convertere liceat. Cum enim populatio et ad utilitatem et ad securitatem publicam plurimum conferat, proprietarius, qui locum populosum sponte desolaverit, ad eius reimpopulationem per magistratum comitatus adstringendus esse videretur.

§ LXXXV.

Et haec quoad colonias in ordine ad singulares sessiones; harum duplex est species: una earum, quae e loco ab olim deserto novitus efformantur, et aliae earum, quae e populosis desertae effectae nunc denuo reimpopulantur. An et qualis particulari etiam eiusmodi impopulationi favor tribuendus sit, hactenus quidem nulla lege definitum fuit. Cum tamen particulares etiam eiusmodi sessiones impopulari publici a proportione perinde intersit hocque in genere, eadem utriusque sessionum speciei ratio esse videatur, ea est demissa Deputationis huius opinio, ut his quoque sed triennalis tantum et a contributione et ab aliis quibusvis publicis oneribus immunitas concedatur.

§ LXXXVI.

Casuum, quibus res humanae agitantur, varietas non admittit quidem, ut quivis incola fixum semper et determinatum habeat alimentationis statum. Debet tamen legislatio providere, ne integrae civium classes aut nullum aut precarium alimentationis statum consectentur. Cum enim precaria subsistentia saepe deficere soleat, debet tunc talis civium classis ad furta, praedas, usuras aliaque bono publico noxia media se convertere, ut vitam sustentare possit. Mala deinde haec eo difficilius a magistratibus reprimuntur, quod non a paucis sceleratis, sed ab integra incolarum classe patrentur; hanc vero non tantum animi depravatio, sed ipsa etiam imperiosa sustentandae vitae necessitas ad id impellat.

§ LXXXVII.

Tales incolarum Hungariae classes sunt Iudaei et Zingari; horum enim vix aliqui agriculturam exercent. E Iudaeis plurimi se usuris sustentant. Alii arendas et minutum quaestum assectantur, in quibus debilissimam plane populi partem decipiendi plurimam habent occasionem. Zingari nisi minoribus fabrilibus operis aut circumforanea musica vivant, cum aliarum rerum, tum equorum potissimum furtis subsistunt. Iudaei iam altera primae regum Hungariae periodi seculo ita invaluerant, ut sub Colomanno distinctae pro iis leges perferri debuerint. Sub Andrea IIdo et Bela IVto iam eo pertingerunt, ut non modo campsores Aulae Regiae fuerint, sed omnibus praeterea cameralibus officiis sint admoti. Nunc eorum numerus supra 80.000 assurgit. Tam numerosa et cuius populatio prae omnibus aliis citius increscere solet, incolarum classis omnem sane legislationis attentionem meretur, praesertim quod illa easdem, quas nunc exercet fraudes et usuras, iam ante quinque secula perinde exercuerit, prouti id e perlatis pro illa legibus querelisque eorum temporum satis apparet.

Piae memoriae Imperator et Rex Iosephus IIdus nihil intentati reliquit, ut populosam hanc incolarum classem ex inertia sua ad agriculturam, artes, opificia adeoque fixum alimentationis statum producat. Aperuit iis ad obtinendas colonicales sessiones et ad contubernia viam. Instauravit scholas, civilia iura toti genti attribuit; omnia tamen haec exiguum adusque effectum produxerunt. Cum systematisatio gentis huius cum contributione eorum intimum nexum habeat, non dubitatur, quod Deputatio contributionalis-commissariatica eam ultro sit propositura.

§ LXXXVIII.

De Zingaris efficaciorem tantisper viam ingressa fuerat piae memoriae Imperatrix et Regina Maria Theresia; per huius enim ordinationes gens haec iam aut eliminata aut ad fixum alimentationis statum reposita fuerat. Verum cum ordinationes illae necdum in legem abiverint, remisit tantisper magistratuum industria et magna populi huius pars ad priorem desidiae statum furandique consuetudinem est relapsa. Ut malo etiam huic obvietur, nihil reliqui videtur quam ordinationes illas in legem referre subalternosque magistratus ad exactam earum effectuationem adstringere.

§ LXXXIX.

Ad classem eorum incolarum, qui precarium tantum alimentationis statum habent, cruda etiam illa et pertinax gens Valachica merito referri potest. Licet enim hi, plerumque colonicales sessiones teneant, tamen seu naturali inclinatione seu animi depravatione ad desidiam quaeque huic iuncta sunt vitia: ebrietatem, furta et praedocinia adeo proclives sunt, ut propter malam sessionum suarum culturam inediae frequenter exponantur; numerosum hunc populum ad procurandam sibi maiori labore subsistentiam deducere eo magis interesset, quod loca plerumque habitet semota et montosa, ad quae difficilis est tempore famis commeatus convectio. Verum indoles gentis iam adeo est depravata, ut nulla ferme, nisi a futura generatione, si eadem in scholis nationalibus debite excolatur, emendatio sperari possit; hae autem propter incolarum paupertatem plane in Valachicis pagis difficillime induci possunt. Quare nationales scholas inter Valachos, sin secus, publicis etiam fundi litteralis sumptibus inducendas esse, Deputatio haec arbitratur.

§ XC.

Inter hospites sessionatos et inquilinos tanta est in Hungaria improportio, ut 1787. horum 793.270, illorum vero nonnisi 505.708 numerati fuerint. Numerus hic inquilinorum de tempore in tempus semper magis increscere debet. Omnes enim ii, qui nonnisi tantam sessionis partem tenent, quae ab unica familia commode excoli potest, hanc primogenito relinquere, reliquos vero filios dimittere solent. Cum hi omnes nec militiae nec opificiis applicari possunt, debent utique inquilinariam assumere conditionem. Si inquilinorum numerus plus iusto multiplicetur, ipsa haec civium classis ad precarium alimentationis statum recidere et minima sterilitas eos subsistentia privare debet. Posset nimium inquilinorum incrementum impediri per id, si plures in desertis adhuc locis pagi erigantur et ad hos nonnisi inquilinariae eiusmodi familiae deducantur; vel vero si in pagis, ubi adhuc latifundia supersunt, distinctae pro inquilinis domus erigantur, iis certa portio terrae in dotem assignetur sicque sessionati efficiantur. Verum hoc ad proprietariorum arbitrium et privatam industriam pertinet. Quod nunc hanc in rem legislatio praestare potest, illud est, quod constituat quo tyrones ad militiam ex inquilinorum classe praeferenter statuantur. In civitatibus vero hi potissimum ad opificia aliasve artes assumantur.

§ XCI.

Caeterum legislatio de procuranda non tantum integris civium classibus, sed singulis etiam individuis alimentatione curam suscipere, exstirpare mendicitatem, otiosos ad laborem cogere; constitutis autem ad tempus extra servitium domesticis talem, quo vitam sustentare possent, laborem suppeditare debet.

Omnia haec rite ordinatam laboratoriam domum et institutum pauperum, quod per pie defunctum Imperatorem et Regem iam introductum in praesens tantisper labascere coepit, obtineri possunt. Sed horum organisatio publico-politicae Deputationi commissa est.

§ XCII.

Naturae producta nonnisi incolarum industria augeri et perfici possunt. Industriam principio necessitas imperavit; verum postquam illa eo provecta, ut incolae primis tribus necessitatibus, victui nempe, vestitui et habitationi utcunque prospexerint, solet populus in primo illo industriae gradu ita subsistere, ut omnem ulteriorem conatum superfluum putet, imo invectum semel hoc in genere usum, tamquam partem transmissae a maioribus haereditatis consideret eamque sibi citra iniuriam eripi haud posse arbitretur. Si in hoc indolentiae statu, numerus populi tantisper increscat, cum omnes tantum agriculturae aut primae necessitatis opificiis operam navent, naturale est, ut numerus consumentium sit longe infra numerum producentium, ut ipsa terrae producta aut nullum aut exiguum pretium habeant; denique, ut ipsa terram colendi ratio sensim deterior evadat. Interea si gens una, alteri iam magis industrioso populo adiaceat, potest sola propagari primum ad finitimos sibi accolas, tum ad interiora etiam illius regionis exempli vi, ad maiorem industriam successive excitari. Verum via haec ut succedat, longe minus temporis spatium requirit et apud eos populos, qui rudibus adhuc gentibus (velut Hungaria Turcis) adiacent, nec locum habere potest, verum ut primum scientiarum lux tantisper affulsit, legislatores ultro agnoverunt, quod ad partes officii sui pertineat nationalem industriam quamprimum excitare.

§ XCIII.

De eo tamen ipso, qualiter id praestari possit, legislatio diu fluctuavit. Obscuris adhuc temporibus industriam populi nonnisi per gravia tributa promoveri posse credebatur. Verum docuit eventus, quod immoderata tributa omnem prorsus industriam suffocari possint, excitare non possint. Postea agnitum fuit, quod ea sit animi humani indoles, ut is nonnisi aut commoditatis aut utilitatis aut honoris studio ad maiorem industriam possit permoveri. Apud agricolas tamen, qui soli producta terrae elaborant, utilitatis rationem plurimum momenti habere. Huius spe illas ad agendum facillime excitari; hac sola, ut a veteri instituto recedant, permoveri posse, usu ipso compertum. Itaque si legislatio aliquam producti speciem seu augere seu perficere voluit, eam semper inivit rationem, ut agricola intelligat, novam, quam suscepturus est industriae speciem, certam sibi allaturam esse utilitatem. Et ut id efficiat, ab eadem proportione, a qua producti alicuius seu quantitatem auctam seu qualitatem perfectam capit, certam etiam eius distractionem efficere ipsumque distractionis modum agricolae facilem reddere contendebat.

§ XCIV.

Et hoc est genuinum oeconomiae publicae movens unicumque efficax et augendae et perficiendae industriae medium. Quidquid seu legislatio seu administratio publica ad promovendam industriam agat, nisi in hac basi fundetur, optatum effectum nunquam producet; sicut vicissim enata utilitate, industria suapte etiam solet excitari. Ipsa praemia cum pro una tantum vice decerni soleant, ut industriae, cui praemium propositum est, primum specimen producatur, efficere possunt, ut eadem industriae species radices defigat, nisi industria illa praesentem continuamque adferat utilitatem, nunquam efficient.

§ XCV.

Interea evenit persaepe, ut variae reipsa utiles industriae species populo proponantur, quin tamen ille eas adoptare velit, seu ideo, quod utilitatem eorum ipse non perspiciat, seu quod modum industriam talem exercendi non satis comprehendat. In priori casu, si Consilium Locumtenentiale Regium singulae, quam introducendam committit, industriae speciei utilitatem magistratibus subalternis diserte explanet, una eos methodice inviet, hi vero, ac praesertim ii, qui cum populo propius versantur, veluti iudices, viceiudices et iurassores, non semel aut frigide, sed frequenter et cum energia proponant; si hi se non subsecuto erga iteratas etiam adhortationes effectu non sinant deterreri, sed urgeant, instent neque remittant, doneccunque populum eiusmodi industriae ramo manum effective admovisse videant. Si Consilium systematicas de effectu relationes periodice urgere non desistat; si denique omnia haec magistratibus, qua pars eorum officii, lege publica imponantur, excutiet certe populus, praesenti utilitate allectus ignaviam omnesque utiles industriae species sensim apprehendet.

