De Terraemotu, Epidaurus in Dalmatia prostrata est, Ad Cosmum III Magnum Hetruriae
Ducem Proseucticon
Inclite Regnantum, quo Lidia sceptra tenente
Per populos laevam funestis cladibus ire
Fortunam haud querimur; quidquid temeraria namque
Illius incursu caeco violentia vertit,
Hoc tua res duras indignaque fata jacentum Note: 5
Commiserans veteri Pietas in sede reponit.
Non secus, ac diro metuendum gentibus astro
Saturnum, Jovis excusat clementior ignis,
Et tristes radios acuentem in fulmina cogit,
Commodiore Venus flammâ mitescere Martem. Note: 10
Nec modo munificus generosi hic pectoris ardor
Quas regit imperio gentes complectitur: exit
Latius, et manibus cum sole per omnia sparsis
Terrarum spatia, et marium, queis regia jura
Non reddit, populis, gaudet regalia dona Note: 15
Mittere, quam titulis, meritis ingentior, et se
Dignum orbis probat imperio, dum consulit orbi.
Atque hoc Mediceae senos insignia gentis
Crediderim signare globos, Hetruria quamvis
Sufficiat sceptris, pietati angusta videri Note: 20
Unius, immensi quamvis Pomaeria mundi:
Nec Macedum Regem victricia signa per orbem
Transque orbem magis extendisse capacia vota,
[Page 4]
Cosmus magnanimum Heroum quam maximus Heros
Proferat egregias curas, et vota juvandi. Note: 25
Fleverit extremo oceani se limite claudi
Vesanus juvenis, nec posse aperire triumphis
Quotquot Democriti sapientia cuderat orbes;
Hic contra sibi deesse locum, queriturque, creandis
Non quos invadat ferro, at quos vindicet auro Note: 30
Defficientem operum naturam parcere, mundis.
Quod si, ceu perhibent sapientum pectora, primus
Naturam informem confusaque semina rerum
In speciem digessit Amor, rudibusque figuram
Concilians, dispersa ligans, male juncta resolvens, Note: 35
Omnibus et formam reddens atque omnia Formae,
Jussit hanc rerum pulchram coalescere molem;
Qui tibi magnanimo, Princeps, sub pectore vivit
Ornandi meritos donis, inopesque fovendi,
Nec spatio finibus amor, neque fessus agendo, Note: 40
Dignus erat certe naturam augere, Chaoque,
Si quis adhuc latet, eruere, et disponere mundum.
Verum age: nil opus est tam longe accersere magnis
Materiem meritis: adverso in littore surgit
(Quid loquor? Ah quondam, dum fata Deusque tulere, Note: 45
Surgebat) maris Illiricas Epidaurus ad undas:
Urbs opibus, famaque ingens, contexere Pontum
Classibus, inque omnes commercia spargere gentes,
Nec minus ubertate soli, partuque virorum
Laeta, sui juris, nullique obnoxia sceptro. Note: 50
[Page 5]
Nunc vero (heu nulla invitis fiducia Divis!)
Turbine praecipiti labefacta, suisque sepulta
Ruderibus, spectaclum ipsis miserabile visu
Hostibus, immundo porrecta in pulvere sordet:
Et quoties fessum caelo caput, aegraque tollens Note: 55
Lumina, tranquilla pelagi prospexit in undâ
Degenerem formam, et violati signa decoris,
Lucem odit, nimiumque levi cecidisse ruinâ
Conqueritur demens, et fata novissima poscit.
Scilicet instabili subsultans cardine tellus Note: 60
(Seu meditatus iter Caelo vulcanius ardor
Impulit adversos obices: seu longa vetustas
Speluncas subter tophis pendentibus altas
Cum sonitu dedit in praeceps: seu spiritus omnem
Pervolitans naturam, alteque in membra receptas Note: 65
Injustas furias rapido concepit ab aestu;
Seu caeli vis illa fuit) concussit ab imo
Impositas moles caeloque minantia vertens
Jussit in antiquum gremium descendere saxa.
Nec mora: deficiente solo, subducta labare Note: 70
Fundamenta, quati turres, ruere ardua pessum
Culmina, juncturae lapidum, et male fida resolvi
Tectorum coagmenta: It caelo pulveris atri
Jurata ardentem nubes extinguere Solem;
Urbsque diesque una pereunt. Confusus ad astra Note: 75
Luctisono gemitu, atque immensae murmure stragis
Erigitur fragor: et potuisti tu quoque forsan,
[Page 6]
Magnanime o Princeps, solio sublimis ab alto
Immanem nostrae sonitum exaudire ruinae.
