EVTHYMIA SIVE DE TRANQVILLITATE ANIMI Carmen Didascalicum Benedicti Rogaccii e societate Iesu.
ROMAE, MDCXC. Typis, et expensis Io. Iacobi Komarek Bohemi, prope S. Angelum Custod. SVPERIORVM PERMISSV.
THYRSVS GONZALEZ Praepositus Generalis Societ. Iesu.

CVm Carmen Didascalicum, ‘Euthymia, siue de Tranquillitate animi’ a Patre Benedicto Rogaccio nostrae Societatis Sacerdote conscriptum, aliquot eiusdem Societatis Theologi recognouerint, et in lucem edi posse probaverint; facultatem facimus, vt Typis mandetur, si iis, ad quos spectat, ita videbitur. In quorum fidem has literas manu nostra subscriptas, et sigillo nostro munitas dedimus.

Romae 22. Aprilis 1690.
Thyrsus Gonzalez.
[Page]

Volumen, cui titulus, ‘EVTHYMIA, siue de Tranquillitate animi’, in sex, quibus conflatur, hexametrorum libris continet laudabilem vtilis, dulcisque mixturam; vnde possit, quisquis oculos adijciat, se se componere ad omnem apathiam, non Stoicam, sed Christianam. Etenim expletur hic illud iambici Graecorum senarij: ‘Ψυχῆς νοσούσης εἴσιν ἰατροὶ στίχοι,’ quod videlicet rei poeticae operantes, debent, instar experientis Medici, sub {asciticijs} versuum dulcoribus proficuam animae aegrotanti {pharmaciam} exhibere. Eam vtique exhibuisse videtur huiusce poematis concinnator, dum ad amoliendam e salubri, quam propinat, potione {amariciem}, vsus industrio (vt cecinit ille alter) {Camoeanae} lenocinio, ‘Prius oras pocula circum {Illiniit} mellis dulci flauoque liquore.’ Quare cum operi huic nihil inesse {repererim}, quod regulis Indicis refragetur, publici iuris faciendum puto, tum vt Pieridum {mundiciei} consulatur, tum ob id etiam, vt apud versatos in amoena eiusmodi literarum Sparta, ‘Omne’ ferat ‘punctum qui miscuit vtile dulci’.

Dat. e Coenobio S. Mariae super Mineruam prid. Kal. Iunij, anno Christiani Orbis MDCXC.
Fr. Angelus Iulianus Theol. Dominicanus, ac Fidei olim Quaesitor Genuae.

Imprimatur

Si videbitur Reuerendiss. P. Magistro Sac. Pal. Apost. Stephanus Ioseph Menattus Vicesg. Episc. Cyrenen.

Imprimatur

Fr. Thomas Maria Ferrari Sacri Palatij Apostolici Magister, Ordinis Praedic.

[Page]

PRAEFATIO AD LECTOREM.

Ivstissima fuit Senecae Rhetoris de intemperanti nonnullorum iudicio querela, qui ‘nusquam’ reperiri ‘subtilitatem putarent; nisi, vbi nihil, praeter subtilitatem esset’. [1] 1 Non minori ego iure similem aliorum intemperantiam damnauerim, qui nullum sat iucundum existimant carmen, nisi, in quo mera iucunditas sit: omnemque adeo illius interire arbitrantur venustatem, et gratiam; nisi ad innatas poetici tum numeri, tum styli delicias fabularum etiam festiuitas, et amoenioris materiae lenocinium accesserit: quid aliud tam insatiabili luxu, quam condimentis condimenta quaerentes, et vel ipsa quodammodo (vt de purpurarum {insectoribus} loquitur Plinius)[2] 2 Adulterantes adulteria Naturae? Atqui, si voluptarij isti [p.] humanitatem sua iucunditate respergens, duo haec tam eximia felicitatis humanae elementa in antiquam reuocaret concordiam: et illud animorum Bono conficeret temperationis pulcherrimae genus, quod ad corporum opportunitates natura, teste Plinio, [1] 3 confecit: ‘Dum in floribus pinxit remedia, et delicijs auxilia permiscuit’?

Sed nec ipsi certus, atque locuples minus indidem responderet gloriae prouentus: nemine dubitaturo nobilissimum, et principem ei locum facultati assignare, quae caeteris omnibus tum efficacius, tum lenius ad felicitatem homines duceret: id nimirum efficiens, vt, quae honesta sunt, ijs etiam videantur suauia: quo vno suam omnem in pueris educandis contineri solertiam, magnifice, sapienterque antiquus ille Laco [2] 4 affirmauit: immo quod potissimum est, vel Diuinae ipsius Gratiae, in nostra sibi voluntate conciliandam, perfectamque ad virtutem prouehenda, artificium. Libeat Horatium [3] 5 audire.

[Page]
Fuit haec sapientia quondam,
Publica priuatis secernere, sacra profanis,
Concubitu prohibere vago, dare iura maritis,
Oppida moliri, leges incidere ligno.
Sic honor, et nomen diuinis vatibus, atque
Carminibus venit.

Verissime dictum. Sic venit quondam: et sic veniet deinceps, quandiu sapientiae non absimilis fruge Musarum delicias fermentari contigerit.

Quid, quod ponderosa succique plena istius modi carmina, praeter laudem, quam Authoribus pariunt, vberiori etiam voluptate Lectores perfunderent? Quemadmodum enim nulla siue deambulatio, [1] 6 quam quae in proximi maris conspectu; siue nauigatio, quam quae secundum litus peragitur, iucundius oblectat: eo quod permista et in vnum conspirans elementi vtriusque varietas earum amoenitatem congeminet; sic neque Philosophia, quam vbi poeticis illigetur modulis; neque Poesis, quam vbi Philosophica moduletur oracula, iucunditatis plus habet: intendente se nimirum, dum inuicem temperatur, et coniunctim ad animum peruenit, [p.] natiuâ utriusque facultatis dulcedine.

Quae cum ego persuasissima haberem, cumque in illustrium Poetarum lectitandis carminibus, si quis fortè de moribus locus splendidè, actuosèque tractatus occurreret, non secus a Phalereus ille Apollodorus [1] 7 inter Socraticos audiendos sermones, extolli mihi animum, dulcique quodam quasi stupore, et generosâ voluptate compleri experirer; pro certo constitui, non posse me Musis cum ampliori tum earum dignitate, tum Lectorum approbatione operari quàm aliquo id genus argumento ad canendum suscepto.

Neque longa illius in delectu ambigentem consultatio detinuit. Statim, quippe Democriti EVTHYMIA, siue, vt Seneca [2] 8 [interpretatur], Tranquillitas animi, solido intra {semetipsum} gaudio, et securâ quiete compositi, ante oculos fulsit, eximiaeque suae pulchritudinis imperiosissimâ vi stylum ad se totum, atque mentem conuertit? Quid enim illâ humanis in rebus nobilius, [p.] quae perfectâ ex sapientiâ, ac virtute, quidam veluti earum splendor, erumpit? Quid cordi suavius, perpetuis cuius votis, et studiis, tanquam, optatissimus finis, proponitur? Quid denique seu descriptionum illustrium, seu grandium sententiarum, seu affectuum quà lenium, totiusque adeo poetici cultùs capacius: cum omnem penè vniuersam, quae de moribus, vitijsque, ac virtutibus agit, Philosophorum doctrinam suo, quàm latissime patens, includat amplexu?

Illius igitur comprehendendae rationem aggressus describere, duobus animaduerti totam cardinibus niti: altero, vt Mala, queis animus discruciatur, prohibeat; altero, vt Bonis, quibus idem acquiescit, circumfluat: meamque, proinde in eo curam, omnem versari oportere, vt quo facillimè pacto tum illa propulsari; tum haec obtineri possint, ostenderem.

Iam verò vlteriùs progredienti omnium, quaecunque seu Bona dicerentur, seu Mala, duo se se obtulerunt suprema, eademque opposita sibi inuicem, genera. Primum fortuita, et variabilia complexum, cuiusmodi paupertas, diuitiae, morbi, valetudo, et reliqua causis ab externis pendentia: quae declinare, vel assequi non penitùs homini liberum; contrariam verò in partem traducere, ita ut e Malis Bona, aut Mala e Bonis reddantur, cuilibet pro diuersâ vtendi ratione liberrimum sit: Secundum ex arbitrarijs, et immutabilibus constans, cuiusmodi virtutes, ac vitia: quod genus seu Bona adipisci, seu Mala euitare, quandocunque voluntas sic tulerit, possumus: congenitâ verò bonitate, et malitiâ, dum in animo adsunt, exuere, vel si maximè conemur, haud possumus.

His adeo obseruatis, ad duo generalia praecepta vniuersum Tranquillitatis quaesitae artificium reuocari intellexi: alterum quidem, vt Primis illis suâpte ambiguis naturâ, et in vtramvis flexilibus partem seu Bonis, seu Malis conuenientissimâ ratione vteremur: alterum autem, vt, quae ad Secundum pertinent genus, suae naturae tenacia, nec vnquam in diuersum itura, ea siue Mala repellere, siue Bona comparare nossemus. Sic etenim et Bonorum copiam prae manibus fore, quorum mens fructu expleretur atque expleta demum [p.] quiesceret; et Mala, quae huiusmodi quietem interpellarent, longè abfutura: exclusis videlicet ijs, quae nocendi vim in ipsis suae naturae principijs defixam, penitissimèque insitam habent; alijs verò sapientem per vsum correctis, vt vel Mala esse desinant; vel in Bonorum inquisitionem, praescribens, non solùm quàm necessariò ediceretur; sed quid etiam seruandum proponeret, satis luculenter patebat. Prior verò, fortuitis et indifferentibus recte vti praecipiens, tametsi de aequitate suâ nullum; aliquem tamen de praxi videbatur dubitandi locum, relinquere: non omnibus facilè animaduersuris, in quo demum prudens ille, tantique ad propositum finem momenti, Fortuitorum vsus consisteret.

Quod igitur vnum ad artificij totius Summam dilucidè, breuiterque explicandam supererat, sedulò apud animum versans, sic tandem constitui, fortuitis quà Bonis, quà Malis ita nos [p.] scitissime vsuros, si vtraque in contemnendis ac minimis, immo si nec verè Mala, nec vltra merum nomen Bona duxerimus: ab illorum propterea tum amore, tum metu quàm maximè immunes et vacui.

Nec temere id quidem, vt cuivis rem ritè aestimanti patebit. Nam, ad Bona quòd pertinet, cum ea, suo ingenio caduca, precaria, incertisque casuum obnoxia, nec acquiri, nec acquisita seruari pro arbitratu hominum possint; quorum animos Suo admiratione, atque amore occupauerint, perpetuis illos curarum aculeis effodiant, et iam desiderio, iam timore solicitent, necesse est. Vnde manifestò colligitur, nec Bonorum appellationem mereri, cum amari nequeant, quin obsint; nec ad animi quietem conducere, cum ijs oblectari animus, praeter quietis detrimentum, minimè possit; vnumque adeo reliqui esse, vt despicatui ab Euthymiae studioso habeantur, tunc ijs optimè vsuro, cum ea minimè amauerit. Sed et Malorum par ratio. Cum enim neque ipsa nostrae voluntatis imperio {subijcere}, et omnino, ac quoties libuerit, prohibere á nobis possimus; nisi [p.] saltem aspernari nouerimus; assiduo certè vel in metu, ne ingruant; vel in maerore, quòd vrgeant, versabimur. Vt nullum proinde opportuniorem eorum vsum, ac magnanimum et sapientem neglectum, suis possit amatoribus Euthymia praescribere.

En igitur totam argumenti propositi [seriem], á communibus longè principijs, extremisque notionibus ad ea, quae ipsum propriè, intimèque constituunt, ordinato et continenti progressu deductam. En quaesiti artificij breuissimam Summam, atque partes praecipuas: nimirum fortuita, externaeque originis seu Bona, seu Mala ita prorsus despicere; vt neque horum non terror, nec illorum desiderium commoueat: interiora e contrario, quaeque ipsa sibi parit voluntas, adeo impensè aestimare; nihil vt primis ardentiùs quaeratur, nihil alteris cautiùs vitetur.

Quae, planissima, et nemini dubia, quisquis probè perspexerit, facilè agnoscet, synceram, integramque animi Tranquillitatem nihil aliud demum esse, quám nobilissimum quemdam de Fortunâ, deque; Stultitiâ Rationis triumphum. De Fortunâ quidem, dum illius [p.] et dona calcantur, et tela infringuntur: de Stultitiâ verò, dum et grauissimis ipsius Malis aditus obstruitur, et contrarijs ipsi Bonis mens communitur.

Hic itaque tam insignis triumphus nostro in opere sex libris describitur; ita distributis officijs, et partibus, vt primi quatuor Fortunae subigendae; qui supersunt duo Stultitiae profligandae rationem exhibeant. Opportuna illi quidem ad victoriam de Fortunâ referendam arma suppeditant: dum Primus fucata et insidiosa ipsius Bona docet contemnere; reliqui verò ne ipsius Malis laedamur, prospiciunt; Malis, inquam, seu procul terrentibus, quorum vim, et aculeos Secundus liber retundit; siue cominus ferientibus, quibus tum vniuersis Tertius certa, quaedam in commune profutura remedia, tum singulis Quartus propria nominatim opponit auxilia. Nec segniùs postremi duo ad debellandam excindendamque Stultitiam nos instruunt: dum Quintus, quae ipsius Mala, et quo pacto arceantur, demonstrat; Sextus verò contraria eidem persequitur Bona, in eorum supremo, quodque totius Boni, et perfectae Quietis Summam vel [p.] vnum complectitur, Deo videlicet Optimo Maximo, desinens.

Et hactenus quidem magnificè loqui de Operis materiâ, atque titulo citra inuidiam fas fuit, vt de re minimè nostrâ, et quam non fecimus ipsi, sed duntaxat elegimus. Ad formam quòd attinet, nostri nempe partum laboris; id vnum verecundè pro meo ingenio candidèque profitendum existimo: nihil me studio, nihil diligentiae pepercisse, atque tempori, vt, praeter rerum, quae tractarentur, delectum; tractandi quoque modus et ratio, quoad per meas vires, docendique occupationes licebat, erudito Lectori non insuauis accideret: haec in primis curantem, vt vel minimae quaelibet operis partes aptissimo, maximèque naturali, et dilucido aliae alias ordine exciperent, interque se necterentur: vt tam sensus, quàm eorum expositio cum Decori legibus, et naturae simplicis ad amussim congruerent, perspicuumque, nec difficilem {intelectum} haberent: vt stylus postremò à Veterum harmoniâ, varietate, elegantiâ, caeteroque carminis cultu ne nimiùm abesset.

Quo in conatu, perquàm sanè operoso [p.] plus licet laboris exhauserim, quàm harum inexperti rerum vel animo et cogitatione assequi valeant; non tamen meae huic, quantacunque illa fuerit, sedulitati tantùm audeo tribuere, nusquam vt à scopo aberrasse, Lectorum nusquam veniâ me indigere confidam: cum insignis adeo felicitas, nedum angustos mediocritatis meae fines; sed vel ipsam humani conditionem ingenij videatur transcendere: longiori praesertim in opere: vbi (ceu Homerum nonnunquam dormitantem [1] iHoratius excusat) ‘Fas est obrepere somnum’. Quin ipsemet, praeter alia, quae imprudenti vitiosa, et minùs absoluta excidere, pluribus mihi in locis displiceo: quae tamen in melius recudere siue per ingenij tenuitatem; siue (vt mihi interdum subblandior) per contumaciam et difficultatem materiae non licuit. Neque verò eiusdem retentandi, quoad melior responderet successus, conaminis, et emendationis vlteriùs protrahendae mens deerat. {Sedenim} tum accisae corporis vires improbum, ne dicam infinitum, deprecabantur laborem; tum Apellis deterrebar iudicio [p.] qui Protogenem in caeteris sibi omnibus vel aequans, vel etiam anteferens, hoc ‘Vno se praestare affirmauit, quòd manum ille de tabulâ nesciret tollere: memorabili’ (vt subdit [1] ii Plinius) ‘praecepto, nocere saepe nimiam diligentiam’: dum simplicitatis videlicet gratiam curae anxietate corrumpit. {Praeterquamquod} cum Philosophi, quam argumentum mihi imposuit, personâ non admodum videbatur congruere, si adeo solicitus, et insatiabilis forem circa vocularum delectum, numerorum iuncturas, idque genus scitamenta, et minutas concinnitates, quibus styli vsquequaque tersi et exacti cultus absoluitur: eam fortasse apud aequos censores, dum nullum emendandi finem facio, pusillae humilisque subiturus reprehensionem solertiae, qua Isocratem à Plutarcho [2] iii [suggillatum] reperio, quòd nimirum antitheta, isocola, similiterque desinentia conglutinans, et tantùm non dolabris verborum circuitiones complanans ac laevigans, tres penè Olympiadas in Panegyricâ pertexendâ oratione insumpsisset, quanto Pericles tempore Propylaea atque {Hecatompedum} struxerat. His igitur alijsque de causis persuaderi mihi tandem sum passus, ne limam hìc diutiùs contererem, praesertim cum aliqua (vtinam non {Suffeniana}) spes affulgeret, quae vlteriorem operis polituram exigerent, menda, non vsque eò vel crebra superesse, vel turpia, vt nullam à publicâ humanitate exorare possent veniam Scriptori, qui, facilibus alijs, et benignioris ad ingenium excitandum materiae argumentis posthabitis, in minùs aperto, nec perinde tractabili suam operam atque industriam vexauerit, Lectorum vt animis non otiosae voluptatis fructum produceret.

Et haec sanè de ijs dicta sint erratis ac mendis, quae vel suam {inficiari} prauitatem non audent; vel difficilem certè, et parùm idoneam defensionem recipiunt. Nam {caeteroqui}, cum virtus quaecunque, ceu viuendi, sic etiam scribendi, vitiorum in medio versetur: cumque id Medium, vtpote per incertam latitudinem pertinens, non modò tenere difficile sit [1] iv, verùm etiam cognoscere; permulta passim in Authorum [p.] monumentis se offerunt, quae, quamvis priuato huius, vel alterius Lectoris circa Medium iudicio aduersentur; nullâ tamen receptâ communique artis lege ad vitij fines pertinere euincantur: quaeque adeo statim crimini dare minùs considerati, sibique plùs nimiò tribuentis, ne dicam temerarii et inhumani iudicis sit: quasi verò rationis auspicium atque tramitem deserat, ab illius qui sententiâ recesserit: nec, quo vni improbatur, possit alijs compluribus, et fortasse etiam iustiùs, non modò extra culpam, sed [vel in] laude ponendum videri. Sic (vt aliquo rem exemplo declarem) eadem amplificatio alteri quia latè fusa, odiosam inanemque {Battologiam} sapiet; alteri vel eâ ipsâ de causâ cum ad explicandam rem luculentior, tum ad animis imprimendam validior censebitur. Idem versus hunc offendet, ceù simplex, et facilis, naturali candore oblectabit: quodque alij pro ambitioso luxu veriùs, quàm ornatu fastidiunt, non deerunt qui splendidum, atque elegans, et magnificum praedicent. Vnde illud Venusini Poetae, [1] 9

[Page]
Quid dem? Quid non dem? [Renuis tu], quod iubet alter:
Quod petis, id sanè est inuisum acidumque duobus.

Haec igitur cum ita se habeant; id mihi tum in communem omnium rem apprimè opportunum; tum aequitati maximè consentaneum videtur; vt nihil, nostro quamvis à gustu alienum, huius, vel illius vitij palàm damnemus; nisi iusta certique ponderis ad manum sit ratio, qui tristem affirmare sententiam possimus: sed ita sui quisque inductionem animi, et quam sibi normam scribendi proposuit, sequatur; vt ne vnicam et communem esse omnium legem literariâ in Republicâ velit: duo sibi in huiusmodi incertis tanquam certa persuadens: alterum, nequaquam factu impossibile esse, vt in germanâ ipse, Optimi notione informandâ à Vero aberrauerit: alterum, vt vt rectam artis institerit viam; non tamen, quidquid à recto diuersum sit tramite, prauum etiam continuò censeri oportere: cum (quemadmodum consultissimus dicendi magister Tullius [1] 10 obseruatum reliquit) multa in quouis naturae genere [p.] dissimilia inter se sint, quae consimili tamen laude dignentur, multique, diuersam à praestantissimis artificibus eâdem in arte rationem {sequuti}, parem ijs commendationem et famam hac ipsâ diuersitate retulerint. Quae iudicandi moderatio quamvis ab omnibus, ergaque omnes tenenda communiter sit; proprio et peculiari tamen iure tum ab illis exigitur, quos in literario etiamnum tyrocinio studiorum immaturitas cohibet; tum erga illos, qui in artibus non exercendis duntaxat, verùm etiam tradendis legitima emeruerunt stipendia: quique nec ingenio nimiùm confisi, nec de extemporalis facundiae gloriâ soliciti, sed vnam potiùs in operis {apsolutionem} intenti, diutinâ incude, ac pluries repetito limae morsu sua scripta consueuerunt torquere: adeo ut non temere, quidquid primum se {obijceret}, arripuisse, sed maturo, certoque consilij circumspectu hanc, vel illam dicendi formam delegisse iure possint videri.

Haec habui, Lector beneuole, quae in primo mei operis quasi vestibulo de illius tum materiâ, tum formâ tecum communicanda arbjtrarer: operis, inquam [p.] mei: licet dissimulare ingenuus me pudor non sinat, aliquid ex illius supellectile Authoribus alijs, vt Senecae, Virginio Caesarino, Eusebio Nierembergio, ac Sfortiae Pallauicino deberi: à quibus cum nonnulla in rem meam se se vltro offerentia mutuatus sim; ne iniquus fur potiùs quàm debitor gratus existimer; signatis publicè tabulis hoc illis iam nomen profiteor. Caeterum, si in ijs, quae affero, exemplis, praesertim vbi personis sermo tribuitur, aut res per adiuncta illustratur, ab religiosâ et seuerâ narrationis historicae fide nonnunquam deflexi; dabis hanc, opinor, non grauatè Scriptori carminum veniam, liquidiorem Veri notitiam, quandocunque res, aut animus tulerit, ex Authoribus petiturus, quorum ibidem nomina, et loca cum fide redduntur. Reliquum est, vt, quibus verbis Bilbilitanus Poeta ab inanibus Graecarum fabularum portentis ad sua perlegenda epigrammata, communis vbi vitae, humanorumque morum imago adumbretur, Romanos conatur traducere; ijsdem te ego ad Euthymiae nostrae [1] 11 lectionem inuitem, cumque illo, et, quàm [p.] ille, adhuc justiùs proclamem (a) 12 ‘Hoc lege, quod possis dicere jure, Meum est. ’Atque utinam, quae hisce continetur libellis, Tranquillitas animi, non jure {solummmodo}, sed usu etiam fructuque, tua sit. Quod ego praestantissimum munus cumulate tibi, et ad plenum contingere, ex animo cupio: summum Patrem luminum orans, à quo omne datum optimum, et omne donum perfectum descendit, ut meis, irritis {caeteroqui}, sine suo afflatu, et interiori magisterio, futuris, conatibus propitius aspiret: teque adeo, et genus mortale universum quàm certissimo tramite (nec ullus profectò, ut extrema pars operis luculenter demonstrat, ipsius contemplatione, et amore usquam certior occurrit) exoptatam ad itinerum metam, perfectissimaeque Tranquillitatis Complexum deducat. Vale.

[Page 1]