§ XCVI.

In altero casu hactenus per excusos vernaculo idiomate libellos populum instruere moris fuit. Verum id exiguum vel ex eo effectum producere potuit, quod vix aliqua populi pars eiusmodi libellos legere sciat. Itaque in novis eiusmodi institutis posset quidem ea ratio iniri, ut parochi, pastores, ipsi domini terrestres, qui novam eiusmodi manipulationem ex ipsis his libellis facile percipere possunt, eam demum per populum propagent. Verum cum domini terrestres ad id lege obstringi non possint, arbitrario autem parochorum zelo aliquod magnae saepe in rempublicam utilitatis institutum committere minus tutum videatur, nil aliud superest, quam ut periti eiusmodi manipulationis homines seu domini conducantur, seu ex aliis provinciis evocentur, qui plebem de manipulatione hac edoceant.

§ XCVII.

Omnes tamen hi conatus eo ad summum proficient, ut talium productorum, quorum iam aliquis in Regno usus existit, cultura aut magis propagetur, aut etiam tantisper perficiatur, id est, ut populi industria ad secundum gradum provehatur. Ad id, ut industria haec tertium gradum attingat, id est, ut populus ipse et nova producta invenire et vetera perficere suapte conetur, ad id legislatio futuram tantum generationem praeparare potest, nisi praestolari velit, donec eum enascitura post longum forte tempus e nimio populationis incremento necessitas ad id cogat.

§ XCVIII.

Cum legislatio Hungarica, se tempus illud praestolari nolle, sed omnia perficiendae ocyus oeconomiae publicae media adhiberi velle per delatam Deputationi huic provinciam satis contestata sit: ut scopus hic obtineri possit, Deputatio futuris comitiis sequentia constituenda esse demisse arbitratur:

• Cum nonnullos magistratus in promovendis oeconomiae publicae obiectis eo, quae utilitas rei exigit, zelo hactenus ideo versatos non fuisse appareat, quia nulla hactenus lege ad id diserte stringebantur, declaretur positiva lege, quod agenda haec ad praecipuam officii eorum partem pertineant.

• Si forte magistratuales aliis agendis ita detineantur, ut curandis oeconomiae publicae obiectis, minus sufficiant, liceat comitatui provinciam hanc alicui seu magnati seu nominatiori nobili cum titulo curatoris oeconomiae publicae ita deferre, ut ille et inviationes a comitatu recipere et huic relationes suas praestare teneatur. Processuales autem iudices nobilium eorumque subalterni sociam, quoad alia negotia admiserint, operam eidem iungere teneantur. Quodsi id insuper fuerit constitutum, ut navata egregie in hoc officio opera, eandem relate ad promotiones, cum servitiis vicecomitis subeat considerationem, sperare licet, quod in aliquibus adminus comitatibus idonea pro hoc officio individua absque aggravio cassae haberi poterunt.

• Ut melior oeconomiae ratio etiam per parochos in plebem propagari possit, in systemate educandi iunioris cleri stabiliatur schola oeconomica ad methodum professoris Mitterpacher, neque ullus ad curam animarum admittatur, nisi qui idoneis super profectu in hoc studio testimoniis provisus fuerit.

• Qui primus utile aliquod productum colere coeperit, eidem non modo decem annorum immunitas a contributione aliisque publicis oneribus concedatur, verum etiamsi is Consilium de facilitanda eiusmodi producti distractione interpellaverit, illud eidem omnigenam assistentiam procurare teneatur.

• Ut cives ad maiorem industriam etiam honoris stimulo excitentur, stabiliantur duae numismatum species, una videlicet maior alia minor, cum hac inscriptione: praemium navatae bono publico operae; et haec illis, qui seu novum utile productum detexerint, seu iam exstantis manipulationem perfecerint, pro ratione dimanaturae inde in publicum utilitatis distribuantur. Insuper vero

• Praemia etiam pecuniaria illis addicantur, qui talia producta detexerint, quorum usus continuo haberi potest. Ita in exemplo, qui carbones fossiles seu lithanthraces aut torfam in tali loco detexerit, qui sylvis alioquin abundat et unde ad partes, his destitutas, transportus nimis sumptuosus foret, numismate seu praemio primae inventionis fraudari posse non videtur. E contra, qui illas species in partibus lignis destitutis detexerit usumque eorum continue propagaverit, praeter numisma pecuniaria etiam remuneratione dignus censetur.

• Cum utilium productorum usum quantocyus propagari intersit quoad novorum productorum distractionem nulli exclusivi ad certos annos favores concedantur, nisi forte ea sit producti alicuius natura, ut ipse inventor totum publicum posset providere.

• Ut futura adminus generatio ad maiorem industriae gradum praeparetur, nationales scholae ita organisentur, ut iuventus, quae ad scholas Latinas transitura non est, eam historiae naturalis partem audire possit, quae ad oeconomiam publicam refertur.

• Evocentur sumptibus fundi litterarii viri in historia naturali apprime gnari. Hi sub directione Consilii Regii Locumtenentialis ( quod tamen eatenus Facultatem philosophicam praevie semper audiet) peragrent omnes Regni partes; producta omnium trium regnorum sollicite pervestigent et colligant; sub ipsum peregrinationis tempus Consilio periodicas relationes praestent. Si quod tale productum detexerint, cuius praesens statim usus haberi posset, id locali iurisdictioni continuo insinuent, una tamen et Consilio referant; terminato vero cursu generalem eidem praestent relationem; Consilium hac habita, seligat ea producta, quae ut usus eorum haberi possit, aliqua praeparatione egent. Superinde eos mechanicos, qui in praeparatione alicuius analogi obiecti iam versantur, audiat sicque definitio operationis modo hunc publicum reddat, et eius propagationem per recensita in superioribus media studeat promovere. Denique naturalistae illi, historiam peregrinationis contexere, typographia vero Universitatis eam proximius excudere teneatur.

• Liberum proprietariorum de rebus suis arbitrium, id est, potestatem de rebus suis libere disponendi sartam tectamque conservari ipsum quidem civilis societatis systema exigit; neque tamen id eo plane extendi potest, ut arbitrium hoc cum detrimento publici liceat exercere. Quare si quod utile productum per aliquem in alieno terreno detegatur, inventor id locali magistratui detegere teneatur, magistratus audiat continuo proprietarium: an intra determinandum ipsi tempus culturam eius suscipere velit, si hic aut renuerit aut intra praefixum tempus operi manum non admoverit, debeat magistratus aliquem aequabilem censum definire et erga hunc primum inventori, si voluerit; sin, cuicunque alteri, qui se insinuaverit, culturam admittere, imo efficacem etiam assistentiam praebere debeat.

§ XCIX.

In Hungaria, ubi propter soli felicitatem, terra minorem etiam laborem recompensat, aut exigua est distractionis opportunitas, ibi terra pro autumnali etiam seminatura semel tantum aut bis ad summum subigitur, neque firmationis usus viget; ubi e converso seu solum est ingratum, seu praesens distractionis occasio adest, ibi terra melius tantisper excolitur. In partibus illis, quae Austriam et Styriam propius contingunt, seu vi exempli seu populi numero seu tolerabilioris tantisper distractionis facilitate agricultura ad commodum iam perfectionis gradum assurrexit, verum et ibi adhuc pascua et vervacta vigent: et tamen in hoc etiam imperfecto agriculturae statu tanta fuit adhuc 1787. consumentium ad producentes improportio, ut ad unum consumentem sex producentes obvenerint. Ut pro una civitate 400 pagi fuerant numerati. Denique ut debuerint extraordinariae plane illae videlicet quinquennalis sterilitatis erumpentisque sub eadem belli circumstantia concurrere, ut universalis grani defectus enasci potuerit. Nunc ipsius mali huius memoria in compluribus Regni partibus, ubi antea aut nulla aut exigua admodum opera agriculturae impendebatur, industriam ita excitavit, ut minor adhuc imposterum de frumenti defectu metus subversari possit. Eductio e converso frumenti fertilioribus ita adhuc limitata est, ut tuto asseverari possit, ne quintam quidem eius, quod a domestico usu superest, partem evehi.

§ C.

Itaque legislatio omnem adhuc aliam, quam quae per faciliorem frumenti distractionem, de qua suo loco agetur, procurari quiret, perficiendae agriculturae curam tuto deponere potest. Crescet illa perficieturque suapte, prouti populatio, consumentium numerus et distractionis facilitas increverit et ubi seu interna consumptio seu eductio ad extra eo provecta fuerit, ut omnem frumento idoneum angulum excutere supremumque colendo agro laborem impendere intersit et agraria instituta et omnia illa, quae in aliis provinciis vigent, agriculturae raffinumenta suapte invehuntur. Nunc eo potius studia sua convertenda esse videntur, ut quo plura alia producta eruantur, quorum cultura notabilior incolarum numerus se possit occupare. Nimirum ut hac administratione maior frumenti, quod redundat interna consumptio procuretur.

§ CI.

Cum tamen memoratum superius populationis distractionisque incrementum, in adsitis Germanicis provinciis montanisque civitatum locis, citius quam in reliquis Regni partibus debeat evenire; Deputatio haec eam provisionalem futuris comitiis faciendam esse ordinationem arbitratur, ut in locis illis, ubi pluralitas colonorum subdivisionem pascuorum (vervacta enim natura sua antea cessare debebunt) postulaverit, hanc magistratus comitatus omnino admittere teneatur. Et quia circa ipsam subdivisionis huius clavim complures enasci possunt quaestiones, quae non ad huius, sed ad urbarialis Deputationis obiecta referuntur, hanc eadem Deputatio pro faturis comitiis elaboret.

§ CII.

Caeterum sicut universalis frumenti defectus, nonnisi rarissimus potest esse casus, ita partialem se saepius evolvisse constat. Verum cum eodem tempore frumentum in aliis partibus redundaverit, pronum erat malo huic subvenire, si parata fuisset tam terra quam aqua, interna communicatio; nunc qualiter tam viae, quam et navigatio perfici adeoque malo etiam huic obviari possit? Deputatio suam paulo inferius depromet opinionem. Ut tamen enasci solita e particulari etiam eiusmodi frumenti defectus inedia, quoad fieri potest, antevertatur, imponendum censet Deputatio magistratibus talibus comitatuum, qui minus fertili solo gaudent, ac praesertim ad quos difficilior e fertilioribus partibus aditus patet, ut plebem ad culturam pomorum terrestrium omni meliori ratione permoveant.