Quo sonitu attoniti fugere a littore fluctus Note: 80
Quaeque leves choreas tunc forte in gurgite summo
Ducebant ludo Iliricae Nereides, imas
Auribus occlusis, trepidae absiliere sub undas.
Ipse etiam strepitum advertens Neptunus ab alto
Ingemuit pater, et carae ne cerneret urbis Note: 85
Infandum excidium, medio caput aequore mersit.
Proh superi! quae tunc nobis (horresco revolvens
[Nec sola sat firma, et rursum trepidare videntur]
Omnia) deprensis tantâ in vertigine rerum
Mens, animusque fuit! Capiti labentia tecta
Exitium crudele ferunt: rimosa fatiscit Note: 90
Sub pedibus tellus: pavidas fragor attonat aures
Lucem oculis caligo, fugam eripuere ruinae.
Nulla salus: urgente malo circum undique septi,
Capti oculis animisque altum descendere caelum
Credidimus, verti nobiscum elementa, perire Note: 95
Naturam, et Mundi in nihilum partem esse ruentis
Nec timuisse quidem licuit: praesentia lethi
Abstulerat sensus: hinc desperatio lucis,
Projectusque dies, nulla ore, aut pectore vota: Note: 100
Tantum altus stupor, inque vicem formidinis horror.
Jamque omni ammisso veteris discrimine formae
Templa, theatra, lares, privata et publica tecta
Praecipitata, eversa, informi strage sepulta,
[Page 7]
Procubuere: Urbs ante, Urbis nunc nomen inane, Note: 105
Et lacerum funus: Vix pauca relicta supersunt
Versarum domuum trunca, et male stantia membra,
Serpentum latebrae, nocturnarumque volucrum
Hospitium infelix: quae, praetervectus ab alto
Vectorum ignarae senior jam navita turbae Note: 110
Indice designet digito, atque, hoc littore, dicat
Me juvene Illiricas una inter celsior urbes
Surgebat famâ, et meritis Epidaurus Olimpo.
Quas ego tectorum hic moles! quae robora quondam
Suspexi admirans! quanto laeta omnia luxu! Note: 115
Nunc jacet humanae documentum flebile sortis,
Navibus, et dirum praeterlabentibus omen
Vi subitâ, et rapido terrae labefacta tumultu.
Cernite saxorum cumulos, disjectaque late
Rudera: praeteriti haec vestigia sola decoris Note: 120
Jam superant, hos in cineres Urbs tanta resedit.
Sed leve tectorum, nec non reparabile damnum.
Quis populi indignam cladem, quis acerba renarret
Funera, et innumeras tam parvo in tempore mortes?
Praecipites dominis superincubuere Penates Note: 125
Ante aras Superum ceciderunt victima Mystae:
In triviis vulgus; tumulavit Curia Patres.
Miscentur nullo subiti discrimine lethi
Cum pannis trabeae, cum sacris flammea vittis:
Patricium funus, plebeja cadavera, sexus Note: 130
Imbellis, meliorque, infirma, et fortior aetas.
[Page 8]
Nec fuga veloces juvit, prudentia cautos,
Insontes Pietas, numerosa pecunia dites:
Omnibus una dies, non unica mortis imago.
Hi penitus mersi, obtritique in strage reinquunt Note: 135
Non agnoscendis confusa cadavera membris:
Corporibus fracti, et multâ [jam] morte receptâ,
Reptantes alii sociae per cladis acervos
Post sese laceros artus sua funera verrunt.
Saucius hic largo per membra fluente cruore Note: 140
Vociferans fugit: ast illum velocior urget
A tergo Libithina, caditque in pulvere crasso
Deprensus subita gravioris mole ruinae.
Tristior illorum facies, quos pondere vasto
Oppressos mediaque sui plus parte sepultos Note: 145
Ante necem tumulo sors praedamnavit acerba.