EUTHYMIAE SIVE DE TRANQUILLITATE ANIMI Liber Primus

para 1
1. Vnde quies animo; quid inertibus anxia curis
Corda levet: quo se clypeo septemplice contra
Externasque vices, et bella domestica Virtus
Protegat, Ausonijs primus vulgare camoenis
Aggredior. Pulchrae vos, ò cupidissima pacis
Pectora, nimbisoni quam per vada caerula ponti,
Aeriasque alpes, per dura, per inuia longis
Vsque alacres votis, et anhelo inquiritis aestu,
Irrita si toties conamina, praedaque dulcis
Hactenus elusit vacuos, finire laborem
Si iuuvat, opratoque semel considere portu;
Huc agite, et nostris aduertite cantibus aures
Namque ego quaesitae facili vos tramite ducam
EVTHYMIAE ad sedes, illoque in vertice sistam,
Quò neque turbinibus cursus, neque rauca sonantes
Nimborum furiae, et fremebunda tonitrua furgunt:
Sed tenet aeterni facies placidissima Veris,
Et nunquam immitis, nunquam sibi degener annus.
Delectos proceres, per puppibus inuia quondam
Aequora, Phryxei rapiendum ad velleris aurum,
Vexerit audaci Tiphys temerarius alno.
Tiphys ego melior, vatum intentata priorum
Carminibus, Sophiae ingrediar Verique Profunda,
Grande viae pretium laturus, amabilis otî
[Page 2]
Munera, Phaliaco longè potiora metallo,
Nullaque non spolia, et regum superantia gazas.
para 2
2. Tu mihi, diuino profusum è lumine lumen,
Solis inoccidui radius, signataque nostris
Pectoribus magni penitùs Genitoris imago,
Audenti sis fida tuum cynosura per aequor,
Sis Helice, RATIO: haud qualis, contagia primi
Post sceleris, diro maciem inspirante veneno,
Tabueras, lapsi vix agnoscenda Decoris:
Sed qualem, iubare aeterno immutabilis Aequi
Incoctam potiùs caelestique indole plenam
Mentibus aethereus Pater indidit, et modò qualem
Aetherei soboles caelo delapsa Parentis
Antiquam in speciem, ingenuumque; refinxit honorem.
para 3
3. Tuque adeo, vnde omnis ratio, mensuraque; Recti,
Vnde suus causis vigor, et sua semina rebus,
Formaeque, et numeri, et naturae mutuus ordo,
(Nil sine te magnum mens concipit) en age, primos,
Edita Luciferi ante ortus, et mobile tempus,
Huc ades, immensi vox Numinis, ipsaque verum,
Nec tanto genitore minus, SAPIENTIA, Numen.
Tu certos aperi calles, nutantia vatis
Dirige tu trepidi vestigia, quàque sacer fons.
para 4
4. Tum tibi, Pierij monumentum insigne laboris,
Rite memor, solido aeternam de marmore molem
Constituam, festosque dies, et dona sacrabo
Annua, Maeonius flauenti gurgite Tybris
Septem Orbis dominas quà praeterlabitur arces.
Ipsa tholi mediâ subter testudine, mirae
Artis opus, Libyco perfecta nitens elephanto,
Templum augustum, ingens latè regina, tenebis.
Sub pedibus geminas pestes, immania monstra,
Stultitiam hinc domitam vinclis, inimicaque frustra
[Page 3]
Fraena recusantem, mordentemque ora cruento
Cernere erit; valido ast illinc certamine victam
Fortunam, fractoque rotae reuolubilis orbe
Euersam, et dominae sua subdere colla coactam.
Centum arae circùm: totidem laquearibus aureîs
Pendebunt, velut astra suo famulantia Soli,
Aeternum vigiles lychni. Quid thuris acenuos,
Quid Cilicum messes referam, totamque crepantem
Igne super sacro Arabiam, et pretiosa vomentem
Nubila? Votiuis iam nunc altaria donis
Instauare iuuat: pacali euinctus olivae
Tempora iam serto, vittàque albente decorus,
Solennes videor Superis inducere pompas,
Lectarumque greges pecudum mactare sacerdos.
Non tamen vt Calabris ideo de saltibus agnas
Cura sit, aut niueos Clitumno accersere tauros.
Qua te plùs deceat, quae gratior hostia Diuis,
Sacrificam tingent vitiorum armenta securim,
Pectoris arcanae Eumenides, malesana Libido,
Insatiatus amor lucri, furialibus Irae
Praecipites stimulis, vano turgescere flatu
Degener Ambitio, Superisque irata secundis
Inuidia, et vigiles Curae, attonitique Timores.
Tum Luxùs phaleras, fractosque Cupidinis arcus,
Votorumque leues alas, cristasque tumentes
Aerij Fastùs, et, quas superaddere fictas
Rebus amat species popularis Opinio, quaeque
Caetera sunt vitiorum, et vanae insignia mentis,
Marmoreis suspensa altè, cumulataque figens
Postibus, aeternum inscribam tibi, Diua, trophaeum.
Interea facilis tua mecum Arcana reclude
In populos, dubijsque volens allabere Coeptis.
para 5
5. Continuò quisquis felicem strenuus optat
Laetitiae faber ipse suae, sibi fingere vitam,
Nil mihi mirari sapiens, nil credere magnum
Instituat mentem, puncto quod mobilis horae
Aduenit ignaris, rapitur nolentibus: ipse
[Page 4]
Quod sibi non dederit: de quo non possit iniquae
Liber, et intrepidus Fortunae dicere, Nostrum est.
para 6
6. Et verò haec nisi certa animum sententia firmet:
Si quis, opinatu vulgi, rerumque decorâ
Illusus specie, titulos, diademata, fasces,
Et Capitolino fixas in vertice palmas
Grande aliquid celsumque vocet: si splendida gemmis
Pocula, regificos currus, latèque superbas
Vndantûm pompas comitum, se seque prementûm
Attonito, diuina velut miracula, figat,
Immemor ipse Sui, vultu: spectabile formae
Si decus, eximias vires, praediuitis amplam
Eloquij venam, et foecundum Pallade pectus
Caelo aequet, stupeatque, et anhelis plausibus inflet;
Conclamata quies: ne laetos iam sibi soles,
Otia ne speret mansura. Procacibus Euris,
Instabili pelago se credidit. Heu! Quibus ille
Fortunae imperijs, quanto iactabitur aestu,
Mentis inops, humilis, trepidus, variabilis aurae
Ludibrium, totus nimborum, hyemisque, fretique.
Nam neque, iudicij prauus, quae summa Bonorum
Autumat, instanti poterit non quaerere nisu;
Nec faciles adeo Superos, sortemque paratam
Inueniet; nihil vt vacui sub corde relictum
Mens doleat. Multos ingrato lumine passim
Seu fortunarum aspiciet sibi diuite censu;
Nomine seu claro; seu corporis, ingenijque
Dotibus eximijs praecellere. Multa necesse est
Latiùs optanti desint Bona, multa repentè
(Ceu varius sortis tenor, et mutabile semper
Ingenium) migrent aliò, dominumque relinquant.
Hinc irae, lacrymaeque, hinc pectora saucia duris
Inuidiae stimulis: timidae spes, gaudia maesta,
Turbida, sollicita, infidos trepidantia casus,
Nunquam et plena satis, nunquam non anxia vota.
para 7
7. Progenies magni, maior genitore, Philippi,
Testis Alexander, fortunatissimus vnus
[Page 5]
Qui fuit, et quo non alium Mauortia virtus
Celsiùs imperio, ac praestantibus extulit Ausis.
Ille tamen Mundum fortuna, hanc nomine mensus,
Occidui terror, Solis dominator Eoi,
(Credetis? Famae iuranti credite saecla)
Terrarum exigno queritur se limite claudi,
Multa gemens, sortemque hominum, inuidiamque Deorum
Increpitans, Mundo imperium quòd terminet vno.
para 8
8. Tene ego, magnorum regnator maxime regum13,
Tristia sollicito laxantem pectora questu
Audio? Mortales at si Dea caeca beatos
Fingeret, externi si gaudia muneris essent;
Quem minùs hi gemitus, minùs haec lamenta decebant,
Quid tibi cum lacrymis? Rerumne angusta videtur
Summa, tot immani terras ditione tenere,
Tot populis dare iura? Oculos dimitte per omnem
Auroram: totum hoc Orbis tua fraena momordit,
Te dominum veneratur, et instar Numinis horret.
Per tua centeni longis erroribus arua
Lassantur famosi amnes, circumfluus auro
Pactolus, Tigrisque rapax, gemináque superbus
Hinc Asiam, Europam hinc Tanais contingere ripâ,
Euphratesque, Indusque pater. Vix flumina primis
Hospitibus noscenda dedit; te noscere Nilus
Incipit, et magno plenus, quàcunque vagatur,
Nomine, caeruleis septena per ostia nymphis
Orbis Alexandrum victorem nunciat, et iam
Aequora iuncturum domitis Neptunia terris.
Sortis auaritiam damnas? O pectoris ipse
Veriùs ingrati damnandus crimine! Nam quid
Illa nocens, nimij nisi fors peragenda fauoris
Sit rea? Te Pellae (magnarum exordia rerum
Fac animo redeant) Pellae te è finibus arctis
Misit in imperium, quo non ingentius vllum,
Perpetuos relegens Conuexa per ardua cursus,
Viderit Hesperio, vel cardine Phoebus Eoo.
[Page 6]
Diuitis intactos, Asiae in tua praemia census
Seposuit: nullum non surgere iussit arenâ,
Quae bellatoris frontem victricibus vmbris
Tergerent, palmas: tua signa anteîre, malignos
Perrumpentem obices, pandentemque ossia fatis,
Poenituit nunquam: tibi dum constatiùs haeret;
Visa sui est oblita, et sors propre desijt esse.
Mitte queri. Capiunt vnum laxissima centum
Regna virum. Si non naturam sceptra per omnem
Porrigis; at plus, quàm naturae simplicis vsus
Poscat, habes, plus, quàm valeat vel perdere luxus.
Heu male consultum Mortalibus, aurea pacis
Ducere si nulli permittitur oti, vasto
Vnius includat qui non diadematis orbe,
Quidquid stelliferis complectitur orbibus aether.
Immensum per Inane satos (quid Graecia monstri
Non parit?) vsque nouos audis superesse tuarum
Indociles legum Mundos. Fac, detur et illos.
Aemathijs domitos fraenis adiungere; plenus
Anne ideo, mentisque satur sum denique, dices?
Nil minus. Haud omnis tantarum opulentia rerum,
Haud tota haec, spatijs immanè vagantibus, vltra
Noti Orbis cumulum toties geminata, recentum
Mundorum series sat erit. Post omnia victa
Terrarum, pelagique, nouus pandetur auaris
Limes inexhaustus votis: plura vsque videbis,
Quae, lacrymans, hominum sorti impermissa, requiras
Suspicies caelum, et, gemitu testante dolorem,
Heu miserum! dices: imo cui limite Mundi
Regalis finitus honos, mensuraque tellus
Imperij. Nam cur stellantibus alter in oris
Dignior augusto frontem diademate cingi,
Et nutu versare polos? Cur nescia iuris
Astra mei? Cur non Phoebus, Germanaque Phoebi
At me surgendi suspicium, legesque meandi
Accipiunt? Saltem caput hoc, maturiùs vni
Orta, dies, nondum per summa cacumina visis,
[Page 7]
Afflaret radijs: superi vel luminis haustus
Intacto de fonte, et, quàm pro parte virili,
Largiùs affusos traherem. Proh damna pudoris
Vltima! Alexandro neque lucet pleniùs aether,
Qum miserae plebi. Nil egimus hactenus armis:
Punctum Orbis teneo: quae pars pulcherrima rerum,
Summaque, pellaeas etiamnum spernit habenas,
Laeta suo seruire Iovi. Sic improbe fata
Argueres: tali Briaereûs immanior ausu
Tentares Superos. Quid me, ceu vana canentem
Somnia, turbato perstringis lumine? Certos
Sacrorum monitus tripodum, atque oracula Diuûm
Vaticinor. Sortis quam praemia tanta, subacti
Tot nequeunt Orbis spolia exaturare, cupido,
Morbus, non sitis est. Angustis finijt author
Limitibus naturam: auido sint pabula ventri,
Diuitiae faciles: sint, quae defendere nudum,
Tecta, Iouem, rigidam possint quae, vellera, brumam.
Hoc quibus exiguum, nil sufficit: ipsa propagat
Esca famem: positosque semel quae transijt, vllos
Nescit caeca sibi fines posuisse libido.
Vltima votorum (haud reor inficiabere) primum
Martem inuadenti fuerant, perrumpere metas
Imperij patrij, angustaeque suburbia Pellae
Ad Persas, ad Bactra, adque Euri extendere nidos,
Et Cyri solio solium mutare Philippi.
Audax, quanquam hominis, furor. At nunc omnia rerum
Claustra remoliri, totque vno niteris Orbes
Composuisse iugo. Demens! Molimine tanto,
Vltra anni, Solisque vias, caelique rotatus,
EVTHYMIAM dum persequeris, qua nulla Dearum
Proximior, nulla aequa magis, facilisque volenti est.
Crede mihi, parto imperio licet esse beatum:
Crede, licet nullo. Pacem tibi subditus Orbis
Non dabit: ipse dabis rationi subditus. Aufer
Spes nimias. Vacuum, teneat licet omnia, prodit
Se cupiens. Pleno felix vt corde quiescas;
[Page 8]
Nil opus est regna augere, at compescere vota.
para 9
9. Haec, quibus insani Iuuenis temerarius ardor
Corripitur, sibi dicta putent, quoscunque dolosis
Ambitio rapit illecebris: qui splendida sortis
Munera, regales census, trabeasque, securesque
Vndique solliciti properant, venantur, anhelant.
para 10
10. Nec malè quis sapiens respondeat, haud sibi votis
Tam nimijs auidem feruescere pectus; vt Orbis
Vnius imperio nequeat sine fine furentem,
Immensosque sinus reserantem explere Charybdin.
Sat fore, si tenues meliori forte relaxet
Copiolas: si quo rerum fulgore profundam
Immemoris famae noctem, Lethaeque rumpat
Nubila: si Patriae non vltimus, inque nepotum
Sedibus, effigies monstrari digna, supersit.
para 11
11. Verba dat, et vanâ se credulitate volentem
Decipit infelix. Cupidum nam longiùs, esto,
Haud animum ferat in praesens: at, prima potitus
Cum fuerit; noua continuò maioraque poscet,
Perpetuùm sitiens, nulloque explebilis haustu.
Qualis seu turtur, seu pullus hirundinis, aequus
Cui nondum vigor, et medij experientia caeli,
Totaque vix tenerae praetexunt brachia plumae:
Ille quidem vacuum patrij de margine nidi
Aethera prospiciens, ignota pericula visu
Metitur tremulo, nec liberioribus audax
Credere se subitò spatijs, pendentia tecta,
Natalemque breui caueam circumplicat orbe.
Mox, vbi respondit primo sors aequa labori,
Et vires placuere; vagos per Nubila cursus
Explicat, immensoque volans indulget olympo.
Vnde furor tantus votis felicibus, vnde
Haec nona, successu tristis, quaesitaque velox
Spernere, se maior semper dementia, causas
Altiùs aggrediens (animos adhibete) docebo.
para 12
12. Et primò id memori condedum pectore, quidquid
Fulgeat exteriùs, patrimonia lauta, superbos
[Page 9]
Diuitis imperij fasces, plaususque Quiritûm,
Legitimos praeter, naturae publicus ordo
Quos homini statuit, votorum excurrere fines:
Nilque adeo proprios ad egeni corporis vsus,
Integra nil fanae conferre ad gaudia mentis.
Numquid enim saturis Gaetulo murice somnus
Blandior irrepit thalamis? Aut, diuite gemmâ,
Caelatoque bibat ni Mentore; flammea nescit
Expleri sitis? Imperij num quisquis habenas
Flectit adorato populis de culmine, liber
Continuò dominusque Sui. Num, si vaga currâ
Aerio geminos tulerit te fama per axes;
Ocyùs hinc aegro fugient de corpore febres,
Mitiùs hinc tristes fodient praecordia curru?
Caetera quid memorem, famulas ad iussa cohortes,
Miluorum rapidos delassatura volatus
Praedia, marmoreos postes, fulgentiaque auro
Tecta, tot artificum curas, operumque labores?
Omnia (ne dubites) speciosae haec fercula pompae,
Vana quibus pretium circumdat opinio, fictis
Irritare queunt animos, haud pascere laruis.
Nec Sapientùm aliquis, seu quos Zenonia iactant
Limina, seu dulces senior Gargettius hortos
Queis aperit; varios vel qui te, Euphorbe renatum
Post obitus, taciti, et iurati in verba sequuntur,
Naturae finem cum rimaretur; in istis
Certa sibi vitae statuit momenta beatae.
para 13
13. Hoc adeo Veri posito fundamine, quisquis
Talia, securae ceu pignus amabile pacis.
Persequitur, summo votorum à fine suorum,
Frustra alacer, recti quia tramitis auius, errat.
Ergo vbi, post mille ambages, et longa viarum
Taedia, quaesitam licuit comprendere fortem
Cum, quae magna procul spectanti credulus error
Finxerat, optati nil demum claudere fructùs,
Amotâ propior caligine detegat vsus;
Haud potis est, illis vt adhuc ieiuna cupido
[Page 10]
Se teneat. Noua prôinde pari conamine lucra
Insequitur cumulare: ea si fors addita primis
Sufficiant nimios restinguere pectoris aestus.
Nec videt infelix, simili conflata metallo
Omnia sollicitis nequicquam mentibus addi:
Ac velut vmbriferae chaos illaetabile noctis
Nulla, quibus rutilantem animam non Mulciber afflet
Quantovis geminata auctu, funalia vincunt;
Sic neque fortunam, maioribus incrementis
Vsque licet geminet sua munera, posse tenebras
Maestitiae, offusamque animis detergere noctem:
Cum nihilò illius sint quaevis dona fugandis
Opportuna magis curis, quàm tristibus vmbris.
Arcendis fulgoris inops, et mortua lampas.
Acrior hinc sitis, et, quae vota nouissima quondam
Credidimus, votis gradus vlterioribus esse
Incipiunt, versantque alio vaga pectora motu.
Non secus ac, laethalis hydrops cui viscera tendit,
Exigui primùm laticis sperauerat haustu
Morbida bacchantes circùm vitalia flammas
Vincere: quêis nihilò se se cum mitiùs vri
Experiatur; anhelanti praeferuidus aestu.
Altera continuat, deîn tertia, pluraque rursus
Pocula: nec totus sat erit, qui fontibus vllis
Rumpitur, et terras latè circumfluit, humor:
Propterea, morbi quia causam non tenet Aeger.
para 14
14. Esto tamen, sortitus opes, titulosque, modesta
quae sibi mens pepigit, non sis abiturus auaris,
Vlteriùs votis: saltem quaesita tenere,
Congestoque voles hilaris gaudere paratu.
At non id pariter certum, neque foedere tali
Lubrica sors homini propriam se commodat. Ipsis
Vel pro votorum succesibus altera vota
Sunt facienda, nouis et pristina munera Diuûm
Semper egent, ne deficiant vix orta, foueri
Muneribus. Num gallinae tu filius albae
Solus vt in tantâ rerum vertigine nullas
[Page 11]
Experiare vices: communes laedere solum
Te casus vereantur: edax nil deterat aeuum,
Nil tempestatum furor, atque incendia peccent,
Nil dolus, aut error minuat? Sic nota theatri,
In quod continuò geniti producimur, anceps
Alternisque sibi vicibus contraria semper
Mobilitas? Nescis, quàm crebro turbine fati
Res hominum trepidae, quantus moralia ludus?
Scilicet expertus nunquam. Sed discere dulce
Ex alijs: neque Doctorum non plurima circùm
Agmina. Pompeium sileo, cui terra triumphis
Defuerat, mox, semîustos quae conderet artus,
Vix fuit. Extorrem Patriâ, celerique veneno
Deuictae toties euadere iura coactum
Annibalem Romae, post bello perdita regna,
Vix mortis dominum Mithridatem, ante hostis amari
Laurigeros axes captiuum Persea, Pyrrhum
Foemineae titulum dextrae, miserabile caesi
Ludibrium Crassi, feruilia vincla Iugurthae,
Quaeque Sophocleos meruerunt plura cothurnos,
Nil opus è priscis euoluere nomina chartis.
Ipse tuo (sis mentem adhibe) quot talia passim
Fortunae inuenias documenta volubilis aeuo?
Aureus ille Midas, caeci ditissima Pluti
Progenies, fuluae quondam cui crescere gazae
Sub manibus, gemini dotataque censibus Orbis
Ipsa videbatur nupsisse Opulentia, tristi
Nescio quo fato diuortia saeua iubente,
Aspicis, vt mutatus, egens, desertus, inanis,
Flosculus apríco ceu solstitialis in horto,
Aruerit, caetusque hominum, lucemque perosus,
Tristibus inuisam latebris obuoluere quaerat
Pauperiem, se seque simul: ne creditor in ius
Deprensum rapiat: totâ quem sedulus vrbe,
Ceruus vti procul auditum per lustra leonem,
Tramitibus caecis elabens, vitat et horret?
Fortibus en Ausis alium, centumque trophaeis
[Page 12]
Inclyta Marcellos supra, supraque ferebat
Gloria Scipiadas. Quid tum? Variante fauorem
Neue foret clades non vndique plena, superbo
Additus in praedam victori, Marte sub vno
Perdidit aggestas tot per discrimina palmas.
Quid vafer ille nepos Seiani, callidus aulae
Vertumnus, regumque potens quem sternere nulli
Aeternis nixum radicibus, et Ioue dextro,
Posse videbantur venti, nunc qualis? Ab alto
Nonne iacet veteris deiectus culmine sortis?
Nonne suis miserè implicitum mersumque ruinis
Ipsi etiam pede securo haud calcare verentur,
Quos olim nutu vix dignabatur amico?
Casibus vsque adeo subitis terrena rotantur
Omnia: cumque hominis fluxum, mortale, caducum
Sit genus; heu multò mortalia, fluxa, caduca
Sunt magis, infidae sorti quae munera debet.
para 15
15. I nunc, et dubio semper, lapsumque minanti
Vertice securos ausis defigere gressus:
I miser, eque Bonis, rapidi quae fluminis instar
Vlteriùs iam iam fugitiua abscedere sentis,
Perpetuos fructus, mansuraque gaudia ducas.
Haud malè Spartanus, vulgi clamore secundo (a) 14
Diuitis Oenopij cum nomen ad aethera ferri
Acciperet: cur nimirum tot carbasa ventos
Lassarent: tot deueheret Neptunus onustas
Assyrijs, Cyprijs (et queis non?) mercibus alnos;
Subridens, Valeat fortuna rudentibus, inquit,
Pendula, quaeque vagis nunquam non voluitur vndis.
para 16
16. Illud ad extremum ne respondere roganti
Poeniteat: fluxas quid opes conamine tanto
Accumultas? Cur centenis iuuat aequora tauris
Findere? Longinquis cur suspendenda locare
Atria marmoribus, feruorum et pascere turmas,
Quot neque, Romulea effringens ergastula, sumptis
[Page 13]
Duxerat in dominos gladiator Spartacus armis?
Nempe, reor, curis procul vt mordacibus, aeui
Quod superest laetus iucunda per otia ducas.
Atquì propositus finis nil postulat harum,
Quêis tua metiris, male prouidus, otia, rerum.
His fine nam laetos Democritus egerat annos,
Fabriciusque potens minimo, Curijque senectus,
Samnitum vinci nec ferro passa, nec auro,
Quemque, inopis fundi paucissima farra metentens,
Psophidium, vitae felicis nomine, Lydo (a) 15
Antetulit regnatori consultus Apollo.
Et meritò. Neque enim vel iustâ sorte vocandus
Felix, qui minimè plenus; vel plenior alter,
Exiguis volitantem animum quàm stringere nouit
Qui spatijs, quàm cui modus est natura volendi.
Iugera Niliacis, esto, certantia regnis,
Et Phrygios census sors inuidiosa negarit;
Quid refert minimum cupienti? Nullus Hydaspes
Guttura te centum pandentem immania, nullus
Gurgite vel toto Tagus impleat: ille vocabit
Se saturum, breuibus modò par sit copia votis.
para 17
17. Vna igitur si Mortali sors maxima, velle,
Est, minimum; multis cur quisquam rebus egere,
Protinus exiguo impleri quâm munere malit?
Quiue animos hic error, et importuna libido
Versat, vt in medio facilem per deuia longè
Tesqua, per anfractus dubios, palantibus vsque
Laetitiam curis vanoque ardore requirant?
Heu prauas hominum mentes! An dulce bonumque
Nil erit, immensis nisi quod venale laborum
Sumptibus? An facilis rutae si copia, vel si
Foeniculum, aut patrijs aliud quòd nascitur aruis
Ocyùs infesto gramen te absoluere morbo
Possit; ab extremo Oceano, et Gangetide terrâ
Sollicites totos poscentia pharmaca census?
para 18
18. Felix, spes trepidas, nimijque cupidinis aestus
[Page 14]
Purgato semel exclusit qui pectore: nullum
Cui numen Fortuna: sed, imo celsior Orbe,
Vnam te, caeleste Bonum, pulcherrima Virtus,
Admirans colit, optanti tu sufficis vna.
Ventosi non ille vagus prensator honoris,
Primo mane forum viset, vulgique tabellas
Indignis redimet, feruiliter ambitiosus,
Obsequijs. Populi scit puncto haud crescere quemquam:
Scit populum, minimè qui felix ipse, nec illos
Aurâ, posse leui felicibus addere, si quos
Humanae super extulerit fastigia sortis.
Mene, ait, haec teneant, quae gratia mobilis vrnae
Saepiùs indignis donat, melioribus aufert?
Quae neque, magnanimis delata Catonibus, augent
Virtutis pretium; neque, turpibus addita Clodî
Flagitijs, aut in strumas proiecta Vatinî,
Immeritos decorant: quin illos noxia saepe
Inficiunt; horum sordes et foeda latere
Probra ventant. Egone, hac fallacis imagine pompae
Attonitus, fatuo caudam iactare popello,
Blandiri, prensare manus, contingere supplex
Genûa velim? Vulgi, sapiens, (vt caetera desint)
Arbitrio fasces capiam? Vulgoque licebit
Sceptra dare, aut vllum nostris decus addere rebus?
Quin neget imperium, meritis, ceu semper, iniquus:
Non tamen imperij ditione carebimus. Ipse
Rex mihi sum. Quòcunque leuis suffragia Campus
Verterit; in sese Sapiens latissima regna
Obtinet. Hìc iustis animum moderatur habenis,
Officij imponit leges, malefacta Nocentum
Vindicat, effraenes sensus, turbamque rebellem
Iura pati cogit: tum, si quà finibus hostis
Ingruat; haud virtutis egens signa obijcit, et vim
Viribus, arma armis, casus ratione retundit.
At rutilum dextrae pondus, Meliboeaeque longè
Purpura: nullus honor solij: stipantia nusquam
Pila: nec augusti frontem diadematis aurum
[Page 15]
Erigit. O vanae mentes! Si scenica vobis
Haec modò regnantem faciunt insignia: vestros
Hinc aliò cultus, et munera vertite. Nolo
Esse, quod Aesopus, quod Roscius. Ergo relinquit.
Talia, queis satis externo splendescere cultu,
Ipse alio fretus regno, interiore, suoque.
para 19
19. Par neglectus opû. Monstres augusta superbis
Atria porticibus, laqueatia cedrina, multo
Consertas elephante fores, Babylona, Tyrumque
Ditibus appensas thalamis, vasa aurea, densis
Concretos radijs, et pictae fulgure lucis
Eoos lapides; Proh totius infigus error
Anticyrae! docto clamabit non sine risu.
Haeccine sunt, quibus ambitio, luxusque Potentum
Vsque adeo sese iactat, circumspicit, effert,
Vixque Deûm titulis, non inferit? Haeccine, toto
Quae vanum redimenda putat vel sanguine vulgus?
Quorum ardor malesanus et irrequieta cupido
Tot scelerum furijs, tot versat motibus Orbem?
At quid in his dignum Sapientis amore? Quid vsùs,
Vel pretij maioris habent; quàm littora circùm
Quaesitae pureis conchae, teretesve lapilli. ?
Emeritum iam te senio, iugisque verendum
Astragalos pudeat, cochleasque, recentibus, et quae
Conueniunt annis, tractare crepundia: femmas
Non virides pudet, et flauentis pondera limii
Vndique sollicitum conquirere? Quae noua Colchis
Annosum caput ad cunabula prima reflexit,
Degenerem cogens iterum lallare senectam?
Sat praetextatum gerulae nutricis in vlnis
Desipuisse fuit. Pueriles ponere sensus
Debueras vel sub primae lanuginis aeuum,
Cumque togâ pariter mentem sumpsisse virilem.
Nullane canities morum? Semperne relictae
A tergo aetatis te ludicra facta sequentur?
Quanquam vtinam hec tantùm sequerentur. Inepta cupido
Non vltra Eupolidis soccum delinqueret, vncis
[Page 16]
Naribus et posset sat castigata videri.
Tristiùs at multò pueris maturior aetas
Desipit. Expositae quovis in littore conchae,
Talorumque, nucumque haud magna expleuerit illos
Congeries: nihilò dum vos meliora, vetantùm
Caelicolùmque, hominumque, elementorumque; per iras,
Insatiabilibus curis, semperque recenti
Cogere anhelatis studio. Neque proxima tantùm
Excussisse sat est: alio sed feruida Sole
Littora, supremas naturae irrumpitis oras:
Scilicet effosso rapturi Dite sub auras
Nescio quae, nostro pretiosa furore, suisque
Rectiùs ò quantò latebris linquenda, metalla.
Proh curuae nimiùm peioribus, imaque semper
Scrutari faciles animae! Tantine rubentis
Massa fuit terrae, vt caeli spirabile lumen,
Et dulces superos, vitamque diemque per
Manibus efletis manes, totâque profundum
Includente chaos solidâ compage sepulti
Terrenae molis, supra caput Aeacon vmbris
Reddentem iura, Eumenidasque horrenda sonantes
Verbera, Lethaeaeque seuerum inamabile murmur
Audiretis aquae, scandendaque Tartara vobis?
Quis furor heu, caeci, diro pallore nocentes
Cocyti spumas proiectâ luce pacisci?
Semina qùid scelerum iuuat, infoecunda, nec vlli
Noxia, dum tellure latent, in publica damna
Eruere, et populos latè vulgare per omnes?
Plùs satis ah proprijs vrgemur cladibus: ipsa
Plùs satis ex sese profert Europa Malorum.
Sunt variae pestes, sunt horrida saecl Ferarum,
Lethalisque aconiti, et semina dira cicutae.
Cur noua deuehitis peregrino ex Orbe venena?
Cur, quibus, ob tristem violati Numinis iram,
Damnauit donis natura nocentibus Indos,
Fertis in Hesperias, contagia barbara, terras?
Vocibus his fatuae Sapiens deliria turbae
[Page 17]
Corripit: hoc animi subnixus robore, sortis
Diuitias inopes, neglectaque munera calcat.
Illius ante oculos rubri conchylia sordent
Aequoris: Oebalij pretiosus muricis ardor
Luce caret: nullas tellus parit, vndaque, caelo
Debita sustineat queis flectere lumina, gemmas.
para 20
20. Sed neque, si saeclis proauûm historijsque tumentes
Ire Alios, veteris tanqum compendia famae,
Viderit: Hos Graiae decora ostentare Minervae;
Illos sanguinei studio clarescere Martis;
Pars populi fiet mirantis talia, nec se
Inferiore loco statuet, dignoscere prudens
Quid solidum, quid inane, et laruam demere rebus.
Sit prior Hic opibus, dicet: sit honoribus Alter
Clarior, et titulis: adde artes, ingenijque
Munera, Grammaticus melior, fandique magister,
Astrologus, legum interpres, Phoebique sacerdos:
At non hinc pariter quisquam felicior. Alti
Nam neque regnorum fasces, neque stemmatis ordo
Per centum traductus auos: non siue tuorum,
Mars, decorum monumenta; tui seu, Pallas, honores
Pectora compositis placant mortalia curis.
Vnius id virtutis opus: quae diuite gaza,
Plaudentisque fori strepitu, rerumque nitore
Nil eget, ipsa sibi decus, et pulcherrima merces.
Hac ego, cuncta licet reliquorum turba Bonorum,
Tota licet sortis malefidae opulentia desit;
Sat fruar: hac memer nullius dotis inanem,
Haeredem Crassi, Pelopis, Teucrique nepotem,
Hac pulchrum, fortem, sapientem, rhetora, necnon
Induperatorem, regemque, heroaque ducam.
Qua mihi nempe vnus doctrinae, diuitiarum,
Regnique, et famae, et Mortales quidquid vbique
Consectantur opum fructus, pax aurea, constat.
Scilicet externi quidquid pictique refulget
Circúm hominem, (mendax oculos ne fallat imago)
Non id laetitia, at cortex vanumque putamen
[Page 18]
Laetitiae est. Voti haec omnis fructúsque medulla,
Nucleus hic sortis si iam mihi contigit; vltra
Cur fragiles filiquas, cur, quae vescentibus obstant,
Proijciendaque sint, externa putamina quaeram?
para 21
21. Talis erat (veteri Sophiae producere talem
Si licuit) Cynicus versatilis incola tecti: (a) 16
Cui nudo atque inopi nou inuidiosa fuisse
Fertur Alexandri sors: qui captiuus ab ipsa,
Mancipium prostabat vbi venale, catastà
Emptorum turbae (quid in hunc, fortuna, valeres?)
Promisit dominum: vel tum nil cedere passus
Regnatori Asiae. Nempe illius alta iacere
Sub pedibus sibi sceptra: haud illi obtingere posse
Virtutem, quâ supra homines ipse altior iret.
para 22
22. Talem et Palladiae quondam vidistis Athenae
Sophronisciaden: praeter qui compita vectus (b) 17
Mercibus omnigenis, varioque nitentia luxu,
Proh Superi, quàm me paucis voluistis egere?
Clamabat. Quàm multa mihi das spernere, virtus?
O vocem egregiam, meritò per Solis vtrumque
Quam latus ingeminet viuaci murmure fama:
In quam omnes populi, venturorumque nepotum
Conscia posteritas, voluendaque saecula iurent!
Votorum haec certè requies, contentaque paucis
Dulciùs affectum sapientia me rapit, omnis
Lautarum quàm fulgor opum, quàm fulgor honorum,
Fascesque, et tituli, et regum suprema potestas.
Haec mihi mens adsit; vanae sua munera sorti
Ocyùs, in quoscunque velit spargenda, remittam.
para 23
23. Hunc igitur notâ platani viridantis in vmbrâ,
Propter aquam, Boreae furtorum testis, amoenos (c) 18
Quà latices Ilissus agit, memoranda putemus
Haec vulgo (attonitas ceu quondam suêtus ad aures
Cecropidûm) placidis oracula promere dictis.
para 24
24. Quae mala vos, miseri, vitae de tramite recto
[Page 19]
Mens procul, indociles Veri, et rationis egenos
Ire iubet? Trepidas quianam per deuia curas
Spargitis, aeternâ votorum indagine pacem
Rebus in externis auidi longèque remotis
Prendere: quam, cordis ciuem, se quilibet extra
Insequitur, perdit? Certe neque prouidus auceps
Rara sub aequoreo suspendit retia fluctu,
Insidias merulis; nec arundine fretus, et hamo
Squamigeras piscator agit per Nubila praedas.
Ecquis ab vrticae damnato semine partus,
Flora, tuos, aut è rigidis flaventia Bacchi
Speret dona rubis? Vos haec male credula fallit
Simplicitas – vester furor hic: tranquilla beatae,
Fortuitos inter census, dum gaudia vitae
Quaeritis. At citiùs multò reperire licebit
In syluis rhombos, inter vada caerula turdos:
Ante rosas vrtica, racemiferumque Lyaeum
Ediderit paliurus; opum quàm larga suarum
Mortales fortuna beet, cordique serenum
Laetitiae iubar, et placidae ferat otia pacis.
para 25
25. Illum ego felicis meritò sibi sumere nomen,
Certaque iam nactum mentis rear otia, magnis
Qui diues, proprijsque Bonis: plenissimus inde,
Sufficiensque sibi, nullique obnoxius. Horum
Si quidquam Dea caeca valet praestare; clientum
In grege nos habeat: fulgentibus illius aris
Cernua supplicites sistamus vota: sabaeus
Ignis odoratà caligine templa vaporet.
Quid pecudum cessant fibrae? Lectissima quaeque
Orchomeni ripis, cupressiferoque Erymantho
Adueniat pronâ ceruix ferienda securi.
Plurimus hìc Ladon, pecorosaque mugiat Ide:
Plurimus Epiri nutritus gramine cultros
Inficiat, Nemeae referens aut pascua sanguis.
Ipse equidem tanto pro munere, turtigerarum
Vel Libyae pecudum immanes sacrare hecatombas
Nil dubitem. Vani sumptus. Iactamus arenis
[Page 20]
Semina, fallaces messuri denique ventos,
Ieiunamque famem. Frustra tot vellera, frustra
Corticis Eoi lacrymae Panchaeaque thura.
Fragrantes nebulas, irrisaque vota procaces
Diripunt Zephyri, nec inanivus hostia Sacris
Vlla litat. Non hinc (experti credite) non hinc
Dulcia quaesitos retulisse ad gaudia census,
Fasque hilarem plenis quemquam discedere votis.
para 26
26. Nam quid magnificum, pulchrumque et nobile (primam,
Haud mora, quaesiti libet hanc perpendere dotem
Muneris) ingenio quamuis largissima, seque
Totam adeo facilis vulgo effudisse, quid, inquam,
Vel talis praeclarum homini sors imputet? Aurum,
Praedia, longinquae merces, operosa supellex,
Armorum decus, imperij metuenda potestas,
Illius haud dubiè, optari quae maxima possunt,
Praemia sunt. Memoret, si quid sua diuite, si quid
Maius adhuc gremio donandum aeraria seruent.
Anne igitur pretii rara, et sublimia quisquam,
Obtigerit sanae cui vel semuncia mentis,
Haec putet? O animae tenues, angustaque corda,
Quidquid id est Mundo componite. Quantula vasti
Portio regnorum fines dicentur olympi?
Quis fulgor gemmis ad sydera? Quaeve metallis
Lux ad inocciduum Phoebeae lampadis aurum?
Decolor vt Tyrij subitò liuescet Aheni
Purpura, collato roseae Pallantidis ostro?
Illa meos (pudet heu fortunae, inopumque Bonorum)
Ditior illa meos naturae opulentia sensus,
Aethereique rapit sublimis scena theatri.
Illa ego demiror potiùs, fusa vndique circùm,
Omnibus exposita, et solido plenissima fructu,
Quae neque vis rapit vlla, dies neque longa resoluit,
Splendida, diuina, aeternùmque recentia dona:
Queis Arabum si diuitias, et Persica sceptra
Contuleris; turpem, vinci confessa, ruborem
Haud aliter ducent, saturis quàm diuite luxu
[Page 21]
Regnantûm trabeis, et acu Babylonide pictis
Obuia Cinyphij subtemina bardocuculli,
Aut malè consutis, et hiantibus vndique, discors
Ipse sibi, pannis gelidi centunculus Iri.
para 27
27. Illud at exigui discrimina fortè rependat
Hac allata tenus pretij, fortuna quòd vni,
Pauperior quamvis, domino se mancipat, Orbem
Vndique complexi secus ac promiscua caeli
Munera, quae paribus nemo non possidet alter
Auspicijs. Nugae, ridendaque somnia. Gazis
Ad plenum mihi dum liceat caelestibus vti;
Quid tandem perit hinc, alius si quilibet aequam
In partem veniat? Num, fons quia pluribus idem
Expositus, multosque eadem quia balnea mecum
Accipiunt; minùs idcirco placabit anhela
Vitreus ora latex, aut seciùs inde lauabor?
Vnde noua haec pretia, immensum quae sana per aeuum
Nesciuit ratio? Cur tam mentimur auaram,
Limite quae nullo in medium se effundere gaudet,
Naturam sortemque Boni; nil prorsus vt amplum,
Aut nostrum, nisi quod viduum consorte, putemus?
Non satis hinc quoque perspicuum, quàm pauper, inanis,
Exiguùmque patens, vel maxima, sit procerum sors:
Cum nequeat cepisse duos: spernenda, suique
Vix pretij memor, in communia venerit alter
Si dominus iura, et fasces acceperit aequos?
Ergo totum hoc stultitia, et rationis egestas.
para 28
28. Adde, quòd ista etiam, priuato subdita iuri,
Vniusque Bonum, exuperans quae copia fertur,
Spectanti populo magnâ se ex parte fruendam
Commodat, et fastus dominorum eludit auaros,
Publica res. Tyrio fac enim, tu, splendidus ostro
Pictus acu Phrygiâ, gemmisque, auroque superbus,
Qualè recèns lotus desertis Lucifer vndis,
Ora per attoniti incedas pendentia vulgi:
Quidquid id est speciosi habitùs, mirique decoris
Exteriùs modò cum niteat, solisque paretur
[Page 22]
Luminibus; nihilò dominum iuuisse ferentem
Plùs poterit, medio ac spectantûm ex agmine quemvis,
Perspicuae semisse togae, proauique vetustis
Horridulum tunicis. Frustra nam dixeris, vllam
Inde voluptatis propriam te ducere partem,
Argenti haud modico tales quòd pondere nactus
Sis phaleras, luxuque graui sudantibus vnus
Sustineas humeris. Titulo cum veriùs isto
Nil proprium, praeter morosi pondera cultùs,
Praeter et effusi referas dispendia censùs.
Perge. Venustatum succis, Pulchrique medullâ
Artifices inter charitum concreueris vlnas,
Nobile prodigium formae, dignusque, ministrum
Quem sibi rex Superûm velit, immissâque Volucri
Sublimem rapiens mensis assistere Diuûm
Pocillatorem iubeat. Flos iste leporum
Priuati num quid pariet tibi denique fructùs?
Omnibus exortem ex alijs quin fugerit vnum:
Ad liquidas nisi, ceu iuuenis Cephisius, vndas,
Imperfecta tui captes simulacra Decoris.
Sic liae, quarum pretium fructusque, videri,
Vnicus est, steriles pompae: sic addita siue
Littoribus curuis, gelidis seu montibus otî
Illa suburbani Praetori, Synnade rubrâ,
Et niueâ pretiosa Paro, salientibus vndis,
Pumiceis specubus, nemoralibus amphiteatris,
Piscinis, xystis, omnique exculta superbae
Arte voluptatis, sed quae, ciuilibus ipse
Astrictus laqueis, solidos, pluresque per annos
Vix semel accessu raptim fugiente salutas,
Vnius imperium detrectant, plùsque colonos,
Plùs hilarant populum, quàm temet, diceris esse
Qui pulchri dominus, soloque es nomine, fundi.
Vsque adeo haud tantùm spernenda, minoraque magnis
Sunt Bona, priuato quae sors indulget honori;
Sed neque plùs illis vtenti propria, censu
Quae solido, et raris pollentia dotibus, vsus
[Page 23]
In medios hominum supremus condidit Author:
Totque domi farctis opibus, sese vnde beatos
Fortunae hi vocitant pulli (si vera fatendum:
Si rem legitimâ rationis pendere lance
Cura sit) extruitur miseris aliena voluptas.
para 29
29. Non tamen hìc fallit, quae nostris obuia dictis
Luxus inops responsa paret: superesse fauentis
Plurima fortunae nimirum commoda, solis
Quae libentur heris: tum quòd sublimior illos
Hinc populi comitatur honos; tum splendida quòd res,
Externae supra decus et spectacula pompae,
Innumeris vitam quoque fructibus auget, amicum
Et quidquid genio, seu qualibet arte fouendis
Corporibus factum largè plenèque ministrat.
para 30
30. Vltima vt haec, veris aliena, refellere primùm
Aggrediar; nego vos, Croesi, iucundiùs, et vos
Darij, tempestiuos seu ducere somnos
Veste super Coam, tumidam seu mergere in aluum
Fercula regnorum pretijs extructa; secundo
Addita quàm pani messor lacrymosa trucidet
Allia, stramineoque cubet resupinus aceruo.
para 31
31. Nempe suum mensis genium non rara saporum
Scitamenta, vel externo procul Orbe petiti
Conciliant gustus: sed, quae vulgare videri
Nil patitur, syncera fames, stomachique valentis
Ignea vis, silici haud impar, chalybiue domando.
Haec adsint; tum me laganum, robustaque farra,
Et lardo saturae, fossorum prandia, betae
Plùs capiant, quàm sumen apri, quàm Phasidis ales
Vnicus aut .lato phoenix porrectus in auro.
Nec sua non ipsis hoc experientia monstrat
Regibus: vrbanae si fors operosa culinae,
Syluestri dum Marte feras, se seque fatigant,
Luxuries auidam longùm frustretur orexim.
Tunc etenim siccis, et inanibus obuius humor,
Mucidaque exiguae Cereris fragmenta, bubulcus
Quae rudis, haud paruum tali pro tempore munus,
[Page 24]
Obtulit, ambrosiam sapiunt, cerebrumque Deorum.
Tunc epulis nunquam sese melioribus vsos
Ingeminant: tunc quàm simplex, facilisque voluptas,
Quàm paruo constent Mortali gaudia, nosse
Incipiunt summâque minùs sibi sorte placere.
para 32
32. Par somni ratio, quem non discrimina vocum,
Et fidium, vulso nec olore tumentia Strata
Sic faciunt, hilaris ceu mens, et fesla diurnis
Membra ministerijs. Spondà hinc praediuite, molles
Byssi inter nebulas, picturatosque tapetas
Compositi, lucis post taedia longa, tyranni
Difficiles tenebras, et euntia tempora tardè
Increpitant: nullisque tori non partibus, aegrae
Te requies vitae, iucundaque mortis imago,
Alme sopor, quaerunt. Nequicquam exosus inertem
Luxuriam, tugurî secretas pauperis vmbras
Incolis, et vacuae latebrosa silentia rupis:
Qua subter vagus vpilio, vel durus arator,
Difficilem exercens agrum, atque exercitus illo,
Indomitas ructant cepas, curataque membra
Fortuitâ effulti stipulâ, campumque, diemque
Pectoribus vacuis, et anhelo gutture profiant.
His iuuat vmbriferam penitùs defundere Lethen,
His imperceptâ componere lumina dextrâ:
Hos totum cornu rigat: his dulcissima mentis
Otia, curarumque obliuia laeta propinas.
para 33
33. Transeo iam reliquas (pudet hac in faece morari)
Delicias turpes, Veneris fallacia dona,
Probraque mortalis potiùs, quàm gaudia, vitae:
Quae iubar omne animi extînguunt, cognataque caelo
Ad pecudum brutos deducunt pectora mores:
Quas modicè si delibes; nil cordis anhelos
Imminuunt aestus: contra immoderatiùs haustae,
Opprobrijs famam pessundant, corpora morbis.
Esto, his diuitiae scateant; non foedius vllum
Crimen habent. Careat ferali hoc munere nuda
Pauperies; tantò laudari dignior, omni
[Page 25]
Acriùs hòc fuerit studio, nisuque petenda.
para 34
34. At populos resono interea clamore beatos
Ingeminat, quibus ampla domi patrimonia, clarum
Queîs genus, innumeraeque premunt latissima cerae
Atria: regalis quos, vel vicina potestas
Nobilitat, fusique hostes, ductique triumphi.
His longam comitum à tergo ducentibus vmbram
Vndique certatim deceditur: hos iuuenesque,
Grandaeuisque senes metuunt, mirantur, adorant,
Terrarum veluti praesentia Numina, plùsque
Interdum, quàm, quod regnat super aethere, Numen.
Horum etiam cineres, humilique putrescere busto
Dedignata, plagis stellantibus admouet ossa
Pyramidum sublimis honos. Stat vertice summo,
Compositi vultus, maiestatemque verendam
Herois Pario seu marmore, siue metallo
Isthimiaco referens, qua vel Saturnius ipse
Haud Pater effingi se dedignetur, imago.
Virtutum circà chorus: hinc Prudentia bifrons,
Exacti longè seriem, seriemque futuri
Temporis in medio spectans, Astraeque iuxta,
Ense minax stricto, rigidaeque examine librae;
Parte aliâ niueis Victoria celsa quadrigis
Hostiles latè exuuias, pendentia signa,
Armaque trunca virûm, et respersos sanguine currus
Circumfert, immane decus: cui proxima gressum
Associat, largo felix Opulentia cornu.
Molis at in medio, pennis sublata, iacentique
Inferiùs Libitinae insultans calce superbo,
Tergeminam sonitu victuri nominis implet
Fama tubam: immortale notis cubitalibus vnde,
Inter adulantûm sese profundere laetas
Palmarum frondes, et marmoreos lemniscos
Carminis elogium videas: Hìc maximus Heros,
Tantalides Diophantus, Achiuae gloria gentis,
Barbarie domitâ, Patriâque ex hoste receptâ,
(Quisquis ades, merito cineri da serta) quiescit.
[Page 26]
Sic illi in tumulis, vel post sua funera, viuunt.
para 35
35. Audio. Fortunae hoc igitur iam limite regnum
Desinit: haec lauti pulcherrima praemia censùs,
Egregium nomen, titulorum grandè sonantùm
Splendida congeries, turbae plaudentis honores,
Certaque post cineres mansurae pignora famae.
His, velut humano tu culmine celsior, infra
Teriigenûm vulgus, ex aequo Numina spectas.
Proh Superi, et Ratio sanctissima! Nilne ego, talis
Syncerum morbi quia me voluistis, et hasce
Quòd vocet, illorumque aliquis dum praeterit, Hic est,
Hic ille, attonito iactet fremebunda susurro.
Quid priûs hìc, vanum, celebrat dum talia, vulgus;
An proceres mirer, vulgarem qui sibi propter
Stultitiam plaudunt, alieno errore superbi?
Vt fatear, veram laudem, meritisque repensam
Haud pretij vacuam; (vel debita praemia quamvis
Negligit, ipsa suo virtus, animosa theatro)
Quae tamen externi contingit nomine censùs
Diuitibus, tam ficta, leuisque est gloria, verae
Fortuitas quàm nuper opes bonitatis inanes
Vidimus, eximijque suis nil addere fructùs.
Anne igitur sanus, vel qui tam friuola plausu
Immerito decorat; vel qui deliria propter
Plaudentûm fastu sese miratur inani?
Corrige iudicium Stultorum; nil habet amli
Sors tua, nil pulchri. Excellis, quia desipit Alter.
Magna igitur sors haud aliud, quàm insania magna est.
para 36
36. Hac externa tenus, quantovis munera cultu
Detineant oculos, pro vilibus, atque minutis
Exhibui, domino veluti mouisse senatu,
Plebis et obscurae in numerum censumque referre
Contentus: iam porro Boni neque nomine digna,
Noxia quin magis euincam fugiendaque. Summus
Nam nihil in terris author cum finxerit, omni
[Page 27]
Dote Boni vacuum, nulloque optabile fructu;
Communibus solet illa Malis adiungere sensus,
In quibus, vt nonnulla Boni sit portio; maior
Obruit hanc tamen haerentûm mensura Malorum.
At genus id miseram blandae sub imagine sortis
Temperiem nulli non vltro agnoscere promptum est.
Quantula sint pretij, vitae mortalis in vsus
Illius e donis veniunt quae, Commoda, plano
Iam, reor, est nobis pridem sermone peractum:
Nunc operae pretium fuerit Contraria nosse.
para 37
37. Nec mora: sexcenti se protinus agmine longo
Obijciunt, funesta necis libamina, morbi,
Dimidiaeque neces: auidi prurigo palati,
Saeuarumque voluptatum quos largior aequo
Aduehit ingluuies. Neque enim sapientia passim
Obuia, Fortunae exultanti imponere fraena,
Inter et illecebras, circumfusosque paratus
Luxuriae, iusto genium concludere gyro.
Certè Inopum solidis plerunque vigentia neruis
Corpora, nec multâ fessas trieteride vires
Aspicias: procerum paucos qua sorte potiri
Deliciae molles, vmbratilis otia vitae,
Et nimiùm blandi sinit indulgentia cultùs.
para 38
38. Quid tibi iam reliquos casus, properataque ferro
Commemorem toties, toties properata veneno
Funera? Non, Scythicae pecudis radiantia terga
Abstulit heroo quae remige, Thessala puppis,
Aequoreos tot passa metus sirenia praeter
Saxa licet, fracto concursantesque Profundo
Ferret iter dubium Symplegadas; obuia saevis
Quot locuples fortuna minis. Dulcissima vitae
Munera cum primis, epulas, somnosque timendum.
Gemmiferis natat in cyathis, lautoque sopori,
Importuna comes, Fraus accubat. Arma cauere
Haud satis: ipsa armis grauiùs saevire docentur,
Ipsa gerunt bellum pacis sub imagine dona.
Nulla fides generi: qui sanguine iunctior, hostis
[Page 28]
Certior. Immitem quoties dos ampla Maritum
Coniugis in lothum misit? Quàm saepe dolosi,
Diues et infelix, Patrui post crustula, visus
In portam rigidos supremùm extendere calces
Pupillus? Tremuli quoties rugosa Parentis
Stamina, iamque diu Lachesim poscentia, seris
Iratus votis, et vota morantibus annis,
(Proh facinus! Tantùmne homines Natura relinquis?)
Filius abrupit, non filius? Omnia quamvis
Syrmata Thespiaco longè voluantur ab aeuo; (a) 19
Nusquam humiles casus: plebeias horrida nunquam
Dignatur tragico lacrymas vestire cothurno
Melpomene. Soli mirantibus argumenta
Portentosa, nefanda, fidem transgressa theatris
Suppeditant proceres: Natorum funera soli
Esse putant epulas, insuètaque monstra pauentem
Cernere, polluto deturbant aethere solem.
para 39
39. Adde tot egregias vrbes, famosaque regna,
Tot populos, Marti quos prodidit, vtque perirent,
Praebuit infelix primas opulentia causas.
Quae nostris vtinam ne sors impendeat (omen
Ferte procul, Superi: timor est sed iustus) Athenis.
Scilicet ignotae proauorum moribus artes
Degeneri iampridem animos, et corpora luxu
Inficiunt, praedaque vocant spe diuitis Hostem.
Campestres non vlla Scythas vis extera bello
Sollicitat. Nam quae tam nudi praemia Martis?
Diuitiae, et iuga pauca boum, horrentesque Ferarum
Exuuiae. At capulo non vnquam dextera segnis,
Indomitae vires, immania corpora, lethi
Sub pedibus timor, ignauumque senescere. Nil, quod
Illecebris spoliorum hostilia vota, rapaces
Inuitetque manus: nil, quod non veriùs obstet
Ausuris. Vallo septemplice firmior, omnes
[Page 29]
Vna metus, bellique minas procul arcet egestas.
para 40
40. Ramorum viridem (non vana est fabula) pompam
Diuitis extremo spargebat limite Fundi.
Ardua, lata, ingens, frondoso par nemori Nux.
Hinc illi tumor, hinc rerum fiducia vecors,
Terrenique satùs nimiò plùs immemor, et vix
Se capiens fastus. Sed nec Briarëia centum
Brachia, nec trunci spatium, atque in Nubila multus
Tendere frontis apex sic effecere superbam,
(Hos etiam quamvis demiraretur honores)
ceu sobolis census, quae mitibus vndique baccis
Amplectens laetam, ipsa etiam laetissima, matrem,
Temporibus circumpositi diadematis instar,
Pondus erat sublime, attolebatque ferentem.
Ergo opibus gestire suis, populoque minori
Frondentùm iuxta Dryadum insultare, nec ipsas,
Altera ceu Niobe Lucinâ diuite felix,
Prae se faticinas Dodonae ponere quercus:
Demens, in foribus quae iam Niobeia fata,
Mutatosque Deos non cerneret, id neque rebus
In miseris saltem supremum habitura leuamen,
Tantalidi magnus dederat quod vulneris author.
Nam puerûm grex fortè vagus, dum quarta camoenis
Iustitium fert dulce dies, et gymnade clausâ.
Per virides impunè licet discurrere campos,
Hàc tulerat gressus. Qualis (proh Iuppiter!) arbos?
Vnus ait: quo pomorum circumflua luxu?
Si faciles propiùs ramos demitteret aut si
Nos quoque finxissent Neptunia semina, quantos
Nuper, Aloidas, caelo capita alta ferentes, (a) 20
Clamosus tumidâ referebat voce magister;
Quae foret hìc nobis vindemia? Quas ego plenis
Iam tunicis praedas, et quae spolia ampla referrem?
At mihi Aloidûm nil corpore, subijcit alter,
Nil opus in dulces Smyrnaeo carmine praedas.
Si vetitum arboreos sublimi carpere dextrâ;
[Page 30]
Sublimi haud [vetitum] iactu prosternere foetus.
Inuida quos manibus longè Natura remouit,
Ad nostros iam iam aequa pedes solertia ponet.
Haec vbi dicta, humeri proiecto tegmine, saxum
Arripit, et valido rotat in sublime lacerto,
Mox aliud, rursusque aliud. Nec caetera segnis
Exemplum spectare cohors. Par omnibus ardor:
Tela petunt, onerantque manus, atque ictibus ictus
Agglomerant. Pleno volat aethere saxeus imber:
Dant gemitum rami: decussis vndique tellus
Stipatur solijs, stipatur glandibus. At Nux
Infelix, rapida circùm stridente procellâ,
Tot plagis laniata sinum, tot foetibus orba,
Iam viduae exemplum Niobes, iam ponere flatus
Immodicos, verbis et docta minoribus vti,
Quis furor? exclamat. Quae vos, temeraria pubes,
Infandae eumenides stimulis tam tristibus vrgent?
Hoccine ius? Praedas alieno euerrere Fundo:
Exturbare manu pacem: vim, vulnera, caedes
Nil meritis inferre? Ah saeuo parcite ludo,
(Poenarum satis est) ah barbara ponite tela,
Crudeles. Nullo certèvos crimine laesi:
Nil merui, tam dura nocens cur praemia ferrem.
Quin etiam (nimios fractura vmbracula soles
Vt taceam) vestris, par quando, an quaeritur impar,
Vel tribus extructis cum glans superadditur vna,
Totque alijs, quorum assueti meminisse potestis,
Materiem Nux exhibeo instrumentaque ludis.
Pergitis? O soboloes Furiarum! Pergite. Dignas
Terga luent poenas. En rapto fuste Colonus
(Heu miseram! Cur non licet haec mihi vera minari?)
Aduolat: en immanè furit. Vos ille. Magistri
Aut saltem, indignos qui iam resciuerit ausus,
Plagosam sperate manum, horrendumque tribunal.
Nil agimus. Saxis, quae iactat, durior ipsis,
In vacuum fusas ridet gens impia voces,
Missilibusque nouis certat: praetexit olympum
[Page 31]
Diluuies telorum, et spissae grandinis instar
Tempestas lapidosa furit. Vulsae vndique frondes,
Deiecti foetus, contusaque brachia: primum
Illa decus patrij, et felix modò gloria Fundi,
Vix lacerum funus, rapti vix vmbra supersum
Iam decoris. Vacuum quid prodest crimine pectus,
Quid puram seruasse fidem? Tu crimen haberis,
Fertilitas, hos tu mihi noxia eddis honores.
Nulla manus sterilem crudo percelleret ictu:
Laedenti pretium possum quia soluere, laedor.
Ast ego, natiuo felix mihi credita censu,
Subiectis inopes ridebam in sepibus vmbras,
Iuniperi, cornique vmbras. Quàm iustiùs illae
Mutuà nunc nostris valeant illudere damnis,
Paupertate suâ incolumes? Quòd si ista manebat
Sors miseram, si diuitiae hac mercede luuntur;
Muneribus quìd me libuit, Pomona, malignis
Perdere? Non satiùs platani de more fuisset,
Caelibis aut lauri, viduo frondescere luxu,
Vmbrarum dominam? Valeas opulentia, triste
Exitij pignus. Nemorum cum paupere turbâ,
Et mihi dehinc liceat, nil, quod rapiatur, habenti,
Ducere ceu fructu vacuum, sic luctibus aeuuum.
Questibus his, medio saxorum in turbine, saeuas
Infelix damnabat opes, sua funera: parque
Par adeo exitium, et similes hinc quisque vereri
Condiscat, similis cui praesto est copia, casus.
para 41
41. Non tamen haec pacis turbatae crimina, caecis,
Non latus insidijs trepidum, violentaque mille
Praecipitis lethi compendia, mille relictae
Ad lentos obitus tormenta tenacia vitae,
Omne putes sortis virus, Summamque Malorum,
Quae grauior, cum blanda magis, Mortalibus affert.
En alias animi clades, insertaque caecis,
Plùs etiam lugenda, Mali contagia fibris.
Agmen agit stolidus mentis tumor: obsequijs dum
Plaudentis populi, vanoque errore superbi,
[Page 32]
Egressos iam sese Hominem, iam summa tenere
Votorum, magnisque putant vix cedere Diuis.
Protinus ergo omnis labor, et solertia cessit:
Egregijs nusquam locus artibus: otia cordi,
Foedaque segnities. Quid enim te, Gloria, durae
Sectari per iter virtutis, vel tua, Pallas,
Munera perpetuo malint sudore pacisci,
Vna quibus fului blanditur gaza metalli:
Haec Sophia, et Virtus, haec quidquid vota requirunt,
Quidquid Numina sunt? Par inde licentia: fastus
Impatiens legum: totum vanescere sortis
Creditur eximiae pretium, communia iura
Si subeat. Facinus quamvis sine dote, nec vlli
Sollicitent fructus; sat causa furentibus ingens
Ad soelus, vt sibi cuncta probent, vel iniqua, licere.
Audax pro virtute furor, pro iure libido,
Multaque posse decus summum, non debita velle:
Peccando, valeant quid viribus, experiuntur.
Si tibi quid damni impositum, si laederis insons;
Iudicij spes cassa. Forum nil omne querelis
Proderit impleuisse, nihil mare, sydera, caelum
Testari, legesque hominum, legesque Deorum.
Acriùs hoc Illos stimulat. Post aera negata,
Post immissa nouis armenta famelica latè
Frugibus, et fines emotos pauperis agri,
Non deerit, quae te, pretio conducta, trucidet,
Seminecem aut duro sub stipite, dextra, relinquat.
Ergo, licet rapido stomachum permisceat aestu
Bilis, et inclusas animus malè digerat iras;
Pythagorae ceu discipulus, mutire caueto:
Quin sorti rebusque tuis gratare, quòd vna
Pars tantùm sublata, quòd hostis cuncta pepercit.
Eripere, et pannos misero, vitamque remisit.
Tam violens, furibunda, humani nescia sensùs.
Diuitiarum est conditio, naturaque: legum
Sic tabulas, iusque omne, sibi lex ipsa, reuellit.
para 42
42. Sed quid ego longis rationum flexibus ampla
[Page 33]
Ingenium ferale, et noxia crimina sortis
Persequor? Exemplo liceat cum protinus vno
Discere, quàm nihil illius vel maxima quaeque
Gaudia, prae misto alterius sint pondere partis.
Si quae Fortunae eximio ditissima censu
Floruit; haec certè est, quae ferrea dicitur, aetas.
Nunc aurum prope vile: suus flauescit vbique
Pactolus, Gangesque suus. Licet omnia tellus
Non omnis ferat; omnis habet: commercia Mundum
Huc, illuc peregrina ferunt, ditescere doctum,
In sese sua dum, diffundens, munera cogit.
Saecula quae vel auara magis, vel prodiga? Quando
Par rerum nitor, aut luxus solertior? Vnum
Certamen, quis plura habeat, quis perdere norit
Splendidiùs: totis conatibus vtraque vanas
Vitae in delicias ars, et natura laborant.
Anne igitur nobis ideo felicior aeui,
Quàm priscis series Mortalibus: ardor habendi
Cum procul, exiguoque hilarem se vita ferebat:
Pro nitidis auro cum sedibus hospita rupes
In faciles placuit somnos: penetrabile frigus
Horrida neglecto defendit murice pellis:
Nectareos latices fons, victum praebuit arbos?
Heu! quo diuitiae, cumulo creuistis eodem
Inuisi scelerum foetus, diraeque Malorum
Omnigenûm pestes. Haud illis Maurica saeclis
Robora decisas Sipylo pressere columnas:
Maeoniae nusquam chlamydes, et adultera faco
Vellera Sidonio, nusquam caelata Corinthus,
Artificumque manus: sed nec periuria, fraudes,
Insidiaeque truces aderant, funestaque bella,
Et strictis hinc, inde pares mucronibus Irae.
Votorum tunc Summa, satis: nullique cupido
Alterius suspecta: hominum quot millia, fratrum
Vnanimi totidem coetus tunc nescia fuci
Simplicitas, tunc alma fides, atque aurea morum
Temperies: sine lege pias, sine iudice rexit
[Page 34]
Priuatus pudor, et censura domestica gentes.
Illi apices hominum, nascentis gloria Mundi,
Integer ille aeui flos, illibataque caeli
Semina, nec Superis indigna parentibus aetas:
Innocuos quorum mores, tranquillaque nobis,
Nescio quo laeuo ceu sydere, gaudia praesens
Futilium prouentus opum in contraria vertit.
Et dubitamus adhuc, tot tristia funera rebus
Cum ferat humanis lautae indulgentia sortis;
Accensere Malis, vitaeque inimica putare,
Sensibus abduci vecors suprema Bonorum
Quae crepat, et falso miratur pectore vulgus?
para 43
43. Heu steriles Veri, insanae quos deuia turbae
Viuendi per iter ducunt vestigia, Graios
Tanquam Helice nautas: et, quidquid mens bona contra
Occinat; id rectum, quod plurimus approbat author,
Constituunt. Ideone igitur superaddita nostris
Sensibus aeterni, Ratio, lux filia Solis,
Deteriora bonis dignoscere, curuaque rectis
Qua licet; vt clausis post errabunda Priorum
Agmina luminibus rueremus: lanigerarum
Ceu pecudum mos: demisso quae vertice, primis:
Quà libuit, temere associant vestigia: rupis
Et siue vna iugum scandat; seu praecipitet se
In foueam; reliquum porro ruit ocyùs agmen,
Securum quò, vel quare ducatur; eatque?
Prima Mali hinc Homini labes: hoc funditus omnem
Euertit vitam. Nemo sibi desipit vni:
In commune mali sumus, abreptique, sequentes
Abripimus. Fatui semper sic longior ordo
Agminis, et vitae fit regula publicus error.
Cumque vagos caeli cursus, cum fulminis ortus,
Ventosque, pluuiasque, arcanaque semina rerum,
Et varias Mundi leges condiscere nemo
Plebis ab ignarae eloquio dignetur; eandem
Quae Bona sint Homini, vel quae diuersa docentem
Attoniti tamen auscultare, insulsaque dicta
[Page 35]
Non secus excipere, ac Naturae orâcla solemus.
Futile ceu vani non multò hìc crassiùs erret:
Iudicium populi; quàm si ingrediatur opertas
Ventorum, rapidique vias percurrere Solis:
Aut veluti nostra plùs referat, aetheris alti,
Et pelagi certâ ductas ab origine causas
Noscere, quae nihil ad vitam moresque regendos
Proficiunt; rectos animis quàm ducere sensus
De Pulchri, atque Boni, et vitae ratione beatae.
Pectora qui tantus stupor alligat? Vnde profunda
Haec adeo humanis vecordia mentibus? Atrae
Bilis agit furor? An magici violentia cantùs?
An graue stellarum inbar? An funestior ira
Numinis, eumenidiumque faces, poenaeque Nocentûm?
para 44
44. Verum age: sint Bona, sint, quantùm plebecula censet,
Splendida, magnifica, et nostris rationibus apta,
Sortis ab arbitrio veniunt quae dona; fruentem
Anne ideo laetum facient, solidèque beatum?
Haud equidem, ni perpetuo sibi tradita nexu
Possideat: veluti neque Croesi aeraria ditem,
In patrijs aggesta licet penetralibus, Irum
Constituant, ni signatis priùs ille tabellis
Legitimum tanti capiat ius muneris. Atqui
Fortunae haec ratio: nulli se foedere certo
Mancipat: exigui tantùm dat temporis vsum,
Cum volet, ablatura. Laris, censùsque paterni
Quìd dominum falso te iactas nomine, custos.
Veriùs externi dicendus pignoris? Illic
Nil penitùs, mihi crede, tuum. Sors annuit aequa
Vtendum: nec, quod dederat, non aequa vicissim
Sors repetet. Nimbi, fures, incendia, lites,
Naufragia, et quidquid partis nos rebus inanit,
Illius Accensi sunt, lictoresque, iubentis
Promere depositum. Renues? Cunctabere? Nugas
Egeris: inuito rapient, frustraque gementi.
Nec minùs arbitrijs hominum diuersa, suique est
Caetera sors iuris. Quid enim? Propriumne vocabis
[Page 36]
Hoc frontis diadema? Voces: renuente superbum
Indocili ni plebe iugum, iam nuda relinquet
Tempora. Conspicuam propria inter munera famam
Rettuleris? Referas: si quo tibi bacchare cautum,
Suspicio ne vana, dolusve, et rumor iniquus
Seu decus id minuat; turpi seu stigmate foedet.
Nonne vides, cuncta haec, aliena, precaria, iamque
Mutatura larem, nihilò tua posse vocari
Iustiùs, ac Tyriae chlamydis, quo pulpita verrit,
Peniculamentum, sceptrique insigne coruscum,
Temporis exigui pompam, sua dixerit actor
Scenicus, Atriden quoties, saeuumque Creonta
Exhibet? Inflato nimirum hic pectore postquam
Per populi se magnificè circumtulit ora,
Grandia iura dedit famulis, tragicique crepantes
Eloquij ampullas, et sesquipedalia verba
Conglomerans, regum fortunam, animosque superbos
Impleuit; positis, mora parua, Insignibus exit,
Furtiuis nudata velut cornicula plumis,
Germanus ficto de regnatore lanista,
Quique Creon, iam Sosigenes. Hic minus in horas
Luditur: haec procerum, quos vulgus adorat, imago.
para 45
45. Ergo, sibi quamvis placeant, Superûmque velut iam
Collegae, tumidis affectent sydera cristis;
In medio tamen aegra gerunt submissaque fastu,
Curarum varijs et fluctibus anxia corda:
Nec ratio, aut vis, qua trepidi lenire tumultus
Pectoris, et circùm laquearia celsa volantes
Submouisse metus liceat: nec (vt omnia paucis
Exequar) in tanto cumulatae sortis aceruo,
Te reliquis vnam potiorem mercibus, vnum
Te curae vorique omnis, Pax aurea, finem
Inueniunt: proprijs tantùm, eximijsque parandam
Nempe Bonis: quae fortuitò contingere quisquis
Posse putat, Chios rigidis e sentibus idem
Autumnos pendere, vel Hyblae purpureum ver
Vrticae tribulique satu sobolescere credat.
[Page 37]
para 46
46. Vos igitur, quorum terreno in corpore Titan
Semina cognatae haud frustra permiscuit aethrae,
Laetitiae puros si tandem accedere fontes
Fert animus: si blanda quies, securaque cordi
Gaudia; quidquid opum cornu largitur amico
Sors leuis, infidos census; perituraque dona,
Magnanimo, cupidi meliorum, spernite fastu.
En alias summo deuectas aethere, nilque
Fatorum occiduis debentes legibus, alma
Diuitias Virtus (pretium, voluisse) reponit.
Huc auidas mentes, huc vota capacia, totos
Huc animi laxate sinus. Hoc pectora pleni
Munere, iam fati cursus, iam tempora vestro
Fingetis nutu. Vel Pacis nulla fruendae
Spes Homini; totum vel nostri hoc esse fatendum
Arbitrij iurisque Bonum. Gaudere volentem
Occiduae nil cuncta iuant aeraria sortis.
Intra animum nasci voluit Deus, esse beatos
Quî liceat. Votis longè contrarius errat
Deserto qui sese, alibi sua gaudia quaerit.
[Page 38]