§ CIII.

In pratis colendis eadem, quae in agris diversitas viget. In praediis, quae herbam plane ultra necessitatem producunt, id quod a pascuo animalium superest, leviter compositum, tota hyeme iniuriis aëris expositum relinquitur. Ubi non est tanta herbae copia, foenum quidem horreis infertur: si tamen illud vel tantisper abundet, cordum e pratis raro desumi solet. Qui rem suam familiarem solertius curant, iam et foenum et cordum e pratis suis quotannis desumere consueverunt; imo invaluit iam ea in compluribus, quae foeni penuria laborant locis, industria, ut defectum hunc, comparatis trifolii aliarumque, quae foeni vices obire possunt, herbarum seminibus per artificiosa, naturalibus longe utiliora prata studeant compensare.

§ CIV.

Cum defectu foeni plures Regni partes reipsa laborent, optandum quidem foret, ut industria haec in omnibus eiusmodi locis inducatur; verum haec coactive lex imponere non potest: dirigentis tamen dicasterii sollicitudo, localium magistratuum activitas, ac praesertim parochorum et pastorum zelus, multum ad id conferre possunt, ut ubi necessum est, monitis, persuasione, praecipue vero exemplo artificialium eiusmodi pratorum usus, sensim propagetur.

§ CV.

E converso ad partes legislationis omnino attinet removere impedimenta illa, quae industriosos etiam proprietarios detinent, quo minus eum, quem possent e pratis suis fructum capiant. Talia sunt introducti in pluribus locis abusus illi, ut nemini liceat foenile suum ante festum Sancti Ioannis Baptistae falcare ideo, ut eadem interea pro pascuo deservire possint. Item ut foenilia mox atque defalcantur, pascuo locum dare debeant, adeoque nemini e foenili suo cordum desumere liceat. Abusus hi cum nulla adhuc positiva lege sublati sint, in illis foenilium plagis, quae plures habent nobiles compossessores, si unus tantum alterve possessor in foenilibus suis industriam velit exercere, multis discordiis, saepe etiam scandalosis violentiis ansam praebent. In locis vero illis, ubi unicus dominus terrestris eiusmodi foenilium plagam cum suis colonis possidet, si ille industriam hanc in foenilibus suis inducere velit, solent se plerumque coloni opponere, dominum suum recursibus ad magistratum comitatensem molestare, imo horum aliqui votis colonorum reipsa subscribere solent: quare abusus hos, velut alioquin in potestatem rebus suis libere utendi impingentes lege publica abolendos esse Deputatio arbitratur.

§ CVI.

In culturam vinearum genius populi Hungarici adeo propendet, ut has, ubi solum admittit, longe maiori studio atque agros colere; imo, si duo hi labores in contentionem veniant, hunc semper prae illo negligere soleat. Inde fit, ut in Hungaria tantum vini producatur, ut defectu distractionis externae resultans a moderato domestico usu quantitas nonnisi per provocatam saepe plebis ebriositatem consumi possit. Quare licet et quoad selectum plantandarum vitium et quoad modum componendi conservandique vini, multa adhuc in usuali Hungarica cultura corrigi possint. Cum tamen nisus populi eo sponte tendat, horum perfectio tempori et industriae populi tuto committi possit, legislationis, imo ipsius administrationis publicae, nullae aliae partes esse debent, quam ut vini domestici distractionem ad extra omnibus viis promoveat; exteri e converso inductionem morentur. Quod ut fieri possit, Deputatio suam, ubi de obiecto commercii tractabitur, depromet opinionem.

§ CVII.

Caeterum proposuerunt aliquae iurisdictiones, ut cum alioquin nimia vinearum copia laboremus, eae, quae in locis planis et oleribus potius quam vitibus idoneis plantatae sint, lege publica evellendae decernantur, neve id imposterum fieri possit, eadem lege prohibeatur. Et vero si parte ex una id spectetur, quod planae eiusmodi vineae non possint non malae qualitatis vina procreare; quod cum procreata in his vina, sub nomine illius, cui vineae hae subiacent, promontorii veniant, generosorum licet promontorii eiusmodi vinorum aestimationem naturaliter debeant labefactare; quod possessores planarum eiusmodi vinearum, praesertim si maioribus urbibus adiaceant, longe maiorem e fundo tali, si in illo olera colerent, fructum perciperent; denique quod procreata plane in vineis his vina cum propter malam sui qualitatem, leviori veniant, ebriositatem infimae populi classis provocent; si inquam omnia haec in reflexionem sumantur, opinio iurisdictionum harum videri posset non infundata. Verum si parte ex alia reputetur, quod vineas eiusmodi plerumque cives aliique liberi homines possideant, adeoque quod ius proprietatis in libera fundis suis utendi facultate situm legislatio laedere non possit; si reflectatur ad id, quod proprietarius talium vinearum, et in eradicationem vitium sumptus facere et fructum ad minus unius anni, quem fundus talis eidem producere potuisset, amittere deberet; si denique perpendatur, quod ex oleribus in talibus vineis procreatis, si hae ab urbe magis remotae sint, nullus, a frumento vero, quod in tali fundo procreatur vix tantus quantus e vino fructus percipi possit; si, inquam, omnia haec expendantur, facile apparebit, quod legislatio destructionem omnium, quae in plano sitae sunt vinearum, citra laesionem iuris proprietatis ordinare non possit.

§ CVIII.

Unum illud statuere posse videtur legislatio, ne imposterum ad generosiora promontoria vineas in ipsa planitie conserere liceat, ne per id vinorum talis promontorii creditum diminuatur. Caeterum ad locales iurisdictiones pertinebit proprietarios talium planarum vinearum, e quarum fundo seu per olerum seu per aliam quamcunque culturam reipsa maiorem capere possent utilitatem, quovis meliori modo disponere, ut eas sensim in alios aptare velint usus.

§ CIX.

Habet Hungaria montosas partes, quae immensas et quas nulla adhuc securis tetigit sylvas alunt; verum sylvae hae ideo tantum intactae manent, quia aut nullus aut nonnisi excessuris utilitatem sumptibus parabilis accessus ad eas patet. Habet iterum alias, quae patent et tamen longe maiorem, quam usus proprietariorum ferat, lignorum quantitatem producunt. Habet e converso alias, quae sufficientibus quidem lignis provisae sunt, sed quarum adeo inordinatus fit usus, ut illic defectus lignorum intra paucum tempus iure praemetui possit. Habet denique vastas plagas; quae omni prorsus ligno sunt destitutae.

De primi ordinis locis superflua est omnis cura, donec fortassis eas populatio propius attingat. Nam tum primum operae pretium erit aditum ad eas procurare. Interea complures certae sylvae per indigenas ad hanc classem referuntur, ad quas aditus aut levibus aut capiendo exinde lucro paribus impensis parari, vel vero e quibus ligna beneficio praeterfluentium forte rivorum, ad concernentia loca demitti possent.

§ CX.

In secundi generis locis iam nunc cineres clavellati exuri consueverunt. Posset tamen Hungaria aliam etiam insignem ex iis capere utilitatem. Nimirum inivit recentissime baro Tauferer cum quodam mercatore Hispano contractum, quo se hic obligavit, quod pro 500.000 florenis navalia ligna ex Hungaricis et Croaticis sylvis quotannis educere velit. An sylvae Regni tantam idoneorum pro maritimis navibus lignorum copiam reipsa subministrare possint, et si ita, an baroni Tauferer tantae sint vires, tanta activitas, ut contractum hunc in realem effectum deducere queat, non constat. Id constat, quod Hungaria magnam ultra domesticum usum navalium lignorum quantitatem habeat, et quod adsit idoneus emptor, qui ea in valore medii millionis quotannis educere paratus sit. Verum in omnium eiusmodi privatarum negotiationum promotionem legislatio nulla alia, quam vectigalis via influere, administratio publica nonnisi assistentiam speculatoribus eiusmodi praebere, rem ipsam nonnisi privatorum industria conficere potest.

§ CXI.

Tertii ordinis locis providere iam ad partes attinet legislationis. Sicut enim lex, nec industriam privatis praecipere, nec qualem (modo in detrimentum publici non vergat) fundi sui usum facere possit, praescribere: ita vicissim ne quis fundo suo cum detrimento publici abutatur, impedire et potest et debet, abusus eiusmodi eveniunt plerumque per devastationem sylvarum illarum, quae aut per plures communiter possidentur, aut de quarum seu metis seu etiam proprietate controversia exardescit. Cui malo qualiter obviari possit, Deputatio iuridica proponet. Et cum sylvae non tantum per spontaneas eiusmodi devastationes, sed ipso etiam naturali propter auctam populationem lignorum consumptionis incremento deficere soleant, qualiter editus iam 1769. per piae memoriae Imperatricem et Reginam Mariam Theresiam sylvarum ordo et physico et legali systemati Regni accomodari sicque in legem referri possit, Deputatio publico-politica elaborabit.

§ CXII.

Cum tamen implantatio salicum sit intercalare seu supplendi seu praeveniendi lignorum defectus remedium, haec iam inde ab anno 1755. per administrationem publicam continuo adursa, in aliquibus comitatibus optimo cum successu, in aliis et forte talibus, quae maximam earum necessitatem habuissent, penitus intermissa fuerit, censet Deputatio haec, ut interea etiam, donec complicatior sylvarum ordo in realem effectum perducatur, magistratus comitatuum illorum, qui sylvis non abundant, ad promovendam salicum implantationem, lege publica obstringantur.

§ CXIII.

Tecta habana cum incendio resistant, ad sylvarum etiam conservationem haud parum conferunt; disposuerat iam piae memoriae Imperatrix et Regina, ut eorum usus propagetur, coeperantque re ipsa in aliquibus comitatibus construi. Verum obtudit vim emanatarum eatenus ordinationum illud, quod res haec in sylvosis et non sylvosis comitatibus indiscriminatim fuerit imperata. Postea aversis alio curis, institutum hoc prorsus intercidit; Deputationi tamen huic e republica futurum videtur, si comitatuum illorum, qui defectu lignorum laborant, magistratibus denuo imponatur, ut institutum hoc invehere et in gremio sui propagare teneantur.

§ CXIV.