Heu miseri! nunc extremis conatibus altam
Congeriem lapidum certant evolvere; fessi
Nunc animis, totoque exhaustis robore nervis
Mortem orant: nunc in gemitus, lamentaque versi Note: 150
Auxilio socios, et quondam fida suorum
Pectora, per quicquid sancti, et venerabilis usquam
Conclamant. Frustra: Pietas formidine cessit:
Non patris senium, non dulcia pignora natos
Eripuisse vacat: tumulatam in strage maritus Note: 155
Consortem thalami, et se nomine saepe vocantem
Deserere haud dubitat: propiora pericula terrent.
Et socium exemplis, quae sint sibi quisque timenda
[Page 9]
Admoniti properant fugiendo evadere fata.
Non ego si centum solido aere sonantia linguis Note: 160
Guttura cum totidem Briareus vocalis haberem;
Ingeniumque mihi rapido torrentius amne
Eloquii immensis in carmina fontibus iret;
Quae dedit illa dies, variae ludibria sortis,
Multiplicesque vias, et tot nova nomina lethi Note: 165
Expediam cantu, aut dignis ploratibus aequem.
Sic habet. Immitis nostro, Fortuna, labore
Pascere, corque ferum caesis tot millibus exple:
Occidimus; versa est Epidauri gloria. Laetos
Ducere quid cessas misera de gente triumphos? Note: 170
Vicisti. Cur vero? Haud sic temeraria coeco
Turbine volvuntur fata, ut tibi vertere fundo
Immeritas liceat, prout jusserit impetus, Urbes.
Quondam etiam faciles miserorum injuria Divos
Sollicitat, Parcaeque horrenda retraxere gaudent Note: 175
Licia. Quid solidas naturae impellere partes
Profuit, et caecum in tecta effudisse furorem?
Ringere: nil furiis actum et molimine tanto:
In cassum cecidere minae: Manet ecce superstes
Cladibus, et longum invidia plorante manebit Note: 180
Antiquus decor: ipsa novas injuria vires
Suggerit. Ac veluti per acutae vulnera falcis
Et variam caedem subolescere laetius arvis
Cernimus, inque novos foetus, et munera vitae
Sufficere: ut Palmis nitentia pondera contra Note: 185
[Page 10]
Altius in caelum ramis audacibus ire
Impetus est, perhibentque, semel confracta [cum fracta], tenacis
Naturae ingenio coalescere firmius ossa,
Haud secus, insano quae turbine concita nostras
Tempestas afflixit opes, majora nocendo Note: 190
Incrementa dabit patriae, prostrataque virtus
Crescendi vires, animosque a funere ducet.
Haud novus hic ludus: vastatrix flamma novavit
Romuleas arces, meliorque e clade resurgens
Taedifero potuit Roma ignovisse Neroni. Note: 195
Jamque ideo rursum generosam attollere frontem
Incipit absterso squallore Epidaurus, et ipsis
(Nil teret Fortuna loci) super alta ruinis
Mansuri Imperii, atque Urbis fundamina ponit.
Quod si nondum etiam veteris fastigia famae Note: 200
Attigit, inque suum tarde consurgit honorem
Cosme, tuae quaeruntur opes. Tu attollere solus
Collapsam potis, et meliori reddere fato.
Praecessere quidem auxiliis Regnator Iberus
Et geminus, caelo majestas aemula, Clemens, Note: 205
Lucaque non propria[e] tantum, sed quicquid ubique,
Libertatis amans, Venetique, potentia corda
[Consiliis], decus Italiae tutelaque, Patres.
Sed supremum operi nimirum accedere culmen
Te sine fata vetant. Velut oppugnata perire Note: 210
Pergama non poterant, vincenda in moenia donec
Herculeae remearet onus fatale pharetrae;
[Page 11]
Auspiciis sic, Magne, tuis consurgere nostra
Moenia, vel nunquam consurgere, stamine certo
Sauxerunt nentes mortalia saecula Parcae. Note: 215
Ergo age, cunctantis molimina grandia fati,
Difficilesque operum progressus numine dextro
Expedias. Tibi se reparatam debeat Urbis
Gloria, nec sortis miserae crudele trophaeum,
Medicei at potius monimentum insigne perennet, Note: 220
Nominis. Accedet, tam [claro] vindice, nostris
Et decus et tutela opibus. Sit caeca, sit excors,
Laevaque [consiliis] Fortuna, lacessere nunquam
Audebit, magni quam Cosmi erexerit Urbem
Dextera, teque tuos Divos, atque omina gentis Note: 225
Submittente, sinu exorata fovebit amico
Impositas arces, novaque addita moenia tellus.