EVTHYMIAE Liber Secundus

para 1
1. Felix, atque iterum felix, sua pendere norît:
Si Bona gens Hominum! Nullo munimine quamvis
Tecta sub aetherei mittatur luminis oras;
Non tamen est, genitam naturae lege malignâ.
Cur se propterea doleat: vulgoque Ferarum
Cur habiles plumas, innataque vellera, curuum
Aut capitis decus, et validos inuiderit vngues:
Omnia dum, varius quae rerum postulat vsus,
Instrumenta Boni, vitaeque operosa tuendae,
Praesidia in solâ, meliùs Ratione recepit.
Singula ne memorem, quae nobis plurima longè,
Commoda, tam pulchro caeli de pignora manant;
Anne parum, nostris hilarem quòd fingere vitam
Hinc licet auspicijs, nec auarae obnoxia sorti,
Ex se laetitiam sibi sufficit ipsa voluntas?
Fac, genus hoc vsquam mercis venire, beatum,
Hoc aliquo nasci terrarum limite germen,
Omnia maestitiae abstergens quod Nubila, puris
Cordibus aeternae inseribat. Thaumantida pacis;
Vllane te medij facies discriminis, vlla
Terreret series longarum immensa viarum,
Oppositaeque Alpes, tumidisque agitata procellis
Aequora; quin dulcem ad metam per saxa, per vndas,
Ipsaque Daedaleis per Nubila cursibus ires?
Vllane Lydorum abnueres aeraria regum
Muneris in tanti pretium spondere, futurus
Ilicet hoc vno diues, nullius egenus,
Terrenaeque ferunt sortis quôad iura, beatus?
[Page 39]
Et tamen haec nostro vernat sub pectore messis
Aurea: tam laetam quovis Natura sub axe
Proposuit mercem Mortalibus. Vnica nigro
India sit felix hebeno: fragrantia soli
Thura legant syluis Arabes; non imputat vllis
Se propriam, nullis facilem se denegat oris
Pax, Mundi commune Bonum: eximijsque referta
Dotibus, haud (merces veluti gazaeque minores)
Prouentu pretium raro, latebrisque tueri
Indiget, haud famâ se commendare remotâ:
Aemula quin potiùs Phoebae lampadis, omnes
In populos pleno sua gurgite dona refundit,
Festinatque capi, se seque morantibus offert.
Desint diuitiae, Regnantûm gratia, fulgor
Nominis, illustres proaui, sublimia sceptra:
Quid tum? Non ideo deêrit plenissima (mentem
Dummodo quis rectâ instituat ratione) voluptas.
Ni, tibi concessam, Fortunae, prodigus, vltrò
Vendideris; stabili propriam sub lege tenebis.
para 2
2. Quod quia Socratico meditatus Apolline, letos
Irrita quàm veniant aeui felicis ad vsus
Omnia propitiae, docui iam, munera sortis;
Nunc quàm vana cadant minitantis fulmina, quoque
Illius infestam Sapiens vim robore frangat,
(Da fontes, da, musa, nouos haurire) docebo.
Vt, veluti spes ambiguas, infidaque vota
Depulimus, nil fortuitis occurrere docti
Eximium in rebus; sic (quae pars altera restat)
Tristitiam imbellem, consternatosque timores
Mente relegemus, nil extima vulnera gnari,
Nil varias clades, humanorumque Malorum
Compositis virtute animis tormenta nocere.
para 3
3. Non tamen hìc ideo (quantumlibet illa repostos
Iactitet arcani tripodas sententia Veri) (a) 21
Omnia quae nobis extrinsecùs aspera rerum
Adueniunt, falsò contendam inimica putari:
[Page 40]
Naturae ceu sponte suae nil corpora laedant,
Nil animos: neque saevitiae verique doloris
Plus habeant, nostri vanus quàm pectoris error,
Inque suas poenas mens ingeniosa, maligno
Addit opinatu immeritis. Haec splendida dictu
Communis siquidem sensus ratioque refutat,
Cecropijs grauior Veri cortina magistris.
para 4
4. Id potiùs, nulli quod sit dubitabile, ponam:
Mentem hominis multum versandis rebus, et vtram
In biuij partem libeat, seu limite dextro,
Siue sinistrorsum flectendis, iuris habere:
Quatenus alterutrò spectantia plurima in illis
Iam falsa effingit; iam parua impensiùs auget;
Oppositis iam mista (Mali nil quando, Boniue
Syncerum penitùs Mundi concordia discors
Rebus in humanis patitur) quocunque remoto
Alterius sortis discrimine, pura seorsum
Concipit: hinc adeo vim, mensuramque doloris,
Fortuiti quo corda solent percellere casus,
Non tam luctificâ venientûm ex indole rerum,
Quàm varijs animi ducendam e sensibus, eque
Iudicijs, medias quêis res perpendimus ipsi.
para 5
5. Quae nisi vera forent; eadem cur fata sereno
Altera pars hominum, turbato ast altera vultu
Exciperent? Audin, quàm tristibus omnia circùm
Compita, perque domos iactetur nuda querelis
Pauperies: ceu sortis onus, quo maximus aether
Non grauior Mauri senis in ceruice recumbat:
Quoque superpositam semîustaque membra prementem
Enceladus nunquam, sapiens, mutauerit Aetnam?
Et tamen hanc Phocîon adeo complexus amicè est, (a) 22
Dyrceusque Crates etiam quaesiuit; vt alter (b) 23
Quantovis Macedûm mutare negauerit; alter
Toto etiam patrio redimi bene duxerit auro.
Si pereant merces; nullum se luget Auarus,
[Page 41]
Iamque venena parat, gladios, suspendia. Rerum
Discat Anaxagoras iacturam; Munera vestra (a) 24
Agnosco, Superi, referet. Proh quale gementi
Curarum dempsistis onus! Iam non ego fundis,
Non opibus viuam, non lucro haeredis auari,
Sed mihi, sed sophiae. Felix iniuria, feruat
Quae laesum! Fueram, mea ni fortuna fuisset.
Ecce, quibus lacrymis, quanto producere luctu
Natorum soleat crudelia funera mater,
Ferales amplexa rogos, vnoque cremari
Igne velit. Frustra comites solantia verba
Ingeminant: nulla est tanto medicina dolori.
Quid Xenophon? Carae sobolis damnatus acerbo (b) 25
Funere, lugentes etiam solatur Amicos,
Nil mirum repetens, mortalia cedere morti.
Luminis orbus erat Cyclops, fraudatus eodem
Munere Tiresias. Par vulnus vtrique, sed idem
Non vtrique animus. Lucis securus ademptae (c) 26
Colloquijs Parcarum. Alter, fatisque vacabat:
Vaticinamque ferens vltra sua tempora noctem,
Inuia praesagis Arcana legebat in vmbris.
At Siculus pastor, truncâ vestigia pinu
Errabunda regens, syluas, et concaua duro
Littora rumpebat gemitu, notumque subinde
Nomine veruecem compellans, illius aeger
Laudabat sortem, per prata virentia, perque
Irriguas valles, quà deuia cunque libido
Impulerat, Domino quòd fortunatior iret.
Ne longo sermone ferar per singula; fati
Sorte quid extremâ grauiùs Mortalibus? Atqui
Reclamat populo, vanique ea spectra timoris
Atticus explodit Senior, non dispare vultu (d) 27
Lethiferae sorbens virus ferale cicutae;
[Page 42]
Ac si Palladijs olim Solemnibus, inter
Vnanimos coetus, et amicae gaudia mensae
Laetitiae authori libaret pocula Baccho.
para 6
6. Quì tam dissimiles igitur de fontibus ijsdem
Affectus animorum? Idem cur casus vtrinque
Deijcit Hunc; Alium neque dimouet: Illius ora.
Confundit lacrymis; Huius nil gaudia libat?
Nempe, quòd haud minimum refert, quam quisque superbos.
Sortis ad incursus, et fata minantia mentem
Obijciat, quo res dubias examine libret.
Sandapilas, morbos, inhonorae stigmata famae,
Pauperis illuuiem censùs, seruile catenae
Barbaricae pondus sunt, qui, ceu summa Malorum,
Ac penitùs Mala, concipiunt: immitiùs illis
Quos ideo cur miremur praesentibus angi,
Taliaque experiendo pati, sibi qualia fingunt?
Omnia cum Sapiens genus hoc discrimina, tanquam
Viribus inferiora suis, neque funditus omni
Laetitiae fructu, meritoque carentia, spectans,
Quolibet erectam Fortunae in turbine mentem
Sustineat: vel si fessus deiecerit Atlas,
Quam tulit, immensam, per tot iam saecula, molem,
Fractaque naturae descendant moenia; tantis
Indeclinatâ occursurus fronte ruinis.
para 7
7. Picturae genus est, aliâ de parte aliâque
Quod diuersa Sui praebet spectacula. Dextro
Si lateri assistas; en Mirmillonis imago
Districto mucrone ferox. Laeuâ aspice; scurram
Pantolabum, gestu cernes, vultuque facetum:
Rectâ dêinde sacer qui fronte videbitur heros,
Proteus haud mendax artis, seque illa, vel illa
In personarum subitò discrimina vertet.
Haud alijs excusa typis haec omnia credas,
Quêis homines Natura, homines aut veriùs ipsi
Se quibus exterrere solent, simulacra Malorum.
Hinc videas; metues: contempseris ocyùs illinc.
Spectabant eadem Sophiae duo lumina priscae,
[Page 43]
Abderitanus Sapiens, ciuisque Dianae (a) 28
Heraclitus, at oppositis e partibus. Ergo
Ridendi nimius toto pulmone vomebat
Assiduos alter, sine lege modoque, cachinnos;
Alter, inexhaustâ miserâque libidine flendi,
In lacrymas vix non oculos, lucemque liquarat.
Externa vsque adeo sibi mens attemperat, et pro
Arbitrio, nunc has facies, nunc vertit in illas.
Non secus ac, tardos vteri sub pondere menses
Mater agens, varias rerum, quas ipsa volutat
Fòrs animo, species pueri venientis in artus
Saepiùs occulto naturae imitamine transfert.
Setigeri suis vnde notam, cristisve decorae
A litis inscripto plures duxere figuram
Pectore: sanguineis hic tempora pingitur vuis;
Iuficit huic malas baccae liuentis imago;
Pomum alijs mento adnatum: nec defuit, ore
Cimmerio attonitam qui, Paruulus, Ilithyiam
Terruerit: tacitis quòd talia sensibus olim
Imbiberat simulacra parens, crescente sub aluo
Effigiem teneri cum conformaret alumni.
para 8
8. Fac tamen, in medio saeuae discrimine sortis,
(Hoc aliàs iustos agitabimus aequore cursus,
Nunc libet intactum transmittere) fac nihil, inquam,
Tristibus euentis animus tunc conferat, omnis
Manet ab externâ sed noster origine luctus.
Quid? Cum maestitiae causis procul, inter amici
Blanditias aliquis iucundaque munera fati,
Sollicito dubios agitans sub pectore casus,
Ex nihilo (incerti nam cur leuis vmbra Futuri
Plus nihilo?) veri trahit argumenta doloris:
Nec secus, ac praecepta animo si vulnera ferret
Ambiguae vanâ cruciatur imagine cladis:
Tuncne etiam praesens iugulum sors impetit? An nos
Illius absentis vice fungimur, armaque fictis
[Page 44]
Praebemus, valeant què is nos prosternere, laruis?
para 9
9. Heu furor! Inuisis heu nemo nocentior hostis
Hostibus, ac stultus sibi quilibet! Vnde remotos
Venari gemitus homini tam dira libido?
Quae laeui mala fraus genij, quis fascinat error,
Spernere laetitiam praesentem: crastina fortè
Quos vehet, aut fòrs nulla vehet quos hora, labores
Praecipere: auersis et cladibus obuia ferre
Pectora? Vos, almae Pacis iustissimus ardor
Quos rapit, haec sortis libamina vana futurae,
Has, moneo, curas seponite: dumque benigno
Pollice nent hilares Saturnia saecula Parcae;
Ne pigeat promptâ fugitiuae munera lucis
(Vlteriùs Babylon, Lydusve inquirat haruspex)
Excepisse manu. Nam quò iam prospera rerum,
Quò Superi faciles, et euntia vota secundis
Ominibus; liquidos tam puri nectaris haustus
Diluit occulto si mens ingrata veneno?
Omnia si postquam fatorum munere pleno
Euenere; deest animus, ratioque fruendi:
Plùsque fodit dubij species longinqua pericli,
Commoda quàm quaecunque iuuent praesentia? Nusquam
Certa quies: laetae perijt fiducia vitae,
Sub trepido tam dira vlulat cui pectore Erinnys.
Cuncta forìs tranquilla licet: non finibus Hostis
Ingruat, Aeolio non turbine mugiat aether;
Tempestas animum versat sua: durior intus
Obsidio premit. Aeternâ formidine pallens
Stultitiae culpam luet: infernisque sub vmbris
Quas vetus immanes praescripsit fabula poenas,
Ante rogum, superi fruitur dum luminis aurâ,
Aeacus ipse, sibi statuet. Quid scilicet vrgens
Tantaleum caput, et iamiam voluenda, ruentique (a) 29
Assiduè similis cautes designat: anhelam
Quidve famem importuna epulis genialibus arcens (b) 30
[Page 45]
Tisiphone? Nisi, Stultorum qui pectora turbant,
Oblatoque vetant fructu gaudere, timores.
para 10
10. Hanc adeo vitam, vitae sub imagine lethum
Seu magis hoc, priscis olim duxisse Mycenis
(Vera cano: vos o musae, et tu testis, Apollo)
Narratur veterum titulis generosus auorum
Andremon, censuque potens, felixque futurus,
Eumenidum sineret furor, et Rhamnusia vindex.
Namque tumens animi, et magnâ subnixus opum vi,
Pauperiem malè tutam, indefensosque premebat
Exemplis ciues immanibus, obvia quaeque
Legum audax, medijque repaguia frangere iuris.
para 11
11. Ergo, vbi nulla salus rerum, spes nulla furentem
Comprimere, humanisque opibus fiducia deêrat;
Offensum de plebe Aliquem sic aethera votis
Compellasse ferunt. O, qui mortalia, summo
Aeternùm vigiles stellati e vertice Mundi,
Seruatis, Dîj, facta, vicesque merentibus aequas
Redditis, in poenas cur dextera lentior? Aut quae
Sera adeo vestris patientia viribus obstat?
Scilicet immeritae Lipareo sulphure pinus
Fumabunt Rhodopes, et nil peccantia saxa?
Qui leuet infando pressas Andremone terras,
Nullus anhelabit Siculis fornacibus ignis?
Exhaustae nubes, torpebit frigidus aether?
At non ille Deos in praelia poscere segnis.
Quid pensi malesanus habet? Quid liquit inausum,
Intactumque, furens, scelerum? Per singula fando
Si ferar; ante diem sol vespertinus Iberis
Condiderit, tolletque iterum rediuiuus Eois
Fluctibus. En patrio, en ipsum me nuper agello,
Qui tenuis censùs caput, et spes vna tuendae
Paupertatis erat, nequicquam iura vocantem,
Depulit. Haec ego si tam barbara criminis expers
Supplicia expendo: vestro si liba sacellis
Annua, et exigui primaeuos ruris honores
Vsque tuli; seuate Pios, cohibete Nocentes
[Page 46]
O Superi: et tale importuno in Diuite poenae
Vindicis exemplum venturis prodite saeclis;
Humanas vt si vires effraena Potentum,
Baccharique impunè ferox audacia spernit;
Esse Deos, fandi memores, sciat, atque nefandi.
para 12
12. Haud vanae fugere preces: sanctissima caelo
Audijt orantem Nemesis, magnoque vocato
Concilio virtutum, vna altior ipsa resedit.
Pompam addunt solio, maiestatemque sedentis
Horrificant famuli coetus, Poena, aspera Poena,
Iraque, flammiuomusque Furor, Vindictaque telum
Ingens, sanguinem, horrendum, exitiale coruscans.
Parte aliâ sanctum Praui discrimen, et Aequi,
Et Leges, et Iura, et non superabile votis
Reginae Arbitrium, si quando, immanibus ausis
Irritata, velit deiecto fulmine terras
Concutere, et totum impleri terroribus Orbem.
Tali igitur mediam hinc, atque hinc vallante coronâ,
Vltrix Diua loqui solio sic infit ab alto.
para 13
13. Certa quidem nullos tandem vindicta Nocentes
Praeterit: et iustas soluunt Acheronte sub imo,
In terris quae dira videt sol crimina, poenas.
Sed tardum, manes et fata nouissima semper
Expectare. Diu felix, vltore remoto,
Spargitur in Plures facinus: exemplaque fiunt,
Quae fuerant delicta. Erebi illaetabile regnum,
Sulphureosque lacus, immotaque iura ferentes
Corpore defunctis Rhadamanthon, et Aeacon vmbris
Vix non iam pueri explodunt. Pars vana putare
Nomina, compositosque metus; pars, credita quamvis,
Sera tamen, penitùsque oculis imperuia fata
Despicere. Ergo sciant moniti, non vsque sub Orcum
Differri meritos ad posthuma funera manes:
Nec Superis alium Phlegetonta deesse, nouasque,
Digtna vel ante rogum sceleri quae praemia reddant,
Viuentûm Furias. Iuuat id monstrare Pelasgi
Diuitis exemplo: cuius teterrima nullos
[Page 47]
Aut homines timet, aut credit vecordia Diuos.
Nominis indicium furor est: Andremona nostis.
Mentiar, ex vobis si quam violare nefandis
Abstinuit scelerum conatibus. Impia facta
Praesenti luat exitio. Vos pendite causam,
Supplicijque modum, et dignum sancite piamen.
para 14
14. Dixerat: et vario Comites rumore fremebant:
Sunt, trifido quibus igne placet, caelique ruinâ
Inuisum properata caput sub tartara trudi.
Haec velit, abruptâ mersum tellure, necemque
Sortiri, tumulumque simul; velit Altera, captum
Sensibus, ac membris, longâ sub morte relinqui,
Seminecis miserum vitae, spiransque sepulcrum:
Ast Aliae, humani ceu nil sub pectore gessit;
Humanae censent spoliandum munere formae,
Mutandumque lupo, rabidae vel imagine tigris.
para 15
15. Nutat in oppositas anceps sententia partes:
Astraeae donec fandi locus. Aequa, sorores,
Illa refert, sceleri decrêstis fata: nec vllum
Supplicij tam triste genus, quin perfidus Hostis
Iure ferat. Sedenim, veluti contraria morbo
Quae mage pharmaca sunt, ea soles cura Medentûm
Deligìt auxilio; recti sic ipsa putârim
Iudicis officium, furijs ausisque Nocentûm
Indole pugnantes aduersâ indicere poenas.
Contemptrix hominum, Superûmque audacia primus
Quando igitur scelerum fons est, Andremona nostris
Quae dignum fecere odijs; aptissima culpae
Huîc fuerit vindicta, Deos, hominesque timere.
Lymphatus mentem pauor impleat. Vndique laruae,
Vndique monstrificae assiliant formidinis ora.
Nec requies: sese ipse, suamque exhorreat vmbram.
Tormentum ferale, atrox, lethique perennis
Effigies, letho nimiùm quàm durior ipso.
Sic iustum: timeat, quantùm fuit ante timori.
para 16
16. Hac Astraea tenus. Dictis ex ordine cunctae
Assensere Deae. Malesani crimina fastùs
[Page 48]
Ocyùs immisso tremebunda in pectora Sontis,
Stat punire Metu. Hunc igitur, tellure sub altâ,
Quae, penitùs lactitantem, iniuncta ad munera ducat,
Mittitur aerio praepes Audacia cursu.
Illa viam celerans, gelidis conterminus astris
Caucasus aeternae patitur quà frigora brumae,
Rupibus excisam medijs, vastoque cauati
Per gremium montis fugientem introrsus hiatu,
Speluncam immanem, malesani tecta Timoris,
Insolitâ vix non trepidans formidine, vix non
Immemor ipsa Sui, tenet. Occurrere sub ipsum
Vestibulum horrendae facies, Lethumque, Laborque,
Et Morbi exangues, et Bella rigentia ferro,
Sphingesque, Harpyiaeque, et terni Cerberus oris,
Hydraque monstrorum legio, nullique videndum
Bis caput naguicomae Phorcynidos, et tua, Vesui,
Bellerophonteus simulans incendia terror,
Cumque satis vdâ Iunone Bimembribus, in se
Diuisi toties numerosum Aegaeonis agmen:
Quidquid et implacidum, violens, ferale, tremendum
Vel subeunt; vel caecâ homines formidine fingunt.
para 17
17. Haec circùm funesta cohors. Nigrantis Auerni
Ostia saeua putes: nisi quòd cupientibus illò
Vsque patens descensus; opaca hìc limina triplex
Conserit, ingressumque vetat solido aere rigentûm
Valuarum series: totidem quas insuper altae
Praecingunt fossae, aeterno et munimine firmat
Vis immensa catenarum, atque ad singula ducti
Ostia septeni ferrato robore vectes.
Non illos obices, et inexuperabilè vallum
Terrigenûm vis vlla queat perrumpere: non, si
Mille operi insudent acies, non, si noua tentet
Trinacrius moliri opifex miracula. Pulsus
Retro aries, retro catapultae, et ahenea Martis
Fulmina, tentato nequicquam poste, redirent.
Ipsa etiam tormenta poli, horrendoque ruentes
Cum sonitu aetherei furias eluserit ignis
[Page 49]
Septorum rigor indomitus. Nec spes super vlla
In Domino, qui claustra volens immota relaxet.
Quin adeo, seu fortè Noti violentior aura
Infremuit syluis; alius seu proxima circùm
Auditus fragor; hostiles, sibi pessimus augur,
Insidias metuens, trepidos ad limina gressus
Corripit, exploratque vigil, num cardinis vsquam
Mota fides: vitium paries num traxerit: ecquid
Adducti chalybum nexus, côagmentaque gerri
Pressa: suis vecres loculis num firmiter apti.
Mox, neque perspectis securior omnibus, imam
Rupis in abruptae noctem, extremumque barathrum
Mergitur. Hìc illum assidui Pallorque, Tremorque
Circumstant: macie prior, illuvieque peresus,
Luridus, exanguis, quales, dum caeca silet nox,
Ferales memorant bustis erumpere laruas;
Inualidis Alter neruis, fluidâque vacillans
Membrorum compage, et dentes dentibus vsque
Incutiens, lugubrè sonat, cordique perennes,
Nec laetas choreas angusto in pectore mandat.
para 18
18. Frustra igitur pulsis foribus, dominoque vocato,
Irrita consilij, munito a limine retro
Vertisset, pudibunda, suos Audacia gressus:
Id nisi prospiciens olli Rhamnusia virgam,
Caelestem virgam, cui nulla repagula, nulli
Non pateant obices, munus fatale, dedisset.
Hoc vbi inaccessos pepulit gestamine postes;
Ilicet, immensi chalybis compage solutâ,
Horrisonae cessere fores. Audacia nigrum
Irrumpit chaos, atque imis latitare sub vmbris
Semîanimem cernit defectâ mente Timorem.
Tum Nemesis mandata refert, animosque trementi
Adîjcit. Ille, diu cunctatus, colligeret se
Donec, et exhausto redijsset spiritus ori,
Plurima causari primò: iam longa viarum,
Iam dubios casus, fluxasque obtendere vires:
Caelicolûm tandem imperijs vrgentibus actus,
[Page 50]
Cum Sociâ (neque enim fido, incomitatus, ab antro
Transuersum digitum, latumve erepserit vnguem)
Progreditur: vel sic tamen omnia circumspectans,
Anxius, attonito similis, minimumque crepantis
Ad folij tremebunda inhibens vestigia murmur:
Concubiâ donec visae iam nocte Mycenae,
Quaesitasque tenent sopiti Andremonis aedes.
para 19
19. Nec mora, laxatos impactae verbere virgae
Quin subeant aditus. Sedenim, stridentia torquens
Pondera, dum foribus cardo responsat ahenis;
Exciti strepitu (sic o Capitolia quondam
Seruassent: niuei meritum non anseris esset
Iuppiter incolumis) baubatibus atria saeuis,
Et trepidam circùm noctem impleuere Molossi.
Idque satis: medijs extemplo territus amens
Liminibus longè Timor absilit, actaque retro
Praecipiti dat terga fugae. Mandata Deorum,
Andremon, Nemesis, turbato pectore cuncta
Protinus effluxere: ruit: totumque remensus
Esset iter, ni fida comes, se perdere blandos
Vt vidit monitus, validae conamine dextrae
Nequicquam refugum arripiens stertentis in ipsa
Diuitis obtorto misisset stragula collo.
Hìc tandem, ad scopulum ceu naufragus, haesit, et altè
Extructo immersum penitûs se condidit ostro:
Quique solet dubijs rebus mos esse pauentûm,
Fortiter arripiant vt proxima quaeque; cubantem
Circumfusus herum complexibus illigat arctis,
Inspiratque nocens virus, cordisque vigorem
Ebibit, et laruis animum feralibus implet.
para 20
20. At miser, accepto penitùs sub viscera saeuo
Hospite, Lethaei Andremon mala Nubila somni
Excutit, et monstris grauidus, Quae dira quietem,
Secum ait, attonitae rapiunt ludibria menti?
Nempe duos, vultu pariter, gladijsque timendos,
Irrupisse fores, mediâque impunè videbam
Latrones errare domo. Num lusit inanis
[Page 51]
Sopitum species? An habent quoque somnia pondus?
Credo equidem. Nam saepe Deos immittere mentem
Vaticinam de nocte homini, venturaque, dicunt,
Multa per obscuri nebulas depingere somni.
Res igitur non ficta: domi certissimus hostis;
Poscimur insidijs: ipsumque cubile iacentis,
Dum loquor, armatâ vigiles indagine claudunt
Grassatorum acies. Quid, si feralia tela
Immergant iugulo, stratisque repente supinum
Confodiant? Facient certè. Cur tempora perdo?
Cur spatium scelere dono? Nec plura, toroque
Exilit: et raptim puluinos, stragula, sellas
Prae se conglomerans, primos munimen ad ictus,
(Nam tergo auxilium paries) clamoribus altis
Euigilare iubet Famulos. Turbata repente
Erigitur domus: attoniti properare ministri
Cum facibus: Quid triste? Noui quae causa tumultùs?
Pro se quisque rogant. Ille autem, O stigmate digna,
Toruus ait, capita, et venalis spuma catastae,
Siccine nulla Mei ratio? Sic resque, domusque
Proditur? En, vino saturi dum pectora, totis
Ebria ructatis segnes obliuia venis,
Per tacitas (adeo crimen vigilantius) vmbras
Incustoditis subiere penatibus hostes.
Furtiuo (neque somnus erat) per limina sensi
Ire gradu. Non sic aliàs impunè feretis.
Nunc illud, mora nulla, latus perquirite, vestram
Quique vicem subeant, plectendos sistite fures:
Illic haud dubiè latitant. Paretur: et omnes
Extemplo, semel, atque iterum custodia solers
Euoluit capsas, loculos, armaria. Nusquam
Indicium furis. Neque sic tamen aegra remisit
Formido trepidantis heri. Iuuat vndique totam
Excussisse domum. Fido latus agmine septus,
Singula rimatur conclauia, protinus ipsis
A foribus clamans, Nunc nunc intendite curas.
Huc scelerata fugam vertit manus: hìc, velut altâ
[Page 52]
Mersus humo coluber, vacuique foramine faxim,
Triste fouet virus. Teneo vos, improba Caci
Semina, lucifugae Volucres, Phineia monstra.
Siccine compilare meam rem, vindice nullo,
Posse rati? Iustas soluetis denique poenas.
Aduenit, qui vestra, dies, simul omnia furta
Expiet. In medium deuota erumpite morti
Victima. Iactantem nequicquam talia rident
A tergo Famuli, prorumpentesque cachinnos
Oppositis arctè ad spitamina naris aduncae
Vix cohibent dextris: vel dissimulare coactis
Sternutamentis, ementitaeque laborant
Ingenio tussis. Tandem, post omnia frustra
Explorata, torum repetit. Iamque otia tectis
Reddita: composito iam murmure, languida rursus
Nox siluit. Nullam miseri sed pectora noctem,
Tunc etiam arcano penitùs resonante tumultu,
Accipiunt. Dulci conatur lumina somno
Declinare: negant curae. Vix prima resedit;
Altera iamque noui surgit terroris imago.
Non secus, ac vasto cum turbidus Atlanteo
Seu Boreas, seu nimbisoni furor incidit Euri;
Rupta quies pelagi: bella, horrida bella minantur
Littoribus rapido exciti molimine fluctus,
Instaurantque nouas acies, semper priorem
Excipit alter, et alter: hic imâ effusus arenâ
Aestuat; ille minax abrupto vertice pendet,
Et similes iamiam pronus descendit in ictus:
Centum alij, centumque à tergo immania voluunt
Murmura. Spumifero concussae verbere cautes
Horrendùm ingemuere, tremitque exterrita tellus.
para 21
21. Esto, ait, expulsi migrarint aedibus hostes:
Num vacui tamen? An vacuas liquere? Quid? Illam
Si tulerint, auri pretioso pondere farctam
In stabulo quam defodi, male prouidus, ollam?
Heu timeo. Non hìc seruis confidere tutum,
Non soboli, non vxori. Me haec munera poscunt.
[Page 53]
Haud mora: consurgit tacitus, raptoque ligone
Suspectam resupinat humum: mox, credita nactus
Pignora, ter, quater enumerat, notisque recondit
Altiùs infodiens latebris: iamque omnia salua
Esse putat; caecis animi iam fluctibus actus,
Nescit quid trepidet, trepidat tamen omnia. Vix se
Proripuit stabulo abscedens, subitusque reuertit:
Nec modus, aut requies, motae vestigia terrae
Calcato delere solo. Quò cautiùs omnes
Nititur insani causas remouere timoris;
Hòc plures, pluresque in pectore colligit, augens
Anxiferam, nimià dum discussisse laborat
Anxietate, luem. Iam conscia rastra, lucernam
Iam testem (Quid multa?) ipsum iam se timet, auri
Ne quà defossi indicium, sibi perfidus, edat.
para 22
22. Interea pulsis rediuiuo sole tenebris,
Post vigiles noctis curas, haud laetior aegro
Lux oritur: qua cogendi pars rite senatùs
Esse iubebatur, mulctae vel nomine certum
Pendere (sic patrijs prouisum legibus) aurum.
Ire parat: sed, multa timens, priùs omina linguis
Ex auium, pennisque notat: num garrula cornix,
Parrave, num laeuo Mauortius aethere picus.
Cuncta fauent, vnum trepidi modò pectoris absit
Augurium. Cornix illic, funestaque parra,
Noctuaque, et bubo, et dirae genus omne Volucris
Funereo tristes alternant gutture cantus.
Ecce autem Tyrio fulgentia vellere, contra
Lampadis aethereae radios, vmbracula serui
Extulerant. Acri spectans hos turgidus irâ,
Quò mihi tam vani, stolidissima pectora, clamat,
Tegminis auxilium? nempe hoc imbellis Arachnes
Aerium vellus, Tyria haec nubecula frontem
Munierit, patulis vbi fors rimosa fenestris
Vasa cadant, nimio vel tegula cesserit Austro.
Vsque adeo solis antêhac didicisse negatum;
Vel nihil et gnaris curae est, quot fata supernè
[Page 54]
Immineant? Quid? si fuluus Iovis armiger, alto
Rapta ferens caelo testudinis ossea terga,
Vnguibus e curuis subiecta in tempora durum
Excutiat pondus? Tali an non Aeschylus ictu (a) 31
Aeschylus Actaei iubar immortale cothurni,
Ac scenae decus occubuit? Pro diuite velo
Ocyùs immensum clypei septemplicis orbem,
Tergoribus taurorum, insutoque aere rigentem,
Desuper ambiguos contra praetendite casus.
Ne multis morer; allato sub tegmine, vulgi
Non sine mirantis risu, varioque susurro,
Egreditur: necnon munimine tectus eodem,
Post decisa, domum, Patriae consultam, reuertit.
para 23
23. Iamque dies, medium curru permensus olympum,
Tempestiuam epulis tulerat genialibus horam,
Suadebatque toros conscendere. Plurima secum
Ille diu versans (metuit quippe atra venena,
Quale suo, ignarus, lateat sub pectore virus)
Antidoti demum exhausto septunce, Quid istae
In medio Volucres? interrogat: vtque coturnix
Reddita; An ex nihilo fuerat, quod praescius, inquit,
Extimui? Quem nempe fugit, genus hocce Volantûm
Lethifero solitum veratri semine pasci? (b) 32
An non insidias teneo? Si dê inde vel vmbram
Alitis infandae noster tepefecerit ignis;
Vos ego. Sed pisces iam ponite. Tuberis inter
Continuò tenues lamnas, croceumque liquamen,
Ingenti recubans muraena paropside fertur.
Quam simul aspexit, sublatâ percutit amens
Fulcra tori palmâ, Quodnam hoc (Proh sydera?) fatum?
Vociferans. Serui infando me perdere letho,
Per Superos, manes et iurauere per imos.
En qualem, post mortiferas, inferre, Volucres,
Cognatum nigris piscem serpentibus ausi. (c) 33
[Page 55]
Quid superest, ipsos posthac nisi lancibus addant
Vt virides colubros, et cum bufone cerastas,
Squamigerique Afro quod littore cunque veneni
Voluitur? At meritas dabis, opsonator inique,
Tu mihi tu tergo poenas. Nudate scelestum
Protinus, inque humeris tercentum frangite virgas.
Sic miser in Famulos saeuit: sic caeditur ipse,
Attonitum surdo pectus laniante flagello.
Nam neque iam reliqui gustùs secura voluptas.
Fel rhombus, fel dama sapit: vindemia Cretae,
Et Mitylenaei damnatur palmitis humor.
Omnia viroso absinthi medicamine saeuus
Confundit timor, in pateris spumare cicutas,
Mortiferumque tegi crustis fallacibus hamum
Vsque monens. Quid agat? Cupido nunc admouet ori;
Admotas refugo nunc ore auertitur escas:
Fortior en hausit; iam damnat, et expuit haustas.
Nec satis id: mensis, morbo gliscente, repulsis,
Sepositas celer in latebras se proripit, et, quae
Cunctabunda fames aegro vix frustula ventri
Crediderat, mersis ea protinus omnia fauces
In medias digitis, sudans, miserèque laborans,
Exitiale velut virus, prorumpere certat.
para 24
24. Cetera quid memorem? Loricę vt pondere vasto,
Ipse sibi, fictos hostes dum somniat, hostis
verior, inualidos nunquam non frangeret artus?
Vt nullum, veterem quamvis notumque sodalem,
Ni priùs excussum tunicas, ni prorsus inermum,
In sua deduxi sineret penetralia? Caecis
Auditum quoties arcanae noctis in vmbris,
Immanem ceu Sphinga, vel horrisonas Harpyias,
Horruit infelix culicem? Quàm saepe relictis
Turbidus exiluit Stratis: illapsa rapaci
Materiae tacitum ne fòrs scintilla foueret
Exitium: bis, terque manu Babylonia vela
Concutiens, necnon omnes hinc, inde sagaci
Nare trahens auras: num qua de parte timendus
[Page 56]
Furtim grassantis se proderet halitus ignis?
para 25
25. Tristibus his animi stimulis noctesque, diesque
Saucius, impatiens somni, neque prouidus escę,
Ducebat letho quouis crudelius aeuum,
Hoc felix, miserum haud longè quòd duxerit aeuum.
Cum nullas etenim, fraudis plena omnia fingens,
Auderet trepidis epulas contingere labris,
Praeter poma, suâ ramis quae pendula carpsêt
Ipse manu; consueta legit dum pabula, putre
Arboreo malum de vertice (neuerat aequa
Sic Lachesis) medio miseri nil tale verentis
Illapsum capiti est. Plumbo Balearis habenae
Ille, vel excusso frendetis turbine saxi
Tempora dissiluisse ratus, spirabilis aurae
Vix tantum, vocisque habuit, qua diceret, Eheu.
Mox praeclusâ animâ, nimio praecordia circùm
Se densante gelu, et venas arctante pauore,
Corruit exanimum deserto in gramine pondus.
At Socij, Iustis patrio de more peractis,
Funereum tali signarunt carmine saxum.
Hìc situs Andremon. Animam qui sustulit, ossa
Implet adhuc timor. Armatus, discede viator:
Ne subitò vacuâ trepidus cinis auolet vrnâ.
para 26
26. Rara quidem, fateor, tam diri exempla timoris:
Num paucos tamen inuenias, quêia peruigil angor
Vsque lacessentûm nullam sub corde relinquit
Curarum requiem: assiduis quin morsibus ipsum
Extenuat, minuitque, animi per vulnera, corpus?
Dum varios vitae casus, nunc tristè minantis
Tabem improuisam morbi; nunc mercibus Indis
Aduersas hyemes, aduersos frugibus aestus;
Nunc alia attoniti, secum discrimina voluunt:
Iamque adeo subijsse putes. Proh nescia gaudî
Pectora! Iucundis proh rebus semper iniqua
Mens hominum! Sic ergo parùm praesentia vexant
Nos Mala? Cara domi vsque adeo est annona dolorum,
Vt procul ambiguas lugendi quaerere causas,
[Page 57]
Inuitisque iuuet lacrymas praesumere Diuis?
Quae miseris aevi talis speranda voluptas?
Funestae quis amor lucis? Finire laborem
Non semel, et propero fungi, dum simplice, letho
Sit satiùs, quàm perpetuo tabescere luctu,
Totque subire, fluunt vitae quot tempor, mortes?
para 27
27. Et verò prae visa homines si damna, timendo,
Effugerent, aliquâ vel demum parte leuarent;
Non penitùs causae timor et rationis egeret.
Nunc crucient sese, et gemitu praecordia rumpant,
Si libet; haud tamen efficient, ne siue proteruus
Mercibus Eois Boreas; siue aspera sulcis
Inuideat grando: vnumque hoc vesana Futuri
Anxietas lucrum metuentibus afferet, vt sint
Bis miseri, et tantò plorent sua longiùs; aegris
Plùs quantò properant animis praeuertere fata.
para 28
28. Adde, quòd imprudens venturi temporis augu
Saepe fuit timor, et quamplurima fingere gaudet,
Nec caelo decreta, nec vllis debita causis.
Quae tibi sollicito quid tandem pectoris aestu
Voluere profuerit; nisi, somnia vana trementem
Vt certus dolor, et praesens aerumna fatiget?
Nonne vides, speculâ aerij qui montis ab altâ,
Nubibus admotae vel summo è vertice turris
Despiciunt vasti praeceps immane Profundi,
Offundente metu nebulas, plerunque labare
Gressibus, et, vis nulla licet concurrat, ad imum
Saepe sui solâ capitis vertigine volui?
Hoc trepidae mentis specimen: sic illa ruinas
Sponte facit, quas facturam se finxit, et ipso,
Abstineant vt fata manum, turbante pauore,
In formidatos detruditur anxia luctus.
para 29
29. Denique pro certo statuendum, plurima, tristi
Qua nos saepe metu, rerum discrimina, versant,
Plus praesumpta animo expectataque laedere, sensu
Quàm coram praecepta: Malis et mitiùs ipsis,
Instantûm quàm prouisu specieque Malorum,
[Page 58]
Torqueri mortale genus. Seu dissita fingit
Quòd veris maiora timor; seu tota refusi
In longam seriem momentaque plura doloris
Concipitur pariter quòd Summa: nec ille, nocendi
Saevitiâ modò, ceu vehemens incumbere; tractu
Sed spatij quoque, ceu lentus superesse, fatigat:
Multiplicemque sui turbam, numerumque sequentem
Colligit, et, toties geminus, violentiùs vrget.
para 30
30. Quae ne, luminibus crassi minùs obuia vulgi,
Te pariter ratio Veri frustretur inanem;
Sic habeas, longum, quo res protenditur, aeuum
Illius haud proprijs vim, per se, viribus vllam
Addere: nec, si quid duret prolixiùs, vno
Maius idem titulo spatij maioris habendum.
Cum series etenim cursusque volubilis aeui
Per momenta fluat, sibi succedentia, seque
Ordine perpetuo fugere, et propellere nata;
Illius exactae partes, partesque futurae
Quàm nihil in praesens sunt; tam praesentia nullo
Adiectu cumulant: veluti, qui crastinus, alueûm,
Seu Rhodani implêrit, flaui seu Tybridis humor
Praesentûm fluidam nil molem extollit aquarum:
Nec, quia deîn ripis laticum par Summa recenti
Adueniet censu; bis tantò plenior amnis
Nunc ideo fluit, aut tantò deîn plenior ibit.
Nempe quòd vndae vndas fugiuntque fugantque vicissim:
Nec simul aut hodie venturus littora gurges
Alluit; aut praesens, illo subeunte, manebit.
Ergo, diu quamvis teneat, rabiemque malignam
Protrahat in seros, qui nunc dolor ingruit, annos;
Longior ille quidem, sed non violentior aequè
Hinc fuerit: neque re verâ te immitiùs anget,
Vsque nouus fodiens, iterumque, iterumque renascens;
In primo quàm si penitùs vanesceret ortu.
Singula nam vitam ceu per momenta minutim
Carpimus; haec eadem sic per momenta dolemus.
Et veluti lex aeterna, atque immobilis ordo
[Page 59]
Naturae haud patitur momenta subinde futuris
Vlla simul iungi praesentia; sic neque luctus
Praesens cum luctu potis est, qui deinde sequetur,
Constitui, atque adeo augeri intendique per illum.
para 31
31. En tibi iam praui ingenium crudele Timoris:
Ille simul totam, longo quae extenditur aeui
Limite, vim sortis meditans, vnoque remiscens
Intra animum cumulo, cunctos quoque colligit vnum
In cumulum, nulloque pati non tempore cogit,
Paulatim subiens quos aduehet, illa, dolores.
Quantò igitur Tyberis flueret torrentior, omnis
Vndarum si diluuies, quae perpete fluxu
Succedunt alijs aliae, totiesque relinquunt,
Et toties replent aluêum, glomerata coiret;
Tantò saeuior est, vrgetque immaniùs angor,
Quem cumulat mens aegra sibi, ventura pauendo
Dum Mala, processus longos momentaque cladis
Intra se pariter complectitur omnia, vero,
Percipient quem mox animus sensusque, dolore,
Externâ cum lege eadem iam fata subibunt,
Per minimas aeui sensim accedentia partes.
para 32
32. Barbare, crudelis, tortorum summe, nec vllos
Ingeni mites non asperiore tyrannos
Effecture Timor, quae te tam dira tulere
Semina? Qui Eumenidum thalami, et Cocytia stagna
Tantam Orbi peperere lucem? Miseratus acerbas
Res hominum, bene supremus Rectorque Paterque
Cauerat, vt Mala viuacis metuenda senectae
Pensarent leuitate moram, grauioraque rursus
Exiguo nimias arctarent limite vires.
Hinc adeo vanis se sanguinolenta tyrannorum
Vrgebat stimulis rabies: laniare nequiret
Cum penitùs, quos extremae deuouerat irae;
Quin subitò poenis absolueret, et cruciatus
Hòc breuior, quò vis cruciandi immanior esset.
Quam nullus Phalaris tamen, aut Mezentius vnquam
Inuenere, diu pariter, summèque nocendi
[Page 60]
Ingenij funesta tui vis repperit artem.
Vltima quippe Malorum eademque breuissima longè
Protrahis, anticipans: quae verò haud robore; tractu
Sed spatij numeroque valent, ea viribus auges
Immodicis, tristes annos, grauiumque dolendam
Lustrorum glomerans momenta in singula turbam.
Vt, velut immensi supremus temporis author,
Per se se in se seque manens, vitam simul omnem
Colligit, aeternùm qua felicissimus, aeui
Quolibet humani spatio complexus, in vnum
Cunctaque concilians actum sua gaudia, vastos
Saeclorum per circuitus porrecta: nec illi
Hora sequens quidquam fructùs vitaeque beatae
Aut rapit, aut cumulat; sic totam nos quoque (quantùm
Diuinis humana licet componere) vitae
Summam infelicis nullâ non illius horâ
Ducamus, puncto quocunque volubilis aeui
Complexi, quosvis aeuum feret omne, quibusque
Dicemur miseri longo dein tempore, luctus.
para 33
33. Ergo procul positos, si què sua gaudia tangunt,
Ante diem stultâ gemitus accersere curâ.
Ne properet: quin sollicitae formidinis atras,
His se conueniens rationibus, arceat vmbras.
Quid trepido? Cur laeua sibi mens displicet? Vnde
Nubilus hic animi maeror? Quod vulnus adactum?
Quaeve premit durae miserum violentia sortis?
Num subuersa domus? Capitis num dicere causam
Cogor? Iniqua valetudo? An deformis egestas
Sollicitat? Nil tale. Domi res tuta: per omnes
Alta quies leges: synceri corporis artus,
Sustentatque suus venas vigor: omnia praesto,
Naturae varios quae vita requirit ad vsus,
Commoda: delicijs etiam non pauca supersunt.
Quin igitur fruor, vt laetus conuiua, paratis?
para 34
34. At res ambiguae: nudum latus: vndique terror,
Infestaeque vices. Quid? Longo parta labore
Si male propitiâ decrescat Summa Lauernâ
[Page 61]
Nominis egregium liuor subducat honorem,
Patris ab amplexu sobolem Libitina reuellat,
Nec mihi parcatur misero, sed forfice crudâ
Sors eadem Nati primos, mediosque Parentis
Praecipiat, damnetque rogis feralibus annos?
Quot subitis heu vita Malis obnoxia, nullae
Quae valeant hominum curae, aut defendere vires?
Esto: sed an certis Parcarum haec condita Fusis?
An plenum, quaecunque licet contingere, fati
Pondus habent? Nemo vatum mihi rite negauit
Euentura: sed et nemo euentura recepit.
Cur igitur, quae nulla dies fòrs vexerit, omni
Anxius opperiar? Dubij cur alea casùs
Attonitam certo defigat vulnere mentem?
Scilicet augurijs nunquam me talibus ante
Illusum memini? Quoties mihi tristia falsus
Praeciui vates? Quoties dira omina, versis
In melius mox auspicijs clusa, meosque,
Expertus vanos, risi mecum ipse timores?
para 35
35. Fac tamen, ex vero timeam, quae praescia longè
Mens canit; haud lacrymis ideo sua tempora deêrunt:
Vulnera sat misero praesentia flere vacabit.
An serus, qui tunc fodiet Vitalia, maeror;
Cessanti vt stimulos iuuet addere? Sortis acerbos
Haud lenit formido, etiam plùs asperat ictus.
Cur Mala fortuitis iunxisse vltronea damnis,
Bis tantùm doliturus, amem? Cur, mitia quando
Parcunt fata, mihi non parcam, saeuior ipse?
Cur, quia cras subeunâ infelix clade futurus;
Nunc quoque ne non sim, metuo? Quin, crastina quantò
Lux infesta magis; tantò propensiùs aequum est
Indulgere Bonis praesentibus: altera saltem
Temporis alterius lacrymas vt tempora pensent,
Et Bona venturos redimant hodierna dolores.
para 36
36. Talibus, ò, qui consilijs absentia victor
Praedomuisse Mala, et venturae sortis iniquos
Disceret exarmare metus, quantam ilicet vno
[Page 62]
Curarum sibi materiem praecideret ictu?
Quae subitò lacrymis faceret compendia? Certè,
Humanum quae fata genus praesentia vexant,
Exiguis circumscribi plerumnque videmus
Finibus, et vitae haud nimiam sibi poscere partem:
Praeterea socias vix vnquam in praelia vires
Iungere: quin potiùs diuisim singula, nunc haec,
Alterno nunc illa gradu succedere. Quae si
Turbidus vsque sibi in densam glomerata phalangem
Obijciat Timor; assiduis iam nulla vacabit
Fletibus hora: quies aderit iam nulla dolendi:
Cunctaque mens nullo non tempore fata gregatim
Perferet, in totum quae Numinis aequa voluntas,
Per certas subeunda vices, dispertijt aeuum.
para 37
37. Heu Pyrrhae genus infelix, dum talibus vltro
Se minuit curis! Et adhuc intendere litem
Naturae, Sortique vacat: ceu mellis auari
Ieiunâ vix irrorent dulcedine, mergunt
Deucalioneo absinthi quam gurgite, vitam?
In vos haec, meriti, conuertite iurgia, vosmet
Hoc potiùs, si quis pudor est, incessite questu.
Inuidiâ Natura vacat; Sors criminis expers.
Quàm laetos agitare dies vtriusque liceret
Muneribus, sua rite animus modò carpere nosset
Gaudia? Sed vestrâ vos hanc onerastis, et illam
Stultitiâ. Vos Naturae pia dona parentis
Perditis, vtendi indociles: vos Aspera Sortis,
Ambigui procul in latebris seclusa Futuri,
Nescio qua flendi insanâ prurigine, lentos
Accelerare gradus, densisque incumbere signis
Cogitis: vt pecudum melior iam penè videri
Conditio, quas sola mouent praesentia, possit:
Quaeque vel instantes casus, certosque dolores
Frangere debuerat, dubijs longèque remotis
Iam vires geminet, Ratio, spatiumque nocendi.
para 38
38. Non tamen haec illò vergunt documenta, futuris
Praeparet vt nunquam sese mens prouida fatis
[Page 63]
Quod, genio indulgens, nimiùmque operatus inerti
Desidiae, cecinit blandis Epicurus in hortis. (a) 34
Curarum nullas inter, nimiasque sequestris
Tertius it limes spatijs. Bruta inde vagantur;
Hinc hominum vulgus Brutis dementius errat.
Tu Medium teneas. Praeuisa vrgere timendo
Vulnera, non illis vetui fomenta parare.
para 39
39. Quin potiùs dubios vigilem praeuertere casus
Te iubeo: leuiùs feriant quò denique, certâ
Iam domiti ratione, et, quem prospexeris olim,
Tutior excipias, animique paratior ictum.
Cernis, vt, aequati licet indulgentia ponti
Strauit iter, pronamque vehunt sua flamina classem;
Disposita ad varios caeli tamen, ac maris vsus
Praeserat armamenta, et clauo sedulus vsque
Aduigilet Siculis rector Palinurus in vndis?
Non, vbi suspectus tantùm locus, omnia circùm
Prospicit, et fido munit rentoria vallo
Dux sapiens: medij non tantùm tempore belli,
Agmina cum trepidas quatiunt hostilia portas,
Excubat armatus miles: vel pace sub altâ
Peruigil in speculis muros custodia [seruat].
Vis procul, infestique metus: nulla arma minantur
Perniciem subitam: sed enim, neque posse minari,
Tutius. Instantem dum vulneris vnius ictum
Effugias; praestat vel non metuenda cauere.
Nil ideo armorum ductori foedius inter
Bellica, dicebat Fabius, discrimina, quâm si, (b) 35
Non expectato deprensus ab hoste, recepti
Inuidiam studeat crimenque auertere damni,
Fraude repentinâ et caeco se turbine Martis
Oppressum memorans. Hoc tu, vanissime, culpam
Praesidio tueare? Haud nomine certiùs vllo
Argueres. Totam haec, si nescis, causa Malorum
Detrahit inuidiam Fortunae, vnumque nocentem
[Page 64]
Te peragit. Poteras censeri, haec abforet, insons.
Se totam tibi, cum signis, legionibus, armis,
Patria commisit: fers tecum publica gentis
Votaque, fortunasque: et tanto in cardine rerum
Est aliquid, quod securum immemoremque pericli
Praetereat? Fraus implicuit nil tale verentem?
Implicuit meritò. Nam cur, contingere quidquid
Fas foret, haud animo veritus? Quid luce volutas
Consilij? Quaenam vel noctu somnia cernis?
Ambiguum si Martem agitans non omnibus horis
Furta inimica, dolos, caecamque vnde vnde times vim?
Haec Ducibus Fabius: sed non minùs haec sua cuîque
Ingeminat Ratio. Bellum, irreparabile bellum
Prae manibus: saeui circumstant vndique casus
Nulla fides rerum. Quid tu? Cum cominus hostis
Irruerit, laterique auidum iam iam imprimet ensem;
Loricam circumspicies? Ni pugna paratum
Inueniat; sternere miser, flebisque sub ipsam
Plùs pauidus tantò medij certaminis horam;
Ante tubas quantò fueras securior. Omnis
Improuisa Mali species violentiùs vrget,
Magnaque vis subitis est casibus. Ipse tumultu
In trepido Sapiens, cui peruigil vsque Futuri est
In speculis animus, qui sedulus omnia secum
Disposuit, vix non titubat, componere gressum
Vix meminit pugnantis, et arma obuertere contra
Fortunam: nedum, qui nulla parauerit ante
Arma, locum teneat. Sententia Socratis aptè
Huc facit: impacto colaphi qui saucius ictu, (a) 36
Pol miseram vitae legem, nimiùmque molestam!
(Rettulit) ignorare homines, quo tempore frontem
Expediat fido galeae munimine cingi.
Ille ioco questus: sed ego te, propter eandem,
Quolibet ire velim galeatum tempore, causam,
Tempora quòd galeam sibi deposcentia nescis.
para 40
40. Sed iuuat hìc ipsam rationem euertere, casus
[Page 65]
Qua dubios reputare vetat Gargettius author.
Nempe quòd inuisos haec tantùm cura dolores (a) 37
Anticipet, vanâque animos formidine verset.
Pallitur. Inuisos quin veriùs illa dolores
Ars minuit, vanâque animos formidine soluit.
para 41
41. Nam cur sollicitos, venientibus obuia fatis,
Mens sibi congeminet potiùs, quàm leniat aestus?
Aduersis num signa palàm contraria signis
Si moueat, grauiùs turbabit pectora, quàm si
Occultus subitâ à tergo vi irruperit hostis?
Maior ab ignotis semper metus. Humida terras,
Aspice, nigranti cum nox inuoluit amictu,
Eripuitque oculis Mundum, et discrimina Mundo
Luce quid extinctâ, caeco quid tristius Orbe?
Esto, nihil visu implacidum, nusquam horrida sese
Obijciat certae species formidinis: ipsum
Ipsum animos grauiùs, metuenda haud cernere, turbat:
Saeuaque adesse pauor, quia nil videt, omnia credit.
Haud aliter squalente chao, et deformibus vmbris
Mersit vbi trepidam sua nox, inscitia, mentem;
Acrior hòc, quia caecus agit praecordia terror.
Nil non horrificum: tanta est mensura timendi:
Fortunae vis quanta. Innubi sydere Verum,
Fac, radiet, parui Verum sol vnicus Orbis;
Omnia iam syncera: suus color, et sua versis
Rebus adest facies. Simul atrae nubila noctis
Diffugere; metus simul aufugistis inanes.
para 42
42. Tuque adeo expertus, Macedo. Languentibus astris,
Fatorum grauidam roseo Tithonia coniux
Extulerat temone diem, qua, iudice ferro, (b) 38
Lis ingens dirimenda, Asiam, Europamne maneret
Imperij decus, et Mundi foret vltra subacti,
Persepolis, an Pella caput. Iam barbara pugnam
Agmina discordi circùm clamore fremebant:
Prouectum iam Mane polo. Certaminis ille
Immemor interea, sub diuite conopeo,
[Page 66]
Securam toto proflabat pectore noctem.
Vix tandem satiata quies: vix cornua mille,
Tympanaque extremum sonitu accedentia Martem
Excussere toro. Mirantibus inconcussam
Tum socijs tanto fati in discrimine mentem,
Anne soporiferae succumbere creditis, inquit,
Me nocti potuisse priùs, quàam corde sub alto,
Quae dubium facerent hinc, atque hinc omnia Martem,
Librarim momenta? Vigil mihi cura solutam
In vacuos potuit mentem componere somnos:
Nec minùs, instanti nunc iam certamine, felix
Auspicium facit. Ite alacres: dent classica signum,
Et solitas pugnà e mediâ decerpite lauros.
para 43
43. En igitur qua primùm animus ratione futuram
Exarmet, vigili anteuenit dum pectore, sortem.
Scilicet ambiguae nusquam hìc caliginis horror:
Plena dies, liquidumque iubar. Quid singula rerum
Saeuitiae luctùsque habeant, quoâd laedere possint,
Dum nil fata mouent, tranquillo, immotus et ipse,
Anticipat visu: rapido ne dêinde sub ictu
Iam positus grauiora eadem maioraque veris
Concipiat, tenuem culmi Cerealis aristam
Instar Achilleae pinùs, instarque tridentis
Aequorei trepidans: falsus sibi qualia fingit
Plurima, quem seros piguit praenoscere casus.
Nempe hic, praecipiti subitò erumpente procellâ,
Attonitus, vecors (caeci natura pauoris
Semper vt acclinis peioribus, inque tumultu
Non satis ambiguo sibi mens improuida constat)
Quae capiti prona incumbunt, discrimina peiùs
Iam metuit multò, et vanis terroribus auget.
para 44
44. Pluribus hinc adeo vulgaria pectora cernas
Euentis trepidare, hilarem quae cognita risum
Elicerent. Talis iocus ille, exterrita quondam
Regalis cruciasse epuli quo gaudia fertur (a) 39
[Page 67]
(Vsque adeo infandis iocus est saeuire tyrannis)
Antoninorum postremus in ordine Caesar.
Nempe hilari dum festa natant conuiuia luxu:
Mollibus in sertis, nardique liquoribus omnis
Dum coma: certantesque hinc Ars, hinc Copia Mundi
Vectigalis opes, elementorumque coactas
Vndique delictas mensis inferre laborant;
Ecce per aduersas media in triclinia portas
Horribiles pardi, formidandique leones
Irrupere. Metus foribus simul irruit amens,
Et tremor, et gelidus circùm praecordia torpor.
Versa loci facies: fit mortis arena, theatrum
Laetitiae: attonitis labuntur pocula dextris,
Immotaeque rigent fauces. Saturanda Ferarum
Ingluuies, rapidum funus, viuentia busta
Ante oculos: nusquam effugium: subijsse recentes
Conuiuas, aliamque famem: se pabula: iamque
Armenijs laceros conuelli dentibus artus,
Iam Libycos haerere putant ceruicibus vngues.
Heu trepidae frustra mentes, ignaraque Veri
Pectora! Cum vulsis à stirpe molaribus armis
Dedocti saeuire, emollitique resectis
Vnguibus, innocuas iras pardique, leonesque
Adueherent, solo fremitu, rictuque minaci
Terribiles laruae, et vani simulacra furoris.
para 45
45. Hac etiam Veri ignarâ e caligine caecus
Non semel ille oritur terror, quem prisca Vetustas
Panicon authoris Panos de nomine dixit,
Attonitas vrbes, vulgique trementia corda
Saepe repentinis rumoribus externantem.
Qualis in armiferâ Rheni statione Quiritûm
Implicuit turmas, vinclis cum fortè solutis, (a) 40
Bellicus effuso praeter tentoria cursu
Diffugeret sonipes. Rumor nam diditur, hostem
Arminium castris irrumpere. Cuncta pauore
Ilicet insano turbata euersaque: Nulli
[Page 68]
Vis, animus, ratio consistere: fit fuga: portis
Agmina densantur: socijs terroribus addit
Quisque suos: suus, et coniunctim publicus omnes
Praecipitat furor: impulsi, vrgentesque vicissim
Immani cumulo exuperant, ipsisque refringunt
Pectoribus vallum. Vis nulla inhibere ruentes:
Nequicquam reuocant, nequicquam iurgia miscent
Imperiis, monitisque duces: Vbi pristinus ardor?
Vrbis vbi inuictae decus, et Mauortia virtus?
En fortes animas, Gradiuigenaeque Quirini
Iurandam sobolem, pugnae quos rumor inanis
Perculerit. Nam quem fugiant? Cui castra relinquant?
Nullum ponè sequi, procul hostes, omnia tuta:
Respicerent tantùm. Vix ipso in limine portae
Ante pedes proiectus humi Legatus, et ora,
Oraque, pectoraque obijciens calcanda, pudore
Continuit trepidos. Tantum formidinis addit,
Non explorata, et perspecta fideliter esse,
Occurrunt subiti quae fòrs discrimina casùs.
para 46
46. Nec minùs id causae validum: quôd, tota repente
Aggrediens, multò vehementiùs extima quaeque
Vis agitet, summae quàm si libamina quaedam
Saeuitiae iubeat praecedere, paruaque primò
Ad plenum modicis tandem processibus auctum
Venerit. Hinc recto naturae maximus Author
Foedere constituit, ne frigida protinus ardens
Sirius exciperet, vel post se duceret astra.
Rite sciens, quam perniciem violentior ille,
Et totus simul à summo seu transitus aestu
In brumale gelu, seu cano à frigore siccas
Mensis in Icarij flammas Viuentibus aegris
Adueheret: iussitque ideo per Veris amicas,
Autumnique vices lento mansuescere tractu
Oppositas tempestates: vt mollior anni
Temperies medij mortalia corpora sensim,
Progressu tacito, et fallentibus incrementis,
Tutiùs extrema ad contraria duceret. Almus
[Page 69]
Iam velut autumni tepor, et clementia Veris
Corpora; sic animos absentûm cura Malorum
Praeparat, exiguo felicia tempora iam nunc
Alterius quasi permiscens discrimine sortis:
Quae nisi parte sui mediâ, lentoque subiret
Sic praeuisa gradu; nulli non cernere promptum est,
Quàm premeret miseras grauiori pondere mentes.
para 47
47. Praeterea, veluti, dum crebriùs aspera versat,
Callosam longo paulatim contrahit vsu
Duritiem cutis, infestos quae respuat ictus:
Vtque ferunt hausto Mithridatem saepe veneno (a) 41
Profecisse, sibi ne toxica dira nocerent;
Horrida sic animus crebro spectacula visu
Dum repetit, positâ sensim formidine, nullas
Iam meminit species horrescere: tristia contra
Ducit et ipse suum longo sic tempore callum.
Nemo minùs rerum metuens, ac plurima quondam
Qui timuit. Viden, vt, saeuum cum buccina signum
Edidit, et geminas aduersis frontibus infert
Mars acies; pugnae imprudens vix arma tremente
Sustineat dextrâ tyrunculus, oraque mutet
Exangui pallore, et totos horreat artus?
At non ille vetus duri Mauortis alumnus,
In capulo cui trita manus, seu pectora talis,
Seu faciem. Vegeti vultus, immotaque corda,
Et serum pugnare. Dies suus ille: suumque
Se duci putat ad ludum. Nil dira tonantûm
Fulgura tormentorum, et ferri plurimus iber,
Nil variae caedes, altoque in sanguine misti
Quadrupedesque, virique nouum, lugubre, timendum
Obijciunt. Satis haec olim metuisse: suismet
Viribus edomuit sese timor, ipsaque demum,
Quae pridem fregere animos, discrimina firmant.
para 48
48. Postremò, cui bella diu praecognita, nunquam
Huic locus, armorum auxilijs opibusque parandis,
Defuerit: quae fòrs oblitum, Epicure, fefellit
[Page 70]
Te ratio, procul à studio sensuque Futuri
Dum reuocas animos, doleant ne longiùs, et ne
Sepositos miserâ anticipent formidine luctus.
Haud dubium, si quis longè impendentia fata,
Attonitus, densâ offusi sub nube pauoris,
Prospiciat: neque seu veras dignoscat ab vmbris
Futilibus species; valido seu pectoris arcem
Praeuisos contra insultus munimine firmet:
Sed, quaecunque Malorum absens Fortuna minatur,
In maius ferat, et visu discriminis ipso
Debellatus, inermis, humi procumbat; iniquae
Nullum sortis erit tam deses cura leuamen:
Quin noua fortuito adijciet momenta dolori,
Aeternisque pauentem animum cruciatibus vret.
Quam nos propterea (Superi conata secundent)
Hellebori Aonij succis, et Apolline toto
Funditus aggressi importunam excindere pestem.
At si, terrificos longo procul ordine casus,
Incertique vices vbi mens prospexerit aeui;
Fortibus extemplo monitis ad tristia quaeque
Se paret: exquirens, qua demum leniùs arte
Exilium, morbos, fallacis crimina fundi,
Hostiles ausus, damnosa incendia, letho
Praereptam sobolem, tumulatas aequore merces,
Caeteraque excipiat fatorum Aduersa; malignas
Quis neget hinc minui potiùs, quàm gliscere curas?
para 49
49. Non negat Argolicae Philopoemen, vltima dictus
Gloria militiae, quem, si quae causa iuberet (a) 42
Longinquos tentare ignota per aequora cursus;
Ancipitum quoscunque habitus formasque locorum
Consuêvisse acri, memorant, percurrere visu: (b) 43
Tum secum: Quid, si salebroso hoc limite turmas
Ducenti subitus se circumfuderit hostis?
Illius eggressus, quid, si saucesque recuruae
Obsideat vallis? Fac, deijciendus ab illo
Aggere sit: campo, fac, disponenda repente
[Page 71]
Hoc acies. Quinam castris aequissimus inter
Haec Abrupta locus? Quo tutior ordine praeter
Insidijs natum nemus hoc fallacibus irem?
Has igitur crebro secum meditamine curas
Ille mouens, tantum ductandi ceperat vsum
Agminis, ad belli tantùm profecerat artes;
Semper vt in dubios certissima pectora ferret
Euentus: neque consilij praesentis egenum
Hostilis fraus vlla Virum deprenderet, vlla
Sterneret obiecti facies inopina pericli.
para 50
50. Magnamini praeclara ducis quę exempla tot inter
Assiduos vitae et nobis imitanda labores:
Si modò par animis praesumere robur, iniquas
Fortunaeque iuuat solidâ vi frangere vires.
Siue igitur peregrè errandum; seu cura labantem
Coniugio fulcire domum; seu Principis aures
Aggredimur votis; aliud pro tempore quidquam
Seu placuit tentare operis; ne credula pronos
Mens adeo rerum cursus, ventosque ferentes
Praecipiat; quin multa simul diuersa, suisque
Posse sciat subitò minùs aequa occurrere Coeptis.
Nempe, puta, crurifragium, mediosque latrones
Longinquum per iter, morosae iurgia Nuptae
In thalamo, duras votis à rege repulsas,
Et quae plura, nigro versatis pollice Fusis,
Immites homini nent infortunia Parcae.
Singula tum contra Sophiae praestantibus armis
Cingendum, et valido Rationis robore pectus:
Vt neque iam velis adspirans aequior aura
Plùs nimiò abripiat, fatorum inopina cauentes;
Asperior nec mergat, ad omnia rite paratos.
para 51
51. Multa quidem Veterum possem documenta referre,
Vnde haec in dubios animi constantia casus
Proueniat. Longum sed iter: Phoeboque recenti
Cursus eget. Fessis nunc respirare Camoenis,
Perque tot exhaustos dudum salebrosa viarum
Soluere ab emerito liceat temone Iugales.
[Page 72]