Destitutae omni ligno eiusmodi plagae, quas nos supra ad quartam classem collocavimus, alio insuper eoque promptiori subsidio egent; ut hoc iis procuret piae memoriae Imperatrix et Regina Maria Theresia, illi qui torfam viginti quatuor, illi vero, qui carbones fossiles invenerit centum aureorum praemium constituerat; id quod piae etiam memoriae Imperator et Rex Iosephus IIdus 1782. sub 22-a martii benigne renovavit. Cum torfa nil aliud sit, quam inflammabile crassiorum radicum aggregatum; quod plerumque in locis paludinosis reperiri solet, his autem plane illi comitatus, qui maximo lignorum defectu laborant, potissimum abundent: videtur his torfae usus maxime convenire. E contra, cum carbones bituminosi in montanis aut submontanis locis potissimum eruantur, hi in usum metalli fodinarum deservire censentur. Iam sub Regina Maria Theresia torfa et carbones bituminosi reperti sunt. Sed quia talibus in locis eruebantur, quae lignis alioquin abundabant, et unde in partes illas, quae iis egent, promotio sumptuosa nimis evasisset, usus eorum non est propagatus. Sub Iosepho IIdo detecta fuit in comitatu Barsiensi una (tres enim habentur) carbonum fossilium species, sed quae liquandis metallis apta non fuit, et tamen vix hi eruti sunt, cum iam directio montanistica eos ad metalla referri adeoque urburae subjicere praetendit. Cuius tamen contrarium sub 26-a, maii 1788. benigne declarare dignatus est idem Rex et Imperator.

§ CXV.

Quamvis nulla sit gleba, quae non aliquam saltem, si idonea cultura adhibeatur lignorum speciem producat; per implantationem vero sylvarum, necessitatibus incolarum melius utique prospiceretur cum tamen hoc industriae genus et impeditum sit et longae admodum exspectationis, ut populo illi interea etiam consulatur, Deputatio haec eius est demissae opinionis, ut lege publica sanciatur: 1) quod lithanthraces cuiuscunque demum sint speciei, inter metalla non censeantur, sed ad liberam privatorum industriam pertineant; 2) ut proposita iam inventoribus pecuniaria praemia ad ea solum loca restringantur, ubi torfae et lithanthracum aut praesens usus haberi aut certe unde ad loca, quae hoc lignorum surrogato egent cum lucro transportari possint; 3) si proposita praevia ratione praemia non proficiant, ut liberum sit comitatibus penuria lignorum laborantibus peritum et inveniendi et tractandi producti huius hominem, sumptibus cassae domesticae conducere, quo is unum eorum in gremio sui introducat.

§ CXVI.

Lini culturam augere et perficere non eo nomine interest, ut illud in crudo exportetur, sed ut per eius elaborationem immanis illa, quae titulo telae quotannis effertur, pecuniae summa sensim minui possit; de augenda vero telae productione infra in obiecto manufacturarum agetur. Producto huic videtur frigidior regio convenire, cum Moscovia maximam crudi huius producti copiam commercio subministret, et in ipsa Hungaria cultura eius in comitatu Scepusiensi maxime effloruerit, in hoc si schema Moscoviticum adhibeatur, linum ad quatuor pedes adsurgit nihilque Moscovitico concedere videtur. Ars tamen semen illud naturalisandi necdum est inventa; productum enim domi semen post duas tresve seminaturas degenerat. Quare industria illorum incolarum eo dirigenda foret, ut modum semen Moscoviticum naturalisandi invenire contendant, verum omnis haec manipulatio ad privatam industriam refertur; cum nil sit quod eam impediat, nihil etiam est, quod legislationi agendum restet.

§ CXVII.

Has Hungaria quantum pro saccis aliaque crassiori tela pro domestico usu necessum est, sufficientes producit. In Sárosiensi, Bihariensi et Bacsiensi comitatu inferiorique Sclavonia cultura eius hactenus maxime viget. Ut seu crudae, ut nunc sunt canabes seu fabricata ex iis crassior tela in articulum exportationis evehantur, vix operae pretium videtur. Deberet itaque prius qualitas earum ita perfici, ut eam, quam Italicae habent decem pedum et supra longitudinem assequantur possentque pro velis et funibus pro maritimis navibus idoneis deservire. Sub piae memoriae Rege et Imperatore Iosepho IIdo haec etiam industriae species ad motum posita, semen Italicum a Gubernio Fluminensi per comitatus distributum canabesque Italicis non multo inferiores productae fuerunt. Verum et industria haec, seu quod semen perinde degeneraverit, seu quod modus eius culturae non satis fuerat observatus, seu denique distractionis defectu non multo post intercidit.

§ CXVIII.

Cum productum sit voluminosum neque magni in se pretii, sumptus longinqui transportus per axem sustinere non potest; si navigatio per Mare Nigrum aperiatur, eos saltem comitatus, qui Danubio et Tibisco adiacent ad perficiendam producti huius culturam exstimulare operae pretium videtur. Comitatus enim Croatiae, quamquam Litorali viciniores, eum ibi a necessaria frumenti cultura parum terreni supersit, productum hoc, quod alioquin per intermedias Alpes axe trasportare deberent, cum lucro vix colere possent. Interea et hoc institutum unice ad administrationis publicae activitatem et privatam industriam refertur.

§ CXIX.

In regionibus desertis sed temperatis sylvestres apes suapte multiplicantur; cum enim illic nullum vomer terram vertat totam, quae a sylvis reliqua est plaga mero gramine, quod mille speciei melliferos flores producit, contegitur. Qui primi mel apibus adimere tentarunt homines, id utique non aliter quam per earum enecationem obtinere valuerunt. Postquam in loco tali, ubi sylvestres apes iam praefuerunt populatio invaluit, dimissa apum examina domesticis alvearibus excipiendi modum facile fuit invenire; rationem tamen, qua mel iis absque alvearis destructione adimi possit, non ita pronum fuit reperire, longo itaque postea tempore conterebantur alvearia ad hoc, ut mel et cera possit obtineri. Postque aucta populatione parte ex una, maxima terrarum pars subarata, adeoque gramen, cuius flores apibus alimentum praebent diminutum fuit; parte vero ex altera cerae consumptio de tempore in tempus magis accrevit, tunc primum eo conversa est cultiorum populorum industria, ut modum quaerant, quo interusurium absque capitalis amissione percipere, id est, mel et ceram absque alvearis destructione obtinere possint. Et vero non modo modum hunc repererunt, sed et totam admirabilem sane animalculorum horum constitutionem et oeconomiam ita detexerunt, ut facile deinde iis fuerit statuere, quid animalibus his noceat, quid prosit, adeoque quid etiam adhibere, quid vitare oporteat?

§ CXX.

In Hungaria durabat continuo apes enecandi usus, donec piae memoriae Imperatrix et Regina Maria Theresia apum culturam etiam in Hungaria emendare decrevit. Id ut assequatur, submisit illa peritos novae huius manipulationis homines comitatibus, ut iuvenes pro condiscenda hac arte ad illos mittant; his vero, ut postquam eam edocti fuerint manipulationem hanc in districtibus suis propagent, praecepit. Verum seu inveterato plebis adversus omnes novitates odio, seu inscitia eorum, qui ad docendam hanc manipulationem missi fuerint, seu denique minus zelosa subalternorum officialium cooperatione salutare hoc etiam institutum paulo post intercidit. Tantam in septemtrionalibus comitatibus Trenchiniensi, Arvensi, Liptoviensi etc. manipulatio haec radices tantisper fixit.

§ CXXI.

Cum crescente continuo populatione apum cultura, nisi eadem arte adiuvetur, suapte diminui debeat, adeoque periculum sit, ne aucto quotidie in ipsa Hungaria cerae consumptione, hactenus activa haec rubrica sensim in passivam transeat; videtur Deputationi e re fore, comitatibus non tantum admittere, sed et imponere, ut peritos utilioris illius apum culturae homines e comitatibus illis, ubi illa iam viget, accire, eandemque in gremio sui inducere teneantur. Et haec relate ad indigena producta. Iam de iis: quae serius aliunde adoptata sunt.

§ CXXII.

Si illa singulo populo maxime utilia sunt producta: 1) quae climati suo exclusive ad vicinos conveniunt. 2) Quorum manipulatio agriculturam minime impedit. 3) Quae certam et pene illimitatam habent distractionem. 4) E quorum cultura utilitas ad plurima incolarum individua dimanat. 5) Cuius cultura notabilem Regno seu infert seu exire impedit pecuniae quantitatem, tunc post primae necessitatis obiecta, nullum Hungariae utilius productum, quam sit sericum, vel cogitari potest.

Relate enim ad primum, si montanos frigidos comitatus excipias, in aliis omnibus sericum, modo recte manipuletur, tam bonae qualitatis atque Italicum est, produci posse iam usus ipse ostendit. Constat autem, quod Germanicarum provinciarum clima producto huic prorsus non faveat. Itaque praeter tabaccam, solum est hoc productum, quod extra omnem cum illis concurrentiam versatur, quod ut quam copiosissimum in Hungaria producatur, ipsarum etiam illarum interest; denique e quo fabricae in Hungaria facillime exsurgere possint.

Quoad secundum, seu tempus seu necessariae ad productum hoc manus spectentur; illud agriculturae minime officere facile apparebit. Educantur enim bombyces e medio ferme maio usque finem iunii, id est, tempore illo, quo ultima, nempe faris seminatura iam peracta est; messis vero tempus necdum advenit. Ad alendos vero vermes illos non requiruntur robustae illae, quas agricultura exigit manus; decrepiti etiam viri et mulieres, aut rurali operi necdum idonei, pueri et puellae ad id sufficiunt.

In ordine ad tertium, adhuc 1786. sericum exoticum in monarchiam Austriacam pro uno prope millione invehebatur. In Hungariam in particulari adhuc ultimo decennio crudi quidem serici 74.177 sericearum vero materiarum inductio 555.739 florenos in diametro etulit. Itaque ad has usque summas modo Hungaria tantum producere posset, certa est domestica distractio. In exteras septemtrionales regiones, quarum clima productum hoc non admittit, distractio ne calculari quidem possit.

Relate ad quartum, ipsa rei natura non admittit, ut unus homo e bombycum educatione magnam pecuniae summam corradat; ad hoc enim nec requisitum spatium, nec necessariae manus uni homini suppetere possunt. Ut ex instituto hoc notabilis utilitas proveniat, debet illud a pluribus familiis tractari, potest autem etiam a miserrimis, quia si in minori quantitate tractetur, nec nova aedificia, neque ullos in praeparatoria instrumenta sumptus requirit, adeoque nihil prorsus obstat, quo minus singulus hospes in comitatibus, quae idoneo ad id climate gaudent, industriam hanc possit exercere.

Denique relate ad quintum, usu iam compertum est, quod talis etiam rusticus, qui unicum spatiosius cubiculum, aut vicinum stabulum vel horreum, praeterea uxorem et unam aliamve decennio maiorem prolem habet, galettas, si earum manipulationem rite percepit pro 30 florenis producere possit. Assumamus in uno comitatu tantum 1.000 hospites, quarum singulus tantam summam producat, iam pro tali summa obveniunt 30.000 florenorum. Assumamus pro toto Regno 10.000 talium hospitum, iam prodibit summa 300.000 florenorum. Et hoc pure e crudis galettis. Quodsi praeterea pretium deglomerationis, defilationis et fabricatorum, quae exinde confici possent, elaborationis assumantur, facile apparebit, quod cultura serici partim impediendo, nec hoc titulo pecuniae exeant, partim etiam exteras pecunias attrahendo, unius millionis lucrum Hungariae haud intra multum tempus adferre possit.