Nec quod adoratis novi inexpertique clientes
Littore ab externo nunc primum advolvimur aris
Verbaque Fortunae loquimur praesentis, et albas Note: 230
Praeferimus manibus vittas, cum supplice ramo,
Sperne viros. Magnae sunt nobis conscia laudis
Pectora, nec segnes animi, sunt saecla virorum
Fortia, perque omnes exculta fideliter artes.
Ponere muneribus pretium, atque expendere scimus Note: 235
Officii momenta, vicesque in tempore justas
Reddere, nec, nostris venies si casibus aequus,
Aut apud immemores meritum periisse dolebis,
Aut apud indignos pretium vilescere doni.
[Page 12]
Marmore te Pario stantem, nutuque potenti Note: 240
Semirutas arces, lacerataque tecta jubentem
Surgere, spectabunt seri, agnoscentque nepotes.
Omnia anhelabunt sudantibus usque caminis
Ambitiosa tuos in vultus ire metalla.
Aeneus inde forum implebis, neve alta tremiscant Note: 245
Fundamenta iterum, librati mole Colossi
Firmabis medius gaudentem hoc pondere terram.
Tu radii labor et caeli, tu nobile fias
Artificum doctis conatibus argumentum.
Sed quoniam saeclis volventibus omnia cedunt Note: 250
Aeraque, marmoraque, et mortalis dextera quidquid
Condiderit; senio tandem expugnante perire,
Sat nostri monimenta docent nos tristia luctus,
Quae magis ipse velis, in quae nil ferrea Clotho
Juris habet, summo tollemus in aggere Pindi Note: 255
Non Phidiae, vel Praxitelis, non arte Myronis
Structa, sed Aonio simulacra perennia cantu.
Te docti vates (neque enim Illiris ora Camoenis
Invia: sunt alacres circum praecordia flammae
Seminaque alta viris, et, si sacer impulit ardor, Note: 260
Bacchari Phaebo, vix pectora plenior intrat
Ulla Deus) plectri numquam graviore cothurno
Aequabunt superis, et longa in saecula mittent.
Egregias illi laudes, tuaque inclita facta
Incident lauris, chartis vivacibus addent, Note: 265
[Page 13]
Formabunt citharis, vocalibus inspirabunt
Cannis, immo tubis, Cyrraeque per omnia Cosmum
Antraque, littoraque, et nemorum secreta sonabunt:
Cosmum alti sopuli referent, nemora avia Cosmum.
Sed tua nil stimulis eget, aut hortamine Virtus Note: 270
Ipsa sibi calcar, neque te mortalia tangunt
Praemia, vel sermone hominum, plausuque moveris,
Maxima cui fecisse videntur praemia facti.
Et nunc quod seri tandem post altera lustra
Ad tua detulimus miseros altaria questus Note: 275
(Is pietatis honos, adeo tibi prompta voluntas)
Objurgas trepidum, et cessantem in vota pudorem
Teque morâ laesum quereris, reliqua omnia mitis
Supplicibus, solum indignans quod sero rogaris.
Macte animis, Heros, tantis! Haec gloria nempe Note: 280
Mortalem immiscet Superis: benefacta per orbem
Sublatis monstris, debellatisque tyrannis
Alcidem (unde tibi genus, et sublimis origo)
Sacrarunt caelo: quem frustra insanus honorem
Regnorum excidiis, et tanto sanguine mundi Note: 285
Quaesivit Macedo. Nimirum perdere letho
Non magnae virtutis opus: leo, vipera, tigris
Tantum etiam possint: letho eripuisse Deorum est.
Quod si per clades varias, et tristia rerum,
Te tantum nobis assertorem astra parabant, Note: 290
Nec parvo constare caducae debuit urbi
Grande patrocinium, saevis en [ea] crimine fatis
[Page 14]
Donamus: nunquam placida, atque faventia tantum
Juvissent. Fuit, o, cecidisse a culmine tanti
Sic surrecturis. Et quae est tua gloria, Princeps, Note: 295
Vindice quo miseris ipsae placuere ruinae?
Sic mala dum superas, absolvis, nec minus illis,
Quam sit servari nobis, facis utile vinci.
Nos tibi depulsam cladem; depulsaque debet
Nostra tibi, quod non dicatur noxia, clades. Note: 300
Laus Deo
P. Benedictus Rogacci, S. I.