EVTHYMIAE Liber Tertius

para 1
1. Pergite, magnanimis dum non inuitus Apollo
Pandit iter Coeptis, Sophiae Verique beatos
Humanum genus ad fontes deducere, Musę.
Hic dignus vobis labor, hęc pulcherrima vestri,
Primaque lex operis. Semperne immitia bella,
Et piceo saturi Phlegetonte Cupidinis ignes
Carmen erunt? Viduas platanos, laurosque comantes,
Et Paphias tantùm myrtos Heliconia gignent
Culimna? Lethiferis nusquam panacea venenis
Auxilium? Nusquam Fortunae vulnera praesens
Dictamnus lenire, melampodiumque, pyrethrumque,
Et maluae, et tamarix, Aeaeaque pharmaca contra
Moly laborifero fidum tutamen Vlyssi, (a) 44
Aut aliae, infestis faciles occurrere morbis,
Paeoniae frondes? Heu quàm lacrymabile vestro
Imposuit decori vulnus, qui mollibus aures
Delinire sonis, totum finemque modumque
Artis Apollineae statuit: nullumque, salubri
Admisto Sophiae medicamine, Pierium mel
Dulce putans, cum Pindo et Hyanteâ Aganippe
Cecropij abrupit foedus sociale Lycei?
Hinc leuibus demptus studijs honor: hinc Sapientûm
Vocibus acta rea, et turpi damnata Poesis
Exilio: neque musarum Phoebique sacerdos
Iam pluris, fatuae quàm qui iocularia turbae
Vendit Agonalis rhapsodus in aequore circi.
Vnicus amborum quando labor, otia vano
[Page 73]
Fallere desidiae cultu, nugisque canoris
Vecordes animos stolidi oblectare popelli.
Per me equidem non haec vobis infamia, Diuae,
Haeserit, Aonides, neque magno inuenta Platoni
Abnuerit te, Phoebe, suum Respublica ciuem.
Ingenij steriles lusus, et ficta laborent,
Mille per ambages rerum, nexusque decoros,
Composuisse Alij miracula: plurimus, Euge,
Admirans, bellèque, puer quibus accinat, et quae
Attonito relegat vultu, moduletur, anhelet.
Scilicet haec tantis merces sudoribus aequa?
Hoc pretium, vigiles mediâ cur nocte lucernas
Quis bibat, et viuos iratis morsibus vngues
Vellicet? Ignaui, aurarum ludibria, cantus,
Deliciaeque leues, et inania serta valete.
Me iuvat humani cordis lenire dolores,
Dulcis ad EVTHYMIAE sedes, atque aurea templa
Praelucere facem Mortalibus, inque peditos
Virgultis, salebrisque, et tortilibus labyrinthis,
Qua liceat, vitae calles aperire beatae.
Non secus, ac, superi quondam per inania Mundi
Errantem procul, et naturae arcana mouentem.
Primus ab immensâ longarum ambage viarum
Sophronisciades mediae in commercia vitae (a) 45
Deduxit Sophiam, propioraque dicere tandem,
Et magis humanas ad res facientia iussit:
Ingenium formamque Boni: quis corporis vsus:
Vnde animus felix: ratio naturaque fines
Quos statuant: tenebris qua se mortalibus arte
Eripiens, superi synceros luminis haustus
Mens trahat, et patrio iam nunc assuescat olympo.
para 2
2. Quas igitur Fortuna hilaris spes suscitat, et quos
Longe infesta metus aegris euellere fibris
Hactenus experto, superest maeroris iniqui
Vulnera iam fouisse, et quêis felicibus armis
[Page 74]
Strenua se medio tegat in certamine virtus,
Pandere: collatis quoties Mars vndique signis
Incubuit, volitantque hostilia spicula circùm,
Et varij luctus, et plurima mortis imago.
Magnae molis opus. Fortem nam fingere, belli
Dum tantùm timor, et vulgus fòrs audeat, immo
Plùs vulgus, quem sola mouent praesentia, quique
Vix hebetes animi sensus trans obuia mittit.
Ast, vbi consertus pede pes, totâque furit vi
Iam praesens Gradiuus; inexpugnabile robur,
Immotum placidae frontis feruare tenorem,
Non nisi paucorum decus est, quos plebis aceruo
Seposuit, quibus et triplici Sapientia maior
Aetherei nexu chalybis praecordia vinxit.
Sic olim, Idei repetens cum nobile furtum
Hospitis vltrices passim iuraret in iras
Graecia; Dardanidae, tutò inter pocula fortes,
Absentem verbis impunè ferocibus hostem
Vincebant, nemo non Hectore promptior, arma
Nemo piger fremuisse, tubasque inflare loquendo.
Actum de Danais: Iuuenum quot pectora; ahenas
Tot Patriae turres, tot posses dicere Martes.
Hic sibi de geminis paena canebat Atridis:
Hic Telamoniadem, septenis rapta iuuencis
Tergora ferrato nequicquam vmbone mouentem,
Strauerat: Ille Thetin lugubria ferre iubebat.
At postquam medium nusquam mare: Graecia postquam
Ante oculos: hinc Myrmidones; hinc fortia bello
Argiuûm, ac Dolopum Phoebeis agmina muris
Successere: rotasque cruento in puluere flexit
Cuspide Peliacâ agnosci manifestus Achilles;
Tunc nimij flatus cecidere, et grandia verba:
Tunc patuit virtus, patuit socordia: visus
Tunc Paris est Paris, et magnus se protulit Hector.
para 3
3. Ergo, vbi fatorum non euitabile numen,
Infestique premunt casus: seu turpis egestas
Sordibus aeternis inopem squalescere cogit;
[Page 75]
Seu pubescentes in patris gaudia Natos
Ferrea praecipiti demersit funere Clotho;
Seu quouis demum mens vulnere laesa; cauendus
Illorum venit ante alios miserabilis error,
Pectora qui penitùs maerori tradere gaudent,
Inuoluuntque suis totos se luctibus: et, cum
Rebus ab aduersis animum ad meliora referre,
Solarique aegros liceat ratione dolores;
Quaelibet infesti auxilia auertuntur, amantque
Non alijs tantùm, sed vel sibi posse videri
Plùs miseri: fidusque adeo si fortè sodalis
Extenuet blandis lugentûm vulnera dictis;
Ilicet irati obsistunt, sortemque malignam,
Tanquam aras patriosque focos, defendere certant:
Maxima ceu cladis sit portio, clade putentur
Si pressi leuiore. Tuis heu caeca fauere
Mens Hominum lacrymis! Quae non in deuia praeceps
Volueris, errantem Ratio ni fida gubernet?
Si Mala, quae luges, ingrata; quid illa tueri
Vsque iuuat? Si grata; piget cur ferre? Fatendum
Ocyùs alterutrum: vel mitia carpis iniquè;
Vel grauibus stulto indulgens blandiris amore.
para 4
4. Haec igitur miserae sortis seu caeca voluptas,
Seu leuis ambitio procul ableganda, magisque
Consilij toto pugnandum est robore, luctum
Vt sibi mens minuat, se seque reducat ab illo,
Vndique certa sui conquirens pharmaca morbi.
Sic opifex docuit gaudendi Epicurus, et idem
His primum instituit se legibus. Vltima testis, (a) 46
Dilecto comiti quam scripsit, epistola, Nempe
Lethiferis illic morbi suprema minantis
Vrgeri miseros immanè doloribus artus
Nunciat: at solos artus: consistere mentem
Vim supra sensumque Mali: quòd scilicet ipse
Auocet hanc aliò prudens: interque ruinas
Membrorum, vacuasque colos, et acerba propinquae
[Page 76]
Iura necis, releuet sese, memoranda volutans,
Quae vulgo ediderat, studiorum Inuenta suorum.
para 5
5. Nec verò non prompta salus: non plurima certum
Vulneribus, quae sint, et quanta ea cunque, leuamen
Suppeditat ratio. An talis non illa, receptus
Communis primam vitae quam suggerit vsus?
Si tibi nil, quouis durarum in cardine rerum,
Euenisse noui reputes: sic publica volui
Tempora, sic hominum decurrere fata: sub ipso
Ilicet hanc cunctis legem viuentibus ortu
Propositam, vt, varius quaecunque volubilis aeui
Fert color, haud aliena sibi discrimina norint?
Nemo, vbi supremum iam voluit Aquarius annum,
Ignauo gelidas constringi frigore venas
Miratur, rapido vel rursus ab igne resolui,
Lucida cum Phaeton Nemeaei terga leonis
Insiliens geminis caelum feruoribus vrit.
Nempe quòd hunc illis innatum mensibus vsque
Scimus, et aeterno sancitum foedere morem.
At neque naturae stabili minùs ordine fixum,
Perpetuumque homini est, ferat vt communia fata,
Et sortis quascunque vices, rerumque labores.
Cur igitur, si dêinde repens quis talia casus
Attulit; iratus querulis clamoribus astra
Conueniat, ceu mira, sibique indebita, praeter
Naturae morem, et fas omne, incommoda passus?
para 6
6. Heu grauibus curis, longisque laboribus empta
Res perijt. Quid? Te pennas vulsisse fugaci,
In noua ne porro transiret iura, putasti?
Non alias, aliasque, tuam quàm viseret ante,
Mutarat peregrina domos? Cur certior vni?
Cur tibi, quàm Dominis plûs fida prioribus esset?
Sortis id ingenium certè, sua semper in orbem
Huc modò conuertens, iamque illò vt munera. Nulli
Perpetuam stabili addicat se foedere. Ritu
Auspicijsque tuis si fas tibi ducere vitam;
Quin patiare suis illam quoque moribus vti?
[Page 77]
At geminos etiam, vix pubescentibus annis,
Inuida praeriput, nostrae suprema senectae
Qui requies, fuerantque domùs spes vnica, Natos.
Et nunc heu patrios, cinis immaturus, amores,
Venturumque simul genus, et promissa nepotum
Gaudia crudeles secum rapuere sub vmbras:
Nec mihi seu vitae columen, seu funeris haeres.
Canitiem auxilijs orbam, nomenque parentis
Funditus elatum miseror. Sed, num noua ludi
Haec miseri facies? An non, vel prolis acerbos
Ante obitus, vitâ poteras didicisse magistrâ,
Natorum quae conditio: qua lege parenti
Obueniant: quàm prona rapi, quàm labilis aetas
In tumulum, vanâ somni fallacior vmbrâ,
Mobilior folio, rapidoque fugacior Euro?
Haec adeo si nota vnus nescisse fateris;
Viuendi nae tu nimiùm peregrinus et hospes.
At, si certa sedent olim; perstringis iniquo
Communes Parcas, immotaque foedera questu.
En age, noctifero si quisquam vespere, pronum
Herculeas mergi aspiciens Titana sub vndas,
Indignum, nullâque nefas ratione ferendum,
Clamaret: Mundique vicem commotus, auarae
Iurgia Naturae tanti pro crimine furti
Diceret, immitem vocitans e matre nouercam;
Non illum capitis vacuum, et sine corde putares?
Quid? Si, nimbisonae per inertia tempora brumae,
Lugeat exutos hic idem floribus hortos:
Nec secus, immani quàm vulnere fixus, Iniquis
Heu me progenitum auspicijs, et Numine laeuo!
Ingemat. Vt semper nostris illudere gaudet
Votis inuida sors? Vt tristia quaeque malignis
In caput hoc radijs collimant sydera? Dulce
En decus hortorum, pictique superbia Veris,
Per sua deiecti folijs marcentibus arua,
Interiere, omni frustra quos sedulus arte
Nutrieram, flores: liquidam de fonte propinquo
[Page 78]
Ipse quibus vitam gaudebam affundere: templis
Vnde honor, vnde mihi toties redolentia serta.
Proh crudelis hyems! Proh barbara! Nil adeo te
Pulchra mouent? Tenerae nil contigit illius ergo
Pubis amor? Tam formosos excindere foetus
Immites potuere manus? Quonam tua ferro,
Aut adamante rigent praecordia? Talia si quis,
Ploratu se tristi, et flebilibus lamentis
Conficiens, rigidae ingeminet conuicia brumae,
Nec laniare genas, passos aut vellere crines
Temperet; Anticyram non ocyùs ire iubebis,
Quaesitum stolidae purgamina mentis? Ineptas
Non risu excipies lacrymas, annique niualis
Perpetuum hunc morem, certa haec constare docebis
Tot saeclis iam iura? Tuus dolor ille, receptas
Dum grauiùs vitae leges, humanaque fata
Excipis: oftensâ ficti sub imagine luctùs
Ipse lates, moresque tuos tibi fabula verax
Obtulit. Anticyram (quid cessas?) primus adito,
Quaeque Alijs caneres, tibimet solatia sumas:
Rite memor sacramenti, in quod luminis oras
Protinus intrantem Natura et Numen adegit,
Vt, sidulce foret nasci, mortalia ferres.
Et veluti, si quando procul natalibus aruis
Externum te ducit iter; flagrantia solis
Spicula, pingue lutum, ventos, vim pulueris, imbres,
Fumosaeque olidum ferâ de nocte tabernae
Hospitium vacuo irarum fers pectore: tales
Quòd tibi nimirum casus praedixeris, et quòd
Haec peregrinarum appendix consûeta viarum;
Haud secus in vitae cursu, quae tristia cunque
Obtigerint subeunda, pari fer robore mentis:
Tale viae genus hoc reputans, nec posse, per illam
Ingressos, alijs homines decurrere fatis.
para 7
7. Altera quin etiam primo hoc de fonte, leuandos
Ad luctus, medicina fluet: quòd, tristia rerum
Fatali cum sustineas ex lege; quibus te
[Page 79]
Aduersis inimica premit Sors casibus, ijsdem
Et reliquum primo Mundi nascentis ab aeuo
Pressit adhuc mortale genus, neque seciùs ijsdem
Vsque sub extremos aeui superantia cursus
Saecla premet. Solus communis in ordine vitae
Exemplum si triste fores; non prorsus egeret
Tunc veniâ causâque dolor: nunc lumina vastum,
Quà Phoebo sub vtroque iacet, dimitte per Orbem:
Mentiar, innumeris si de Mortalibus vllum
Inuenias, liquido caeli quem munere vesci
Fata sinant impunè. Grauis iam tempore longo
Incubat Huic, durisque premens complexibus angit
Pauperies: patrijs detrusus finibus Alter
Ignotos circùm fines miserabile ducit
Exilium: plenas Natis exanguibus vrnas
Ille fouet gremio lacrymans: lethalibus aeger
Hic podagrae, laterumque doloribus, inter acerbos
Corporis exhausti morsus, cessantia fata
Increpat, et vixisse, miser, quàm viuere mallet.
Quid tibi iam species alias, et nomina dicam?
Ictericos, elephantiacos, intercute lympha,
Igne laborantes sacro, pleuritidis haustos
Ense latus, durâ anginae vi guttura pressos:
Horrida tot lethi simulacra, tot vndique tetras
Morborum facies: numerum quêis reddere si quis
Fòrs velit; Ionij fluctus velit aequoris idem
Percensere, vel, extremo referente Nouembri
Intempestam hyemem, quàm multis, dicere, Pindi
Vmbriferum caput, Apenninigenasque caducis
Denudent folijs Borealia flamina quercus.
para 8
8. Hactenus at vulgi clades. Quid? Luctibus ijsdem
Aurea misceri nunquam penetralia regum
Cernimus? Humanos ignorat purpura casus?
Fortunaeque super nimbos humilesque procellas
Impauidam caelo attollunt diademata frontem?
Quin sors imperij, quò celsiùs edita, lapsu
Hòc praeceps grauiore ruit: maioraque quantò
[Page 80]
In spatia immanem se porrigit; obuia tantò
Insidijs, telisque magis. Non publica solùm
Fata hominum subeunda: (licet subeantur et illa)
Sed proprijs iactatur adhuc, vnique dolendis
Turbinibus. Iam finitimi molimina regis
Sollicitant, bellumque aduersum, et fortior hostis;
Iam vulgi subitos renuentis fraena tumultus,
Et dubias tremit ancipiti sub pectore fraudes.
para 9
9. Quae quibus exempla anteferam? Discede Vetustas,
Cum Priamis, Croesisque tuis. Quid syrmate nigro
Funestam Oedipodis, funestam Agamemnonis aulam
Obijcis? Haud nostro infelix haec gloria saeclo,
Haud dirae genus hoc famae non suppetit, Orbem
Posse ruinarum ingentûm terrore superbo
Concutere, et plures scenis donare cothurnos.
Spargentem subitos augusta per atria luctus,
Imaque mutantem summis, et fronte reulsas,
Vixque adeo non cum trepidâ quoque fronte coronas
Imposito pede calcantem sat vidimus Ipsi
Fortunam: sunt et nobis feralia, Thebas
Quae valeant, et quae solari, exempla, Mycenas.
Testis, qui Geticum, subitus fragor, increpat axem,
Pulsaque terrifico Byzanti Regia motu.
Pangeas trepidare niues, Rhodopeaque saxa,
Et dubijs video nutantem rupibus Aemum.
Insonuere poli: diroque à littore cursum
Territus in sese reuocans, fugientibus vndis
Vix non oppositam texit Chalcedona pontus.
Nec mirum. Odrysius, tot quondam gentibus, et tot
Imperijs, regnisque caput sublime, tyrannus,
Nubifero immanis solij de culmine, centum
Per medios, centumque gradus, quos altiùs, atque
Altiùs extantûm series cumularat honorum,
Praecipitem duxit fato impellente ruinam.
Qualis, Peliaco extructam cum vertive molem
Ingentisque Ossae, atque Ossam calcantis Olympi
Iratus trifido disiecit Iuppiter igni;
[Page 81]
Proxima nequicquam trepidanti apprendere nisu
Sydera, Taygeten, vel Parrhasiam Cynosuram
Conatus, liquidum retro per Inane, Parentis
Attonitae in gremium, versa ceruice, Typhoêus
Corruit, et vasto tremefecit pondere Mundum.
Quàm dispar facies? Primum qui nuper habenis
Flectebat, mediumque diem: quem mille phalangas,
Mille sagittiferos rapientem in bella maniplos
Norruerat, tantis impar prope viribus, Orbis;
Exutus tumidam rapto diademate frontem,
Victus, inops, sceptro, libertatique superstes
(At tu iustitiam coleres, inuictaque magni
Foedere ne rupto tentasses Caesaris arma,
Perfide regnorum latro) feruilia mordet,
Pars populi, iam fraena: angusto et carcere clausus,
Carnificis dextram, laqueique ignobile fatum
(En regni pretium) iugulo impenere tremiscit.
para 10
10. Atque vtinam meritos tantùm sors illa tyrannos
Plecteret, indigni neque tristius Anglia fati
Obîjceret documentum. Heu qui te verbere surdo
Eumenidum colubri, Caelo fidissima quondam
Insula, nunc regi iuxta, Caeloque rebellis,
Ad Tamesis ripam Geticos transferre furores,
Lymphatam pepulere? Axis quònam ille Britanni
Sol abijt, tanto Caelestûm munere fessis
Donatus populis Princeps, quo sceptra tenente
Decolor antiquum reuocari coeperat aetas
In pretium? Iacobus vbi, tua gloria, certum,
Iacobus, patrij columen, tutelaque Mundi?
Illudne augustum caput, illam pondere quovis
Curarum maiorem, et natam ad publica mentem
Commoda ciuili rabie, et popularibus ausis
Imperio extrudi potuisse? En perfidus, en quò
Praecipitet mentes furor, atque in viscera lapsum
(Ah Stygiam pestem! Ah Lernam eluuiemque Malorum!)
Haeresis infandum virus. Pulsum ilicet omne
Fas animis: nihil integri sub pectore sensùs:
[Page 82]
Nusquam dedecoris pudor, aut reuerentia famae:
Sed furiae, indomitumque nefas, exutaque fraenos,
Ac sceleris mens tota sui. Communia nempe
Iura hominum violare, et pactum rumpere sceptris
Obsequium metuant, qui, Relligionis avitae
Foedera nil veriti, et sacros confundere ritus,
Ipsa etiam summi imperia excussere Tonantis?
Iuratur facinus, dirum, intestabile, vecors,
Horrendum facinus, quod toto non pater aluêo
Effusus Tamesis, non Naupactei Acheloi (a) 47
Flumina, non, quantus quantusque est, omnibus vndis
Expiet Oceanus. Stygio saeuissima cornu
Dat dirum populis belli discordia signum:
Exarsere animi: cinctae hinc serpentibus atris
Immanes Cromuelli vmbrae exitiale furoris
Cordibus inspirant virus; non segniot inde
Sanguinolentum aperit iugulum, plenisque Momuthus
Exceptum manibus, Nessei peste cruoris
Tetrius, effundit vulgi super agmina tabum.
Perfida iamque odia, atque animi patuere rebelles,
Consessumque nefas. Sceptri spes nulla tuendi:
Vix fuga, vix tutò fas est sua perdere regna.
Quis tibi tunc sensus, regum fortissime, iniquis
Cum populi furijs, et proditione Tuorum
Nil graviùs Patriâ, regnoque horrere coactus,
Estensem thalami sociam, tam proxima cordi
Pignora, partem animi tantam, genitumque paterni
Nuper in imperij titulos, spem nominis vnam,
Et generis, Gnatum, cuius vagitibus Orbis
Laetus, Io, et, Io, laetus responderat aether,
Depositum pretiosum vndis pelagoque furenti
(Proh quantum fati ventorum e lance pependit!)
In quoscunque dares casus: telluris iniquae
Mox rabidas hyemes, peioraque littora ponto
Effugiens, tumidi ipse etiam per stagna Profundi,
Augustus sequerere, vndis miserantibus, Exul?
[Page 83]
Nil tamen hosti actum: pulsus fers omnia tecum:
Instabile externumque Bonum, Fortuna recessit;
Sed virtus, tua Summa, manet: quin nuda videri
Pulchrior est, meliùsque suos dat nosse nitores,
Dum nihil extra se mirum spectantibus offert.
Heros dimidius sub Regnatore latebas:
Nunc demum, qui sis, quantus sis, perspicit Orbis.
Eiectum per vim solio quis credat auito?
Deserti potiùs, condemnatique vocentur,
Qui talem solio pepulere. Haud Principis istud,
Exilium populi est. Quaevis tu littora lustres,
Orbe tuo, ceu Sol, semper conuerteris: ille
Cum Patriâ, atque ipsâ, probro poenaeque relictus,
Exulat in Patriâ. Vis vltima quaeque minari
Sontibus? Haud vltra rediturum in regna mineris.
Sed redeas potiùs. Saeui iam poenitet Ausi
Perfidiam: insanos iam damnat et ipsa furores:
Iacobo nec regna, ereptum sed mage regnis
Iacobum, oppositas sortes, alternaque fata
Iudicij vero librans examine, discit.
Vosque adeo, o Superi, (trepidis sat cognita Virtus
Casibus aduersa euicit, meruitque secunda)
Magnanimum Heroem, et plùs visum rege, paternis
Dum caruit regnis, natiuae reddite sorti.
Ceu Volucrum regem, et solis phoenica Volucrem
Non perimit, renouat foecundae mortis imago;
Sic regum phoenix fortunae à funere, solis,
Aeterni absumpsit solis quam feruidus ardor,
Altera iam ducat rediuiuae exordia lucis,
Inque Caledoniâ regnet feliciùs aulâ.
Euenient. Verùm haec Alijs, quêis liber Apollo,
Altiùs et plectri sonitu maiore canenda.
Sat mihi, communis fati ad solatia, duros
Sceptrorum casus, inflictaque vulnera summis
Frontibus Aeschyleo cantu retulisse, nec ipsas
Immunes rapidis fortunae à motibus aulas.
Quidnam igitur? Proprij nemo cum ponderis expers
[Page 84]
Nemo suas Caeli pro respirabilis vsu
Non lacrymas soluat: communia fallere solus
Iura velis, durisque nihil dependere Parcis?
Hoccine Mortalem fas poscere? Voluitur omne
Fluctibus assiduis socium genus: et tibi luges
Non parci? Querulis et vocibus astra fatigas,
Quòd non excipiant te de tot millibus vnum?
Dic, vbi frons sua? Quò sensus, ratioque recessit?
para 12
12. His adeo monitis Darij regis, ademptam
Vxorem, viduosque toros sine sine dolentis,
Saucia Democritus praecordia lenijt. Aegri (a) 48
Scilicet augustum subiens penetrale tyranni,
Desine perpetuis, Rex, desine fletibus, inquit.
Namque ego dilectam (licet irremeabilis Orci
Lurida fatali stagna exuperauerit alno)
Vxorem liquidas caeli reuocare sub oras,
Iniustamque nigro raptori auertere praedam
Spondeo. Nec nimio munus tam nobile sumptu:
Poscit emi: gelido tria tantùm nomina busto
Incidisse hominum liceat, quêis tota secundo
Tramite inoffensi series defluxerit aeui;
Dulcibus extemplo Superis, et reddita luci
Ibit in amplexus cupidi Regina mariti.
Tu Famulos (promissa mouent si gaudia) regni
Quaslibet actutum patrij dimitte per oras:
Felicem inueniant numerum, et signanda reportent
Nomina. Prona fides dictis. Immensa cupido
Quid sperare neget? Lecti, mora nulla, Ministri
Oppida, tecta, agros, nota, atque ignota locorum
Circumeunt, vigilique explorant omnia curâ.
Nequicquam: vacuus labor omnis, et irrita cura.
Ergo iter ad Dominum relegunt, triademque beatam
Ilicet à foribus primoquque in limine iussi
Reddere, per sacros ignes aeternaque Mithrae
Numina, (relligio Persis quae maxima) nullos,
Humani cultùs regio quà conscia, iurant,
[Page 85]
Non obitos, non excussos sibi rite Penates.
Vana tamen studia, irrisos cecidisse viarum,
Atque operum sumptus: nullo sub sydere quemquam,
Candida perpetuò vitae cui Summa, repertum
Terrigenam. Capto Sapiens tum tempore, Iamne
Ergo vides, inquit, Regnantûm maxime, cunctis
Hanc adeo legem positam Mortalibus, vnus
Quisque volens, nolensque suos pro parte virili
Vt subeat casus? Quocirca, te quoque Diuûm
Numina dum fragili voluerunt semine nasci;
Ne tumidus nimiùm, videsis, habeare, tuique
Oblitus generis, communia pendere vitae
Abnueris solus si vectigalia, teque
Fata hominum indignere hominem promiscua ferre.
para 13
13. Nec mihi se plures quisquam vidisse reponat,
Inseribi tumulo qui Regnatricis Eoae,
Frustrarique sagax Graij Sapientis acumen,
Fortuito laesi nunquam discrimine, possent.
Esto, aliquem genus id liceat producere; quid tum?
Exempla hunc inter censebis, an inter habendum
Prodigia, Hetruscis olim lustrata libellis,
Degeneres vtero foetus, matrique timendos,
Sanguineosque imbres, pecudesque humana locutas,
Et gemino de sole diem, dubitantibus astris
Hinc, illumne patris dignentur honore? Sed ipsos
Hos tamen, humanae quos ceu miracula sortis
Ignari colimus, quàm multis longior aetas
Casibus obijciet? Liceat modò viuere; quanto
Reflantûm miseros ventorum turbine volui
Aspicies? Quae venturis spectacula scenis,
Materiem tragico quantam debere cothurno?
Et tibi laeta diu fòrs illibataque primae
Fluxerat aetatis series: sòrs et tibi plures
Inuidere, rotae volucris de culmine qui nunc
Praecipitem sensu partim miserantur amico;
Partim etiam fastu gaudent calcare proteruo
Vidi ego, quae, caeli toties secura, marisque,
[Page 86]
Nauifragas Libyae syrtes, Aegaeaque saxa,
Et Siculos velis impunè audacibus aestus
Luserat, aequorei supremo in limite cursùs,
Littora dum nautae iamiam subeunda salutant,
Sertaque festiuae imponunt victricia puppi;
Cautibus illisam caecis perijsse carinam. (a) 49
Nil certum satis: ambigui periura fauoris,
Vsque sub emeritam multos Fortuna senectam
Amplexu toto fouet, immensisque saginat
Muneribus, titulos, et honorum insignia circùm
Accumulans: quò nempe suas (is denique finis)
Rite coronato ducti mox vertice ad aras,
Splendidior saeuis procumbant hostia Sacris.
para 14
14. Consule Romulidûm fastos. Non littore talis
Victima Niliaco Magnus? Non curia tali
Victorem obstupuit Socerum procumbere pompâ?
Ille triumphati Dictator maximus Orbis,
Bellorum, pacisque potens, lex vnica legum,
Vnicus heroum phoenix, post addita Rheno
Vincula, post domitum Oceanum, innumeramque cruentis
Thessaliae in campis vno certamine messam
Palmarum segetem, vrbanae (quis crederet?) ipso
Pacis in amplexu. Sed cur notissima vulgo
Vlteriùs monumenta sequor? Tu Graecia profer,
Tu potiùs Samij fatum lugubre tyranni. (b) 50
Vix hominum sese Dea caeca benigniùs vlli
Credidit, admoto vix blandiùs vbere quemquam
Fouit. Iter pronum coeptis, spes nulla secundo
Fine carens, nullis longè sua copia votis.
Ne multis morer; ipsum etiam fastidia tandem
Mutati nunquam Superûm cepere fauoris:
Ipsum etiam faciles adeo per plana, sine vllo
Obice, lassarant cursus: iamque esse timori
Ille, nec immeritò, praeter moremque, modumque
[Page 87]
Caeperat immotus fati tenor. Ergo seuerum
Sollicitus Nemesis numen, Diuûmque piare
Inuidiam, cupiensque aliquo, inter prospera rerum,
Quid dolor, explorare, et quid sors altera, gustu,
Auulsam digito, sibi quae carissima, gemmam
Aequoreas iecit, pretium maeroris, in vndas.
Sed vani iactus: neque sic lugere, volenti,
Fas fuit. Oblati siquidem mox piscis in aluo
Amissum reperit lapidem, gaudensque recepit.
Quaenam igitur tam securi meta vltima cursùs?
Feralis crux nempe, in quam crudelibus actus
Idem odijs, variae documentum flebile sortis
Praebuit, et nullum duras euadere vitae
Posse diu leges securum hilaremque probauit.
para 15
15. Quid? Quod vim rigide sortis non singula tantùm
Per capita, ablato caecam discrimine, ferri;
Sed leuiùs tibi, quàm plerisque, incumbere cernes.
Ecquid enim tam triste subis, abstergere fletus
Quin grauiora queant te circùm exempla? Reuolue
Sîs animo, quot nunc, inopes, diuturna maligno
Vix mendicatae Cereris ieiunia frusto
Solentur, Cereris, presso quam dente resolui
Indocilem rigidâ conspectam à Gorgone iures:
Nec laris exigui saltem sit copia, faeuas
Ad Boreae, Caurique minas, sed sub Ioue nudo
Hybernas agitent, quà nox deprenderit, vmbras.
Effera quàm multos arthritis, et acriùs vrens
Calculus ad mortis speciem, votumque fatigat?
Contemplator et Hos, piceâ, qui, nube sepultis
Luminibus, toto proscripti sole dieque,
Nulla diu roseae delibant gaudia lucis.
An, rogo, non tali collatus cum grege, felix
Ex misero possis, atque inuidiosus haberi?
Quod grauiùs, quàm mortali pro robore, fati
Incumbentis onus, nulloque Atlante ferendum
Ipse vocas; tenuem non Illi ponderis vmbram,
Non lucrum, munusque suâ prae sorte putarint?
[Page 88]
para 16
16. His tua si sapiens, alienaque pendere fata
Lancibus instituas; quàm tecum molliter actum
Protinus agnosces: neque iam sic nubilus istam,
Quae vacuos humeros tenuis vix sarcina tangit,
Obîjcies Superis, meritos quin gratus honores,
Pro maiore adeo aerumnarum parte remissâ
Exolues, qua pressa virûm tot millia cernis:
Quaeque, per humani generis communia iura,
Nil fuerat, cur, praeterito te, iustiùs illis
Assignanda foret. Quòd si, post talia, fatis
Inuisum te pergis, et vltima dicere passum;
Hac querulum iusti scitâ ratione Solonis (a) 51
Compellare iuuat. Summus, fac, rector olympi
Omnia Mortales iubeat sua pondera, quêis nunc
Hi grauiùs, leuiùsque Alij torquentur, in vnum
Communem pariter cumulum deponere, et inde
Seu positam rursus sibi quemque assumere; iustam
Seu potiùs cunctos, nullo discrimine, partem.
Haec si conditio detur; quae mens tua? Fascem
Num proprium retinere velis? An, foedera legis
Alterius subiens, ex illo vnde vnde coacto,
Digestoque iterum totiùs sortis aceruo
Ducere cum reliquis partem Mortalibus aequam?
Ni fallor, grauiùs multò noua sarcina frontem
Tunc premeret: mallesque adeo praesentia ferre
Pondera, ceu melior fati, leuiùsque futurus
Sic miser, aequales quàm si pro parte virili
Omnibus aerumnas communis diuideret sors.
Quin Alios igitur, iustâ quêis lance Malorum
Abnueres par esse, animo proponis, et inde
Opportuna refers duri solatia casùs?
para 17
17. Rettuleris sanè, Leporum ni amentior ipso
Sis grege: cui certam lux hinc oblata salutem
Iamiam mersuri tulit ipso in cardine lethi.
Scilicet [hos] quondam (Aesopo si credimus: et quis
[Page 89]
Aesopo ambiguus cunctetur credere?) lucis
Insanum vitaeque odium, tot casibus actos,
Obuia tot fata assiduo terrore pauentes,
Supremum properare diem, atque occurrere Parcis
Impulerat. Quid enim sese aerumnosius vnquam,
Quid magis exosum Superis, grauioraque Titan
Viderit iratae obiectum ad ludibria sortis?
Quêis nihil armorum: nullae aegro in corpore vires,
Nusquam animus praesens: sed, si quae, tota salutis
In pedibus ratio: bella hinc metuenda Ferarum;
Hinc hominum: trepidi semper sub pectore motus:
Nilque parûm validum, seu frondea concitet Eurus
Murmura, seu viridis quasset dumeta lacertus,
Attonitas replere fugâ, et formidine mentes.
Nec piget obstrictos tam duris legibus annos
Ducere? Funesti valeat quin aetheris vsus.
Sat luci, lacrymisque datum. Mors vna Malorum
Effugium. Moriamur, et vltro in fata ruamus.
Instar habet si vita necis; vitae vltima finis
Ortus erit. Finire necem, haud perijsse; renasci est.
Haec alij passim, ante alios haec plurimus omnes
Taphrocharis (priscum genus olli, et clara parentum
Nobilitas: sed facundae praestantia lingua
Plus proprij addiderat decoris) clamore diserto
Ingeminans, vulgi ad proceres, vulgumque fremebat.
Tristibus ergo acti stimulis, caecoque furore
Praecipites mortem iurant: bacchatur in omni
Pectore mors: primus nasci, extremusque perire
Lucis amor cessit. Stat, non poscentibus vltro
Reddere depositum fatis: stat, quod super aeui
Parcarum net nigra manus, damnataque caeli
Munera proiecisse, et nil crudelibus auris,
Nil vltra debere tibi, Natura. Palustri
Haud procul vmbrosam complêrat gurgite vallem
Stagnum abruptum, ingens. Liquidi rapit illa sepulcri
Spes animos: aduersa ruunt in fata, sequentûm
Quo neque vim fugerent, cursu. Hìc demergere vitam,
[Page 90]
Et vitae miseros vnà demergere casus
Fas erit: hic portus curis, haec meta laborum.
Salue optata palus. Sic illi, et triste subibant
Iam littus, peritura cohors. Sed, parcere mitis,
Aequius ignaris, quàm, quod per fata vouerent,
Auxilij genus vnda tulit: vitamque relinquens,
Nil nisi sollicitae exhausit fastidia vitae.
Vosque adeo, molli quas tunc herbosa fouebat
Ripa sinu, taciti, ranae, gens garrula stagni,
Dum, sonitu impulsae venientûm, corpora notas
Praecipiti hinc, illinc saltu vibratis in vndas;
Vos rabiem miseris infixam, aegrosque dolores,
Ac lethi stimulos fluctu mersiftis eodem.
Hoc satis, haec Leporum gentem seruauit imago.
Mirantur, subitò refugas, seque esse timori,
Attolluntque animos. Iam non postrema videri
Sors sua: quaesitae iam deferuescere saeuus
Mortis amor: solùm iam deesse, atrocia primus
Qui reuocet Consulta, et viuere suâdeat, author.
Quis fuit is? Cupido egregium da noscere vati,
Calliope, Herois nomen: superesse nepotum
Da memori famae seruatoremque parentemque
Auriti generis. Praesens tibi tota Vetustas:
Saeclorum nos impliciti caligine: et atram
Letheaea ante oculos glomerant obliuia nubem.
Ergo animi prudens, nec seu genitore Podauro,
Milophago seu fratre minor, dubia agmina spectans,
Rhinomacer placido sic ore silentia rupit,
Sic sociam diris pubem reuocauit ab orsis.
At quae nos properae necis importuna cupido
Sollicitat? Nempe ibelles Natura creauit.
En Alios, trepido quêis plus sub corde pauoris,
Quêis minus attonito iseruit sub pectore cordis.
Cur sortem damnare libet, quam suspicit, et cui
Sese humili genus hoc impar terrore fatetur?
Viuamus Lepores, audent si viuere ranae.
para 18
18. Atquì maius adhuc, longèque potentius aegro
[Page 91]
Auxilium fuerint Aliorum vulnera, si, quo
Illa ferant îjdem vultu, et quo pondere mentis,
Insuper observes: tranquilâ vt fronte dolorem
Dissimulent: vt, vel lapsi afflictique, prementem
Fortunam super assurgant, fatique riunas.
Talia, credo equidem, spectantem exempla pudebit
Immodico questu casus vrgere minores:
Nimbrorumque minas inter caelique tumultus,
Innubes roseâ pingi Thaumantide vultus