§ CXXIII.

Ut tam utile productum producatur, piae memoriae Imperatrix et Regina Maria Theresia, iam anno 1765. magistrum stipendio ex aerario regio provisum Eszekini stabilivit ordinavitque, ut ad hunc comitatus et civitates idoneos pro condiscenda moros educandi bombicesque alendi arte iuvenes submittant. Hi reduces, ut hortos plantarios erigant, exinde plebi moros gratis distribuant et postquam arbores succreverint, eandem quoad alendos bombices debite informent. Evenit interea, ut aliqui comitatus et civitates nec iuvenes eiusmodi eorsum submiserint, alii miserint quidem, sed postea plantarios hortos erigere neglexerint. Evenit etiam, ut licet erectis plantariis hortis aut practicantibus necessaria assistentia data non fuerit, aut illi ipsi exilitate emensi sibi salarii disgustati, in toto educationis distributionisque mororum negotio negligenter versati sint. Evenit denique, ut ubi solers etiam practicans evenit, plebs innato sibi novitatum odio easdem aut neglexerit aut sponte etiam destruxerit.

Ubi seu localis magistratus activitate seu practicantis industria, mori ad eum perductae sunt gradum, ut sufficientia alendis bombicibus folia suppeditare potuerint, coepit quidem initium apud plebem iam ipsa bombicum nutritio, sed et hanc diversa impedimenta morabantur, practicantes aliqui non sat longo tempore in schola Eszekiensi perstiterunt, ut eam fundate ediscere potuissent, et hi malam statim initio induxerunt manipulationem. Per hanc cum gallettae malae qualitatis productae sint, utique producens etiam rusticus exiguam pro iis mercedem accipere sicque ulteriorem continuandi laboris huius voluntatem deponere debuit. Alibi, ubi perfectiores iam galetae producebantur, id rusticos a continuatione instituti huius deterruit, quod sibi pecuniae pro procreatis galettis non statim fuerint numeratae, sed accepta scheda, adventum inspectoris cameralis, qui pro iis exsolvendis pecunias adferebat, integro saepe trimestri operiri debuerit. Alibi in ipsa galettarum classificatione minus integra fide progressum rusticique quam promeruerant, mercede privati sunt.

Studebat quidem dirigens dicasterium impedimenta haec de tempore in tempus removere, verum defectu requisitae cooperationis, institutum hoc ita languide processit, ut nonnisi in Croatia et duobus Banaticis, Bacsiensi item Pestiensi comitatibus, aliquas radices defixerit. Et tamen iam anno 1785. eo res provecta fuit, ut puri serici 131 centenarii producti sint manipulatioque haec in aerario camerali, quod et galettas redimit et sericum vendit, 132.000 florenorum circulationem produxerit.

Verum supervenit non multo post Turcicum bellum planeque illi comitatus Banatici nempe et interioris Sclavoniae, ubi industria haec maxime coeperat efflorere, per caesareo-regias copias ita occupabantur, ut rusticis omnis ferme bombices alendi opportunitas adempta fuerit. Anno 1789. nonnulli comitatus, et quidem tales, qui favorabili pro hoc producto climate gaudent, etiam eos, quos habuerunt practicantes, ultro dimiserunt, e quibus aliqui eam facti sui causam diserte obtendebat, quod institutum hoc in nulla lege fundetur; atque ita cultura serici ab eo inde tempore ita elanguit, ut nisi eam legislatio novis stimulis excitaverit, nascens hic et quondam ingentem Regno allaturus industriae ramus, sensim prorsus exstingui debeat. Ne id eveniat. Deputatio sequentia remedia censet adhibenda.

§ CXXIV.

• Magistratibus comitatuum, quorum clima id patitur obligatio culturam serici promovendi diserta lege imponatur; exigantur iam praescriptae eatenus annuae tabellae; pro harum controlleria superior etiam inspector Eszekiensis annuas cum fine manipulationis serici tabellas consilio coram praesentare debeat. Hic suscipiendae eodem tempore systematicae negotii huius concertationi intersit. Consilium vero Regium Locumtenentiale rectificatas iam tabellas cum fine anni imprimi publicarique faciat, ut ipsum publicum seu de industria seu de remissione singuli comitatus possit iudicare.

• Cum in civitatibus plures adhuc, quam in pagis minus occupati homines reperiantur et domus etiam dentur magis spatiosae; industria haec illis tanto magis videtur convenire. Ideo hae ad promovendam serici culturam per instantias suas magis adhuc adstringantur.

• Cum nullus melior propagandi instituti huius modus existere possit quam ille, qui hactenus receptus fuit, comitatus illi et civitates, quae nullum practicantem habent, se eodem providere debeant, neque tamen obvium quemquam, uti hactenus alicubi factum est assumere possint, verum aut talem a superiori inspectore Eszekiensi requirere eundemque competenti salario debeant providere, aut si ille talem paratum non haberet, idoneum iuvenem pro condiscenda hac arte eorsum mittere teneantur.

• Ut comitatus et civitates, qui forte nullos adhuc plantarios hortos habent, eos erigere sicque manipulationem hanc ab ovo suscipere debeant.

• Qui vero eos etiam habent, penes illud non subsistant, sed eo rem dirigant, ut maiores communitates propriis insuper se hortis provideant.

• Ut institutio in re sericea in scholis paganis ubique practice doceatur.

• Cum nova Mazuccattiana sericum deglomerandi methodus longe utilior comperta sit quam vetus Szolenghiana, ut haec per totum Regnum inducatur.

• Ut ad praecavendum rusticorum, qui remotius degunt, damnum, galettae non ad pondus, sed ad mensuram uni librae approportionandam redimatur; galettae enim seu sicciores seu humidiores eandem dant serici quantitatem, et tamen sicciores minus ponderant.

• Ad praecavendam omnem suspicionem exsolutio galettarum semper in praesentia personae magistratualis aut secus fidedignae, verbi gratia parochi, capellani, officialis dominalis fiat.

• Ut domestico serico ante omnia domestici fabricantes seu erga creditum, si illud merentur, seu erga paratam provideantur; e Regno vero nonnisi residuum educi possit.

§ CXXV.

Tabacca omnia, quae superius recensuimus, utilissimi producti criteria habet praeter id, quod robustas perinde atque agricultura manus requirat, quodve tantundem terrae huic decerpi soleat, quantum illi consecratur. Verum id quidem in Hungaria, quae alioquin frumento redundat exiguam subit considerationem. Cum usus tabaccae in Hungaria semper liber fuerit, culturam eius principio domestica consumptio excitavit, necessitas, quam producti huius abaldo Viennense habet, provexit.

§ CXXVI.

Donec eius distractio his limitibus continebatur, nullum adhuc fuit eius in exteris provinciis nomen. Hae sola Levantina et Americana utebantur. Postquam enato Americano bello tabaccae e regionibus illis inductio impedita evasit, eos, qui hac utebantur, populos, ut Hungaricam quaerant, necessitas ipsa coegit. Antea quia plures erant producentes quam ementes, tabacca Hungarica exili admodum pretio veniebat, ut illa vel hoc pretio Viennam vendi possit, cultores quo meliorem eidem qualitatem procurare cogebantur. Intercepto Americano commercio, cum plures emptores comparuissent quam erant producentes, pretium tabaccae Hungaricae utique notabiliter assurgere debuit, praesens haec lucri occasio parte ex una cultorum numerum continuo provexit; parte vero ex altera aviditatem ita excitavit; ut de ipsis solitis culturae regulis remiserint, tantum ut quantitatem eius augeant, utve pondus eius variis saepe minus aequis artibus augere studuerint. Inde evenit, ut nec spuria folia, quae legitimorum vim enervant, nec cacumina plantae decerpta, ut pistilli (Stingl), qui vecturam tantum inutiliter gravant, et quidem longiores relicti, denique ut deteriora folia in manipulis intra meliora abscondi coeperint. Vel haec sinistra tabaccae Hungaricae manipulatio poterat omne eius creditum enervare. Accessit tamen subinde alia gravior, compositi nempe belli Americani circumstantia, quae emptorum concurrentiam uno ictu ad Americanam iterum tabaccam avocavit atque ita cum consumptio tabaccae Hungaricae iterum ad domesticum tantum usum et necessitatis Viennensis abaldo, si exiguam respective, quae adhuc partim Flumen ad fabricam Bienenfeldianam, partim per Litorale efferebatur, quantitatem excipias, restricta fuerit, debuit cultorum numerus, qui a proportione externae eius distractionis accreverat, suapte diminui. Poterat tamen Hungarica tabacca certam adhuc distractionis viam in Lombardiam Austriacam retinere, poterat ipsam cum America concurrentiam in aliquibus mediterraneis portubus sustinere. Si qualitas eius emendata inque eius distractione meliori fide progressum fuisset, nunc quo magis eius pretium propter diminutum emptorum numerum decrevit, eo magis etiam industria in eius cultura remisit. Iam nec terra debite praeparari, nec plantae in requisita distantia plantari, nec tempus inseminationis et collectionis rite observari coepit, cum directio tabaccaria Viennensis depositorium suum Pestini, in ipso culturae huius centro collocavit. Provisionem non Viennensis tantum, sed etiam Lembergensis abaldo cum tabacca Hungarica in se assumpsit, neque hoc contenta, insuper commercium cum illa in exteras provincias suscepit, et ut maius inde lucrum capere possit, tabaccae Hungaricae dempto Litorali evectionem prohiberi procuravit. Concentrata in unico corpore tam vasta manipulatio, suapte efficere debuit: 1) ut abaldo Viennense omnes alios minores emptores removere; 2) ut hoc facto pretium producto huic pro arbitrio statuere; 3) ut officiales eius productores tabaccae aliis modis vexare et emungere potuerint.

§ CXXVII..

Interea administratio publica omnem movebat lapidem, ut tabaccae Hungaricae eductio adminus per Flumen procurari possit. Distribuebat semen Americanum et Levantinum, indicabat specificos tabaccae defectus, ut eius cultura perficiatur, modis omnibus adurgebat, aliquas plane e Turcia familias Levantinae tabaccae culturae gnaras educi procuravit, sed incassum. Iam primum novum quotannis semen seu Levantinum seu Americanum procurare et sumptuosum et molestum fuisset; de eo autem, an procurata haec exotica semina, post unam aliamve seminaturam non degenerent, nullum decretorium experimentum captum fuit. Deinde subsistebat adhuc continuo illud Viennensis abaldo monopolium, quod illud, quod ipsi collibuit tabaccae pretium statuere potuit; statuit autem semper tale, quod maximo directionis lucro cessit. Frustra itaque fuit id a cultoribus exigere, ut illi industriam intendant, quin sperare possint, quod maius etiam ab eadem proportione producti sui pretium sint recepturi. Pauci tantum Quinque-Ecclesienses, Szegedinenses et Insulani in Muraköz, quibus positio sua faciliorem praebet versus Flumen eductionem, industriam hanc tantisper exercuerunt; sed nec apud hos, praeter minutiora, alia summa duo seu culturae vitia seu distractionis impedimenta adhuc sufferri potuerunt. Nimirum viget adhuc apud hos etiam foliorum in aëre siccationis usus, quae cum omne tabaccae aroma extrahat praetereaque folia fragilia, id est in transportu facile comminuibilia reddat et quantitatem et pretium eius utique vehementer minuere debet. Denique nec hi adhuc cultores eo perduci potuerunt, ut folia iuxta eorum qualitatem in suas classes dispertirentur, quod vulgo sortiren apellamus, ubi tamen si id praestarent, classificatam eiusmodi tabaccam in toto longe altiori venderent, quam nunc commixtam; utpote cum ipsum hunc laborem emptor, antequam tabaccam in exteras provincias transmittat, alioquin postea, sed maiori cum labore et detrimento peragere debeat, etiam hoc nomine cultori eam longe viliori pretio persolvat.

§ CXXVIII.

Antequam ad ea, quae ad provehendam tabaccae culturam maxime idonea videbuntur media, proponenda descendatur; vulgare adhuc illud praeiudicium, quasi seu Quinque-Ecclesiensis seu Szegediensis seu quaecunque alia tabacca peculiari aliqua qualitate polleret, evellendum videtur, Hungariae solum demptis tantum frigidis et sabulosis locis producto huic adeo est favorabile, ut si idem semen eadem plane in diversis licet locis industria adhibeatur, eadem etiam ferme tabaccae qualitas sit proditura. Quare dum unius loci tabacca alteri praefertur, non ita intelligi debet, quasi prior ille locus aptiori pro tabacca solo gauderet, sed quod illic maior iam industriae meliorque culturae species invaluerit. Luculentum eius rei exemplum editum est in campo Varasdinensi, qui antea pro colenda tabacca minime idoneus censebatur. In hoc enim homo Italus, sed rei huius apprime gnarus, sub defluo Americano bello adeo perfectam tabaccae speciem produxit, ut primam eius classem a 26, alteram a 15, ultimam a 9 florenis vendiderit deductisque omnibus notabilibus sane in eam rem factis expensis in singulo iugero 60 florenos lucri fecerit. His praemissis, ut utilissima post sericum producti huius cultura perfici possit, sequentia constituenda Deputatio haec demisse arbitratur.

§ CXXIX.

• Cum stabiles, quos Pestiense tabaccae depositorium cum possessionibus, in quibus tabacca procreatur, inire solet contractus, praeemptionem et monopolium sapiant, hi imposterum prohibeantur; verum officiales depositorii perinde ac quiscunque privatus emptor novos quotannis seu cum singulis emptoribus seu etiam cum ipsis possessionibus contractus inire debeant. Id autem ad reanimandos, qui propter depositorii huius praepotentiam iam omnem de obiecto hoc speculandi voluntatem deposuerunt, quaestores ubique ac praesertim in Litorali ita publicetur, ut omnino ad omnium notitiam possit pervenire.

• Cum officiales depositorii huius contractus ita inire soleant, ut tres pretii classes constituant, advecta vero tabacca eandem non pro qualitate producti, sed arbitrarie et cum detrimento cultorum ad classes has dispescere, imo saepe etiam optimae qualitatis tabaccam ad infimam classem tamdiu detrudere soleant, donec oblatis per cultorem muneribus eam naturali suae classi restituant, prouti haec omnia ex authentica per comitatum Bihariensem sub 3-a martii 1708. peracta, sub 21-a vero eiusdem mensis Suae Maiestati repraesentata: benigna tamen resolutione necdum superata investigatione prodiverunt, ut eo usque, donec ipsi cultores tabaccam suam classificandi modum condiderint, classificatio tabaccae in depositorio Pestiensi seligendae a comitatu alicui peritae et speciali iuramento obstringendae personae concredatur, cui pro fatigio determinanda per comitatum, auditis manipulationis huius peritis, merces, verbi gratia unius aut medii cruciferi merces a centenario per proprietarios tabaccae dependatur.

• Ut comitatibus, in quibus tabaccae cultura viget, liberum sit individuum et macerationis et classificationis peritum erga moderatam mercedem assumere, qui de possessione ad possessionem progrediendo cultores in utraque manipulatione doceat, una eadem occasione abusum etiam illum pistilli in tabacca relinquendi ea ratione exstirpet, ut capacitet cultores, quod emptor alioquin in proportione ponderis, quod inutilia illa pistilla efferunt, minus pretium semper pro tabacca sit oblaturus.

• Ne parte ex una cultores e longinquioribus partibus Pestinum tabaccam vehere debeant, parte vero ex alia abaldo Viennense, per multiplicata in diversis partibus depositoria monopolium producti huius magis adhuc ad se pertrahat, huic quidem nuspiam amplius, privatis vero ubicunque depositoria tabaccae erigere liceat idque statim sufficienter promulgetur.

• Cum abaldo Viennense ultra eam, quam aerario regio dependit, arendam sufficientem iam ex eo habeat utilitatem, quod omnes Haereditarias Germanicas provincias potissimum cum tabacca Hungarica provideat intersitque reipublicae, ut omne ex aliquo producto lucrum in arculas paucorum hominum non influat, sed ut in quo plures dimanet, eidem abaldo omne cum tabacca Hungarica commercium ad exteras provincias, imo ipsam etiam Lombardiam Austriacam interdicatur idque totum privatae mercatorum industriae relinquatur; Lombardia enim Austriaca, nisi abaldo Viennense provisionem eius ultro arripuisset, per privatos quaestores perinde et hactenus provisa fuisset et imposterum provideri poterit.

• Cum paucae illae colendae Levantinae tabaccae gnarae familiae, quae e Turcia eductae fuerant, denuo eo reversae sunt; educantur denuo plures et tales, quae ad figendas in Hungaria stabiles sedes se resolverint. Hae vero non in uno loco, sed sparsim per districtus, ubi tabaccae cultura viget, illocentur.

• Eductio tabaccae nunquam prohibeatur. Cum enim productum hoc non sit primae necessitatis, nec cadere potest sub categoriam eorum, quorum eductionem prohiberi ratio boni publici quandoque exposcit. Deinde si sterilem contingat esse annum, alioquin ipsi domestici quaestores illud cultori pretium offerrent, quod alter, qui illud educere intendit, deductis transportus expensis offerre posset et sic eductio eius suapte sistetur.

§ CXXX.

Absque varia colorum specie nulla seu lanea, gosypiacea seu sericea fabrica subsistere potest. Ipsa etiam coriacea et loracea fabricata variis coloribus tinguntur, et quo meliorem aliquod fabricatum colorem accipit, eo etiam magis pretium eius accrescit. Iam vero non omnis planta eiusdem qualitatis colorem producit; itaque ut fabricae sensim exsurgant, interest, ut non eae tantum plantae, quae obvios dant colores, sed illae praesertim quae delicatiores colores producunt, excolantur.

Plantae, quae obvios colores dant, in diversis Regni partibus sponte crescunt noscunturque passim a plebe ipsa, quae earum usum pro tingenda, quam domi producit, linea supellectili, facere solet, ipsae hae herbae, si in destinanda ex instituto loca transplantatae maiorem culturam acciperent, perfectiorem utique colorem producerent: verum industriam hanc nec praesens adhuc paucarum, quae in Regno existunt fabricarum necessitas, nec facilitas distractionis ad extra requirit.

§ CXXXI.

Inter has, quae delicatiores colores producunt, numerantur plantae anilis, isatis, vulgo Waid, et rubia tinctorum, vulgo Krapp, planta anilis in producendo pretioso illo caeruleo colore, in vicem plantae indigo, adhiberi solet. Hanc se in Banatu producturum quidam Lieblein 1785. receperat, verum post quinquennalem laborem et sumptus, ne plantam quidem, minus semen produxit. Eodem tempore cultura plantae huius adiuncto administrationis Quinque-Ecclesiensis Kovachich commissa fuit. Hic obiectum hoc omni possibili diligentia tractavit; duxit accurata diaria, defectus, quos se uno anno commisisse observavit, sequenti correxit produxitque quinto tandem anno plantam, e qua caeruleus quidem, sed non ita perfectus, uti eum planta haec in calidioribus regionibus dat, color effici potuit: ipsum tamen semen sub climate Hungariae ad maturitatem perduci non posse, agnovit; itaque huius intuitu supervacanea iam omnis industria videtur.

§ CXXXII.

Surrogatum plantae indigo, adhibita etiam in subsidium chemia producere, iam plures, ac in particulari medicus Késmárkiensis Feüffer tentarunt. Hic post 20 annorum tentamina produxit tandem caeruleum colorem, qui ab eo, quem indigo dat, parum abludere videbatur obtulitque se modum praeparandi coloris huius in Regno propagaturum, si proposita eotum per illum remuneratio sibi decernatur. Verum seu quod color ille stabilitatem non habuerit, seu quod nimis sumptuosa fuerit eius praeparatio, petitum praemium non obtinuit.

§ CXXXIII.

Pro aliqua meliori caerulei coloris planta isatis, vulgo Waid, etiam deservit. Huius cultura iam minutim antea saepius tentata fuit, sed semper non multo post intercidit. Tandem pie defunctus Imperator illi, qui culturam plantae huius proprio periculo suscipere voluerit, usum 50 iugerum terrarum et decennalem ab oneribus publicis immunitatem addixit. Hoc stimulo excitatus certus Cronberg, eius culturam in dominio Sellye 1790. suscepit continuatque eo cum successu, ut se sufficientem pro usu totius Regni quantitatem producturum affirmet.

§ CXXXIV.

Rubia tinctorum, vulgo Krapp, et in Banatu et in pluribus Regni partibus suapte crescit; huius itaque artificiosam culturam excitare pronum foret, sed cum planta haec articulum commercii non secus constituere possit, quam si radices eius commoliantur, operae pretium foret aliquem praemiis excitare, qui exstructa necessaria pro commolitione plantae huius machina, eius culturam primus suscipiat.

§ CXXXV.