Posse scies, animumque suo radiare Sereno.
Nec tibi magnanimos heroas, et inclyta fastis
Nomina, Anaxarchi letho insuperabile pectus,
Crescentemque animis rerum per damna Catonem
Obîjciam. Mediae vel plebis in ordine, siccis
Luminibus multos ea passim fata subire
Aspicies, quêis ipse, et adhuc leuioribus ictus
Foeminea effundis bilem in lamenta, diemque
Proîjcis, iratus Superis, vitaeque, tibique.
Nam quae tam miseri (libeat perpendere) luctus
Materies? Teneris illusit bruma racemis,
Palladios foetus decoxit fortior aestus,
Invida spem largae Cereris rubigo fefellit.
Hinc dolor, hinc lacrymae: Qui conclamatus, et omni
Deiectus spe viuam? O foeda inscitia, necdum,
Qui viuas, didicisse! At pronum discere. Viues,
Omnis vt artificum pubes, vt nauita, sutor,
Rufticus, vpilio, miles, generisque per Orbem
Humani pars magna, foret quies copia dives,
Quod tibi, post cladem, reliquum. Te parcior anni
Vnius exanimat fructus, quem foenore largo
Excusabit agris ventura manentibus aetas:
Haud stabiles illis reditus, haud iugere certi
Vlla soli: vix, quod naturae vota requirant,
Suppetit: eximio sortis pro munere ducent,
Si rigidos, quamvis crassa, atque hirsuta, Decembres
Penula submoveat: si quantulacunque paratae
Frugis ad exiguum non desit copia victum.
[Page 92]
Nec tamen exosam propero vel funere vitam
Abîjciunt, vel perpetuo maerore fatigant:
Quin curis miscere iocos, atque edere plausus
Saepe vacat: festae in primis Solennia lucis
Cum redeunt, longoque modum posuere labori.
Tunc etenim, madidi Baccheo nectare venas,
Per virides incompositis iam motibus agros
Subsiliunt; bifori iam pastoralia buxo
Alternant hilares modulamina; iamque, torosis
Pectora nodantes, et mutua colla lacertis,
Pisaeae veteri luctantur more palaestrae.
Conscia festiuis circum clamoribus arua,
Frondiferique sinus nemorum, collesque resultant.
Laetitiae hac igitur pompâ praeferre beatos
Se liceat, quêis fulgor opum, quêis lauta supllex,
Esse sibi gnaris, nisi de sudore diurno,
Praesidium certum, et vitae instrumenta tuendae?
Tu, cui res tantò melior, squalentia nigris
Perpetuùm lacrymans obduces nubibus ora,
Et tantùm Aemilij non pontis ab aggere mittes
Danmatum caput: immodici quòd copia luxùs
Haud superet, vanis sed parcens sumptibus, intra
Naturae positos cogaris viuere fines?
19. Vnde haec, foemineis vel sensibus inficianda,
Mollities? An dissimili tibi pectora finxit,
Et reliquis natura luto Mortalibus? An te
Ex florum succis, aut illo condidit, aether
Quo matutinus conchylia rore maritat?
Heu nimis indecores animos! Saeuissima fortis
Fulmina, ceu fragiles, Alij, sine cuspide thyrsos,
Excipiunt: minimi ad speciem dubitabile vulnus
Te culicis plorare iubet: confinia summae
Vix cutis exiguo districtus acumine, rumpis
Clamorem, quantum neque Stentoris illa, laesus
Nec Diomedeâ Gradiuus Homericus hastâ: [a] 52
[Page 93]
Baccharisque furens, ceu, qui fallente securi
Saucius, impulsis taurus diffugit ab aris.
At quò Socraticis iterumque iterumque recocta
Mens abijt studijs? Quò magni trita Ceanthis
Porticus, et totas biberat quod pectus Athenas?
En stolidum vulgus, Sophiae immortalia nunquam
Templa vel à primo cui limine cognita, laudis
Te tamen in stadio victum post terga relinquit:
Plusque illi ingenitus stupor et vecordia praestar,
Maesta nec ignauo suffundere lumina fletu
Desinis? Et truper etiamnum cordis ab imo
Rumpuntur gemitus? Graijs audita Lyceis
Si nondum teneram firmarunt dogmata mentem;
Vilibus in triuijs quae prostant obvia, saltem
Confirment exempla. Illinc fas denique discas,
Posse homini quovis fatorum in turbine frontis
Laetitiam, nedum mentis constare vigorem.
20. Fac tamen, in duris sociorum fortia rebus
Deficiant exempla; tuo num parva dolori
Te penes, inque tuis opibus solamina restant?
Aspera sit quamvis, nunquam sic funditus omni
Sors hominem vacuat felicis munere vitae;
Quin complura simul misero iucunda relinquat,
Caetera quêis laetus nescire impendia possit,
Seque illis geniumque suum oblectare fruendis.
Mors rapuit sobolem: sed praedia salva, tumentes
Sed loculos rutilus pergit distendere Ganges:
Quanta fluent illinc orbatis gaudia Canis?
Res angustae: operum felix at gloria, partum
Et sophiae studijs manet indelebile nomen:
Aurea quo regum supra diademata frontem
Erigis, et, tacitae calxans oblivia Lethes,
Perpetuos iam nunc vitam disponis in annos.
Nulla parata mihi tam dulcis pignora famae,
In tenebris quin voluor, ais, praesentibus aequè
Ignitus populis, ignorandusque futuris.
[Page 94]
Non alijs igitur famam excusare iacentem
Praesidijs opibusque licet? Quin aspice, fortes
Quale tibi membrorum artus, immaniaque ossa
Fulciat Herculeum robur, quot spondeat aeui
Lustra nihil Medico debentia, quàmque valenti
Terreat, et longùm voluendo stamine Parcas.
Nullane tam pulchrum reris solatia censum?
Ast illum, si quâ mercede parabilis esset,
Non vnus toto supremae munere sortis
Dux erit, et sceptri pretio regnator emendum.
Denique, cuncta licet mortalis Commoda vitae
Fatorumve, hominumve rapax iniuria tollat;
Non tamen aethereos census, animoque repostas
Diuinae virtutis opes contingere sive
Vlla hominum, seu fatorum vis audeat vlla.
Fortunae sacer hic fundus, mirabile donum
Numinis, externis violari casibus vna
Delinire potens, largèque rependere casus.
21. cur igitur plùs amissi contristet egestas
Vnius, alteriusque Boni, quàm caetera laetum
Efficiat praesens implendis copia votis?
Omnia naturae cur praemia, donaque Diuùm
Additus exiguae cladis corrumpat amaror:
Nec magis haec sociâ sese dulcedine tingat?
Vnicus an lolij suffocat Gargara culmus?
Tota perit laeso Gauri vindemia botro?
Hesperidum syluis aut si felicibus vnum
Aura nocens pomum perstrinxerit; ilicet actum
De reliquis: nulli veteris iam gratia succi,
Nulli priscus honor formae: defluxerit omnis
Autumnus vitio pariter confectus eodem?
Fusus ab Hetrusco Dux Insuber hoste, paratis [a]53
Suàsit vbi iam fera dies accumbere mensis;
Quam male tentatae commouerat alea pugnae,
Turbidus in Famulos, inique obuia fercula bilem
[Page 95]
Ructabat, nihil irato non pectore damnans.
Cui coquus impatiens sese ac sua munera sperni,
Exitus aduersi certaminis, inquit, acerbo,
O Here, Confusum vitiat tibi felle palatum,
Nec patitur syncero epulas dignoscere sensu.
Sed, quoscunque volet, pergat Mars texere ludos,
Totaque sub signis conspiret Hetruria; nullo
Vicerit id conatu, vt, noster fercula struxit
Quae labor, absurdi veniant culpanda saporis.
22. adde, quòd vrgentis Fortunae spicula, ritu
Cuspidis Aemoniae, feriant hinc quamlibet; ictos [a] 54
Inde iuuant tamen, et cum vulnere vulneris vnà
Lenimenta ferunt. Nam cum Deus indole tali
Seu Boma, seu Mala condiderit mortalia, nunquam
Vt penitùs diuisa fluant, sed foedere certo
alterius semper sortis sors altera partem
contineat; Bona dum nobis extraria, Natos,
rem, fasces, titulos Fortuna volubilis aufert;
Vnà etiam stimulos animi, fastidia, curas,
Et reliqua his adiuncta Bonis discrimina tollit.
Nec secus, aerumnis quoties immitibus vrget,
Famam onerat probris, languoribus inficit artus;
His agnata Malis pariter compendia donat.
Et tu, ceu vitae rudis, imprudensque Futuri,
Viribus inualidum, titulorum et honoris egentem
Te quereris, pulsumque domo quem corporis aegri
Ni labor hic thalamo affixum retineret, obrotâ
Per ludum (quod saepe vides contingere) rixâ,
Fòrs male vitatum iugulo, vel pectore ferrum
Exciperes: qui, sperati si culmen honoris
Nactus eras; lapidum caelo Phaetonta referres,
Saeva Iovis subiens irati fulmina: dulci
Aut nido procul ignotis in finibus aeuum
Ni traheres; luxu facilè corruptus inerti
Ventura in rapidos iecisses semina morbos,
Haeres ante diem patrij dicende sepulcri.
[Page 96]
Quàm miros Fortuna sibi componere gaudet
Rebus in humanis ludos? Adversa secundis
Auspicium quoties fecere, ruinaque felix
In gremium lapsos sortis proiecit amicae?
Hostili medium transactus vulnere pectus
Nil se iam Superis debere Pheraeus Iason [a] 55
Crediderat: vomicam tamen in Vitalibus altè
Haerentem explicuit mucro, fidusque, salutem,
Quam non attulerat Paeon, ferus attulit hostis.
Quis non exitio hybernas fore duceret arvis
Seminibusque niues? Atquì noua ducitur inde
Ad sobolem virtus: formandis foetibus aptus
Dum calor, et viuax naturae spiritus intrò
Cogitur, ac teneris radicibus insinuat se,
Perficiens, quae laeta suo dein tempore pubes
Exiliat, varijsque annum proventibus ornet.
Quid moror? Ipsa etiam morbis prodesse venena,
Multa mouens hominum in dubijs solertia rebus
Comperit. Exemplo est aconiti inamabile germen:
Luminibus quo vix aegris praesentius vllum, [b] 56
Importuna premant liquidos si Nubila visus,
Auxilium venit, offusasque eliminat vmbras.
23. Atque hoc, perspicuâ, Graiae imortale Mineruae
Lumen, Epictetus signavit imagine: rebus
Dum medijs geminas hinc, illinc addidit ansas: [c] 57
Dextram vnam, sine fraude licet qua apprendere; laeuá
Ast aliam, nulli vnde queant impunè teneri.
Nimirum sociae ingenijs discordibus ansae
Oppositas rerum vires, effectaque partim
Commoda, Mortales partim laedentia signant.
24. Quocirca id reliquum, ratio id planissima dictat,
Infidi capulo vt lateris solerter omisso,
[Page 97]
Dextro, quidquid adest, potiùs mens prouida sumat:
Scilicet, à rerum titulis peioribus acto
Vt retrorsum animo, et, quantùm licet, vsque reducto,
Non, nisi quod sese placiturum ostendit in îjsdem,
Contempletur: apum ritu, quae, florea Veris
Circùm regna vagae, virosis quamlibet herbis
Infideant; grarum vel tali e fruge saporem
Excerpunt, operosa dein quo mella laborent,
Fragrantique suas distendant nectare cellas.
25. Nouerat id Caesar: Libyae squalentis in oras
Aemathiae qui fortunam, et victricia signa [a] 58
Dum trahit, arrepto vix primùm in littore lapsus,
Haud laetis hostile solum tetigisse videri
Auspicijs poterat, ni tristem ad prospera casum
Flexisset, Teneo te, clamans, Africa: nostra es.
Nec ducis Oebalij dispar solertia: centum [b] 59
Qui simul Aurorae populos, totumque sub armis
Xersem ad Thermopylas pugnâ excepturus iniquâ,
Nescio quo, telis, referente, hostilibus ipsum
Ilicet obnubi media inter praelia solem;
Lethifero illo etiam in nimbo, Martisque procellâ
Aduertit sapiens, meritò quod posset amari.
Et, Bone, ait, narras: nimios certaminis aestus
Pertimui: levat hac nubes me ferrea curâ.
Gratia Dîjs, hostique: aderit pugnantibus vmbra.
26. Et verò, nisi tam dulci devinxerat arte
Oppositas rerum formas elementaque Numen;
Ipsa sibi discors nutantis machina Mundi
Haud, reor, immotá posset compage teneri:
Sed civile nefas, aeternaque iurgia scissum
Hinc, atque hinc furijs agerent immanibus Orbem.
Nam mediâ cum parte Sui contraria pugnent
Quattuor inter se Naturae corpora prima;
Si nihil aut his spectandum, aut occurreret illis,
Praeter eam, disconueniunt qua singula, partem;
[Page 98]
Arida numquam equidem tellus, atque aridus ignis,
Illa liquentis aquae, liquidi consortia ferret
Aeris hic: neque fida fatis durare caloris
Aerij, et gelidae posset vicinia lymphae.
Omnia quae nexu nunc apta ligantur amico,
Cognatae alterius fido quia glutine partis
Se retinent. Flammae similis calor aerà iungit:
Communi fluxu lymphis adstringitur aer:
Vndaque frigus amat vicinae frigida terrae.
Corpora sic inter pugnantia, disque sidentes
Naturarum habitus aeternùm laeta viget pax,
Innectitque sibi concors discordia Mundum.
Hunc igitur, constant quo rerum foedera, morem
Ad vitae regimen, Mundique minoris ad vsus
Conandum nobis traducere, quaelibet inter
Si certam retinere iuuat discrimina pacem.
27. Plurima cum porrò adversis haerentia fatis
Commoda sint; primum, longèque ante omnia ponas,
Heroum eximijs nusquam quòd latior ausis,
Angusto quâm calle, aperit sese area: nusquam,
Fortunae glomerata inter quàm Nubila, virtus
Plùs radiat. Quid enim rarum ac memorabile, fortem
Si praestes animum, facili dum vita suoque
Prouehitur cursu? Nemo, discriminis expers,
Haesurum capiti Phoebeae frondis honorem
Rettulit. Aeolij rupto cum carcere montis,
Indomitis rapidi certant Aquilonibus Euri,
Arcturusque minax fundo maris aequor ab imo
Eruit, impingitque rati; tunc ars tua, Tiphy,
In pretio, clauique sagax dignoscitur vsus.
Agminibus nullus, fac, misceat agmina Mauors;
Fortis et ignaui perijt discrimen: Achilli
Par prope Thersites. Nemeae portenta, tricorpor
Geryones, sus Arcadicus, fera bellua Lernae,
Iunonisque odium, nec mollia iussa perenni
Amphitryoniaden misere in saecula famà.
Debeat vt multùm Thesêo, Alcmenaeque parenti;
[Page 99]
Plùs tamen Eurysthéo, plùs debuit ille nouercae:
Plùs Iove patre virum euexit Iovis aspera coniux.
28. Fortuiti quoties igitur quaecunque Mali vis
Aggreditur; belli, fac, tempus adesse gerendi
Sis memor, armatumque inferri cominus hostem:
Quicum iam, terris, caeloque fauentibus, amplâ
Compositus velut in caueâ ingentique theatro,
Experiare manus. Tecum dêin talia: Vires
Promendum: ambigui praesens vocat alea Martis.
Nunc agitur, qui sim: virtutis, desidiaeque
Spectator Mundus. Quid tum? Certaminis ipse
Immemor, abiectâ, cuneis ridentibus, hastâ,
Ceu trepidus puer, imbellis vel foemina, turpes
Exquiram latebras? Auertite sydera. Praestat
Quolibet arma tenentem infesto occumbere letho,
Dedecoris tanti quàm stigmate nomen inuri:
Scilicet immotus saeuâ Gladiator arenâ
Prouocet aduersum nudis Vitalibus ensem,
Impauidamque animam per hiantia vulnera fundat;
Me leuior durae exanimet violentia sortis?
Immo, age, crudeles, quantùm libet, augeat iras.
Hoc iuuat: augebit palmae decus acrior hostis:
Fama suis crescet cum cladibus: ingentemque,
Par mensura Virorum, ingentia vulnera prodent.
Nemo, suae, doluit, quòd plurima suppetat artis
Materies, faber. Ars Hominis pulcherrima, virtus;
Aerumnae, virtutis opus: nec gratuler illis?
Tanta nec oblatae complectar praemia laudis?
Carior est, magno steterit quae gloria sumptu.
Ipsa Mali, premit heroum quae corpora, moles,
Nominis aeterni stat nobile Mausoleum:
Ipsae illos calcanda vehunt super astra ruinae.
Verberibus plagisque suae explorasse feruntur
Stripis Amyclidae ingenium, qui fortiter ictus [a] 60 [b] 60
Exciperet puer, hunc patriâ fassi indole dignum.
Sic et sydereus Genitor per tristia prolis
Sumit adoptandae specimen. Qui lege probari
[Page 100]
Hac renuit, diae renuit quoque stirpis honorem.
At mihi ne quisquam genus immortale merenti
Illacrymet. Perijt fortis patientia: casus
Frustra omnes fuerit consumere; si mea luctu,
Non hilari virtus censetur digna triumpho:
Infelix potiùs videor si dura ferendo,
Quàm sacer. Aerumnae vulgi plorentur inertis:
Fortiter exaustas laedit, nisi Mundus adorat.
Plus homine est, humana animo qui pertulit aequo.
29. Iuuerit hoc etiam, certo si certiùs omni
Constituas, nihil inconsulto Numine magni
Rebus in humanis posse, aut contingere parui.
Non error, casusque rapit mortalia. Caecum
Fortunae numen sceptro donauimus, Ipsi
Veriùs heu caeci. Qui condidit omnia, iustis
Omnia superamus naturae temperat author
Legibus, euentus dubios, inopinaque fata
Ad certum per nota sibi compendia finem
Circumagens. Vano trepidi quìd voluimur aestu?
Ipse sui nouit causas moderaminis: ipse,
Quid magis expediat, rerumque quis aptior ordo,
Perspicit. Adriaces pinu sulcante procellas,
Nonne vides, vt vectorum manus inscia ductu
Auspicioque sui volitet secura magistri:
Vt nihil addubitet, se seque per omnia doctis
Illius imperijs, et canae praebeat arti
Morigeram? Si ductori, qui seu malefidus
Fallere, seu falli potis est male prouidus, vltro
Permisisse iuuat nos, nostraque; fidere summo
[Page 101]
Cur dubitet quisquam Rectori, hominumque, Parenti,
Fata supercilij nutu qui condit, et aevi
Perpetuos certo deducit tramite cursus:
Quem nihil ex Mundi serie vicibusque futuris.
Praeterit, et dulci qui nos dignatus amore,
Quidquid seu furur hostilis, sive aspera vitae
Lex iubeat perferre, humana ad commoda flectit?
30. Certè equidem, nostri quanquam nil vsibus Orbis
Prospiciens mortale genus per tristia quaeque
Duceret; in iustas etiam tum nulla querelas
Suppeteret ratio. Mundi ille aeterna potestas,
Quidquid agat, nullo sub iudice reddere causas
Cogitur. An sua demoliri, perdere, iamque hos,
Si libeat; iam diuersos, si malit, in vsus
Artifici flexisse nefas? Si quisque suarum
Vindicat arbitrium rerum: diffingere nullo
Si figulus prohibente potest, quam condit, vrnam;
Quidnì iuris idem in sua regna, suumque Tonanti
Concedatur opus? Cur illi ex omnibus vni,
Produxit Domino quem vitae ad lumina nutu,
Haud liceat dominis moderari nutibus orbem?
Nunc placido summae rationis pondere fata
Cum regat, et nostrâ mitissimus omnia libret
Vtilitate Parens; tam dulcia iura subire
Quis renuat? Quis non patiatur, ametque regentem?
31. Dura iubet: sed enim Patrem, vel dura iubendo,
Se probat. An dulcem curare fatetur alumnum
Tunc genitor tantùm, cum pronus ad oscula tollit,
Aut gremio fouet, et blandis complectitur vlnis?
Non mage adhuc patrij sensum declarat amoris,
Ingressum tenerae, cum, iam lanuginis annos,
Praetextam mutare sago, castrisque penates
Imperat: vt, saeui per honesta pericula Martis,
Noscendum famae se praebeat, eximijsque
Testetur genus, ac tollat sublimiùs ausis?
Haec tua conditio: sic et tibi maximus author,
Vincenda obijciens discrimina, consulit. An tu
[Page 102]
Vbera setosis etiamnum ducere labris,
Inque sinu gerulo semper, ceu bimulus infans,
Ludere, blanditiasque audire, et reddere poscis?
Deficeres nimiùm genitoris ab indole. Fortis
Illius in Natos amor est: ad grandia quaeque
Protinus imbelles annos, primamque iuuentam
Instituit: neque desidiâ turpique veterno
Ingenuas patitur vires corrumpere, duris
Sed studijs, meritâque iubet clarescere famâ.
32. Nullos at video, referes, praesentia fructus
Quos olim peperisse queant discrimina. Quid tum?
Paeonij quoque non rarò medicaminis Aegrum
Vis latet: occultam nec seciùs inde salutem
Percipit. Est Recti, est aliquid, decernere, nobis.
Quod, licet ignaris, Superûm Sapientia possit.
Aspice belligeras acies, Mauortia castra:
Omnibus anne illic communis buccina prodit
Consilium mentemque ducis: cur inter opaci
Furtiuas nemoris latebras confidere turmam
Iusserit hanc; promptis illam vigilare sub armis:
Cur subitò moueat: celeres quò destinet alas?
Praescriptas, sibi quisque vices, et munia laetus
Occupat, imperij quamvis arcana videndam
Se ratio neget. Antiqui sat prouida nosse
Corda ducis. Belli mens totius ille, quid aptum,
Vtiliusque, videt cunctis pro millibus vnus.
33. Cur tamen in Iussis Caeli grauioribus vllos
Ipse etiam nequeas fructus agnoscere? Nullos,
Fac, pariant alios; hoc ipsum fortia ferre,
Numquid vile Sui pretium? Nil gloria mentem
Ergo mouet, pulchris merces amplissima factis?
Nil virtutis amor, vinci quae nescia, clades
Lucra facit, geminatque suum per vulnera robur?
34. O Pater, o naturae, immensique arbiter aeui,
Duc, age, duc Famulos: tua quò suprema vocârint
Imperia, obsequij haud segnes, animisque parati,
Aspera, seu mollis via sit calcanda, sequemur.
[Page 103]
Nubibus immistas Alpes, rapidisque negata
Vel Volucrum pennis audaci vincere nisu
Saxa iubes? Celsarum inter pendere ruinarum
Ilicet Abrupta aspicies. Foecunda venenis
Reptilibus Libyae sitientis in aequora mittis?
Iam Lybyae celeri signabimus arida gressu
Aequora, serpentum socij. Sulcare frementem
Nerea vis? Tumidis concurrere protinus vndis,
Oraque vel mediae iuuet irrupisse Charybdis.
Pauperiem duram, famae, dispendia, tristes
Carceris indigni tenebras, vincla aspera, morbos,
Quidquid acerbum, inuisum, atrox, immane, feremus,
Te iubeas tantùm. Nostras tibi cudere sortes
Vis aeterna dedit: nos iussa capessere nati.
Ignarus nimis ille Tui, permittere tanto
Non nisi compertis qui se rationibus audet
Ductori, laetusque minùs per saucia dumis
Tesqua, per Hyblaeis pictos quàm floribus hortos
It comes. Humanis tu singula prouidus aptas
Vsibus: ad laetos tu dirigis omnia fines,
Vna salus rerum, lex totius vnica fati,
Consilijque potens Ratio, mensuraque Recti.
O dignos (Quid enim haud meriti tam sontibus ausis?)
O dignos, quibus ad votum fluere omnia, quosque
Auspicijs per parva suis et deuia ferri
Iure sinas, quicunque tuis parere recusant!
35. Talia si vulgo constent oracula; plausu
Iam celebri, nedum nullo maerore, sinistros
Excipiat casus: quin ipsa et nomina mutet
In melius: geminaeque adeo discrimine sortis
Funditus humanis sublato e rebus, iniqui
Nil superet, nil non felix et rite secundum.
Si tamen infirmam minùs haec sapientia mentem
Alleuat, aethereoque licet decreta Parenti,
Tristia pergis adhuc lugendaque fata vocare;
Ast aliâ, vitae in medio quae sensibus ipsis,
Contrectanda patet, saeuum ratione dolorem
[Page 104]
Lenieris, reputans animo, quàm concita cursus
Festinent Humana suos absoluere: teque,
Quantumcunque miser iam sis; haud vsque futurum.
Num quid enim propero vanescere gaudia tantùm
Fine putas? Nihilò plùs longa doloribus aetas:
Nec, seu difficilis, seu commoda, nouit eodem
Stare diu fortuna gradu, variabile nacta
Ingenium: qualis tumido nunc proluit aestu
Littora; nunc refluens in se maris vnda residit:
Ferrea vel speculis, et turribus addita, verti
Qui iubeant, nullos non audit lamina ventos.
36. Paruane retro hominum series, de culmine rerum?
Quos dedit in praeceps, mox altiùs extulit, atque
Instabili ludo per summa, per ima rotauit?
Sat Marium fuerit meminisse. Quot obîjcit vnum
Personasque, vicesque caput? Vulgaris ab imo [a] 61
Ordine militiae paulatim munera summi
Vectus ad imperij, mox illo e vertice lapsus,
Post trepidas ex Vrbe fugas, vluaeque palustris
Praesidium infelix, et ferrea vincula, Cimbri
Tantùm non gladio cecidit lictoris. An ergo
Terminus hic leuibus fatis? E carcere sospes
Mittitur, ac noua fortunam in conamina ducit.
Scilicet vt rursus fugiat, Libyâque repulsus,
Deiectae vagus, aeger, inops Carthaginis hospes,
Mutua det Poenis solatia cladibus. Immo
Acrior vt redeat, quos et iam fugerat, vltus
Hostes, Romuleo Consul moriatur in ostro.
Hanc Marij sorten quisquam putat? Haec Hominis sors
Perpetua est. Luctus, alternaque gaudia vitam
Diuisere sibi: iamque haec, iam protinus illi
Temporis orchestram repetunt, nec, qui modò lapsis
Vultus erat, vultum esse sinunt labentibus horis:
Continuatque suâ semper diuersus in orbem
Circumagi leuitate chorus. Quae talia vitae
Discors ingenium, atque aeui mutabilis ordo
[Page 105]
Cum toties, totiesque iteret ludibria, quidquid
Infesti durique tulit Dea mobilis, ore
Haud alio nobis spectandum, ac Nubila primos
Sub Zephyri flatus euanida, noctis opacae
Aut horror iamiam Eoum reuehentibus axem
Decessurus equis. Certè Mala, vix Mala, quorum
Principio finis tam proximus. Indue laetas
Spes igitur, neu cede animis. Post pauca dierum,
Fòrs etiam spatia horarum, qui nunc grauis instat,
Aufugiet dolor, et vacuas soluetur in auras.
Erudiunt annos anni, praebetque sequenti
Transactus documenta dies. Metire volutae
Hactenus aetatis seriem: quot casibus aegram,
Quàm varios inter querulam fluxisse labores
Comperies? Rapido ablati qui temporis aestu,
Nunc vbi? Quaque Sui minimâ iam parte supersunt?
37. Esto tamen, feros cursum producat in annos;
Sic quoque dicendus brevis est dolor. Vltima fati
Nempe vbi lux aderit; cum vitâ finiet omnes,
Vita quibus premitur, casus. At quàm prope distans
Terminus is, tangique celer? Non publica vulgi,
Doctorumque pari feruet querimonia sensu,
Tam breuibus spatijs angustoque aequore claudi
Viuendi nobis data tempora; presserit vt vix
Mortalis primo limen pede; iamque supremas
Miretur subitò ad stadij consistere metas?
Et meritò: quid enim Pyliae quoque cana senectae
Lustra, vel Euboici rugosos pulueris annos [a] 62
Dixeris, sed seriem immensam, numerosque patentis
Longiùs aeterni, toties et longiùs aeui?
Nempe minus multò, stagna ad Neptunia roris
Quàm matutini trepidantem in gramine guttam.
Penè fuit, simul ac coepit, cum tempore quidquid
Labitur: in vastum quamvis se porrigat orbem;
Instar habent nihili, si limite desinit vllo.
Cur igitur vitamque breuem, immensumque dolorem
[Page 106]
Conquerimur; nunquam patet hic si longiùs illâ,
Saepe etiam gyro cursum breuiore coercet?
Aut cur perpetuo manantibus vbere rivis
Flere iuuat, standi quae nescia, tangere primos
Iamiam supremis properant occasibus ortus?
38. Si, quoties rerum laetarum terminus instans
Obîjcitur, mens aegra dolet; cur, fine malarum
Proposito, non aequa ferat solatia? Tristi
Gaudia quae luctu breuitas confundit, amaros
Cur nequeat miscere pari dulcedine luctus?
Pauca sub haec, mortale quibus componitur aeuum,
Horarum segmenta, manet nos altera, longè
Occiduas egressa vices, arctataque nullis
Limitibus, nullis obnoxia casibus aetas.
Quìd Superis durare parem, quid legibus aeui
Maiorem, genitamque aeterna in saecula mentem
His breuibus Gyaris, periturae hoc carcere vitae
Stringimus? Illa animo potiùs voluenda capaci
Tempora sunt, in perpetuum redeuntibus orbem
Temporibus conserta: illud sine fine refusum,
Complexumque omnes numeros, nec ab omnibus ipsum
Comprensum numeris, totum aeternumque putandum est.
Scilicet, immensis ibi cursibus vlteriora.
Mirati in spatia, vlterioraque semper euntem
Oceanum, quidquid metas extremaque nouit
Littora, vix nihilo maius ducemus, eòque
Indignum, deceat cui mentem aduertere, cuius
Vel tenui stimulo sensus nos curaque tangat.
39. Denique, fortuitis si casibus vtilis ira:
Si miseros lamenta iuuant; irascere: bilem
Euome per lacrymas, per iurgia: nulla querelis
Hora vacet. Quid adhuc cessas? Vltro ipse iuuabo:
Clamemus. Rigidis proh durior Apennini
Sors scopulis! Adeone iuuat saeuire? Cruentam
Nullae adeo clades exemplaque dira nocendi
Expleuere sitim? Rapuisti dulcia, Natos,
Pignora, rem, titulos: inopem nudumque paternis.
[Page 107]
Trusisti laribus. Quid iam, nisi spiratus aeger,
Restiterat, corpusque suis vix ossibus aptum?
En etiam tristes has laedere noxia pergis
Relliquias, miserae fragmenta nouissima vitae,
Affixumque toro longis cruciatibus vrens,
Ante necem spirante iubes putrescere busto:
Nilque mei, duras possent qui flectere cautes,
Te gemitus, lacrymae nihil, et suspiria tangunt.
Quin age, iam totam semel, immanissima, profer
Seuitatem: neu quid supra tibi denique restet:
Inuisum caput hoc quovis interfice letho.
Sed parcis, video, laniandi saeua voluptas
Ne pereat, mecum tandem consumpta: parùmque
Infelix videor, letho si torquear vno:
Nec tu infesta satis, mortes ni mortibus addas,
Extremumque diem nullâ non luce reducas.
Ergo ego sum, cui nec permittunt viuere, nec dant
Fata mori: totiesque vnum qui ducere funus,
Laetitiae, cogor, vitaeque, mihique superstes?
Heu miserum caput! Heu nimiùm crudelia fata!
Talia cum semel, atque iterum, cum nocte, dieque
Assiduus, totoque dolens iactaueris anno;
Perdita num res, aut soboles, vel fama redibit?
Num dolor, aut rabidi ponet violentia morbi?
Nil minùs. Inconcussa suo stant pondere fata:
Irascique licet, non irascendo mederi:
Quin potiùs querulis clamoribus experrectus,
Admonitusque Sui, vehementior inde resurget,
Paulatim quem longa dies sopiuerat, angor.
40. Et tu, luctisonis indulges questibus, ictu
Quòd nimiùm nimiùmque gravi sis laesus. At ille
Mitiùs hòc tolerandus erat, quò immitiùs vrget.
Nam neque membrorum iactatio dura, nec asper
Defixus laceris Vitalibus vnguis acerbum
Viuidore iubet sensu crudescere vulnus;
Infestum ac violens exasperat ira dolorem.
Cernis, vt aerias cursu deleta sinistro
[Page 108]
Aucupis in fraudes, praetentaque fila Volucris,
Quò mage captiuas infelix concutit alas,
Argutumque mouet caput, et trepidantia crura;
Firmiùs hòc visco, laqueisque tenacibus haeret?
Casibus haud aliter mens irretita malignis,
Dum furit immodicè, seque intolerantiùs aequo
Versat agens, laqueos adeo non exit; vt îjsdem
Se magis, ac magis impediat, luctuque prematur
Tristiùs ipsa suo, durae quàm crimine sortis.
Mitte igitur steriles gemitus, nullique futura
Praesidio ad vulnus pueris lamenta relinque.
Si verum excutias; tenuis plerunque dolere
Causa iubet: facis ipse grauem nimiamque, dolendo.
Est in Dalmatiá (Plinî saltem fuit aeuo: [a] 63
Ille author fideique caput. Nunc duret; iniquas
senserit an leges mutantis cuncta senectae,
Indigneae referant) altè submota recessu
Vmbrifero specus, et pendentibus horrida tophis.
Quò si sublatum per littora curua lapillum,
Ponderis aut minimi glebam demiseris; ingens
Protinus ex imo audiri fragor: omnia raucis
Turbinibus mugire, erumpentisque procellae
Horrisonus latè furor increbrescere. Pulsu
Cuspidis Aeoliae patuisse immania nimbis
Claustra putes: rapidosque aduersa in praelia fratres,
Vnà Eurum, horribilemque Notum, Boreamque niualem,
(Ne mea, ne pelago volitent tunc carbasa) fundi.
Tot tempestatum fremitus, caelique ruinas
Tantalus immissi lapidis ciet ictus: inertum
Scilicet appositâ mores animosque virorum
Effigie referens: quos quantulacunque sinistrae
Vis agitat sortis, minimoque extrinsecus icti
Vulnere, turbatis clamoribus omnia miscent,
Et caelum terris confundunt, aequora caelo.
Cum Sapiens contra durissima quaeque laborum
Arduus, immotus, ceruicibus Atlanteis.
[Page 109]
Excipiat: quantòque, suâ vi fultus, iniquis
Promptior occurrit fatis; vrgentia tantò
Commodiûs ferat: intento ceu poplite nixus,
Erectisque humeris, minùs aegrè Baiulus alti
Pressum oneris durat: cui si ceruice remissâ,
Nutantique gradu successerit aeger, anhelans;
Obruitur, nimiâque impar sub mole fatiscit.
41. Id genus ad varios si quis solatia casus
Comparet, aduerso et quoties sors ingruit ictu,
Vtendi celer expromat; non seciùs illis
Implacidos curarum aegro sub corde tumultus
Leniet; ac notae blando poppysmate vocis
Feruida latrantis componitur ira Molossi,
Spirantemve minas, et squamea colla tumentem
Thessalus arcanis sopit concentibus anguem.
42. Nec mihi displiceat, qui, vulnere fixus acerbo,
Dum nouus in cursu dolor est, dum cruda cicatrix,
Seu doctis animum studijs inuoluit; opaci
Seu virides ruris latebras per Tuscula Tempe,
Perque tuas Anio sequitur placidissime ripas:
Quà tepidi soles, et caeli purior haustus,
Syluarumque placens horror, muscosaque saxa,
Et Volucrum dulci resonant nemora auia questu.
Iamque, latus socijs stipantibus, ad leue murmur.
Diffugentis aquae, molli proiectus in herba,
Ingenuos mittitque sales, laetusque remissos
Excipit, et gratis fallit sermonibus horas;
Iam fidium, vocumque hilari discrimine luctus
Temperat: Eumenidum ceu quondam Oeagrius Orpheûs
Immites animos, terque allatrantia monstra,
Et Iouis inferni non exorabile pectus
Permouisse, lyram quo mouit, carmine fertur.
Scilicet ad numerum componens cuncta modumque
Omnipotens faber, immensum cum fingeret Orbem,
Nescio quam nostris impressam condidit altè
Sensibus harmoniam, modulis quae dulcibus icta
Respondet commune melos: sique absona fortè
[Page 110]
Dissideat sibi; concentum numerosque priores,
Externo praeeunte sono, iam laeta resumit,
Iam memor ipsa Sui. Quocirca saepiùs aegris
Auxiliam praesens tulit artubus, inque cubantes
Depulit arguto modulamine tibia morbos, [a] 64
Abderae nisi vana fides: iuuenisque furorem,
Igne Cupidineo, stimulisque effraenibus acti, [b] 65
Pythagoras medico potuit compescere cantu.
43. Sed tamen haec, laesis extrinsecus addita fibris,
Haud par fragendo penitùs medicina dolori est.
Sopierit crudum potiùs, quàm deleat hostem:
Et breue suspensi certaminis interuallum.
Non integra feret mansurae gaudia pacis.
Sola igitur praesens animi fidumque leuamen
Rebus in aduersis Ratio: conuellere sola
Indomitos imo poterit de pectore luctus.
Numinis haec sacrum munus, panaceaque, nullam,
Non facilis pepulisse luem: hac immania quaeque,
Veriùs, Herculeae ficto quàm robore clauae,
Monstra cadunt: Phrygij haec mirabilis illa tyranni
Dextera, felici in pretium quae vertere tactu
Vel silices, dumosque, ac rerum asperrima nouit.
[Page 111]

EVTHYMIAE Liber Quartus.