Universim cum in Hungaria id etiam frumenti pretium vile reddat, quod omnes agri variis tantum huius speciebus occupentur, e re publici videtur, ut iis, qui nova hactenus utilia tamen producta, veluti est isatis et rubia tinctorum colunt, favores aliqui concedantur. Hi autem opinione Deputationis huius in eo consistere possent, ut praeter decennalem ab omnibus oneribus publicis immunitatem, insuper libera absque omni portorio eductio eius, quidquid domesticam necessitatem superaverit, concedatur.

§ CXXXVI.

Clima Hungariae, si pauca meridionalia Croatiae loca excipias, pro educandis olivarum arboribus non satis idoneum est, verum praeter olivas plures adhuc plantae oleum producunt. Tales sunt heliotropium, ex certa herba flavo flore, quae Hungarice napraforgó appellatur. Expressum e plantis his oleum primam olei olivarum speciem non aequat, ultimam tamen, qua etiam miseriores homines utuntur, si recte manipuletur, facile etiam superare potest. Praeterea oleum non tantum obsoniis, sed plurimis etiam aliis usibus, veluti lampadibus, tingendis coriis, pictoribus variisque insuper fabricis deservit. Pro his autem usibus non interest optimam olei qualitatem adhibere; quare inferiores eiusmodi olei species, in ea adminus quantitate, quam usus domesticus requirit, e plantis indigenis producere vel eo nomine interest, quod secus tantundem pecuniarum quantum huius, licet deterioris olei pretium effert, pro oleo olivarum in exteras provincias transmittere oporteret.

Ac oleum quidem e planta napraforgó educere, iam in aliquibus Regni partibus suapte invaluit, adeoque id ulteriori privatae industriae porro etiam committendum videtur.

§ CXXXVII.

Oleum e heliotropio, et quidem optimae, ut ille spopondit, qualitatis producere, quidam Schwanenfels recepit. Quare et huic pie defunctus Imperator 50 iugera terrarum et decennalem immunitatem addixit, si conatus eius felix eventus coronaverit, haud abs re futurum esse videtur, si uni adhuc alterive, qui institutum hoc in distinctis iterum, et ab invicem remotis partibus suscipit, iidem quos supra attigimus, favores concedantur. Neque enim unus ille tantum, quae usui totius Regni sufficiat, quantitatem producturus videtur, et nisi utilia eiusmodi instituta, in pluribus locis excitentur, in unico facile intercidunt. Et haec de productis regni vegetabilis.

Quod animale regnum concernit:

§ CXXXVIII.

De emendanda Hungaricorum specie boum superflua est omnis cura; tam insignem enim vix aliqua Europaea regio producit. Vaccarum, quae in praediis unice procreationis gratia aluntur, eadem est praestantia. Lac, si ad domesticum alimentationis statum ponantur, haud satis abunde praestant. Sed his ii, quorum id interest, Helveticam speciem facile substituere possunt. Olim Hungaria tanta habebat boum armenta, ut non modo Haereditarias Germanicas provincias, sed magnam insuper Germanici Imperii partem et Venetias bobus propriae procreationis providere potuerit. Postquam magna praediorum pars impopulata est, ut regiones hae bubulis provideantur, iam multa boum millia etiam e Gallicia, Moldavia et Valachia educi debent.

§ CXXXIX.

Res haec tantam apud nonnullos sollicitudinem excitavit, ut eo omnia studia convertenda esse existimarint, quo copiosior denuo boum procreatio procurari possit. Quodsi tamen res ad vivum resecetur, hanc quoque superfluam esse curam facile apparebit. Procreatio boum haud secus augeri possit, quam si iam impopulata praedia denuo ad statum desertum reducantur. Id autem rationibus publici nullatenus potest convenire. Licet enim res pecuaria aliquot fortasse privatis maiorem quam agricultura, si in eodem fundo exercetur, utilitatem adferre possit, toti tamen in concreto Regno, quod res agraria utilior sit quam res pecuaria, iam in comperto est, possetque, si rem per se claram demonstrare operae pretium foret, multis argumentis comprobari. Id unum numerasse sufficiat, quod lucrum illud, quod alicui regioni e distractione animalium obvenire posset, populatio, quodque eam suapte consequitur agricultura plurimis aliis titulis abunde compensat.

Quodsi Hungaria omnia etiam ea, quae modo habet praedia impopulet, adhuc sufficientem haberet pro domestica necessitate cornutorum pecorum quantitatem, id quod exemplum earum, ubi nulla amplius praedia supersunt partium, satis remonstrat. In ipsis enim his sufficientia pro macellis pecora domi producuntur. Educati in praediis boves tantum saginationis et commercii causa coëmi consueverunt. Ne vero in casum etiam illum, quo Hungaria nulla amplius pro distractione externa pecora haberet, isto commercii ramo penitus excidat, propitia sors post illam Moldaviam, Valachiam quaeque ulteriora sunt usque Boristhenem collocavit. Provinciae enim hae aptissimo pro pascuis solo gaudent, et quoad politico oculo prospicere licet, longissimo adhuc tempore praecipuum subsistentiae suae modum in re pecuaria collocabunt; posset itaque Hungaria in casum etiam illum ex his provinciis pecora e prima manu habere, posset cum iis ad minus oeconomiae commercium exercere atque ita non tantum de emendanda, sed etiam de augenda cornutorum pecorum specie superfluam esse omnem curam satis apparet.

§ CXL.

Non eadem est equorum ratio; hos quidem generosos ab olim Hungaria producebat; sed cum commercium paucas adhuc graves vecturas requireret, rhedarum usus apud nobiles non vigeret, equitatus autem Hungaricus e velitibus ferme constaret; minores tantum ephippio et veliti apti equi educabantur. Postquam rhedarum usus invaluit, ut equos maioris staturae producant, coepere aliqui equatiorum proprietarii grandiores exteros admissarios adhibere et in locum vagae, quae passim vigebat, equorum procreationis domesticum et regulare, quod de manu appellare solemus, caballarum admissionis institutum consectari. Verum industriam hanc pauci adeo adoptarunt, ut nec pro curribus domesticae nobilitatis maioris staturae equi haberi potuerint. Caeterum adhuc vagorum equatiorum usus viguit, adhuc minoris staturae equi procreabantur; interea aliae gentes suam equorum speciem iam in altiorem staturam provexerunt; interea non tantum commercium, sed et multiplicata exercitus impedimenta, plures in dies vecturas exigere coeperant; interea non tantum desultorum, sed cataphractorum etiam usus in bello invaluit. Interea denique 1756. memorabile illud Septennale bellum erupit, istud tantum equorum numerum absumpsit, ut necessaria eorum supplementa, ne Germanicae quidem provinciae, licet in iis equi iam dudum in altiorem staturam provecti fuerint, subministrare potuerint.

§ CXLI.

Itaque vix eo finito, ut in Hungaria pro velitibus ad minus et desultoribus idonei equi haberi possint, et ut specie eorum ad robustiorem staturam perducta, maiora etiam onera, tam in bello, quam etiam ad rationem commercii vehere, sicque proprietarii eorum et per alendum minorem numerum et per obtinendam maiorem vecturae mercedem, notabile emolumentum capere possunt, piae memoriae Imperatrix et Regina Maria Theresia emendandae Hungaricorum equorum specie consilium iam anno 1767. suscepit.

§ CXLII.

Principio industria haec universim proprietariis commendabatur, iubebantur magistratus, ut ad hanc plebem potissimum excitent admittendaque proceriori admissario caballa immunis a contributione pronunciabatur. Anno 1774. iam norma, iuxta quam institutum hoc tractari debeat publicabatur constituebaturque praemium pro hinnulo a normali admissario producto, si primae classis fuit sex, si secundae quatuor, si tertiae classis duorum aureorum, verum variae iurisdictiones variam hanc benignam ordinationem effectuandi vicem iniverunt. Aliqui comitatus unum aut etiam plura publica equatia erexerunt, alii plures comparaverunt admissarios, hos per districtus comitatus diviserunt iisdemque viciniorum rusticorum caballas admitti procurarunt. Aliae potentiores communitates ad comparandos sibi proceriores admissarios disposuerunt. Omnia tamen haec, eum tantum effectum produxerunt, quod a procerioribus admissariis apud melius habentes incolas aliqui proceriores hinnuli sint prognati; apud rusticos, per quos solos institutum hoc notabile accipere potuisset incrementum, quo minus effectum producat, miseria eorum impedivit; ob hanc enim rustici admissis etiam ad proceriores admissarios caballis, ad ipsum usque foetus tempus gravissimos saepe labores peragere; ob hanc vix prognatos hinnulos longa molestaque itinera simul cum matre peragi facere debebant. Ob hanc hinnulis primis aetatis eorum annis nec debitam munditiem, nec conveniens pabulum praebere poterant; ob hanc denique eosdem iam tertio aetatis anno saepe iniungi facere cogebantur. Accessit aliud grave perinde impedimentum, quod rustici parvas nonnisi habuerint caballas, quae sustinendis procerioribus admissariis pares non erant.

§ CXLIII.

Ad sufferenda haec impedimenta eadem piae memoriae Imperatrix 1777. explanatorium edidit normale, quo potissimum civitates ad provehendum hoc institutum adstringebantur. Rustici ad parcendum foetis caballis et hinnulis exstimulabantur. Coëmptio maiorum caballarum, praesertim in iis locis, quae distinctos pro vecturis communitatis equos intertenere solent, admittebantur. Assecurabantur rustici, quod procreandi eiusmodi maiores hinnuli nunquam limitato pretio, sed erga liberam conventionem pro militari accipiendi sint; curatores instituti huius agasones et periti fabri erga moderata salaria conducendi admittebantur; denique permittebatur, quod elustratae e regiminibus caballae, foetus adhuc capaces comitatibus moderato admodum pretio cedendae sint.

Ut nullum instituto huic subsidium deesset, arendavit eodem anno iussu eiusdem Imperatricis directio propagationis equorum Bohemica praedium Enyed in insula Csallóköz, et praedium Ormosd in comitatu Borsodiensi situm fine eo, ut illic hinnulos Bohemicos educet eosdemque comitatibus moderato pretio divendat; verum manipulationem hanc enatum subinde 1778. bellum interrupit. Hac tamen cura demum effectum est, ut iam 1781. militare commando, fine coëmptionis idoneorum pro equitatu caesareo-regio equorum Pestinum mitti potuerit.

§ CXLIV.

Piae memoriae Imperator et Rex Iosephus IIdus, ut institutum hoc amplius promoveret, coëmptos in Moldavia et Ukrania sexaginta admissarios comitatibus gratis distribui iussit, ea sola cum prohibitione, ne ob eorum ad caballas rusticas admissione quidquam exigere possint.