Paeonio tristes olim qui munere morbos
Exierant, genus auxilij, nomenque vetustam
Prolis Apollineae cum testarentur ad aram;
Marmoreis descripta adytis medicamina Cous.
In memores fertur Senior retulisse tabellas:
Moxque suam, rapido cum debacchata furore [a] 66
Hausisset medicum pestis Vulcania templum,
Per populos vulgasse, recens Asclepius, artem.
Corporeis curam quam praestitit ille, fugandis
Hanc mihi mens morbis animorum impendere. Vosque
Vos adeo, Sophiae sacraris, quae neque flammae
Bacchantis vis vlla, nec aeui iniuria soluat,
Auxilij celeres succos, diuinaque vati
Ad medicos vsus praebetis pharmaca. Quorum
Plurima cum facili iam carmine noster Apollo,
Omnibus in commune Malis latura leuamen,
Prodiderit; nunc, quae certis magis apta medela
Casibus, et quid opis sibi vulnera quaeque requirant
Expediam. Qualis barbatus saepe Machaon,
Instantis medius lethi, vitaeque Sequester,
Publica languentûm per diuersoria, Xyste
Sue tua, seu fertur tua Caelie, porticibusque
Dispositos hinc, inde toros ex ordine lustrans,
Curam alijs aliam, pro disparis indole morbi,
Praecipit: huic venas solui; purgantibus illi
Tergeri stomachum, limosaque viscera succis.
Scammoneae tu sexantem sorbebis. Amaro
[Page 112]
Absinthî mergenda lues tibi rore. Nouenos
Te glutire croci tritae cum polline myrrhae
Orbiculos lex nostra iubet. Praecordia crasso
Huic Arabum gummi, aut violae, nardique fouentor
Vnguine. Cantharidum mordaci puluere contra,
Inductoque sinapismo distringere suras
Huic melius. Pendent circum dictantis ab ore,
Singulaque excipinut calamo praecepta Ministri.
2. Ergo age, Fortunae duro qui saucius ictu
Fixa cruentatis circumfers spicula venis,
Huc ades, et caeci stimulos causasque doloris
Alto exprome sinu: quò conuenientia possim
Vulneribus notis adhibere malagmata. Nullus
Tam grauis est, penitùsque sedens in pectore morbus,
Nulla lues adeo tractantibus aspera; victrix
Cui fidum nequeat sapientia ferre leuamen,
Rectori docilem tantùm se praebeat Aeger.
3. Censibus angustis et paupertate malignâ
Vexor, ais. Confide: nisi quid tristius vrget;
Aerumnam subitò licet hanc exire volenti,
Et plenis iam nunc inopem dediscere gazis.
Nemo vocandus inops, cui par opulentia votis
Contigerit. Non sive Midas, seu latiùs ipse
Possideat Plutus. Contentus viuere paruo,
Rebus et exiguis aequalia fingere vota
Si potes; haec tibi prae manibus iam copia: sortis
Iam nihil ad cumulum superest: sub paupere tecto
Terrarum late dominos, rerumque potentes
Diuitijs superas. Inopes causatiùs illi
Se doleant, tantò quos importunior angit
Pauperies, imis quantò plùs fixa medullis.
Aspice, quàm multis egeant, vt semper anheli
Plura inhient. Num, quos votorum et cordis inanes
Vsque vides, meritò locupletes dixeris? Arcae
(Numina pro rerum ingenio si fingimus) Arcae
Illorum, ditesque domus iactentur, Eois
Quas opibus Ganges, et plurimus arctat Hydaspes:
[Page 113]
Non Domini, quorum mens indiga: cum tibi contra,
Fructibus exiguis saturo, domus, arcaque tantùm
Censeri mereatur inops, plenissimus Ipse.
Exime te sapiens fatis: si finxit auara.
Sors inopem; ditem subitò mens aequa refinget.
4. Pauperiem quereris. Fundorum aurique paratu.
Nempe cares. At mentis opes, sapientia, virtus,
Ingenium, moresque adsunt. Quàm rara supllex
Haec homini, quàm non pretij vulgaris aceruus?
Ergo queat fului locupletem Summa metalli
Fingere; non animi valeant tot munerà, nullis
Munera Achaemenidûm gazis venalia regum?
5. Pauper es. Ipse vltro tam laetam inuadere sortem
Debueras, Croesum nasci si fata dedissent.
Democriti praeijt sapientia: qui bene multa [a] 67
Re {locupes}: totam Xersis sub signa coactam
Vt pater Auroram, omnigenum, innumerabile vulgus,
Plusquam regifico posset molimine structis
Excepisse epulis; tam larga fauentis olympi
Dona, tot eximios fructus, melioribus instans,
Deseruit, lucris, et transfuga nobilis almae
In pauperitatis se dulcia castra recepit.
Proh quantum sorti debes! Cum dotibus amplis,
Pabula nequitiae, et scelerum fomenta remouit.
Non quantum optares, tribuit: sed munere parco
Edocuit, quantum Sapientem optare deceret.
Sollicitum est lautos census seruare, molestum
Perdere. Dum dedit exiguos, vtrumque remisit
Hoc onus. Agnosce vlteriora negantis amorem.
Et missis grates meritas persolue querelis.
para 6
6. Pauper es. An solus? Iungendi foederis inter
Romuleos Patres, Plebemque Menenius author [b] 68
Talis erat: talis summo quaesitus honori,
Versaret patrijs dum Quintius arua iuuencis:
Et quos praeterea longum est percurrere clari
[Page 114]
Nominis heroes. Sua si non obfuit illis
Ad decus, et vitae Summam felicis egestas;
Nec tibi, crede, oberit: tantùm mens aequior adsit.
7. Aequa foret mens; inquis: opum si nescius vsque;
Perpetuum squalorem inter sordesque paternas,
Creuissem aequevâ cum paupertate: sed aulam
In patriam foeta vix primùm e matre cadenti
Supposuit molles Opulentia blanda lacertos,
Ipsaque deîn tenero lac praebuit, inque iuuentam
Patricijs medios produxit cultibus annos.
Cum subito, ignarum quo, versis turbi e fatis,
Iniecit sors nigra manum, luxùsque prioris
Nil misreo, ingratum praeter meminisse, reliquit.
Hinc dolor: hoc stimulis praecordia tristibus vrit.
8. At genus id stimulos facili ratione retundes,
Si nihil exacto noris praesentia damna
Augeri, quin et multùm decrescere fructu.
Nam cur sit miserum possessa relinquere tandem,
Quae foret haud miserum nunquam tenuisse? Dolori
Ergo fauet, laetum fortunatumque fuisse?
Obsistat potiùs. Cur, quae solatia maesti
Ducere par fuerat casùs, maeroris iniqui
Argumenta facis? Nimiùm sua, mensor auarus,
Ah nimiùm curto definit gaudia gyro,
Non nisi praesenti fruitur qui sorte, nec vllâ
Praeteritos aeui fructus in parte reponit
Laetitiae. Volucri delabitur ocyor amne,
Singula perque perit cursim momenta voluptas:
Quae fuit, haud superest; quae praesens, ordine eodem
Iam fuerit. Digna haec lacrymis si fata videntur;
Nunquam hominum generi; nunquam heu non flere vacabit;
Ceu nouat illa suas nullo non tempore mortes.
9. Sed neque Fortunam contra sit iustior irae
Materies, olim indultos, sua pignora, census.
Legitimà Dominae quòd pro ratione resumpsit.
Diuitias tibi, vel puero, fac, dura negasset,
Libera ceu poterat, multis ceu dura negauit;
[Page 115]
Nil tamen Astraeae ad lances et iura vocandum,
Praetoris rigidâ nil dignum admiserat vrnâ,
Parca quidem, rerum sed non nisi parca suarum.
Vnde igitur lites, si denique sera reposcit,
Annuit vtendum nunquam permittere, munus?
Ergone, quòd facilis, culpetur? Praemia spargens,
Probra metat? Rea non fieret, si parcior, esset?
Arguis iniustam. Quantò tu dignior huius
Nominis inuidiâ: pugnes aliena, vetante,
Qui, Domino, retinere: dati neque pignoris vsum
In merito, sed onus reddendi in crimine ponas?
10. Esto, infida tamen te laeserit, vt memoras, sors;
Cur ideo noceas tibimet crudeliùs ipse?
Abstulit illa suos, rerum vilissima, census:
Cur reliquos fructus, melioraque, prodigus vltro,
Ad cumulum damni abîjcias tu munera, dulcem
Laetitiam, sophiaeque iubar, cordisque vigorem?
Haec hominum felix possessio, quam sibi recta
Mens parit: hanc, duri quaevis iniuria fati
Externas populetur opes, sit cura tueri.
Magnanimi exemplo est virtus Stilponis ab hoste [a] 69
Direptis patriae, qui, moenibus, vndique planctus.
Vndique dum tristis volitat dolor, et sua nemo
Ciuibus e reliquis non deflet damna; rogatus,
Quae sua priuatim communi in turbine clades,
Dij meliora, iniquit. Clades procul omnis. Auarus
Nil rerum eripuit praedo, eripietve mearum.
Quae priùs obtinui, vel nunc intacta supersunt.
Scilicet incoctam generoso robore mentem,
Sublimesque animos, et docti pectoris artes,
Haec sua vir sapiens rabatur: caetera, sortis,
Quae, breue depositum, nunquam Stilponis in aere
Duxerat, haud ablata sibi, sed reddita sorti
Credebat Dominae. Parili ratione cauendum
Et tibii, ne proprij laesum quid fortè periculî,
[Page 116]
Amissumve reare, simul Dea lubrica, standi
Impatiens, iam vasa legit: neu tristior aequo,
Perfidiae furtique leuem dum crimine damnas,
Quas neque sustulerat, potuit neque tangere, sacras
Compositae tibi mentis opes, verissimus Ipse
Fur, rapias. Dic, à seruo fugiente relictus
Quod Cynicus. Iactura leuis: cretatus agaso [a] 70
Me caruisse potest; vili non ipse libenter
Mancipio caream? Sine me sibi sufficit ille;
Non ego sufficiens mihi sim, desertus ab illo?
Turpe nimis, fastu quae nos Fortuna superbo
Negligit, eximiam nobis pulchramque videri.
Redde pari par. Te fugiens auertitur? Aequè
Auersum sciat esse sibi. Fastidit amantem;
Mutua despecti referat fastidia. Curae
Quìd tibi sit, curâ quae te proscripsit ab omni?
Res habeat sibi rite suas: discatque, vicissim
Se sine, posse tuis hilarem te viuere rebus.
11. Haud mihi pro magnis Fortunae praemia, sensu
Nec nimio leuis haec animum iactura moueret,
Alter ait. Thalami at sociam, dulcesque requiro,
Altiùs impacto confossus vulnere, Natos:
Heu Natos, sociamque tori, quos dura supremùm
Coniugis, et patris e gremio Libitina reuellit.
Audio. Sed quidnam cognato in funere flendum
Obijcitur? Vitae blandis quòd fructibus illos;
An te quòd potiùs Natura orbauerit illis?
Quidquid erit, neutri desunt fomenta dolori.
12. Exanimos luges, ceu dira et tristia passos?
Nempe ideo, reor, occiduo quia corpore functis
Nil vapor aestiuus, nil fert iam bruma negotî:
Vel quia pauperiem, morbos, totque aspera sortis,
Aspera naturae iam tandem vindice letho
Imperia egessi, nullas communibus vltra
Cogentur fatis lacrymas impendere, nulla
Coniugis aut sobolis pullati funera ducent.
[Page 117]
Heccine sunt, manes vnde arbitrere dolendos?
Demens! Ceu multò non iustiùs ipse videri
Manibus infelix mereare, vrgentia mille
Quem rapido circumueniunt discrimina ponto;
Illorum ac ploranda tibi sint funera, certos
Emeritâ portus qui iam tetigere carinâ.
13. Sin tua te potiùs mouet intercepta voluptas,
Frigentemque torum, desolatosque Penates
Non alio prorsus, fundi quàm damna, vel auri,
Prosequeris gemitu; iacturas quae modò tales
Flentibus admoui, solatia nil opus aegro
Hic iterum cecinisse. Illis e funere crudo
Ortum, rite memor, poteris lenire dolorem:
Haud Lachesim damnans, ictu quòd praecoce Natos
Sustulerit, qui, mortales, quandoque perire
Debuerant: magni statuens quin muneris instar,
Quòd, iuuenum florem rapido dum demetit vngui,
Nere tuos Fusis pergat viuacibus annos.
14. Funditus at perijt domus, et spes tota nepotum.
Dirum equidem memoras vulnus, crudele, nec vllis,
Sat flendum lacrymis. Nusquam genitoris imago,
Paruulus Aeneas, clarae qui nomina stirpis
Excipiat, reparetque genus, in resque paternas
Sorte pari subeat. Villas, fundosque vacantes,
Seruatosque diu census, cumulataque parcis
Sumptibus, haud parcis etiam sudoribus aera,
Nescio quis, dignusve tuo quàm nomine, certè
Externus, subitò veniens, inuaserit Haeres.
15. O caecas Hominum curas! Rationis inanes
O gemitus! En quid, busto nigrâque fauillâ
Vlterior, funestum adeo et lacrymabile ducas.
Scilicet, occiduo postquam de carcere, vitae
Caelitis in sortem, fortunatosque Deorum
Veneris, humanis iam casibus altior, orbes;
Is, reor, aeterno perfusam nectare mentem
Conficiet stimulis gaudere vetantibus angor,
Num consanguineâ quisquam de gente supersit.
[Page 118]
Nomine te referens: aut quis tibi posthumus haeres
Contigerit, serusque tuâ dominetur in aulâ.
At Cynicus moriens haud tantûm quaerere spreuit,
Fortiter ignarus, cuinam versatile tectum [a] 71
Linqueret: aut quosnam, senij deductor, in vsus
{Mittendusa} post se baculus foret: ignibus esca
Cederet; an viduae exciperet connubia vitis;
Sed neque, quid vacuo fieret de corpore, duxit
Ad curas spectare suas: exanguia nudo
Sub Iove membra iubens, cippo sine munere, dulcem
Vulturibus praedam statui, rabidisque Moossis.
Si Cynicum tamen, agnati, veteresque sodales,
Auderent rabido contingere dente Molossi.
16. Illud ad haec possis, sapiens, tibi dicere: Quid, si
Contigerat Natos fesso succedere patri
Incolumes; ideone domus, se stripe recenti
Vsque nouans, longae nesciret damna senectae?
Seriùs, aut citiùs nascentia quaeque supremum
(Sic fatis placitum) properant contingere finem.
Claudia nunc vbi gens? Vbi magni sanguis Iuli?
Quis mihi Scipiadùm, marcellorumque nepotes,
Aut quis ab antiquis monstret superantia Gracchis
Germina? Vel primi tot quondam nominis vrbes
Heu pessum cecidere. Iacent Carthaginis altae
Moenia, confusis vix agnoscenda ruinis.
Pro Solyma Solymae locus eat. Viguisse Mycenas
Non oculis, famae iam credimus. Ardua nusquam
Pergama. Cadmeus cecidit labor: aequora nec te
Bina, Ephyre, texere satis; quin Romulus ignis
Congestas tot opes, tanto molimine ductas
In caelum excidio fatali absumeret arces.
Parua tamen loquor, ars hominum quae struxerat, aeui
Vastantis miserum tandem iacuisse trophaeum.
Immo age, qui latè nos circumplectitur, Orbem
Aspice, terrarum tractus, vndosaque regna,
Ventorumque domos, caelique meabilis axes.
[Page 119]
His pariter saeuam (quis crederet?) ordine certo
Net sua Parca diem: nec longè saecula, quando
Hoc etiam triplicis Mundi, in quo caetera cursus,
Interitusque suos peragunt, immane theatrum,
Turbine flammifero exhaustum, in seseque sepultum
Corruat. Et, lustris rapientibus omnia, fungi
Nos quoque sorte pari mirabimur? Inter et altos
Regnorum cineres, sonitumque extremà ruentis
Naturae, perisse domum quis fleuerit vnam?
17. En Alius, tacitis maeroribus anxius, aeger,
Iratusque sibi: socios rumore secundo
Quòd celebres latè populi volitare per ora
Cum videat; nullo famae plaudentis honore
Vindicet ipse suum Lethaeis nomen ab vmbris.
Obscurum tacitumque agitans inglorius aeuum.
18. Quisquis es, o, talis mentem cui cura remordet,
Disce age, quàm tenui frauderis munere, quàmque
Sic etiam, licet ignoto penitùsque latenti,
Nil vitae ad fructus, synceraque gaudia desit.
Quidquid abesse doles, summo quoque defuit Orbis
Authori, minimo nec tempore defuit. Ante
Scilicete nihili aeternis quàm promeret vmbris
Ille genus Suprùm, ac mortalia saecula; nullum,
Vnus fama sibi, et spectator, et omnia, testem
Extra habuit decorum, miratoremque suorum.
Num minùs idcirco sese tunc laetus in ipso,
Num minùs externo vixit sine teste beatus?
19. Exemplis videor nimiùm sublimibus vti:
Non deerunt vitae e medio propiora. Tonantis
Linque aulam, nostrique redi ad commercia Mundi:
Quot subitò occurrent, priuato qui lare clausi
Exiguis facilem naturam fructibus explent:
Dimisâque Alijs misera ambitione parandi
Siue togae, seu bellorum per munia clari
Nominis, ex sese ducunt sua gaudia, iuxta
Nesciri populo, et populum nescire parati?
20. Sed quid ego, vitae felicis ad otia nullo
[Page 120]
Esse opus illustris, doceo, tibi murmure famae?
Cum manifesta fides, vix otia saeuiùs vllo
Conficiat, famae insignis quàm murmure, laedi.
Angeris, exiguus volites quòd sermo, nec vllus,
Te digito signans, Hic ille, admurmuret, hic est?
Scilicet, angorum quòd causae et femina desint,
Angeris. Heu quantò plus pectoris anxius esses,
Sublimen latè populi si tolleret aura?
Queis foret excubijs, et quàm non deside cura
Tunc opus, ingenio semper ne lubrica vanos
Desereret furtim complexus gloria: neu quod
Fortè nouum exoriens maiori lumine sydus
Versa in se subitò vulgi traduceret ora?
Anne quati misera toties formidine pectus:
Luminis aspectu, quod proijcit aemula virtus,
Nec secus ac tedis Furiarum ardentibus, vri:
Ex leuis aduerso, vel amico murmure vulgi
Sollicitum pendere: illinc desumere mentis
Omnem habitum, lacrymas illinc, et gaudia: ne quid
Immemor exhibeat gestus, vox, vitaque, famae
Quod minùs ad veteris normam respondeat, horis
Omnibus obseruare: palàm te prodere nunquam:
Nil agere ex animo: ad speciem componere vitam,
Id iuuat? O Superi me nunquam talibus, oro,
Infensi mactate Bonis. Inglorius aeuum
Traducam, dum securus, liberque, meusque.
21. Secretae o vtinam libassent gaudia vitae,
Ambitio quos caeca insano turbine versat:
Plaudenti procul à vulgo scenâque remoti
Degere, non aequo duntaxat pectore ferrent;
Sed vel prensantes vltro, spernique dolentes,
Auersi, effugerent titulos. Tam triste subiri
Seruitium est, quo Fama suos exercet Amantes,
Tamque onerosa humeris, praeclarum, sarcina, nomen.
22. Quidnam igitur? Referes. Neque, si perstringar amaro
Scommate, si ludus fiam, probrisque lacessar;
Vlla aderit iusti vel tunc mihi causa doloris?
[Page 121]
Nulla equidem. Vel enim feriunt inimica merentem
Scommata; vel temere iactis traduceris insons.
Si primum, fers digna: nec irae suppetit ansa,
Laetitiae at potiùs: quando vel ab hoste doceris,
Quid caueas, nullâque tibi est mercede repertus,
Sumeret arcanis qui te, Podalirius, vltro
Purgandum vitijs. Neque enim praesentius vllum
Antidoti genus infectos detergere mores,
Quàm censura iocis mordacibus illitra: sensu
Tristior illa quidem: sed amica in munera vires
Hinc habet, haud medicae tantum latura opis, aegras
Si minùs austero morsu peruelleret aures.
Vtere felici auxilio: vitijsque remotis,
Foeda simul meriti abstuleris contagia probri.
23. Ludibrijs iustam nullo sin crimine causam
Obtuleras: rationis inops sed turba maligno
Immeritum risu, dictisque procacibus vrget:
Siue quòd, attonitis oculis vultuque supino
Dum graderis, totam sublatus in ardua mentem,
Securum, pingui via quà densissima coeno,
Strauerit offensi gressùs iniuria corpus;
Siue quòd, hinc illinc laxo pendente galero,
Hirsutisque supercilijs, Afroque colore,
Et naso enormi, ac vitreis specularibus aucto,
Insolitam exhibeas speciem: nutricula qualem
Ploranti puero Empusam, horribilemque minatur
Manducum; nullo genus id iocularia sensu
Praeterijsse licet. Quis enim, modò sanus, ineptas
Amentum voces inter sibi seria credat
Ponendas, hilari neque risu explodere malit?
Atquì sic habeas, vanam, quicunque, ferendis
Rerum in iudicijs, speciem sectantur, auitis
Vt libet insignes titulis, et plebis honore,
Stultorum genus esse, haud multò sanius illis,
Quos Antoninae spectans monumenta columnae
Verberibus, iustisque domat custodia vinclis.
Finge illos te fortè lares inuisere, et omnem
[Page 122]
Ridiculam venienti actutum illudere turbam:
Hunc incomposito linguam exertare cachinno;
Spumifero illum oris nimbo, putrique saliuâ
Ninguêre; lentandis Tyrrhena per aequora tonsis,
Ad Centumcellas alium, et poenalia transtra,
Praetoris velut edicto, te mittere: fronti,
Nec deêsse, affingat qui cornua, quique latronem,
Periurumque, Magnumque, trifurciferumque salutet.
Talibus an xenijs titulisque acceptus, iniquâ
Mente domum, laetoque minùs discesseris ore?
Haud reor, insulsae vitio ni mentis eodem
Desipias: quin ridentes illa inter Amicos
Iurgia mox iterum ludens, iterumque referres.
Cur aliorum igitur, medijs impunè vagantur.
Qui triuijs, Agamemnonidûm Amphiaraidûmque
Altiùs impresso feriant te sibila morsu?
Anne isti numero quia plures? An quia ferri
Vincla procul, nullusque tenet quòd carcer? Ineptè:
Hìc veluti res summa foret. Non vincula stultos,
Non numerus, sedesve probant; sed turbida mentis
Iudicia, et species prauae, et rationis egestas.
Hoc si morbo hominum plerique, per omnia late
Compita, perque domos, capti non seciûs, ac quos
Hellebori succus, succoque potentior omni
Fraxineus fustis secreto in carcere curat;
Nil equidem superest, pretij discrimine cur hos
Secerans alijs: animi vel dispare sensu
Cur dignanda putes, patulis quae faucibus aut hi
In ventos, aut hi temere conuicia iactant.
24. Despiceris, vultu ceu subniger, inque venustus.
Despice tu contra, vt fatuos et mentis inanes.
Cautus id inprimis, ne, si commotior aequo
Ebria vesanae excipias dicteria turbae;
Illius in numerum venias, ridendaque sanis,
Futiliter plorans, de te spectacula dones.
25. Nam que spectatûm ad lusus sic facta phrenesis,
Ceu stolidi questus? Non reddidit ille salutem:
[Page 123]
Impulit in latus: assueto fraudauit honore:
Exclusit foribus: plausum famamque dicacis
Ad socios ausus de me sibi quaerere, foedis
Immeritum sanis, et nigro dente momordit.
Talia cum querulos irato effundere vultu
Audis; num tremulo spleni imperitare, tumentemque
Aggeribus risum potis es cohibere, per ora
Ne subitò, et nares sese prorumpat aduncas?
Arguti nullus me certè Roscius oris
Plûs mouet: Eupolidis nulli maiore cachinno
Sollicitant lusus, Thymeleave pulpita, vanus
Quam dolor, et genus hoc lacrymae. In praecordia totus
Irruit extemplo, pulmonemque occupat imum
Democritus. Frustra est labijs infigere dentes,
Frustra animae effugia et laxos operire meatus.
Quò magis aduersum pugno; hòc inuisa laborat
Acrior emouisse repagula: donec ab ipso
Obice luctatuque immensùm viribus auctis,
Nec iam se capiens (ceu longà coercitus amnis,
Si liquidum tandem per claustra negantia rupit
Eluctatus iter) conuulsis denique victor
Prosiliat septis, vacuasque exundet in auras.
26. Sed neque, si docto fatui delira popelli
Verba supercilio despexeris; aequior vlla
Hinc aegri saltem ratio queat esse doloris;
Quòd vel Socratico fòrs quisquam de grege, vultùs,
Incesùsve tui ad speciem, subriserit. An tu
Eripias splenem sapienti? Turpe, doloris
Vnde procul morsus, leni praecordia tactu
Vellicat: haec illis dedit irritamina blandi
Pruritùs natura. Aliquid si tale notauit
Vel sapiens; quid mirum, humani conscia sensùs
Ingenito sua prodiderit quòd pectora motu?
Num pro Sileno te fingere Parthenopeum
Debuerat? Num naturae dediscere morem,
Vt risum, ridenda videns, nesciret? Amoenâ
Perculsus facie gelasinum claudere dentem
[Page 124]
Ille quidem haud valuit: nullo perstrinxit iniquus
Te tamen hinc morsu, veri nil dempsis honoris:
Rite superficiem solido secernere doctus,
Nec formâ metiri hominem, sed mente animoque.
Contemptum quod rere, fuit non liber anheli
Pulmonis fremitus. Caue, ne te veriùs ipse
Despicias, si, quòd lepidam pulmonibus infert
Spectantûm facies tua vim; tibi vilior inde,
Ac pretij sophiae in trutinâ videare minoris.
27. Quin Alijs accede libens ridentibus: et, cum
Ignea visceribus bilis tumet, inque doloris
Fermento est animus, speculi tum laeuis in orbe
Aspice, quàm vultu occurras gestuque facetus,
Quam graphicè vnguiculos à vertice ductus ad imos.
Nempe, ioci segetem variam argutique leporis
Inde metens, animum simul oblectabis, et hosti
Praeripies, in te iaceret quae, tela: Vatinî
Non asperando ritu: qui, scurra disertus, [a] 72
In faciem strumasque suas dicteria passim
Ingeminans, vix ansam Alijs, qua inuadere possent,
Vix quidquam hostili carpendum linquerat irae:
Cum pudor infestis, morsumque parantibus esset,
Rodere, quae falso prior ipse notauerat ore.
28. Denique, plùs nimiô tenerum, expertemque vigoris
Se probat, imbellis quem risus, et aura volantis
Aethera per vacuum, solido sine pondere, verbi,
Haud aliter, quám tormento displosa curuli,
Excidium muris, ac turribus, aenea moles,
Sternit humi. Lamenta, miser, quìd inania perdis?
Quò dolor, et lacrymae? Vocis, non fulminis ictu
Laederis. Erraui: neque vox te laesit, inermi
Allabens sonitu. Numerasis corporis artus;
Nullus abest: nusquam minimi vestigia praefers
Vulneris: haud vllo es viduus, nisi quem tibi, plorans,
Iratis manibus fòrs vulseris ipse, capillo.
Scitè olim Augustus, iuuenum maiore Neronum
[Page 125]
Indignante, Remi quòd plebs impunè proterius
Vocibus auderet Dominum allatrare, Quìd, inquit, [a] 73
Friuola sollicitant adeo te murmura? Tales
Anne parùm nos esse, in quos nil feruidus ausit,
Vltra verba, furor? Tenuem patiamur auitae
Hanc libertatis superesse Quiritibus vmbram.
Dummodo ne fraena imperij ceruice rebelli
Excutiant; linguis laxent effraenibus ora.
29. His animadversis, ludibria vana, iocosque
Imbelles facili haud tantùm superaueris ausu;
Sed neque te dignam censebis, tantulus hostis
Quam dederit, palmam. Quis enim Mauortius heros,
Hostili male compositam quòd in aequore fudit
Agricolûm turbam, titulos deposcat, et arcus,
Digneturve suis haec annumerare triumphis?
Annibalem si quem, si Pyrrhum Marte cruento
Perculerit: bimaris si moenia celsa Corinthi,
Cadmeasve solo victor deiecerit arces;
Tunc sibi mansurum praeclaro nomen ab hoste
Induit, et curru latè sublimis eburno
Praefert, quam Latius Mars non irrideat, et quam
Antiquis conferre velint Capitolia, laurum.
Haud aliter Sapiens portenta immania, lethi
Horribiles formas, regum suprema minantûm
Saeuitiam furiasque truces, certamina sese
Digna putat: sannas, irrisus, scommata, ludos
Ceu faciles, animo exiguae nil laudis egente
Despicit: Ecquaenam, referens, mihi gloria, vanam
Longè allatrantis rabiem speruisse catelli?
Hasne ergo in pugnas, huicne vt securior hosti
Congrederer, tanto Sophiae munimine pectus
Cura fuit texisse? Huc illi denique sumptus,
Exhausta huc studia, et longi recidere paratus
Armorum? Pudet heu: consumimus impare robur
Materiâ. Date, cui deceat concurrere fortem.
Fulmineus prorumpat aper, maculosaque tigris,
[Page 126]
Seu leo, siue alius Libycis par terror ab antris:
Tunc firmabo gradum contra, et venabula nixo
Tendam recta genu: tunc me virtutis egere
Atque animi credam. Quò nunc ea pectora? Tantus
Quò vigor? In foedam Venerem proiecta Iuuentus,
Expleat insani brutos dum pectoris aestus;
Censorum virgas, et nigrae sibila famae
Proterit. Vsuris et largo foenore sortem
Euclio dum geminet; qualis iactetur in vrbe
Fabula, collisis laetoque crepantibus ictu
Explodit digitis, quaevis ludibria, quosvis
Fortiter irrisus vulgi exorbere paratus.
Et Sapiens magno spernenda ad talia nisu
Indigeat? Vanum es, vanum, Sapientia, nomen,
Si minùs ad curas animo fers roboris, auri
Quàm scelerata sitis, vetitaeque libidinis ardor.
30. Ridenda haec igitur verborum spicula. Curae
Plus alij medicaeque manùs fortasse requirant,
Quos scelus, et grauior peperit violentia, luctus.
Nempe, ais, haud, intra fatuas iniuria voces
Constitit: illisus tergo quoque fustis: in ipsum
Irruit os foribunda manus, pugnoque trabali
Marcentes oculos, gingiuam liquit inermem.
Nec dolor hic mentem fodiat. Plagasque superbi,
Et turpes ignominias victoris multus
Dissimulem? Expleti successibus ille furoris
Iactabundus, ouans, indigno e crimine plausus
Colligat, erectâque hilaris ceruice triumphet:
Victus ego, contemptus, inops, nebulonis amari
Ludibrium vulgo ferar, insiliendaque colla
Subijciam tumido plusquàm seruiliter hosti?
Non patiar. Bene ais. Neque ego te probra subire
Ista velim. Sed, ne subeas, mentem erige, teque
Maiorem, quàm qui victus succumbere possis,
Concipe. Cur doleas, vulgo ceu spretus inerti?
Nec sperni potis est Sapiens, nec spernere vulgus.
Crede mihi, nimio fatuos dignaris honore,
[Page 127]
Si certà ratione putas errare, nec ausus
Praecipites bacchantûm, et facta improuida caecis
Casibus annumeras. Hic, qui modò, pectoris impos,
Audaces indigna manus tibi misit in ora,
Iudicij nil delectu, mentisque suasu
Constituit: nil siue Tui, seu conscius egit
Ipse Sui: sed, vecordi rapiente furore,
Tanquam effraenis equus, percussus vel stimulo bos,
In latus aduersi vagus irruit. Impetus amens
Stultitiae fuit ille, feras quem fortiter, aeui
Ceu reliquas sortisque vices; non dedecus, vltum
Quod, veluti contemptus, eas, hostique reponas.
Socratis in mentem veniat, qui, calce proterui [a] 74
Pulsatus Iuuenis, tranquillo immobilis ore
Perstitit, inficians laesum: mirantibus aequam
Tum socijs mentem, securaque pectora, Tali
Nam quid, ait, potiùs faciendum in tempore? Num, si
Obuius infesto sonipes te laeserit ictu,
Sublatis contra depugnes calcibus, in ius
Aut hostem rapias, et causam dicere cogas?
Non sceus hunc ego, praecipitem, tumidumque; iuuentâ,
Quàm calcitronem Arcadico de semine pullum,
Intueor, Bruti posthac sit cura cauere
Incursum Bipedis: nunc aequâ est mente ferendus.
31. Cuncta igitur, que stultorum furor improbus audet,
Non aliter, quàm fortuito venientia casu,
Excipias. Certè, si, quam temerarius hostis
Vim tulit, euentùs subiti Fors caeca tulisset:
Si, quas ille manu plagas inflixit, easdem
Ipse tibi, prono seu scalas vertice mensus
(Auertant Superi); incertas seu fortè per vmbras
Postibus offendens caput, aduersoque tigillo,
Indideras; misera haec durae ludibria sortis.
Irarum vacuus, sedato et pectore ferres.
Cur igitur, petulans hominum violentia si quid
[Page 128]
Tale pati cogit; minùs arbitere ferendum?
Anne tuis aliena Malis insania pondus
Adijcit? Anne tuum sit dedecus, alter iniquè
Quòd furit? Aude animis. Nemo contemnitur, ipse
Ni sese prior abijciat. Succumbere tristem
Ludibrijs; non illa alacrem perferre pudendum est.
Vim subijsse doles, irasceris, oraque luctu
Deijcis? Indigno cessisti protinus hosti:
Nil superest, fastu quin te contemnat amaro,
Quin miseri insultet ceruicibus, vtque subactum
Proterat. Iniustè bacchantem, et toruà frementem
Despice, consilium, inuictamque amentibus ausis
Obijciens virtutem; omnis transibit in illum
Iam terror, cladesque: ipso se iudice victus,
Terga dabit; populi te plausus, et inclyta curru
Quadriiugo supra nubes victoria tollet.
32. Nequicquam saeuos rabies assurgit in ictus:
Nequicquam stygij manantia felle veneni
Spicula liuor iners obliquo dirigit arcu:
Vulneribus Sapiens imperuius. Altiùs illum
Extulit, insani quàm quò pertingere flatus,
Et scelerata queant odij conamina, Virtus.
Attentare licet, non laedere. Spumea ponti
Barbarus iniectis puniri regna catenis
Mandet Achaemenides; stolidos irriserit ausus [a] 75
E vitreis longè conclauibus Ennosigaeus.
Quin et compedibus festa ad ludibria versis,
Inter seque, velut restim saltantibus est mos
Transmisisse, datis, choreas per libera passim
Aequora cum laetis plaudent Tritonibus vdae
Nereides, Panope, Xanthoque, et glauca Lycoris,
Opisque, Clioque, Pherusaque, Cymothoeque.
Tu quoque, stulta odij, quìd Caelum in praelia poscis;
Humenti quìd nimbo, et opacis, Terra, laboras
Auricomum Phoebi extinxisse vaporibus ignem?
Vana moues, quin authori nocitura. Palustres
[Page 129]
Non perimunt, imo iubar immortale sed Orbi
Eripiunt nebulae. Malesani desine coepti.
Quam vomis in Superos, tibi nox superincubat vni.
Telluri similis vulgi dementia, fumo
Egregium nebulisque suis Sapientis honorem
Dum violare furit; tenebris se damnat. At ille
Celsior interea, piceamque ex aethere noctem
Despiciens, rutilum Conuexa per ardua Mundi
Vrget iter, caecam rabiem satis vltus, iniquo
Quòd, dum negligitur, lucem non commodet hosti:
33. Iamne vides igitur, causae nil esse, malignis
Cur scelerum furijs adeo moueare, suamque
Cur sonti retulisse vicem pro crimine pergas?
Vindictae procul ansa, procul si noxa: nec vllo
Improbitas (Sapiens modò sis) te crimine laesit.
34. Verùm, age, sit fatuis meliorum in vulnera virtus:
Nec volucres auras, ipsum te iniuria certo
Perculerit iactu: nullâ ratione repones
Hanc meliùs, quàm si fastu sapiente superbum
Vulneris authorem sperans. Quid pectoris illi
Esse putas mentisque, (vllá si mente mouetur)
Dum furit, atque odijs in te grassatur iniquis?
Hoc agit, vt laesus doleas, altèque receptum
Vindictae studio fateare in pectore vulnus.
Tolle voluptatem hanc hosti; iamque vltus abunde es.
Quae tibi munitam pulsarunt irrita mentem,
Artificis cor tela sui redeuntia figent:
Quòd te torquere haud potuit, torquebitur, aegrâ
Mente ferens, nec vindictam se posse mereri.
Detuleris nimiùm Stulto, si irascere, fassus
Talem, cui liceat Sapientem attingere. Discat,
Neglectus, sese vel poenâ iráque minorem.
35. Adde, quòd ipse sui primus iam damna furoris
Pertulit, externoque dedit sine Vindice poenas,
Queis nil Cecropius Draco, nil seu, Romula, siue,
Gens Aetnaea, tui grauius statuere tyranni.
Omnibus usque adeo flagris, vncisque, rotisque,
[Page 130]
Tedisque, et lamnis cadentibus acriùs ipsum
Se cruciat scelus, et sceleris mens conscia: nulli
Quod non extemplo subeunt lacrymabile Sontes,
Iniustâ quandoque Alios vi laedere certant,
Supplicium: similes vobis, redolentis Hymetti
Melligenae ciues: alieno tela cruore
Audaces nimium quae tingere, ponitis aegram
Cum telis minimo toties in vulnere vitam.
36. Denique vindictâ nil proficis. Exige quodvis
Supplicium, saeui, lania, grassare per omnes
Irarum lethique vias: nec facta cruenti
Sit pudor Oenidae, moresque referre Cyclopum; [a] 76
Attamen hostili nunquam tua caede coibit
Plaga, nec, admorso Menalippi funere, venis
Manantem cohibebit atrox vindicta cruorem.
37. Vlcisci iuuat? Haud teneo. Vlciscare, sed hostem,
Qui propior, grauiori animum qui vulnere laedit.
Ira animi mentisque bonae est acerrimus hostis:
Huic meritum par redde, hanc iussis obrue poenis.
Demonacta furens quis nescio verbere crudo [b] 77
Perculerat. Cum iudicium, poenamque Nocentis
Turbati magno fremerent clamore sodales;
Quò mihi praesidium legum, Themidisque tribunal?
Subiecit Sapiens. Sententia Iudicis ictos
Nil releuat, docti sed cura Machaonis artus.
Hunc mihi, si qua fides, actutum quaerite. Poenam
Cur hostis propriae libeat praeferre saluti?
Ille fugâ procul auectus, nec iam nocet: hostis
Nunc meus est, pergit quod laedere, vulnus: in ipsum
Cura sit auxilijs potiùs pugnare Medentùm.
Te quoque par eadem sentire, calentibus ira
Quandocunque ferox stimulis praecordia versat.
Hanc hostem censere, et signa infesta mouenti
Viribus aduersis, totoque occurere nisu.
38. Perge Hygieìa potens, Ratio. Curam altera poscit
[Page 131]
Auxiliumque lues. Sunt, quos haud molliter angat,
Dulcis ab amplexu Patriae, carisque Propinquis
Diuulsos alio sub sole senescere, gentes
Inter inhumanas, et linguâ, moribus, omni
Dissimiles vitae cultu. Sulmone creati
Quanta hinc materies elegis? Dolor ipse canenti
Ingenium facit, et maior, quia tristis, Apollo est.
Nasoni Senecam, Sapientem opponere vati
At licet. O, patrio, vitam, seclusus ab orbe,
Vitalem quicunque negas, tersura parentis
Quae miserae lacrymas Cyrneo nobilis exul
Condidit inclusus pelago, monumenta reuolue; [a] 78
Non spernenda tui inuenies solatia casùs.
39. Exul es. An genus id poenae nunc noscere primò
Incipis? An solus comprendi hoc nomine censes?
Quilibet, aetherei dias vbi luminis oras
Attigit, in miserum confestim nascitur Infans
Exilium, longè cognatis deuius astris.
Vnica, si nescis, Mortali Patria caelum est:
Illic certa domus, generisque exordia nostri.
Quid refert, haec, illa colas an littora? Quovis
Tantundem Superi terrarum cardine distant.
Exilium mutare tibi, haud indicere possunt
Hostes, haud patrio te pellere longius axe.
40. Exul es. Antiqui cunabula scilicet ortùs
Nulla vides, neque carpis adhuc, quas aduena vitae
Impuleras primis auras vagitibus. Hoc si
Exilium dicendum; hominum pars plurima sponte
Exulat. An paucos videas vbicunque locorum,
Diuersis procul aduectos e finibus? Vrbem
Subiesti caput hanc Orbis, generisque theatrum
Humani percurre oculis. Quae saxa Seriphi
Exulibus sic plena? Ad nomina danda citentur
Si fòrs Romuleo veteres e sanguine ciues;
Vix, puto, diuersae fuerint pars tertia turbae.
Sed quid opus priuata sequi monumenta? Vetustis
[Page 132]
En etiam effusi turmatim sedibus ipsi
Externam populi Patriam, penitùsque remotos
Quaesiuere lares. Italo sic littore magna est
Graecia: sic Gallos Asiae tenuistis opimo [a] 79
Pinguia culta sinu: sic longum vecta per aequor
Massiliam Rhodano adiunxit Phocaea Iuuentus: [b] 80
Nec noua dêest vltra Herculeas Hispania metas.
Cessisset pecudum squalentibus inuia lustris
Magnâ parte sui Tellus; si prima virorum
Abnuerat soboles gentilia linquere tecta.
Exilijs adeo debet, regione quòd omni
Iam patuit, vacuus nusquam cultoribus, Orbis.
41. Et verò quidni pudeat, fusi vndique circùm
Orbis in imperium genitos, natalibus aruis,
Vnius et certae regionis limite vitam,
Non secus ac Gyarae scopulis, includere? Trunci
An sumus arborei, quorum qua quilibet egit
Radices primùm tellure, senescit eâdem?
Sint alijs aliae gignundis stirpibus orae
Felices: oleas haec educet; altera linum
Plùs amet: haec Cereri respondeat; illa Lyaeo:
Nulla hominum generi tellus non hospita, nullos
Non illi tractus voluit Natura patere.
Si plures numerare domos, et praedia pulchrum
Ducimus; vna iuuat cur tantùm Patria? Cordi
Si locus est, quem prima dedit nascentibus hora;
Quin placeat, quem sors, ratioque assignat adultis?
Exulat infelix, totius transfuga Mundi,
Angustis glebae spatijs qui clausus auitae,
Perpetuò sedem fouet, ac circumspicit vnam.
42. At locus exilij subtristior. Esse paternum
Id tibi finge solum; ridebit protinus. Iîsdem
Indigenae tecum certè veteresque coloni,
Haud, reor, exigui numero, versantur in oris:
Hosne etiam patriae regionis poenitet? Omni
[Page 133]
Quin illam prae sede putent caeloque colendam.
Nec fòra illusi genio, atque errare volentes:
Nulla etenim tam prorsus inops damnataque tellus,
Quin eadem proprijs iactet se dotibus. Arua
Hic segetum ieiuna; poli sed purior haustus.
Iuppiter inclemens alibi caelumque palustre;
At placidi regnant mores, et mitia gentis
Pectora. Non illic pecoris, non copia lactis;
Pensabit vacuam felix vindemia mulctram.
Turba minor; tantò libertas plenior. Auri
Fulgor abest; aberunt auri quoque crimina. Tardis
Sensibus obtusi, atque iratà Pallade nati
Indigenae: Sophiâ qui tinctus, quique liquore
Labra Caballino abluerit, vix vnus, et alter.
Pulchrius id: sine riuali, sine puluere certam
Ipse feres palmam, et subsellia prima tenebis:
Omnis, ceu tripodem, populus te consulet vnum.
Cur quod abest curas, nil respicis obuia? Disce
Deteriora Bonis, et damna rependere lucris.
Sub quocunque die, quocunque sub aetheris axe
Viuere fas. Plus poscis adhuc? Sub sydere quovis
Viuere non tantùm; felicem viuere fas est.
43. Sed tenui in plagâ nimis haereo. Carceris atri
Tempus erit latebras inuisere. Squalidus illic
Nescio quis miseris vrget sua fata querelis.
Nec tam illum ( licet is fodiat quoque pectora luctus)
Foeda loci facies, claustrisque obnoxia mordet
Libertas; quàm quòd, Themidem sortitus iniquam,
Damnetur sontum poenis et legibus insons.
44. Vt priùs hanc animo experiar tibi vellere curam;
Falleris egregiè, vacuum si crimine pectus
Innocuasque manus momentum sortis acerbae,
Non lenimen habes. Morituro à Socrate fas est
Illustre oppositi documentum sumere Veri.
Cecropidûm quis saeua odia, addictamque Nocentûm
Supplicijs Virtutem, et in vno nesciat omne
Peruersum ius fasque viro? Proh tristia fata!
[Page 134]
Infelix laniata genas, laniata capillos,
Cum gemitu, lacrymisque, et foemineo vlulatu,
Clamabat coniux. Quid mens ignara nocendi, [a] 81
Quid virtus, moresque iuuant? En criminis expers,
Integer en vitae, rigidi praeceptor Honesti,
Vir moriens. Sed non hos illam perdere luctus,
Proposti retinens, poenâque et iudice maior
Sustinuit Reus. Irato muliebria vultu
Reiecit lamenta: et, Num, vanissima, furti
Me potiùs, vel caedis, ait, pro crimine turpem
Optâris meritae poenam exorbere cicutae?
Quid virtus moresque iuuant? Vt luce peractâ
Triste chaos Erebi, funestaque Tartara vitans,
Insontem Elysijs assignem coetibus vmbram:
Vt, qui iudicio infando nil tale merentem
Addixere neci, damnandi hominumque, Deûmque
Iudicijs nullo causam non tempore dicant:
Omnibus exemplum venturi gentibus aeui
Magnanimae ferar vt mortis, labemque sepulto
Haesuram cineri, et fatis opprobria demam.
Haec adeo recolens, indigni tu quoque duras
Supplicij solare vices: sique aspera ferre
Angit; at innocuum, releuet saltem, aspera ferre.
45. Sed neque concretis aeternùm sordibus horrens,
Nigro maesta situ, viuaeque imperuia luci
Sollicitet sedes. Pura ceu lampade Titan
Illuuiem stabulorum, et putri informia limo
Stagna subit; tetri Sapiens sic fornicis vmbris,
Et pingui squalore adeo nil tingitur; afflet
Vt pretium magis ipse loco; propriumque nitorem:
Scilicet, elapsi quo Morus gloria saecli
Delituit, rigido vallatus milite postis
Immortate viri nomen caligine turpi
Presserit? Haud illud, tanto tunc hospite plenum,
Supplicij potuit claustrum deforme videri:
Limen erat Sophiae, Musarum regia, templum
[Page 135]
Palladis, immensum decorum laudumque theatrum:
Clarior ipse vbi, quàm solio, tu Henrice, Britanno,
Enituit, sacrumque iubar, latèque micantes
Nobilis exempli radios, quà peruia Soli
Orbita, Memnonium, Hesperiumque refudit in axem.
46. Quid referam, quòd mens, Nostri pars optima, nullo
Seu stringi nexu potis est, siue aggere claudi?
Dura licet corpus Vigilum custodia seruet;
Terrarum quoscunque sinus, vndosaque regna,
Altaque stelliferi percurrit moenia Mundi.
Quin etiam rerum nunquam sic libera, nunquam est
Arbitrij sic tota sui; ceu, deuia lucis
Cum mediae à turbis scenisque forensibus intra
Arcani tacitum Veri penetrale refugit.
Tunc etenim, nullo sibi se rapiente tumultu,
Officijs vitae reliquis curisque soluta,
Aut varias rerum causas, penitùsque latentis
Inuia naturae rimatur semina; libris
Aut Veterum vacat; aut molitur et ipsa vicissim
Grandia quae seri voluant monumenta nepotes.
Sic Ticinensis carcer tibi, magne Boethi,
Inclyta Cecropiae referebat limina Stoae.
Scilicet hìc, strepitu semotus diuitis aulae,
(Arctior illa bonae quantò est custodia mentis?)
Libera dilectis sacrabas otia musis.
Hìc per inaccessos calles, humilique negatum
Vulgo iter ingenij pennis sublimibus acto,
Syderaque, et Superos adeunti pectore, totam
Praebebat sese rerum Natura videndam.
Hinc etiam, pars illa tuae non vltima famae,
Compositi Sophiâ coram dictante libelli
In medium venere diem, quos nectare dulci,
Nectare Pierio madidos informibus vmbris
Nulla vaporiferae fuscabunt Nubila Lethes,
Nullaque non memori celebrabunt saecula plausu.
47. His igitur tanta saturis dulcedine cures
Tu quoque si mentem studijs assuescere; tristem
[Page 136]
Ilicet obruerint sensum poenaeque, locique:
Nec tibi iam tetro cohiberi limine, dulcis
Quin Academiae virides errare per vmbras,
Doctaque Pirerij laureta videbere collis.
Ac veluti, mersis, quas lucri sedulus olim
Vectabat pelagi nimbosa per aequora, gazis,
Eximias Zeno soluisse rapacibus vndis [a] 82
Naufragij optando fertur pro munere grates:
Vilibus à curis quòd sese, opibusque reuulsum
Ad Sophiae placidos portus, doctique Cratetis
Impulerant gremium: mox illum Porticus vnde
Exosum Cynicos mores, proprijque futurum
Agminis authorem rapuit; sic tristibus ipse
Acceptum latebris non aspernabile munus
Hoc referes, quòd, futilibus discedere iussis
Nequitiae illecebris, meliora capessere tandem
Compulerint, dignasque; animum excoluisse per artes.
48. Hactenus externae contra molimina sortis,
Et sceleris rabidos mentem firmauimus ausus:
Naturae propiora sequar iam vulnera. Primum,
Nec mora, Boeoti crassus stupor ingenij se,
Pancratio factis ceruicibus, auriculisque
Tempora vix non tota hinc, inde vmbrantibus, offert.
Margitae faciem agnosco: nec forma repugnat
Interior. Socij vix effundere quadrigas
Carceribus; metamque tenent: tu, verbere multo
Ignauum frustra pecus, et calcaribus vrgens,
Palladio restas postremus in aequore puluis.
Sanguis iners, gelidi sensus: non mentis acumen,
Occultas liceat quì rerum attingere causas:
Eloquij non vena fluens, non laetus ad artes
Impetus Aonias, Phoebique capacia corda.
Et licet extremi nil indefessa relinquat
Sedulitas operis, duram tundensque, retundensque
Ictibus incudem affiduis; conamina venti
Diripiunt, vanisque perit labor irritus orsis.
[Page 137]
Doctarum nam quidquid opum meditansve, legensve
Pectoris in gazâ stipaueris, ocyùs vndae
Instar abit, vacuis repetunt quam Belides vrnis.
49. Egregium, fateor, munus Natura negauit.
Tolle animos tamen: hoc quamvis sine munere, felix,
Parua loquor: potes his etiam felicior ipsis
Degere, queîs puri viuaces aetheris hanstus,
Queîs animi florem, et potioris semina flammae,
Seque adeo tenui totam sub pectore Pallas
Miscuit. Eximijs rarò ambitiosa cupido
Non comes ingenijs: nec plurima scire videtur
Sat pulchrum, nisi Scire tuum sciat alter. At ista
In venas vbi lapsa lues; quae gaudia, quosve
Iam liceat solidae fructus decerpere Pacis?
Pulsa quies: tedis flagrantibus aemulus instat
Vsque calor: longè requies. Spes hinc, timor inde
Alterno quatiunt sibimet contraria motu
Pectora. Certamen, quo non operosius vllum,
Perpetuò miseris sudandum: prima referre
Dum loca, riualis tantoque ex agmine turbae
Nullum non famae in stadio superare laborant.
Nequicquam. Eloquij censu Hic est ditior: Ille
Promptior ingenio: doctrinae fascibus Alter
Eminet: Hunc procerum coetus numerosior ambit:
Declamantem Alium pleno conferta theatro
Suspiciunt, resonis et plausibus agmina tollunt:
Quae dedit Ille typis vigilata volumina famae
Plus referunt, crebroque magis lectore teruntur.
50. Vt procul inuidiae, procul ambitionis amarus
Sit furor; ipsa fames Veri, augendique paratas
Mentis opes nouus vsque, et inexaturabilis ardor
Anne leuis stimulus, tot adhuc intacta recludi
Nusquam omnis Sophiae cernentibus aequora: tantò
Maiores iam collectis occurrere gazas:
Vltima nulla immensi operis fastigia: nunquam
Non similes sese tyronibus: vndique vastum
Crescere iter: refugos portus, semperque petendi
[Page 138]
Plus aliquid? Tam duro hic certè pectora morsu
Splendidus absumit dolor; vt vix altera vitae
Occurrat ratio grauioribus anxia curis:
Laetius et pingues insulsi ruris alumni
Saepe trahunt aeuum, quàm Palladis, Aonidumque
Ingeniosa cohors. Adeo per pabula vires
Aegra capit sitis: et, quantò quis doctior; idem
Tantò plura sibi nesciri, pluraque sentit:
Quae neque mortali fas sit comprendere captu
Omnia; nec, si non plenè obtineantur, in vllo
Limite sollicitis requiem contingere votis.
Viderat id, mendax non semper, Fabula: sacri
Dum raptorem ignis, diuinaque munera terris
Importare ausum, et mortali iungere limo,
Caucaseae nudum cecinit praebere Volucri
Viscera, in assiduam sese reparantia poenam.
Aethereas arces peruadere, raptaque Soli
Deuehere in terras caelestis semina flammae
Haud aliud (Veri si quid mihi gnarus Apollo)
Innuit; ac, Sophiae penetralia mente volucri
Ingressum, populis deprensa Arcana referre.
Quod qui conetur, (Proli tristia nobilis Ausi
Praemia!) Caucaseo findi ceu vulture pectus
Sentit inexhausti maiore cupidine Veri:
Nec sperare licet crescentibus otia fibris.
51. Esto tamen, conatus et acris cura sciendi,
Ingenijs, tineae ritu, melioribus haerens,
Nil noceat: certè haud etiam conducere multùm
Laetitiae ad cumulum potis est vitaeque beatae.
Nam quid opus varios caeli cognoscere motus:
Omnibus euentis causas, euentaque causis
Reddere: fastorum monumenta omnemque capaci
Pectore transacti seriem complectier aeui:
Agumentorum laqueos seu nectere, contra
Seu nexos celeri occursu dissoluere: linguam
Nosse vetustorum lapidum: nullam esse repostam
Vsque adeo vocem, cuius non invia sensa,
[Page 139]
Ceu tibi germanum valeas depromere nomen:
Eloquium tereti verborum claudere gyro:
Et iam Rhetoricae spatiosa per aequora pleno
Effusum volitare gradu; iam legibus orsa
Pierijs, nexuque pedes vincire decoro?
Aerios famae strepitus, ventosaque vulgi
Murmura quem Ratio docuit contemnere, norit,
Nesciat haec, minimo sanè in discrimine ponet.
52. Heu quibus incassum studijs mortale fastigat
Se genus! In reliquas si quantum temporis artes
Consumpsise iuuat, medicandos pectoris aegri
Ad morbos, sensuque animi ratione regendos
(Par vbi curarum pretium) conferre liberet;
Vt facili planoque magis tunc tramite vita
Curreret! Vt breuius quaesitae ad limina pacis
Ferret iter! Quò nunc per taedia longa viarum,
Mille per ambages, labyrintheosque meatus,
Vix serò (atque vtinam vel serò) appellere fas est.
Quaerendâ sic materie, qua gaudeat, ipsum
Absumit, gaudere animus quo debuit, aeuum:
Quàmque frui, steriles mauult vsque addere fructus.
Quìd per multiplices adeo discurritur artes?
Quò tantus labor, et sitis infinita sciendi?
Scire sat est, Homini syncera ad gaudia nullis
Cecropiae, aut Latiae studijs opus esse Mineruae.
53. Quis verò ille gradum, deiecto nubilus ore,
Corripit? Incessus quantùm, vultusque minatur,
Fabricio ne desiliat de ponte, verendum est.
Compellare hominem iuuat, atque exquirere causas.
Heus bone, quae tanto miserum sors aspera luctu
Exagitat? Retices? Cunctaris? Lumina vertis?
Iam satis est: miserum ne coge in verba pudorem.
Quod petimus, certis facies tua vocibus vltro
Eloquitur, peragitque vices sermonis imago.
Rem teneo, licet ipse neges. Hic nempe nigranti
Concretus Meroe color, haec tubercula frontis,
Necnon phyctaenis atque exanthemate rubro
[Page 140]
Corrosae nares, breuior mensura sinistri
Tum pedis, et scapulae gibbi appendice tumentes,
Cur tibi displiceas, faciunt, cur ora December
Vestiat, imbriferâque oculi se Pleiade soluant.
54. At videsis, toto quàm tramite deuius erres.
Haec eadem tibi laetitiam suadere, bonosque
Debuerant vultus. Si tetrica namque dolori
Est facies; torui cur hanc impensiùs atrâ
Nube supercilij horrifices? Neque sedulus omni,
Quà licet, ingenio et nisu mollire labores?
Ira, dolor, rugae vel pulchrum Nirea mutant.
Thersitem an deceant? Quantò distortior ergo
Contigerit vultus; tantò hunc diffundere maior
Cura sit. Haud tali desunt solatia formae.
55. Turpis es. Aesopo numquid Phryge turpior? Almas
Informi quas ille tamen sub cortice dotes
Occuluit? Quàm pulchra animi monumenta reliquit?
Mitte queri, lepidum caput, et circumspice, qualem
In numerum venias. Vultu male pictus opaco,
Pinguia crura tumens, Phariaeque vocamen adeptus
Clematidis, magnae populos in limina Stoae [a] 83
Citticus induxit Senior. Ludibria vano
Socratis hircinae nares, taurinaque vulgo [b] 84
Lumina praebuerat. Claudo quis rectior Aequi
Author Epicteto? Medij frons luminis orba
Pellaei minimum titulis gestisque Philippi
Obfuit. Annibalem luscum videre cruenti
Caedibus Ausonijs Thrasymenus, et Aufidus: ipsa
Talem Roma suo vidit pro limine, lusci
Nec, puto, ridendam faciem sibi credidit hostis.
Adde his Speuisippi curuum caput, Antigonique [c] 85
Degeneres famae vultus. Quis posthuma tanti
Censeri doleat pars agminis? Euge: Vetustas
Haec tibi nunc memoranda offert exempla: futuris
Exemplum fòrs ipse olim memorabere saeclis.
[Page 141]
56. Turpis es. Haud tibi, sed populo. Res ista videntûm.
Nec sua formoso blanditur Adonidi; toruun
Nec sua Cyclopem facies deterret. Vterque,
Tristia, laeta, Alijs tantùm spectacula praebet.
Is doleat, sine, qui talem fòrs obuius horret:
Cui dirum facis ingratis occursibus omen.
Vnde tibi hìc luctus, niueo cui lilia frontem,
An ferrugineo pingant vacinia fuco:
Acìdis, Aetnaei an venias pastoris imago,
Nullo est, dum speculum vites, deprendere sensu.
57. At spernere. Quibus? Vulgo nempe: omnia solis
Librat, mentis inops, qui sensibus, occiduâque
Totum hominem externi metitur imagine limi.
Hoc melius. Nullos, nisi sanae mentis, Amicos
Inuenies: socio quisquis tibi foedere iunctus
Haeserit, haud fluxum formae vernantis honorem;
Virtutem, mores, animum, te diliget ipsum.
58. Turpibus haec sunto solatia. Restat amicâ
Nunc fouisse manu, lentis quos cedere morbis
Crebra valetudo, gelidus praecordia circùm
Sanguis, et exhausto tenues in corpore vires
Sorte sua prohibent contentos viuere: tanquam
Robore vique lacertorum tranquilla parentur
Gaudia, non Sophiae nisu mentisque vigore.
59. Vanus et iste dolor. Quid enim? Titania membra,
Immanesque toros; et brachia Polydamantis
Sors negat. Athletam Pisaeum fingere nempe
Noluit, aut duris operam te addicere pensis.
Cur ideo mens aegra? Solum si frangere rastris,
Triticeas versare molas, excidere saxa
Non datur, et curuo moliri pondera dorso;
At superant, quibus incumbas, meliora, viroque
Digna ministeria. Arcanas aperire licebit
Ingenio causa, ius dicere ciuibus, vrbes
Consilio regere, imperijs fraenare cohortes.
Aedibus in magnis Famuli ceu munia rite
Diuersi diuersa, illi prout quisque, vel illi
[Page 142]
Aptior, accipiunt: hic à rationibus; alter
A cyathis: struit ille dapes; hic limina seruat:
Mox alij, atque alij, scriba, opsonator, agaso,
Villicus, artoptes, fullo, rhedarius, auceps;
Haud secus in magno, qui Regia Numinis, Orbe
Partes cuique suas, et idonea maximus author
Munera distribuit. Valido tu robore polles?
Exercebis humum fossor: ceruice torosâ
Baiulus excipies clitellas: aspera miles
Bella geres. Renuunt tantos tibi membra labores?
Non deêrunt, quas, affecto vel corpore, possis
Impleuisse, vices: tibi res sit publica curae;
Consilium, linguam, vim pectoris exere: ritus
Sacrorum, officij leges, mysteria Diuûm
Ignaris aperi: causas age, iura tuere,
Prouida ciuilis teneas moderamina claui.
Officijs nemo sic omnibus vtilis vnus,
Nec quisquam nulla diues producitur arte.
His caput esse; pedes alijs, vel brachia certo
Iure datum. Capitis voluit si munere fungi
Te Natura; suos cur inferioribus actus
Inuideas membris? Anne omnia solus obire,
Omnia posse velis? Satis esto, summa tenere
Quòd licuit, primasque refers quòd in ordine partes.
Tu fortes regis infirmus: tibi, corporis absint.
Vt reliqui vires; at deservire laborant.
60. Nonne vides, pretio quae conspicienda, vigere
Saepe minùs: solido vulgaria robore niti?
Hortorum sydus, reginaque veris odori,
Vix teneram pubem redolenti vestijt ostro,
Puniceosque sinus caelo, pompamque comantem
Explicuit; primos Rosa contabescit ad Austros:
Austris illa cadit, vel solibus: horrida messis
Interea, tribuli, lappaeque, et carduus asper
Camporum per aperta vigent impunè, nec illos
Seu rapidi soles, nimij seu laeditis Austri.
Apenninigenâ quid firmuis ilice, saeuos
[Page 143]
Ventorum durare ausus, hyemisque rigores?
Nec tamen humanos victus iuuat illa, secundis,
Aut parit, imponi deceat quae, munera, mensis.
At malum Hesperiam felici ponere curuam
Diuitis autumni (centum licet vndique seruet
Auriferam syluam vigilum tutela draconum)
Hyberni quoties faltus, tristesque pruinae
Vrunt, et rigidi grauis inclementia caeli?
61. Adde, quòd in vegeto vitiorum pabula gliscunt
Corpore, degeneratque hebeti confecta saginâ
Mens animi. Quae non stolido molimina voto
Aggreditur, quibus vrgendis vis improba coeptis
Abstinet? Hinc Phelgraeae acies, consertaque tellus
Syderibus, montes aggesti desuper altis
Montibus, et pauidae vasta ad conamina nubes.
Donec ab immani reiecta potentiùs auso,
Cumque suis, frustra emensum per Inane, voluta
Molibus horrendum in praeceps, îjsdemque sepulta
Et caelo meritas pubes temeraria poenas,
Et terris, Superos ne impunè lacessere quisquam
Posse putet, dedit exemplum memorabile. Vires,
I nunc, indomitas, roburque exposce superbum.
72. Aequior illorum gemitus, quos lucis egentes
Perpetuùm squalens, nullique domabilis astro
Plusquam Cimmerijs nox circumplectitur alis.
Sed tamen his pariter sua sunt collyria, sortem
Queis miseram, tristesque ferant moderatiùs vmbras
Nempe dies oculos si fugit et aureus aether;
Vnà etiam ingrati occursus, et dira videri
Spectra latent. Nusquam stricti Mauortia ferri
Lux aciem, nusquam criniti syderis horror
Vulnerat, aut piceis prorupti nubibus ignes.
Non maris insani rabiem, non saucia foedis
Corpora vulneribus, putrique fluentia tabo,
Non, quae saepe venit letho funestior ipso,
Instantis faciem coguntur cernere lethi.
63. Iam quantum lucis pretium fatearis adempte,
[Page 144]
Obuia tot scelerum irritamina, tot male blando
Mortiferas visu pestes nescire? Dolosis
Heu quoties oculi captiuam in retia mentem
Illecebris egere? Lues quàm saepe nefasti
Criminis hoc aditu in cordis penetralia fluxit?
Fortunati equidem, qui Visa nocentia, pressis,
Quandocunque locus monuit, transcurrere norunt
Luminibus: Siculi ceu monstra canora Profundi
Ceratis vitasse cohors Ithacesia fertur
Auribus. Hic multò sed fortunatior, omnem
Cui genus id curam facilis Natura remisit:
Quique fores animi non, anixus hoste propinquo,
Tum demum trepidè obstruxere ac munire laborat;
Vsque sed aeterno obstructas munimine seruat.
Si, Caecos, qui sponte imitantur, crimina vitant;
Commodiùs quantò Caecus vitauerit ipse?
64. Quid memorem, scelerum, quòd pars non vltima, rixae
Furta, doli, caedes, totque his affinia probra,
Absque oculis, animi ducibus operumque ministris,
Inuia tentari? Non vt modò lumine cassis
Peccandi studium; ipsa etiam prope copia desit.
65. Sed neque me leuiùs compendia frontis opacae
Illa mouent, nullis venientem extrinsecus icta
Mens quòd imaginibus rerum, formisque caducis,
In sese penitùs conuertitur ipsa, suasque
Liberiùs promit collecto robore vires.
Iamque, memor, precepta olim, et sub pectore fido
Condita naturae Verique Arcana reuoluit;
Iam noua, progrediens sensim, ratione sagaci
Eruit, et varias agilem se mittit in artes;
Ardua iam superans audaci sydera nisu
Iungitur ordinibus Diuûm, rerumque supremum
Authorem nitidâ immensae caligine lucis
Arcentem visus (Mortali attingere quantùm
Fas Superos, nostrisque patet conatibus aether)
Aspicit, et primi se pascit imagine Pulchri.
Quae paria his tellus, pontusve, aut mobilis aer
[Page 145]
Luminibus praebere queant spectacula? Formas
Non humiles, pingui consecrataque corpora limo
Cernimus; augustae species, diuinaque Caeco
Panduntur simulacra. Angusto limite noster
Clauditur obtutus; sepiri nescius vllis
Finibus immensi volat ille per auia Mundi.
Fas oculis tantùm praesentia tangere; saeclis
Omnibus ille infert animum, aspectuque sub vno
Temporis elapsi seriem, seriemque futuri
Colligit. Externo rerum se cortice frontis
Pascit hebes visus; naturas ille repostas,
Claustraque vel Phoebi radijs imperuia lustrat:
Vt non immeritò Diuûm praesagia, vatis
Finxerit Ogygij tenebris patuisse Vetustas.
Luminis orbus erat. Nemo caelestibus alter
Aptior alloquijs, longique capacior aeui.
66. Et crassae iubar hoc lucis, Mundique iacentis
Exiguum, ac pecudum vulgo commune theatrum
Corporeis vetitam se attingere sensibus, aegra
Mens queritut; tantò meliori luce rependi
Nubila cum frontis soleant, potioraque tantò
Luminibus clausus animus spectacula cernat?
Non sic Abderae sapiens, qui, penè reuulsis [a] 86
Dum toties ridenda videt, pulmonibus, et iam
Ludicra pertaesus vani proscenia vulgi,
Aeternùm Soli dixit lucique valere:
Proiectisque libens oculis, tanquilla recepit
Sepositum sese in puri commercia Veri.
Vsque adeo haud miseros externi luminis orbos,
Felices potiùs sed credidit, inque videndos.
67. Fortia nunc locus, inprimisque volentia poscit
Pharmaca: lethifero manus est adhibenda dolori:
Firmandusque animus, lanienam vt corporis inter,
Dum podagrae saeuit rabies, dum calculus atrox
Intima crudeli carpit Vitalia morsu,
Diraque barbaries ferro grassatur, et igni;
[Page 146]
Laetitiam stabilem, securaque pectora seruet.
Durum opus, et quo vix aliud Sapientia maius
Audeat. Hic animis opus, et conamine toto.
68. Non tamen, vt cladis sensum vel nesciat icta,
Vel nullo referat virtus, ceu nescia, motu.
Quanquam etiam tanti spectacula rara vigoris
Plurimus Ausoniae exibuit gladiator arenae. [a] 87
Voxque o, vos adeo plùs rara dedistis olympo,
Aetherei pugiles, fortissima pectora, caeli
Indigetes nunc, terrarum miracula quondam,
Atque erebi formido hilari quos barbara vultu,
Pro Christi imperio, pro Relligionis honore,
Supplicia excipere, insultare doloribus, irâque
Hostili, et sacrae pasci dulcedine mortis
Nequicquam indignantûm animis, vincique, frementûm
Carnificum attonitus stupuit furor. O adamante
Incidenda perenni! O ipsis digna notari
Syderibus virtus! Huc albos, Fama, iugales,
Huc omnes conuerte tubas. Quid murmure tanto
Regulas, ambustaeque immotus Scaeuola dextrae
Tollitur? En Mundi meritos consumere famam,
Caelestes heroas, et heroum phoenicas:
Integra quos laceros, armata expauit inermos
Barbaries: ludus quêis vulnera, gaudia poenae.
Hos Helicon, Pindusque sonent: his nectere frontem
Ambiat, et tota in sertum se nectat Idume:
Hos Hyperionio sublimes gloria curru,
Innumeris Laudum pleno circùm ore sonantûm
Agminibus cincta, et Plausuûm Deccorumque sequacem
Pone trahens turbam, per subdita regna, per vrbes,
Perque reuesurum assiduè circumferat aeuum.
Sed vigor is rarum caeli, et mirabile munus,
Non nostrae portenta docent, sed pharmaca musae.
69. Per me equidem Sapiens hominem non exuat artus
Contrahat, in gemitum laxet praecordia, rectos
Immutet vultus. Miserum se dicere tantùm,
[Page 147]
Foemineosque, Malis impar, effundere questus,
Temperet. Inuicti gemitus, et mascula duri
Pectoris ex adyto resonent susupiria: qualem,
Afer vbi toto descendit in ilia ferro,
Horrendis animam singultibus exalantem,
Luctantemque Malis, et adhuc in morte minacem,
Massili trepidant nemoris Conuexa leonem.
Denique tristis hyems vultus (hac vsque dolori
Fas prodire) tegat; frontis sub nube serenus
Deficiat: mens nixa suo sibi robore constet.
70. Nec ratio procul, id liceat qui ducere robur.
Vel siquidem parcente manu sua spicula torquet:
Vel totis dolor aduersum se viribus infert.
Si primum; pudeat mediocria vulnera, quaeque
Vix summam strinxere cutem, Sapiente, Viroque
Indignis deflere modis. Vbi fortia dicta?
Pectus vbi Sophiae inuicto munimine clausum?
Non aries saeuus, non, quem Telamonius Aiax [a] 88
Misit in aduersum tormenta aequante lacerto
Piramidem, lapis, Herculeis aut viribus acta,
Monstrorum exitium, claua, exitiumque gigantum;
Iunceus imbelli calamus te cuspide sternit.
Vel tenuem questu iuuat exatiare dolorem?
Exatia: sed, quò deceat conuertere questus,
Disce priùs. Querere exiguo in certamine perdi
Nequicquam factos bella ad maiora lacertos:
Nil Meriti laudisque capax occurrere: Sorti
Plus nimiò te despectum, visumque pusilli
Bellatorem animi, cui tam vulgaria fata
Obtrudat vincenda. Hinc causas nobilis irae
Duxeris: hic dignus Sapientis pectore luctus.
71. Sin nimium contra certamen, vique supremâ
Res geritur; bene sit: Sophiae non limina nullo
Triuisti pretio: quaesiti plena facultas
En decoris: quod Palladiae inter gymnadis vmbras
[Page 148]
[Sis] nactus, medio licet in discrimine robur
Promere. Sat dictis huc vsque animosus et acer
Fata lacessiti parcentia. Tempus agendo
Virtutem sancire, et factis verba tueri.
Id Superi de te expectant, hominesque: tabellis
Id tua signatis repetit sapientia. Paruis
Non licet in rebus consistere. Maxima quaeque
Ni praestas; reus es famae, vitaeque prioris.
72. Respice et authorem fati. Non barbarus hostis,
Ipse Deus, Deus ipse suá, pater aequus, amanti
Te ferijt dextrâ. Anne illum vitaeque Bonique
Supremum artificem indignis gaudere Suorum
Luctibus: an, crudi Laestrygonis instar, acerbis
Funeribus censes et viuo sanguine pasci?
Vulnerat, vt prosit: sceptri sunt pignora clades:
Iridis aeternae risus e nube fugacis
Maestitiae parit. Ac veluti, spirante metallum
Impleuisse Deo meditans, lectissima, seu quae [a] 89
Delos habet, seu Myrmidonum quae Patria, doctis
Exudare Myron fornacibus imperat aera,
Non odio, sed materiae melioris amore:
Vt rutili patiens tortoris massa verendos
Transeat in vultus maiestatemque Tonantis,
Artificisque, suumque decus fulgentibus aris
Inuehat, et longè ventura in saecula mittat;
Aethereus sic ille faber, peiore metallo
Compositos, vulgare genus, venaeque secundae
Praeterit: egregios, Diuinorumque capaces
Tristibus imperijs subigit, versatque premendo,
Dum sese penitùs dignos efingat, et omni
Corporeâ tersos ad purum faece, beatis
Coetibus adscribat Superûm. Quis vulnera tanti
Hórreat auspicium decoris? Saeuissimus vt sit;
Iam celeri fugiet cursu dolor: ocyùs ille,
Qui grauior: nullâ sed tempestate, dolores
Quam refugi pariunt, Diuum est cessura voluptas.
[Page 149]
Aeternùm, piguit quae ferre, tulisse iuuabit.
73. Vltimus ille labor vati, trepidantia corda
Soluere vicini miserâ formidine lethi,
Et, reliquis vitae domitis iam casibus, ipsam
Quae superest, simili mortem duxisse triumpho?
At quibus inuisum, et nulli superabile monstrum
Vincetur telis? Num, qui te, caerule Python,
Explicuit, longè iaculantis Apollinis arcum;
Anne colubriferae tepefactam caede Medusae,
Horridior pestis, Cyllenida sentiet Harpen?
Nil opus. Ex ipsis praesens medicina venenis
Ad virus fatale fluit. Quos hactenus hostes
Pertulimus, cuncti haec sociant in praelia vires,
Cuncti armis opibusque iuuant. Si namque Malorum,
Quêis adeo humani series circumfluit aeui,
Spremus mitisque venit, Mors, terminus; illa
Qui timet, hanc minimè flendam sibi duxerit: aequm
Ad tumuli gremium nihilò quin seciùs ibit;
Ac qui, turbinibus ventisque furentibus alto
Pulsus in Ionio, vel spumifero Aegaeo,
Eminus optatas caeca inter Nubila terras
Aspicit, et fido properat se condere portu.
Et verò quod Myrtoi, Icarijve Profundi
Indomitis adeo ventorum flatibus aequor,
Fortunae vt rapidis iactatur vita procellis?
Luctus vbi, curaeque, inconsumptique labores
Vndique perpetuâ miseros indagine claudunt:
Nulla quies: longè portus: plena omnia monstris,
Vorticibus, scopulis: nusquam non multa Charybdis,
Scyllaeaeque canes, et concurrentia saxa.
O penitùs sortisque suae, vrgentumque Malorum
Immemores, quibus, haec inter discriina, Parcae
Plùs nimiò celeres, et portum tangere poena
Ducitur, haud poenae requies, optandaque finis.
74. Bistonidae meliùs, dilectae funera prolis [a] 90
Ad citharam quibus, et laetos producere plausus
[Page 150]
Mos erat: egressos cum contra in luminis oras
Luctisono gemitu, et flebilibus lamentis
Exciperent, nempe ad lacrymas, et funera natos.
Iure equidem. Tot enim momenta in singula duris
Casibus hic luitur perituri temporis vsus;
Protinus exortis vt si Mortalibus aeui
Tota sui fatique daret se forma videndam;
Crediderim, pauidos retro ad genitalia claustra
Ocyùs infausto raperent à lumine gressus:
Illius exemplo pueri, quem prisca Saguntus, [a] 91
Vixdum luce salutatâ, genitricis in aluum
Expauit remeare, omen sibi cladis, eodem,
Primitiae Libyci Martis, quam pertulit anno.
75. Iratos igitur vitae, mortisque pauore
Attonitos iuuat his affari vocibus. Vnde
Tam noua, Mortales, animi discordia? Tristem
Hinc proferre piget; piget hinc dimittere vitam.
Iam miseram nimiùmque grauem; iam iustiùs aequo
Culpatis volucrem. Si manserit; aspera fertur:
Inuida; si fugiat. Qua vestris, dicite, possit,
Qua tandem Natura Malis ratione mederi?
Dum munus, Mala quo vitae simul omnia tolit,
Ceu summum, reliquisque Malum par omnibus vnum
Horretis. Cur vota sibi contraria pugnant?
Cur dolor est, citiùs causas transire dolendi?
Candida si fati series, optandaque molli
Tramite vita fluit; sit magnis gratia Diuis:
Carpite, io, laeti felicia munera, amiciam
Intempestiuo sortem nec laedite questu.
Sin alius rerum tenor, absinthique deunce
Obruit vnciolam blandi sors aspera mellis;
At gaudete, Mali quòd faex iam proxima fundo,
Nec longè est, tantos quae finiat, hora, dolores.
76. Verùm, age, nil miserum terreni corporis hospes
Vita ferat; quantum vel sic, rogo, mortis habendum
Munus erit, vitae quòd caelitis ostia pandens
[Page 151]
Ereptos terris animos inducit olympo?
Non toti (procul ex animis temerarius error:
Stulta quìd immerito sese mens funere damnet?)
Non toti fuimus, nutantia lumina postquam
Ferrea nox clausit, deploratique supremùm
Neruos atque cutem tristi concessimus vrnae.
Nil Lachesi diuina animorum in semina iuris.
Quod dederat, tellus repetit: quod fluxit ab alto
Aethere, perpetuùm cineri, taboque superstes,
Non defecturos vitam producit in annos.
O niueus! Quater o felix, gemmâque notandus
Ille dies, lutei quo mens compage soluta
Carceris in Patriam cognataque sydera fertur,
Caelicolûm iugenda choris! Vt lumine puro
Vescitur! Ingenuos vt promptiùs exerit actus!
Vt dulces agitat curas! Vt laeta suo se
Restituit fonti! Non flamma volatilis aequè
Prosilit in patrij Conuexa nitentia caeli:
Non Tyberim pelago, aut rapidum par impetus Istrum
Deuehit; ipsa suum vinclis ac libera ferri
Gestit in authorem, flagrantique incita nisu,
Ingere sese illi, ac penitùs miscere laborat.
Qua, rogo, tunc igitur fruituram sorte putandum est.
Flammiferos cum tandem aestus, inhiantiaque ora
Nectaris aetherei optato iam proluet haustu:
Inque suo syncera bibens, immensaque fonte
Gaudia, perpetuum pascet laetissima, nunquam
Non auidi, nunquam non pleni, cordis a amorem?
77. Me certè haec animo reputantem abrumpere nexus
Ocyùs inuisos, pigrique morantia claustra
Corporis, et tantae iamdudum accedere sorti,
Flammeus, haud capiens sese, vinclisque teneri
Nescius ardor agit. Quid enim iam longiùs inter
Tot gemitus, et viua morer tot funera, cari
Numinis amplexu, et dulci fraudatus amore?
Quo sine tam nullum mihi fas sperare quietem;
Mota suis nullum quàm sedibus ossa leuamen
[Page 152]
Accipiunt, tactusque chalybs Magnefide gemmâ
Stare negat, sydus donec tueatur amicum.
Caelum vota petunt: caelo suspirat in vno
Anxius aeger amor. Nescit, mihi credite, nescit
Quid Superûm domus alma, procul felicibus oris
Plena sibi speranda putat qui gaudia: censet
Aut aliam, nisi mortali quam lumine functis
Inchoat aeterni Solis praesentia, vitam.
78. O mihi fatali desponsa sub arbore coniux,
O aeui melioris ades, Mors, pronuba. Turpi
Te licet exesam macie, nudisque rigentem
Ossibus exiheant pictae mendacia telae;
Bis raptâ venis Helene mihi pulchrior. Ipsa [a] 92
Quin tibi si geminis ausit comitata Deabus
Se formâ conferre Venus; me judice, palmam
Continuò tibi cum Venus ipsa Deabus
Cesserit. O adsis pulcherrima. Quas ego, tanti
Muneris, extremique potens iam denique voti,
Sic meritae grato persoluam carmine laudes?
Sponte suâ numeri venient (dant gaudia vires
Ingenio) discentque hilares plùs posse Camoenae?
Solis inoccidui tu Phosphorus, vnica mentis
Sollicitae requies, curarum dulce leuamen,
Votorum portus, pacis sinus, anchora fessis
Cursibus, et patrij limen diceris olympi.
Hei mihi quìd cessas, et adhuc pia vota moraris?
Illis lenta veni, toto qui Nestore, toto
Qui procul Euboici te pulueris aggere vellent. [b] 93
Has illi duxise moras, hanc ferre iubendi
Crudelem veniam. Satient se tristibus annis,
Aspiciantque suos secum canescere luctus.
Inuiso pereat cur munere, cur alienis
Mactetur votis, qui te flagrantibus vsque
Sollicitus studijs vrget, venatur, anhelat:
[Page 153]
Cui tu primus amor, spes vnica, summa voluptas?
79. Culpa sed vltrices, reor, haec stimulauerit iras:
Quòd, vitae curare lues dum molior, vnâ
Non tulerim cunctis, ceu fas, ex morte medelam.
Erraui, fateor: iamque, vt sis mitior, omnis
Te luctùs morbique vnam sat grande leuamen
Vociferor. Vos o, crudelibus aspera cunque
Imperijs quos exagitat Fortuna, supremum
Accipite hoc hilares, nulli non vtile fato,
Auxilium. Paucos vbi sol conuerterit orbes;
En aderit, duris quae vos mitissima soluat
Casibus, et fido (tantum ni pergitis vltro
Corrupisse Bonum) statuat Mors denique portu.
Hoc Superûm tanto donati pignore, longos
(Caetera nulla adsint curarum vt pharmaca) questus
Desinite, et mortis spe tristem absoluite vitam.
Occiduos, facilis labor est, spreuisse dolores.
[Page 154]