Anno 1785. idem piae memoriae Imperator et Rex erexit equatium Mezö-Hegyesiense, praesertim pro comitatibus Pestiensi, Jazygia, Bacsiensi, Aradiensi, Békessiensi et Szathmáriensi deserviturum; cui sub 21-a iunii sequentem normam praescripsit: 1) Seligantur in his comitatibus 2.000 altiores caballae et singulae seligendae caballae proprietario scheda legitimatoria extradetur. 2) Adveniente admissionis tempore, admissarii ex hoc equatio ad possessiones illas, ubi conscriptae eiusmodi caballae reperiuntur, deducantur. 3) Post peractam sufficientem admissionem singulae caballae proprietario unus florenus titulo doni exsolvatur. 4) Liceat proprietario procreatum hinnulum, cui voluerit, et quo pretio potuerit, vendere, quodsi tamen alium emptorem non habeat, debeat aerarium militare pro hinnulo unius anni ab 18 usque 24 florenos; pro hinnulo duorum annorum a 35 - 45 florenos; demum trium annorum a 65 usque 75 florenos persolvere. 5) Qui ultra tres eiusmodi hinnulos educaverit, eidem insuper una caballa ex eodem equatio dono detur. 6) Si rustici caballae deficerent, haberet tamen hinnulum trium annorum, liceat eidem hunc pro caballa in equatio commutare.

Eadem occasione idem Imperator priorem etiam propagationis equorum normam tantisper immutavit, nimirum: 1) interdixit ulteriorem admissariorum coëmptionem recepitque, quod ex eodem equatio comitatibus admissarios gratis suppeditare velit; 2) stabilita a contributione indemnitate concessa 1774. a singulo hinnulo praemia abolevit; 3) ut comitatus pro agasonibus semi-invalidos assumant, constituit.

§ CXLV.

Anno 1788, ut institutum hoc stabili dote fulciat, remanentes ab intertentione nobilis turmae praetorianae decem mille florenos in hunc scopum addixit, et cum enatum anno eodem bellum Turcicum manipulationem hanc intercepisset, ut eadem mox finito bello resumatur, interea vero summa illa erga interusurium elocetur, defixit.

§ CXLVI.

Cum recentissimum hoc bellum magnum iterum equorum numerum absumpserit, ratio publici exigere videtur, ut institutum procreationis equorum altioris staturae denuo et efficaciter reassumatur. Verum si tota hac in re separentur ea, quae a pura principis clementia pendent, quaeve ad agenda administrationis publicae referuntur, via legislationis sequentia tantum constituenda esse Deputationi huic demisse videntur:

• Ne comitatibus publica equatia servare liceat. Id enim citra grave contribuentium onus fieri non potest. A converso

• Comitatus illi, in quorum gremio potentiores communitates reperiuntur, apud quos maior equorum quam boum usus viget, has ad intertenendos a proportione maioris staturae admissarios observandamque, quae huius intuitu iam praescripta est, manipulationem adstringat.

• Possessiones illae, uti et civitates, quae quadrigas communitatis intertenent, has semper e caballis maioris staturae conflare teneantur.

• Si communitates hae eiusmodi admissarios ex equatio regio obtinere non potuerint, liceat illis eos etiam aliunde sub inspectione comitatus procurare.

• Comitatibus, qui nullas eiusmodi communitates, situm tamen pro equorum propagatione idoneum habent, liceat duos tresve admissarios pro singulo ad id idoneo processu comparare, necessarios agasones intertenere curatoremque rei equatiae erga moderatum salarium assumere.

• Comitatus autem illi, qui minus idoneam pro instituto hoc situationem habent, a minus necessariis eiusmodi sumptibus sunt dispensati.

• Civitates potentiores, apud quos propter concertationem incolarum, res haec tanto efficacius promoveri potest, ad suscipiendum hoc institutum adstringantur.

• Admissae maioribus eiusmodi admissariis caballae, uti et procreati ex iis hinnuli, usque ad completum quartum aetatis annum a dicatione sint exempti. Denique

• Cum basis et fundamentum totius propagationis equorum instituti debeat esse equatium regium, seu deinde illud in Mezö-Hegyes seu ubicunque alibi sit collocatum, cum inde et caballae, ubi opus fuerit, et admissarii peti debeant, ne forte illud intercidat, resultantia illa ab intertentione nobilis turmae praetorianae 10.000, quae piae memoriae Imperator et Rex Iosephus IIdus ad instar stabilis dotis eo destinavit, futuris etiam temporibus eo semper impendantur.

§ CXLVII.

Hungaria inde a primis temporibus ovibus abundavit; sed hae crassam adeo lanam proferebant, ut eius usus tantum in pannis inferioris sortis haberi potuerit. Ad corrigendum hunc defectum coeperunt oves sic dictae Germanicae introduci. Sed et hae lanam mediocribus tantum pannis idoneam producebant. Pro nobilioribus pannis semper adhuc lana delicatior ab exteris regionibus debuit procurari. Postquam Angli et Hispani, apud quos maxima delicatioris eiusmodi lanae quantitatis procreabatur, ad provehendas manufacturas suas eius eductionem prohibuerunt. Iam aliae quoque gentes de naturalisanda talium ovium, quae eiusmodi delicatiorem lanam producunt, specie curam susceperunt.

§ CXLVIII.

Piae memoriae Imperatrix et Regina Maria Theresia 1768. impetravit a Rege Hispaniae, ut eidem unum talium ovium gregem una cum pastoribus, qui domesticos modum oves has curandi edoceant, per mare transmiserit. Pastores hi lustrato Litorali in Alpibus Croaticis Mercopail, locum pro sede harum ovium selegerunt. Et vero quamquam locus hic raram, et ad apparentiam minime succosam herbam producat, quamquam item adeo frigidus sit, ut oves octo ferme mensium spatio in ovili foeno interteneri debeant, oves illic optimo cum successu educabantur. Ut earum species propagetur, vendebat Camera superfluos arietes privatis, qui speciem suarum ovium emendare voluerunt; de modo autem qualiter id procurari possit, libelli iussu eiusdem Imperatricis in vernaculis linguis excudebantur. Et vero profecit sensim industria eo, ut ii, qui arietes eiusmodi comparaverant praescriptumque modum observarunt, parem ferme illi, quae in Merkopail ab originalibus Hispanicis ovibus proferebatur, lanam produxerint. Verum cum nutritae tanto tempore in ovilibus pecudes hae, magnam foeni, cuius defectu via Carolina plurimum laborat, quantitatem consumpserint, urgebatur a parte commerciali, ut oves hae alio transponantur foenumque illud ad promovendam per eandem viam vecturisationem convertatur. Ne tamen pretiosa ovium haec species in alio forte loco degeneret, primum in Buda-Eörs periculum factum mediaque gregis Merkopaliensis pars eo depulsa fuit. Cum experientiam hanc bonus effectus secutus fuisset, iussit piae memoriae Imperator et Rex Iosephus IIdus, ut in Mercopail nonnisi 200 oves interteneantur; quod supernatavit per dominia cameralia fundi religionis et studiorum distribuantur, in iisdemque eadem, quae in Mercopail viget, manipulatio introducatur. Ita primum in Bekova et Radonicz in dominio Bácsiensi, dein 1787. in Puszta Kula in dominio Zemboriensi, 1788. in Tárkány et Tokod sicque successive in Bozok, Marót, Kis-Megyer et átsa, et arietes Hispanici et modus oves has tractandi idem, qui in Hispania viget, introducebatur. Per hanc manipulationem adeo meliorata est Hungaricae lanae species, ut aliqui decrescens subinde eius pretium illi causae attribuant, quod maior iam delicatioris lanae quantitas producatur, quam fabricae Germanicae nobilioris speciei pannos conficiant.

§ CXLIX.

Omnis itaque legislationis cura iam ad id tantum recidit, ut determinaret: 1) an non ex ratione promovendae in via Carolina vecturisationis gregem Mercopaliensem alio transponi expediat?; 2) an speciem Hispanicarum ovium ultro etiam propagare vel vero plane restringere intersit?

Relate ad primum: cum experientia probatum sit hanc ovium speciem in compluribus, ad quae iam translatae sunt locis minime degenerare, modo praescriptus eas tractandi modus rite observetur ad facilitandum (quod commercii Hungarici maxime interest) versus Litorale transportum oves illas ex Mercopail alio transferri e re publici etiam esse videtur, quod locus ille, si physice examinetur, nihil seu ratione sui situs seu ratione pascui peculiare habeat, quod ovibus his praeferenter conducit, et quod in plurimis aliis montosis Hungariae locis perinde non existeret.

§ CL.

Relate ad secundum: id necdum satis comprobatum est, quod Hungaria maiorem iam delicatioris lanae speciem producat, quam Germanicae fabricae possint consumere. Sed etsi id concedatur interest, ut moderatum materialis huius pretium conservetur, quo fabricatio nobiliorum pannorum tandem in ipsa etiam Hungaria emergat. Sane dum Angli et Hispani eductionem delicatae suae lanae prohibuerunt, debuit apud hos quoque lanae pretium principio vehementer diminui. Verum temporaneum hoc malum per introductas non multo post fabricas abunde compensatum est. Quodsi fabricae nobilioris panni in Hungaria nunquam introduci possent (quod tamen vix sustineri potest) adhuc interesset, ut quo maior delicatioris lanae quantitas in Hungaria producatur; productum enim hoc eius est generis, quod paratam semper in septemtrionales provincias, nimirum ubi oves eiusmodi ali non possunt, habeat distractionem. Hungaria autem eiusmodi provinciis adiacet, e quibus necessariam pro vilioribus pannis crassioris lanae quantitatem, si domi sufficientem non habeat (quod certe nonnisi tardissime eveniet) emere possit. Proinde cum delicatior lana longe cariori veniat adhuc, in illum etiam casum interesset hanc vendere, crassiorem autem aliunde procurare.

§ CLI.

Quodsi omnia, quae in praemissis de oeconomia publica dicta sunt, combinentur, apparebit demum duos esse praecipuos eam promovendi modos:

• Si nova aut utilior manipulatio in dominiis, seu cameralibus seu fundis religionis, aut studiorum primo introducatur; comitatus vero illi, quibus obiectum eiusmodi convenit, pro hac condiscenda individua eorsum exmittant.

• Si nova talis manipulationis schola idoneo quopiam loco constituatur, ad quem perinde comitatus individua sua mittere teneantur. Ex his quae modalitas, cui instituto conveniat, decernere ad Suam Maiestatem pertinent. Universim id tantum constituendum esse videtur: 1) ut si producti alicuius perfectio proponitur, eadem non omnibus indiscriminatim comitatibus et civitatibus, sed iis tantum, quorum solo et climati convenit imponatur; 2) quod comitatus et civitates, quibus cultura aliqua reipsa convenit, nullo seu expensarum seu insufficientiae magistratualium praetextu se excusare possint, sed debeant eiusmodi ordinationibus Consilii obtemperare.