EVTHYMIAE Liber Quintus.

para 1
1. Non tamen, ad plenae felicia munera Pacis,
Fortunam satis, externosque retundere casus,
Hac operosa tenus ratio quam tradidit artem.
Maior adhuc belli moles, crudelior hostis,
Cordibus infixae pestes, agnataque restant,
Et penitùs fibris stabulantia monstra sub altis:
Regnorum fax Ira, loci sortisque secundae
Ambitus impatiens, Veneris teterrimus ardor,
Culpaque Lernaeo absumens praecordia tabo.
para 2
2. Ah genus id Furias incauto pectore si quis
Excipiat miser! Ah cupidis si fraena relaxet;
Quas non (exitium, Superi, prohibete) ruinas,
Turbineo impulsae, impellentesque omnia motu
Miscuerint? Quos non in praecipites anfractus
Infelicem animum, et ferò sua fata videntem
Abripient? Monumentum ingens Climeneia proles,
Ambustusque dies: currus implere paternos,
Fraenaque mortali cupidus radiantia dextrâ
Dum Iuuenis tractare, alti per deuia callis,
Flammipedum quàcunque vagus tulit ardor equorum,
Non rector, sed praeda ruit. Temeraria Nati
At tu consilio moderari vota, regendos
Vecordi malles puero quàm credere, Titan,
Igniferos axes. Roseae pro munere lucis
En rapida attonito spargentem incendia Mundo
Aspicis: en medij reuoltum e tramite caeli,
Inuisum populis execrandumque bidental,
Eridani toto lacrymaris gurgite. Casus
[Page 155]
Non alios, non triste minùs sibi quisque paratum
Nouerit exitium: iuuenili feruidus aestu
Libera praecipiti quoties moderamina tradit
Stultitiae, nec solerti ratione gubernat
Indomitos animi sensus, effraenaque vota.
para 3
3. Scilicet ignarum Pyrois, et Eous, etAethon,
Igniuomusque Phlegon violentiùs aethere prono
Distulerint Phaetonta; suis quàm concita flammis
Imperij fraenique rudem per deuia mentem
Ira trahit? Summo, fac, vertice siue niualis
Abscissum Rhodopes, seu caeliferi Atlantis,
Immensum montique parem vitiosa Venustas
In praeceps subitâ lapidem vi trudat. Vt ille
Abrptum per iter, procurrentesque minantùm
Vmbones scopulorum innato pondere cursum
Praecipitans, aliasque alijs e rupibus actus
In rupes, validos quatiti huc saltus, quatit illuc!
Nec mora, nec requies. Tremit illisu resono mons:
Dant arbusta locum: attoniti de colle propinquo
Pastores, iniantque greges, quibus irruat anceps
Exitium syluis, Dryadum quae tecta refringat.
Donec, cum nemorum strage, immanique tumultu,
Finitimae vallis gremium delatus in imum
Arua cauat lapsu, socijsque, suisque ruinis
Latè operit. Densus circùm vndique puluis in auras
Nigranti se nube leuat: procul Auia voces
Ingeminat, pulsusque fremit clamoribus aether.
Saeuior, irati quem pectoris vrget erinnys,
Effraenoque magis quaecunque per obuia fertur
Turbine, tam sitiens alienum haurire cruorem,
Quàm facilis praebere suum. Non ferreus agger,
Non ignes, non saxa queant immanè ruentem
Sistere. Flamato desint si telâ furori;
Se telum faciet, summis e turribus audax
Aethera per vacuum prono descendere saltu,
Subiectum, pariter frangendus, vt obruat hostem,
Misceat et socias (ea tantùm foedra) mortes.
[Page 156]
Vna sedet cordi, totam rapit vnica mentem
Vltio: cura Sui, ratio, ius, vtile, rectum,
Ingenium sensusque hominis, pietasque, fidesque
Fnditus exturbata. Sacri per quidquid olympo est,
Obtestare. Precum vanus labor: ocyùs ater
Audierit trepidae ratis infelicia Nereûs
Vota, vel eiectos surda Acroceraunia nautas.
Omnia terrorum prome argumenta, luendas
Iam soboli immeritae poenas, iam publica famae
Iurgia, iam rerum obijciens discrimina. Nempe
Vincetur? Rapidum Borean, Austrumque furentem
Aggesto citiùs fraenaris puluere. Tanti
Omnia sunt, clamat. Pereat res, fama, domusque,
Et super ipse. Iuuat vindictae atrocibus ausis
Orchestram quatere, et tragicum meruisse cothurnum.
para 4
4. Quinam igitur, rogo, quàm violens tristisque putandus
Hic aeui tenor, vsque atrum fel mandere, toruas
Retum inamabilium species, vim, iurgia, rixas,
Sanguineos chalybes, feralia vulnera, caedes
Noctibus attonitum, attonitum versare diebus,
[Insidias] pariter struere, [extructasque] cauere,
Bacchari, fremere, horrendo recubantis in antro
Cyclopis de more, vel immanis basilisci,
Nulla hominum iucunda pati commercia, nulli
Fidere? Proh miseram sortem! Vitalis haberi
Anne potest, nullo quae; vita, fouetur amore?
para 5
5. Exterior facies animum depingit, et omnis
Hoc sole tin speculo se promere cordis imago.
Cerne trunces Irae vultus; quàm turbida regnet
Intus hyems, quae caeca agitet vesania mentem,
Haud tardum sit nosse. Flagrant, ceu dira Cometae
Fax, oculi: torua accendit rubor igneus ora:
Nubila frons: saliunt venae: fluitantia labra,
Et calidos spumis videas albescere rictus:
Mutua dens teritur: spissum vomit vnca vaporem
Naris: inaequales gressus, crebro pede tellus
Sauica, complosaeque manus, tremebundaque ceruix.
[Page 157]
Iam gemitu fera corda quati: iam spiritus aeger,
Turbidus, abruptis pressi mugitibus oris
Nil certum humanumque sonans. Quòd si qua viam vox
Repperit explanata magis; quid tristius illâ,
Eumenidum propius quid vocibus? Haud sibi [parcunt],
Haud soboli, haud Superis infanda extrema precari
Omnia. Quàm tetrum atque immanem dixeris intra
Sese animum, cuius tam formidabilis ipso
In vultu effigies? Talem tibi finge, mouendam
Ad Superûm qualis pacem ex Acheronte profundo
Effera Tisiphone ruit, immanisve Megaera:
Dextera cui trifidam sumanti vertice taxum
Concutit, et similes iaculantur lumina flammas:
Innumeri, toruae crudelis gloria frontis,
Tempora squamiferis praeuelant orbibus angues:
Parsque humeros ferrugineos, et torrida lambit
Colla, iacens; pars ad vulnus librata supernè
Erigitur, nigramque animam, piceoque veneno
Sibila tincta vomens, rapidae micat agmine linguae.
At iuxta geminum quatiens Discordia fetrum,
Et lethi furialis amor Luctusque, Pavorque
Diraque Saeuities, caecoque Insania vultu
Insidiaeque, Minaeque, cohors inuisa, sequuntur.
Talis, vel si quae truculentior altera fingi
Forma potest, Irae est animum versantis imago.
para 6
6. Iam quis inhumanas clades, lugendaque pestis
Tam rabidae valeat memorando exempla referre?
Hinc celeres ad tela manus, collisaque campis
Agmina, sanguineis turbati fluctibus amnes,
Saeuitum in proceres, immissa incendia tectis,
Funditus excisae miseris cum ciuibus vrbes,
Iusque datum gladijs, latèque per obuia ductum
Guttura, nullo aeui, aut sexùs discrimine, ferrum.
Quin mors visa leuis, naturaque tota sagacis
Barbariae ingenio, et lentis seruire coacta
Supplicijs. Proh quae (tantum nescisse fatentur
Eumenides, purgantque suas hoc crimine tedas,
[Page 158]
Nec pudor est vinci) proh quae noua funera, quasque
Infandas hominum, ah hominum furor extudit artes!
Quae natura dedit, pardi, libycique leones,
Stringitis arma. Procul torquendi insana voluptas:
Extremae quamvis, mors vnica sufficit irae.
Quin citiùs rabies, fuerit quò immanior, exlet
Illata se caede. Vtinam saeuire liberet
(Huc feritas quando iam tristia vota redegit)
Sic homini. Sed praecipitis compendia lethi
Muneris ille loco statuit, damnatque Ferarum,
Ceu mactare rudes, iras. Lasciuia tardi
Fúneris arridet virtus haec maxima, primus
Hic labor, et studium, Libitinae obtundere falcem,
Et, vitam quibus eripiat, suspenere mortem.
Mens adeo, brutum antêimus quo munere vulgus,
Nil super irato praestat, nisi degener vt sit
Hòc homini magis, et Brutis truculentior ipsis.
Ergo Alius (Pietas, Naturaque, parcite vati:
Impia, dira canam) ferrato pectine sulcos
Vndique sanguineos iterans pendentia carpsit
Corpora; damnatis alius potabile lethum
Miscuit ignito liquentis gurgite plumbi.
Hic pice perductos, insuêtae ad lampadis vsum,
Longa profanatis iussit dare pabula flammis,
Attonitamque rogo viuenti frangere noctem.
Quìd compulsa loquar saeuire cadauera, putres
Amplexus, vitamque neci per tristia iunctam
Foedera? Quid pelnos Natorum funere patres,
Et consanguineos tumultos? Non, si mihi centum.
Aenea Stentoreis resonaret vocibus ora,
Ingeniumque, fluens rapido torrentiùs amne,
Spumea Maeonijs in carmina fontibus iret;
Tot scelerum immanes ausus, tot barbara monstra
Expediam cantu, et dignis ploratibus aequem.
para 7
7. Nec tamen. Externis funestans caedibus Orbem,
Nullos dira lues casus, non vltima saepe
Fata sibi, pepritque Suis. Lectissima bello
[Page 159]
Agmina cum signis quoties amissa: trahendi
Dum sapiente morâ certaminis impatiens dux
Haud dubias, caeco auspicium faciente furore,
Irruit in clades? Quoties temeraria verba
Per iugulum rediere, animâque et sanguine toto
Constitit ardenti retinacula soluere linguae?
Ira furor breuis est, Venusino iudice: longi
Non semel in morbum sed transijt illa furoris.
Exemplium Telamone satus: cui caeca phrenesim.
Ergo minor mentis, nec iam suus, edita campis [a] 94
Plurima Balantûm post funera, Dulichiumque
Riualem vanâ pectoris sub imagine caesum,
In sua lethiferum praecordia condidit ensem.
Quìd referam, medio penitùs quêis corde recepta
Vis eadem, indocilisque premi, ceu turbidus atrae
Qui tegitur gremio nubis vapor, obvia quassu
Fulmineo fragilis vitae penetralia soluit,
In lethum satis vna? Acri sic feruidus aestu
Dum furit, et male se capientem Sylla tenere [b] 95
Nec longùm potis est rabiem, neque protinus omnem
Egerere; abrupti per dissilientia claustra
Pectoris, et laxos venarum atque oris hiatus,
Sanguine mistam animam, furijsque minisque frementem
Euomuit: dubium foret vt spectantibus, ecquid
Syllae vita prior; prior an defecerit ira.
Dignum equidm factis retulisti, barbare, lethum,
Indigno dederas qui tot ciuilia letho
Corpora. Debueras proprium vomuisse cruorem,
Cum Latio toties macularis sanguine Tybrim.
Quae scelus, ira, tuum fuerat, fuit ipsa nocenti
Supplicium. Non Tisiphone, non Cerberus, aut, qui
Immortale iecur Tityi depascitur, ales
Saeuior hac, tantisque foret par caedibus vltor.
Credite, posteritas: Syllanâ iustior ira:
[Page 160]
Nulla fuit: Syllam grauia atque extrema furentem
Perdidit. Immanem vix non absoluere cogor
Horrendamque luem. Quantumlibet impia cladis
Humano tulerit generi, tot millia ferro
Dum metit; haud minùs humana de gente mereri
Fòrs potuit, Syllam letho dum sustulit vnum.
para 8
8. Et genus hoc vitij tetrum, longèque videri
Implacidum, qua vi humanos, quo turbine sensus
Misceat, ex ipso pronum dignoscere vultu.
At non perspicuum pariter, quàm lampade saeuâ
Heu miseras vrat Cythereia flamma medullas.
Nam quid ibi non nectarea dulcedine tinctum?
Blanditiae molles, incendia grata, lepores
Idalij, faciles risus, genialia serta,
Laetitiae flos ipse voluptatisque medulla.
Id teneri certè sperare Cupidinis aetas,
Id vultus, placidaeque iubet clementia formae.
Nulla supercilij nubes, nil fronte seuerum,
Nil habitu. Puer est, quo non spectatior alter,
Ingenuus, comis, simplex: certantia puris
Lumina syderibus: labris exundat Hymettos,
Hyblaeusque latex: totam syncera Venustas
Purpureo Nati descripsit in ore parentem.
Et vehitur iunctis ad gemmea fraena columbis:
Et, quamvis nunquam non spicula tractet, et arcum;
Aurcus est arcus, perfusaque spicula melle.
para 9
9. Sed procul o, si quae, miseri, vos cura salutis,
Si Vestri quis amor tangit. Sub melle venenum,
Pestanis Libyci fallunt sub floribus angues.
Scitulus hic, tanto formae blanditur horore
Qui, puer (ah oculis malè tutum credere) monstrum est,
Monstrum horrendum, atrox, quo non funestior vlla,
E Phlegetonteis olim ructata caminis
Pernicies liquidas caeli prorupit in auras,
Cognatique erebi misero plus intulit Orbi;
Splendida fucatam nudent Insignia frontem
Gorgonei rictus, furialiaque ora patebunt
[Page 161]
Protinus, et Stygijs vndantia lumina flammis.
Falsus honos: rutili per eburnea tempora cirri
Vipereos vmbrant nexus: squamosa draconum
Pectora sunt molles ad gemmea fraena columbae.
Vae, cui pennigerâ violarit arundine pectus
Ille nitens roseae in speciem Thaumantidis arcus.
Quale trahet subitò virus? Quantum ossibus ignem,
Tabida quae furere arcanis contagia fibris
Sentiet? Hinc frontis pallor, maciesque genarum,
Et varij vultus, defixaque lumina terris,
Luctantemque animam suspiria crebra fatigant.
Attonito similem videas, similemque furenti:
Iam rapido ferrei ceu turbine; figere mota
Iam, velut obiectu subito, vestigia: rarus,
Et gemitu abruptus sermo: commercia vitat,
Dimidius vel adest, facieque absentis, in vmbris
Secessuque cauo nemorum sese ipse, suasque
Crebrior affari curas. Non otia ludo
Fallere, non spisâ virides indagine saltus
Cingere, non Graijs iuuat insudare palaestris.
Strati dura quies membris: nil dulce palato:
Difficiles somni, longissima tempora, noctes
Implacidae, nigrique dies: mens corporis exul,
Dulcibus officijs vitae semota, Suique
Deuia. Vesanos ne quisquam credat Amantes
Ludere, dum querulis toties ploratibus vno
Aetnaeas se ferre sinu brumasque, facesque,
Et iam perpetuo sibi vulture diminui cor,
Iamque Ixioniâ iurant vertigine volui.
Nil animus veris, nil heu cruciatibus addit:
Certa fides: non ingenij; sunt verba doloris.
Dum nimij rapidos explere Cupidinis aestus,
Et summo properant votorum fine potiri:
Dum, vice ne iustâ redamentur, mutua ne sint
Cura, timent, neu riualis felicior aegri
Fòrs sibi praeripiat fructum, aut delibet amoris;
Dicere vix vlli promptum, quae corde sub imo
[Page 162]
Poenarum miseri exempla, et quae Tartara claudant.
para 10
10. At morbi fòrs languor iners, soloque veneni
Defidis afflatu, et segni marcore timendus.
Fallimur. Haud pestis violentior altera caedes
Per medias hominem, per tela inimica, per ignes
Praecipitat, stimulisque agitans, et verbere torto,
Vltima quaeque iubet caecum nescire pericla.
Illius impulsus furijs, de nocte profundâ
Nil timeat nudo iuuenis sulcare natatu
Bosphoreas hyemes: totum licèt horridus Auster
Suspensum liquidis aduersa natantis in ora
Montibus impellat mare: formidentque vel ipsi
(Tam violens decimae circumsilit impetus vndae,
Tale ciet murmur, sic spumeus aethera lambit)
Natiuâ immanes scopuli ab radice reuelli.
Sub pedibus ratio, nusquam timor, omnia foedam
Post Venerem. Indomiti tantùm se pectoris ardor
Expleat: id fixum, et quavis mercede parandum:
Caetera pro vlli, quòcunque vocauerit anceps
Alea, supremis irrumpere casibus, atras
Bellorum sparsisse faces, excire quietos
In ferrum populos, florentia vertere regna,
Luctuque, et rapidis miscere tumltibus Orbem.
para 11
11. Nonne vides, vt stare negans exundet equorum
Impetus, haec simul in caecas vis lapsa medullas?
Ac neque iam scopuli, neque saeua ruentibus obstent
Flumina, quae veteres syluas, quae rustica tecta,
Dimidiasque rotant spumanti vortice rupes?
Tunc campis leo: tunc serpentm immanior ira,
Et gemino feruent praecordia tincta veneno.
para 12
12. Proh rabiem caecam! Humanae tot funera vitae
Quae parit, obscoenis populatur corpora morbis,
Seruitio infando miserâque tyrannide mentes
Obruit, eximium famae praestantis honorem
Turpibus opprobrijs maculat, ius omne reuellit,
Aethereos sensus, et diae semina flammae
[Page 163]
Interimit, genitumque poli ad commercia putri
Coeno hominem mergit. Quid par Aeaea nefandis
Carminius Circe, vel tristibus ausa venenis?
Corporis illa habitum (vt verax sit fabula) brutos
Induere in vultus, Superisque erecta tuendis
Ora solo potuit reflectere: saeuior, ipsam,
Circe, acclinat humo mentem damnosa libido,
Totumqve in pecudes [hominum] dirâ arte refingit.
Ah non ex nihilo maciem, lethumque, laboremque,
Impia furtiuae post munera lampadis, aegro
Incubuisse ferunt Orbi. Si vera fatendum;
Hic ignis fuit ille: omnis comitata Malorum
Hunc series. Longè tamen, vt de sedibus haustus
Credatur superis: tetro quin sulphure pinguem,
Et picei glomerantem vndosa volumina fumi
Tartareus Phlegeton superas in luminis oras
Euomuit: nostroque luto admouere sorores
Anguicomae, ne quid tellus differret auerno.
para 13
13. At quaenam aerijs haec turgida plausibus, inter
Illustres decorum phaleras, titulosque sequaces,
Admiranda Sui vulgo dispensat hianti
Lentiùs ingrediens spectacula? Fallimur? Ipsa
An laudum famaeque subit ventosa cupido?
Ipsa subit certè: non fallimur. Aspice, quantâ
Cyclade verrit humum, quantum fert ardua frontem.
para 14
14. Ne tamen ignarum fallacis imagine pompae
Te capiat. Vitio nil immansuetius illo,
Nil magis EVTHYMIAE libertatique caûendum.
Nam qui Trinacrias vrbes, vrbesve Pelasgas
Seruitij grauiore iugo pressere tyranni;
Ac sibi deuotas cudelis gloria mentes?
Diuitijs miserum nudari. Nudat alumnos
Illa suos, per magnifici dispendia luxùs,
Quantoscunque breui consumere prodiga census.
Triste, voluptati genioque indicere bellum,
Assiduis frangi curis, nullasque laborum
Nosse vices. Quàm non paucos his illa fatigat
[Page 164]
Imperijs, hominum, rerum, vitaeque, Suique
Immemores Heliconiadum in secreta relegans
Syluarum exilia, et taciturnae Palladis vmbras?
Fumosis vbi, blattarum de more, libellis
Perpetuò impliciti cerebrosa silentia, viuos
Saepe etiam iratis corrodant morsibus vngues:
Nullaque somniferae libantes munera noctis,
Exiugui saturent oculos fuligine lychni.
Scilicet hinc clarum veniet Sophos, ingeniumque
Illa Cleantheae populatrix flamma lucernae
Ex humili tineâ Assyrium in phoenica refinget,
Aeterno victurum aeuo, vulgique per ora,
Et memores abiturum illustri nomine fastos.
Quid Patriae procul à gremio, amplexuque Suorum
Martia signa sequi, grauibus sudare sub armis,
Vix summis extantem humeris tranare sonoros
Sternere castrensi duros super aggere somnos
Praecipitum fluuiorum aestus, dubiasque paludes,
Contra ignes, gladiosque, et mille volantia ferre
Fata gradum, hic oculum terebrari cuspide, caesâ
Illinc dimidium pro lucro euadere dextrâ,
Crura alibi minui stridentis pondere saxi,
Non graue non dictu miserum? Comprendere turbae
Vix tamen est numerum, tantos quam voluere casus
Sanguinei facilem decoris spes improba cogit.
para 15
15. Infelix igitur, durisque laboribus aegra
Perpetuò est, rigidi quae triste recepit honoris
Vita iugum: quanquam vel sic toleranda, decus par
Si meritis, curas si praemia digna manerent.
At quae operum merces? Mittamus, quaelibet auris
Gloria quòd leuibus, tenuique simillima fumo,
Bulla crepans, vanum sine re, sine pondere nomen,
Nullis siue animos, seu corpora frutibus explet;
Hanc ipsam, rogo, quàm paucis apprendere laruam
Permissum est? Quàm saepe suos frustratur Amantes?
Seu quia diuersis Mortales sensibus, et, quod
Altera dat laudi, dat idem pars altera probro;
[Page 165]
Seu quòd praecipuè sublimia fumeus vrget
Inuidiae vapor, ac nebulis sordentibus afflat;
Seu demum quia fama leuis, temeraria, mendax,
Ambiguique per ora volans discordia vulgi,
Futilium variam rumorum hinc aggerat inde
Colluuiem: rituque amnis, quò fusa vagatur
Latiùs; hòc magis insyncera et turbida serpit,
Non sua praeclaris admiscens crimina factis.
para 16
16. En tibi Mars Libycus. Per plura pericula nomen
Quis petijt, meruitque? Inimicam vt vinceret armis
Italiam, vincenda fuit Natura. Niuosum
Hospita condentes caput inter Nubila non tam
Ignique, ferroque, et vi mordacis aceti,
Ipse suis quàm perfregit sudoribus Alpes.
Post tamen illatam vim rupibus, aruaque densis
Stragibus insignita, et Poeni militis ipsa
Vsque sub attonitae nutantia moenia Romae
Terrorem perlatum, oculi post damna palustri
Sub Ioue, moxque aliud, Fratrem, sibi lumen ademptum,
Emerito quae digna duci stipendia soluit
Posteritas? Tantos quae fama remunerat ausus?
Scilicet indecori myrto mutasse vocantem
Tarpeij laurum Iouis, aspirantibus vti
Nesciuisse Deis, Capuaeque ad moenia, Cannas
Nempe suas, rerum ta laeta exorsa, priorum
Tot fructus operum, sudatique vltima Martis
Praemia corrupisse, Futuri improudus, audit.
para 17
17. Nec Ducis Aemathij melior fortuna. Coruscis
Quid procul e cunis Ganget idos Amphitrites,
Auroraeque sinu captiuum abducere solem,
Et sua vix orto superaddere fraena diei
Profuit? Audaci quid classe extrema secantem
Aequora, spumosi litem de iure tridentis
Caeruleo intentare Ioui? Quid maxima centum
Vnius imperij in molem coniungere regna?
En per mille peti dignus certamina, tanti
En pulcher Victoris honos, quae strenuus egit.
[Page 166]
Fortunae meritum vocat Hic: temerarius Illi
Arguitur stolidèque ferox: sine puluere bella,
Et nimiùm faciles nullo discrimine sunt qui
Despiciant palmas. Quid? Quòd pars plurima laudis
Gestarum in comites rerum, bellique Ministros
Spargitur. Vtque Alios habeat, sua fortia facta
Qui celebrent, meritoque ferant ad sydera plausu;
Plùs tamen hi quoque luxuriam, plùs barbara iussa,
Indignasque neces comitum, fastuque profano
Quaesitos homini Superûm execrantur honores.
Tam rarum, neque Mortali sperabile, plenam
Quantovis sortiri operum molimine famam.
para 18
18. Anne igitur leuibus credendum est pectora curis
Ambitiosa teri: dum, quam certamine tanto
Nancisci properant, venantur et omnibus vnam
Aucupijs, incertam adeo tenuemque secundi
Murmuris excipiunt auram: contraque, Malorum
Quod miseris summum, mordacibus vndique carpi
Iudicijs sua facta vident: nec, amica referre
Quî tot Censorum liceat suffragia, quamvis
Rumpantur, ratio sese aut spes obijcit vlla?
Quàm graue seruitium, quàm dura et iniqua foret sors
Mancipij, octonos pressâ ceruice ferentis
Tam malè concordes Dominos; vt, iussa capessens
Vnius, immites Aliorum protinus iras,
Iurgiaque, infestasque manus, et flagra subiret?
Durius heu vani quicunque petitor honoris
Captiuâ fert mente iugum, seruire coactus
Innumeris, animi, naturaeque indole prorsus
Oppositâ, Dominis: quot scilicet ipse suarum
Admiratores rerum, decorumque laborat
Praecones habuisse: virûm genus omne, sensilis
Canitiem menti, primae lanuginis aeuum,
Sarranas procerum tunicas, plebisque lacernas,
Externos, ciues, doctum, rude vulgus adorans,
Obseruans, metuns, cunctorum sedulus vsque
Ad varios habilem sese compone re nutus.
[Page 167]
Ni faciat, dominae confestim verbera Famae
Laturus: nihilò infelix quae mitiùs horret;
Vllus quàm scuticae vibices Dauus herilis.
Sil vel fraena suae miserum est admittere; quantò
Tristius externae sub iura libidinis ire?
Finge adeo fragili Mortalem corpore; quovis
Alterius flatu, obtutuque vt possit iniquo,
Saucius immanis clauae ceu pondere, sterni.
Num, rogo, vel satis eductum talibus inter
Postrema haud referas miserorum exempla; vel ipsi
Haud geminum ponas, adeo cui roboris expers,
Iunceaque est animi vis, vt percellere nulli
Non liceat minimae abiectum vel murmure vocis?
O semper tremebundam! O nullam, tam tenui spe
Quae vitam trahit, afflatu variabilis aurae
Circumagi subitò leuis in contraria, sortem!
para 19
19. Adde, nihil quòd concessum immoderata superbis
Destinat ambitio conatibus: ardua quaeque,
Inuia, summa petit decorum fastigia, nullum
Laude parem, nedum patiens habuisse priorem.
Quinam igitur sublimè adeo iaculantibus Ausis
Terminus, aut requies? Quae nam fiducia voti
Cum summis hominum, quos vel prior vlla creauit,
Nostra vel antiquis heroibus addidit aetas,
Assiduè decertanti, et sic mente parato,
Tranquillam neget vt vitam, curisque vacantem
Ducere, ni primum tot de riualibus Vni
Exorata decus sors annuat? Heu sibi quantùm
Difficilem mortale genus, tardique paratùs
Laetitiam facit, in medio quam prodiga cunctis
Exposuit natura? Suae proh nescia sortis
Pectora! Cum, dubij citrà discrimina Martis,
Se facilem det amica quies; oblata recusant
Munera, ni tali rapiant e puluere, certà
Victorem nulli fas vnde recedere palmâ.
para 20
20. Quod, procul extremâ Ditis sub nocte sepultum.
Funditus humanae turbanda ad gaudia sortis,
[Page 168]
Te vomuit chaos, execrabilis, impia, vecors
Ambitio? Quàm (tu sineres) pacatior Orbis
Degeret? Antiquo starent vt saecla metallo?
Non miserae toties per mutua funera gentes,
Impia non fratrum caderent per vulnera fratres,
Certantesque duos inter lacerata ruinas
Plorarent tot regna suas. Tu buccina Martis,
Irarum fomes, Libitinae calcar, hirudo
Sanguinis innocui, fraudum scelerumque magistra,
Per versum fas atque nefas, per publica damna,
Ad solium properare iubes. Tu, conditus imo
Terrarum ceu saepe sinu, rapidumque sub auras
Vt subitâ meditatus iter Vulcanius ardor,
Compagem solidam Mundi trepidantis ab imo
Eruis, immani latè obuia quaeque tumultu
Concutiens, gelidosque metus, tristesque ruinas,
Et miseros toto propagans aethere luctus.
para 21
21. Heu quàti Rome, (Quìd Romae diximus?) Orbi
Heu quanti stetit insani ambitiosa cupido
Caesaris? Inde citos per Thessala rura, per vrbes
Hesperias, Nilique domos, Libyaeque calentis
Aequora praecipitans currus, auidumque cruoris
Circumquaque rotans ensem feralis Enyo
Impleuit terras, impleuit stragibus vndas:
Romaque cum centum populis regnisque subactis
Concidit, infelix vnius victima noxae.
para 22
22. Quìd reliquas memorem pestes? Sat carmine dictum
Iam proprio, quantis agitent praecordia curis
Formido malesana, immensus et ardor habendi:
Nec secus has contra Eumenidas, contraque nocentem
Tristitiam quid opis Ratio, quaeque arma ministret,
Vltima nunc subit, et longè saeuissima, toto
Pectore diuulsam penitùs proscribere pacem,
Criminis admissi ante oculos feralis imago.
Haec illa est, hominum quae noxia corda, flagello
Vipereo insultans, Acherusia torquet Erinnys:
Haec rota, tergeminusque canis, iecorique renato
[Page 169]
Penniger assiduus tortor. Quid plura? Manentis
Tartarus haec vitae. Proh dirum, triste, nec vllo
Non lethale magis fatorum vulnere, vulnus!
Fidum alijs ratio solamen casibus: ipsâ
Ex ratione, qibus mentem crudeliùs angat,
Culpa trahit vires. Alij nouere dolores
Interualla vicesque: haec iugi pectora letho
Conficiens, nullam roseae seu tempore lucis,
Siue per vmbriferae pacata silentia noctis
Sontibus indulget requiem. Vix languida serus
Lumina permulsit sopor; en Rhamnusia vindex,
Iratique torum Dîj maiestate seuerâ
Concutiunt. Maestus timor vndique, et vndique dirae
Poenarum facies. Tenui si murmure foeta
Intonuit nubes; actum est: iamiam omnia suprâ
Se ruitura putant armamentaria caeli.
Proxima, si, rapido teritur dum semita curru,
Subsilijt paries; violentior ima fatigat
Ossa tremor, moto ne cardine terra laboret,
Praecipites impulsa trahant ne tecta ruinas.
Concubiá fòrs increpuit de nocte tigillus;
Heu stygij lemures adsunt, in tartara viuos
Iam rapient. Iter ingressi, virgulta moueri,
Exiguâ dumos inter trepidante lacertâ,
Audierint; spiris horrendum immanibus anguem
Caecus adesse pauor fingit. Quae tuta Nocentes
Otia, quam sperent infesto Numine pacem?
para 23
23. Prona igitur cupidis adsint licet omnia votis,
Ingenium, vires, regum fauor, ampla supellex,
Censusque, et tituli, et plaudentis munera famae:
Consilium quamvis nemorum frondentibus vmbris,
Irriguaque leuent infestos Naiade soles:
Nec blandi comites, citharae, spectacula, ludi,
Phasiacaeque dapes, Gauranaque pocula desint;
Nil curas lenire satis. Phineia dulces
Diripiunt portenta dapes: generosa Falerni
In Veientanam migrat vindemia vappam:
[Page 170]
Nautea sunt Arabum succi: mulcentibus aures
Neruorum modulis tristi mens conscia planctu
Obstrepit: ingrati comites: inamoena virentum
Scena theatrorum. Medio sub pectore stridens
Vna est ante oculos funesti criminis vmbra,
Vnam animus sentit. Talis frodentia praeter
Maenala, vel gelidis nemorosae in vallibus Idae
Cerua fugit, volucri quam certus arundine fixit
Venator: neque iam lusus, herbosaque cordi
Pascua, non liquido manantes vbere riui,
Aut scruposarum caua frigora speluncarum.
Pulsus amor nemoris, camporum oblita voluptas:
Aprici colles, lasciuo exercita cursu
Prata, greges socij, quaeque olim dulcia cunque
Incolumi, iam nusquam. Infelix altera pectus
Cura fodit, sensusque omnes sibi vindicat, haerens
Traiecto penitùs lateri crudelis arundo.
para 24
24. Expertus nimiùm lanienam hanc efferus vrbis
Ille Syracosiae Plutro, sed pectoris Orcus [a] 96
Saeuior ipse sui, et nullo se fine beatum
Iactanti, Superisque parem monstrauit Amico.
Nota satis coenae regalis munera, notus
Attonitis super incumbens creuicibus ensis,
Viuida culpae, animos gaudere vetantis, imago.
Tu quoque, Caesarei in probrum diadematis haeres,
Supplicium quàm triste nocens animus ferat, et quàm
Nulla inuet sontes fortunae opulentia, saeuo,
Delicias Caprearum inter blandosque recessus,
Lymphatus, Tiberi, monstrorum horrore fateris. [b] 97
Cuncta tuis elementa quidem vectigal amicum
Soluebant votis: fortunae in culmine stantem
Orbis adorabat: felices reddere nutu
Innumeros vno poteras, sed reddere nutu
Innumeros vno poteras conatibus vnum.
[Page 171]
Scilicet, arcano penitùs suffusa veneno,
Impia mens sibi tortor erat, vultuque minaces
Gorgoneo (sat supplicij vel posse videri
Eumenides stygios vibrabant cominus angues
Nequicquam refugo, vertentique ora, manusque
Tendenti contra, et veniam lugubrè roganti.
Plùs igitur scelus in poenas, ad gaudia totus
Quàm potuit Caesar: tantique superbus honore
Imperij, visus terrarum Numen, et Orbis
Fatum vnum, placidae iucundo munere pacis,
Quo neque pannosi faex indiget vltima vulgi,
Infelix meritò, et nulli miserandus, egebas.
Talibus (I, lentam, i, Nemesim, gens impia, ride)
Supplicijs miserum exercent sua crimina pectus.
para 25
25. Has igitur Furias, erebique immania monstra
Excantare sacro Sophiae me carmine coepti
Lex operis iubet: auulsis, quae pectora turbant,
Funditus vt causis, sua cordibus otia, seque
Annuat, et iugi Pax temperet ora Sereno.
Qualiter, Astraei rapido cum turbine fratres
In pelagus cecidere, imâque à sede refusos
Conglomerant, secumque ferunt per Nubila fluctus:
Iamque adeo, ablato rerum discrimine, volui
Aethera cum ponto credas, cumque aethere pontum;
Neptunus liquidis si fòrs caput extulit aruis,
Regalesque comas, formidatumque tridentem
Concutiens, Vnda ista licentia? Vos ego: saeuùm
Increpuit Pater; attoniti subitoque pauore
Praecipites, hinc Eurus atrox, hinc turbidus Auster
Certatim Aeolijs properant sese abdere claustris.
Fit fuga: deseruere fretum: simul horrida cedunt
Nubila, turbati ponunt simul aequoris aestus.
At Genitor, placido lustrans vada caerula curru,
Relliquias irarum, expirantisque procellae
Supremos lenit fremitus: quem candida circùm
Phyllodoce, Xanthoque, et Nereidum chorus omnis,
Glaucusque, Phorcusque, Athamanteusque Palaemon,
[Page 172]
Tritonesque citi, cum squamifero comitatu,
Compositas laetis exercent plausibus vndas.
para 26
26. Et primùm indomitis bacchantem ardoribus Iram
Vt teneas; rapidi procul auertisse memento
(Tutius id, quàm comotas deîn sistere flammas)
Nutrimenta Mali. Nemo non praetulit armis
Otia Dux sapiens. Quò ferrum hostemque lacessas,
Cum dubij possis nescire pericula Martis?
Audenti, fac, certa paret victoria laurum:
Num semper felix, semper sine sanguine laurus?
Ferrea sit quamvis, longo certamine sensim
Atteritur virtus: neque tantùm bella ciere,
Ipsum etiam bello toties vicisse fatigat.
para 27
27. Nec te ideo vacius nemorum penetralibus aeuum
Abdere, cessantem penitùs, vitaeque remotum
Officijs iubeam, vel rege exempla cauendi
Sumere ab Ismario, oblata haud ignobilis artis, [a] 98
Materiae sed sollicitae, minimèque fidelis
Pocula comminui qui protinus omnia iussit:
Ne, si mox aliquo pretiosa toreumata casu
Vecordis famuli fregisset lubricus error;
Exciret talidum iactura inopina dolorem.
para 28
28. Plura tamen iusto miscere negotia, seque
Vrgendis caueat penitùs mens tradere rebus.
Nemo etenim subitas adeo procliuis in iras,
Instantûm vt densis qi voluitur officiorum
Fluctibus, immodicaque operum sub mole fatiscit.
Tunc in fermento est bilis: tunc quilibet illam
Occursus, strepitusque agitat. Ceu trita calorem
Corpora; sic, varijs teritur quae sedula curis,
Irarum rapidos mens concipit acriùs ignes.
para 29
29. Proximus hinc comitum delectus, quos tibi dulcis
Nexus amicitiae coniungat, et arctior vsus:
Ingenio ne difficiles, neu naribus vncis,
Elatoque supercilio. Vitentur et, vltra
Queis Rectum calor, ac nusquam nisi tota voluntas,
[Page 173]
Iurgarique vltro faciles, quosque anxia semper
His modò, iamque alijs ex vano concitat vmbris
Suspicio. Agrestes quìd moribus, aut cerebrosi
Commemorem capitis? Quid mollia pectora, quorum
Audiri celeres minimo irritamine questus?
Moribus his longùm concordi foedere iungi,
Rixarum expertem, nimiò plùs ardua virtus.
para 30
30. Sed neque si procul externa haec fomenta removit;
Tunc etiam caecos flammati pectoris aestus
Nesciest, ignauo cultu blandisque foueri
Artibus à primo quisquis consueuerit aeuo.
Nam, veluti nunquam tot desaeuire coruscis
Fulminibus nimbos, quot tempestate videmus
Autumnâ et vernâ, quae pars clementior anni:
Quo fit, vt autumno propius, vernoque tepori
Italiae caelum vrgeri quoque saepiùs illis,
Quàm Scythiae gelidum latus, et Pelusia regna,
Prodiderit vasti rimator Plinius Orbis; [a] 99
Sic et foemineum vulgus, sic corda virorum
Proxima foemineis, parilique eneruia luxu
Saepiùs, et causâ videas leuiore moueri.
Nil miseris non infestum, subitoque dolore
Turbandis validum. Quae corporis, haec eadem sors
Est animi. Solitos hyemem defendere tectis,
Nec caelum, nisi lene, pati, victumque diurnum
Delectu nimio, medicâque expendere lance,
Et seruare modum vitae, rerumque tenorem
Perpetuum, quaevis mox inclementior aura
Afficit, insuetus quivis labor obruit, omnis
Aegrotare iubet paulò robustior esca.
Non secus, ad votum semper cui viuere, molles
Inter adulantûm comitum, sortisque secundae
Contigit illecebras, quisquis sua vota moretur
Deîn casus, teneris quidquid minùs auribus aptum
Acciderit; turbari animo offendique necesse est.
Ad rigidos igitur mens obduranda labores,
[Page 174]
Non nihil et duri in vitâ quandoque ferendum
Sponte homini: callum donec patienia sensim
Ducat, et hac vires priuatâ gymnade contra
Externos paret assultus, inopinaque fata.
para 31
31. Quod superest, turbis hominum, rebusque gerendis
Ne mihi se virtus vnquam committat inermem:
Omnia quin secum priùs exigat, in medio quae
Puluere versanti sese deîn tristia possunt
Obîjcere, et stomachi subitos attollere fluctus.
Nempe velut si quis properanti segnior obstet,
Inîjciatque moram medius: si naris obesae
Cessatorque secus peragat mandata minister:
Si minùs vrbano, immodicus lusisse, sodalis
Offendat nutu, vel scommate. Disce remotum
Frangere consilijs hostem. Vincetur, vbi instet:
Parua loquor: victa est, ratio quam praeuenit, ira.
para 32
32. Si tamen ignarum vel sic, exorta repente,
Aggrediatur. Et insanis praecordia verset
Motibus; haud vitreum (docuit quod Sextius) orbem [a] 100
Sumere tunc iubeam: crystallo iudice, tetros
Illius vt coram possis dignoscere vultus.
Sint alij speculum, simili quos turbine mentis
(Et praesens aderas) meministi saepiùs actos.
Quae miseris facies? Tragici non instar Orestae,
Non toties verum spectare Athamanta putasti?
Anne alijs igitur pariter lymphatus haberi,
Vitandaeque velis speculum te fingere formae?
para 33
33. Quin potiùs, toto rationis pondere nixus,
Fige gradum contra. Pugnae breuis alea. Primo
Te nisi concursu violens deiecerit hostis;
Vicisti. Tumidos iamiam subsidere fluctus
Immanisque rogi, Mundumque haurire parantis
Nil gelidam praeter videas superesse fauillam.
Impetus est, vitamque trahit furor omnis agendo:
Ex motu vires, animique. Quiescere cogas:
Occiderit, frangetque suis se viribus vltro.
[Page 175]
para 34
34. Ergo, calet dum pugna, recens dum moenia circùm
Hostis adest; quodvis, sapiens, inhibere memento
Flagrantis decretum animi. Quid postulet vsus,
Quid ratio velit, haud pronum dignoscere tantâ
Pectoris in trepidi vertigine: ceu minùs olim
Exaudita sibi ciuilia iura, tubarum
Horrisonum clangorem inter, bellique tumultus,
Rettulerat Marius. Da rebus, da breue cordi [a] 101
Turbato spatium. Maturiùs omnia tecum
Mox statues, cum, composito certamine, tota
Mens aderit sibi. Nequitâ commotus inertis
Mancipij Archytas, Virgis iam terga caleres, [b] 102
Improbe, ait, si non animi flagrantior essem.
Quae saeuire Alios iubet indignatio, poenas
Haec eadem, prohibet me sumere. Pectoris impos
Ipse sui, officium male sumit herile. Furori
Nil liceat, iusto quia vult sibi plura licere.
para 35
35. Dissimulare etiam surgentem in pectore morbum
Proderit. Aegra tumet circùm praecordia bilis?
In vultus saltem ne prodeat. Indue pacis,
Indue laetitiae speciem: mollissima tunc vox,
Tunc gressus placidi, et motus sit lenior omnis.
Dum sanum simulas, facies. Eliditur ignis,
Nulla vbi praecluso patuit via. Socratis iram
Haud alijs solitam deprendi certiùs, oris
Ac minùs in verba effusi, vocisque remissae,
Indicijs memorant. Visus cum lentior esset; [c] 103
Succensum rapidis scires tunc pectora flammis.
para 36
36. Nil tamen his actum monitis, si nescia fraudis
Pergit adhuc, vitae quin vtilis ira videri. [d] 104
Quae mihi (Aristotelem quamvis praescribat, et, αυτòς
Aυτòς εΦη tripodis crepet aemula Pythagorei)
Legitimo excutienda foro, liberandaque restat
[Page 176]
Ponderibus iam rite suis sententia. Iustam,
Nec male de vitá meritam tu dixeris iram?
Quì? Rogo. Nimirum sontes vlciscitur, aequas
Et malefacta iubet poenas persoluere. Sontes
Quin potiùs facit, et iusti seruare tenorem
Nescia supplicij, quae vindicat, Ausa vel aequat,
Vel superat. Nullo motu iacetur, oportet,
Astraeae geminas aequato vt pondere lances
Dextera sustineat. Ratio, non Ira luendis
Constituit leges, et digna piacula noxis.
para 37
37. Cur, ais, irasci nequeam peccantibus? Ipse
Haud proprij vacuus quia criminis. Excute pectus,
In medios descende sinus: quam multa pudebit
Cernere? Quot subitò obîjcient se probra, seueri
Censoris puncto, et tristi carbone notanda?
Ah nemo veniae non indigus: vlcera nulli
Non sua flenda. Negas Alijs si parcere; saltem
Parce tibi. Cur hanc properas inducere legem,
Ipse Nocens, ne sit fas ignouisse Nocenti?
para 38
38. Esto tamen purum vitio tibi pectus; acerbis
Anne ideo in sontes odijs bacchabere? Saeuus
Proh nimiùm! Sic ergo parùm miserabile mentis
Supplicium sua culpa? Parùm sors flenda, proteruo
Praecipitem ferri vitiorum turbine, foedis
Inseruire libidinibus, rationis egere?
Saucia Paeonius non odit membra minister,
Sed molli fouet arte, lues quò foedior, Aegrum
Hòc miserans magis: et, ferrum si fortè, vel ignem
Expugnari aliter renuentia vulnera poscant;
Triste ministerium solâ pietate coactus
Aggreditur. Fas hinc exemplum ad crimina ducas
Paeona te, Sontes, morbis lethalibus aegros
Concipe: nec furor, in poenas cum cogeris ire.
Aut odium, sed ducat amor, studiumque juvandi.
para 39
39. Indolis at pravae interdum vecordia saevo
Vrgri terrore petit. Non mollia verba,
Compositi non tunc vultus, non ipsa coercet,
[Page 177]
Ni violens, animique grauem testata furorem,
Poena satis. Fateor. Frons ergo saeuiat, at non
Mens pariter. Sit vox irati, pectus amici.
Quò verus sub corde calor, cum fictus in ore
Sufficiat? Quò vesanum stimulare furenti,
Bile iecur: cum, quidquid opis furor ipse ministrat,
Compositi praestet non seciùs vmbra furoris?
para 40
40. Restat, vt hoc saltem afflatu, discrimina contra,
Aduersosque obices, virtutem ignoscere credas.
Cecropij sic nempe vetus cortina lycei,
Nicomachi soboles docto pronunciat ore. [a] 105
Nequicquam. Genus id stimulos audire recusat,
Ipsa sibi calcar, virtus. Si cordibus addit
Robur, et impauidas quaecunque ad fortia mentes
Ira ciet; quidnì paribus succendere flammis,
Plùsque etiam nudi valeat respectus Honesti?
para 41
41. Cur tamen inficias abeam? Stat vera fateri.
Calcar, et heu nimiùm violens impellere caleat
Turbidus est menti furor. Irritamine caeco
Scilicet illam vltra Recti finemque modumque
Abripit: vt, nec rite suas disponere vires
Gnara, nec hostiles metiri provida, certis
Irruat exitijs, nimioque ardore nocendi
In quaecunque ferat nudum discrimina pectus.
Consilij pendente gradu, et moderamine lento, [b] 106
Artibus ignotis irae, labefacta priorum
Vesano fervore ducum Tarpeia fata
Restituit Fabius. Septeno e culmine praeceps
Decideras, Roma, et lusci fòrs fraena subilles
Victoris, caeco dederat, si fraena furori
Maximus, imperij columen, speciosaque rectis
Consilijs tanto potiora in cardine rerum
Duxisset. Sed nulla viro seu fervida iussa
Instantûm sociûm, et pugnam clamore frementûm;
Sed Tyrij Conata ducis, nunc Marte propinquo
[Page 178]
Vallum assultantis; nunc circumiecta per arua
Cogentis praedas, ferrumque ignemque ferentis,
Propositum excussere animi, studiumque salutis:
Et vicit, priùs Annibalem quàm vinceret, Iram.
para 42
42. Nunc, age, quid contra diuersum tegminis hostem.
Quaque veniferos ratione Cupidinis arcus
Effugias (Nulli fas tutum hìc fingere, nulli
Plùs, quàm securo, pugna haec metuenda) docebo.
Prima adeo laruam speciosi nominis, atrox
Qua tegit ingenium, ferali demere monstro
Cura sit. Heu quantâ respersit labe, quibusque
Opprobrijs castum synceri nomen Amoris
Polluit, huic illud primus quicunque ferendum
Attribuit morbo. Nil foedum, vile, eaducum
Ingenuus meditatur Amor: nil purius vsquam,
Nil magis agnatum caelo, et rationis amicum.
Hic sacer ille calor mentis, quo percita sese
Egreditur, votisque leues aptantibus alas,
Aeternum sequitur sua per vestigia Pulchrum:
Hinc cordis vigor; hinc alacres ad fortia sensus,
Et Recti modus, et vitae caelestis origo.
Ergo caue, pulchri ne te consortia ducant
Nominis in fraudem, stygioque bitumine olentem,
Corporeae lucis pariunt quam fulgura, flammam
Syncero geminum quidquam arbitreris Amori.
Nil dispar adeo. Tenebris Phoebeia lampas
Congruerit citiùs, sapiantque aconita Deorum
Ambrosiam. Rabies haec perdita, caeca phrenesis,
Nesseum virus, coeni Camarina nefandi,
Exitium mentis, vitae pudor, halitus Orci.
Quid nobis heu verba damus? Compsisse decoram
Quid scelus in speciem iuuat, et superaddere claris
Syderibus, cuius pudeat vel Tartara, monstrum?
Scilicet egregios inspiret cordibus ignes,
Heroumve calor posst, geniusque videri
Tetra lues. Brutis hominem quae miscet, inerti
Affigitque Solo diuinae semina mentis?
[Page 179]
para 43
43. Tu meliùs sapias: talemque in imagine verâ,
Tot cinctam colubris, tam detestabile virus
Faucibus, efflantemque oculis tibi finge; vel ipsa
Infandi vt timeant commercia nominis aures.
Tum simul hac diri se quisquam tabe veneni
Saucius (heu nusquam non plurima turba) videndum
Obtulerit; licet Assyrios procul vndique nimbos,
Seplasiaeque forum expiret: licet omnibus ille
Munditijs talos à vertice comptus ad imos.
Cirratus, roseae nitidus fulgore iuuentae,
Totusque e speculo, Cypriâque e pyxide, blandas
Mille serat gestu charites; haud nausea menti
Sit minor, ac putri caelum nidore grauantes.
Proiecti canis exuuias, dilapsaque tetram
In saniem laceri membra aspexisse caballi.
Obuia quae si Fors tulerit spectacula; vultum
Ocyùs auuertis, properasque euadere, totam,
Non sine rugoso concussu, in lumina frontem
Declinans, animaeque premens spirabile limen,
Nequa veneniferae irrumpant contagia pestis.
para 44
44. Hoc odio imbutus ne protinus omnia blandi
Euasisse putes morbi discrimina. Nullus
Fortior arcanâ vi mentem impellere vocis
Aemoniae sonitus: caelo aurea sydera quamvis
Effuget, inque suos mutata retorqueat ortus
Flumina. Securae necquicquam dulcia pacis,
Hoste semel victo, praesumimus otia . Belli
Non alius, quàm corporei qui, terminus, aeui,
Vnaque mors requies. Natiuo à semine ductum,
Congenitumque imis vitium fatale medullis
Humano penitùs succidi robore nescit.
Quin, vires animosque nouans per vulnera, lapso
Fortius Antaeo, caesâque perennius Hydrâ,
Victorem petit vsque suum: et, ni cura resistat
Peruigil; infestis toties assultibus vrget,
Tot mouet insidias, tot fraudibus vndique cingit;
In sua captiuum postremò vt vincula cogat.
[Page 180]
para 45
45. Quas ego, quas heroum animas, fortissima quondam,
Et centum memoranda trophaeis nomina, foedum,
Intueor subijsse iugum? Praestantibus en qui
Herculeam titulis gestorumque agmine famam
Transierat, gemino spoliatus lumine Sampson,
Viribus abrasis, oneri poenaeque reuinctus,
Murmoreum, nouus Ixion (an Sisyphus?) orbem
(Saeuus Amor, Cyprisque iubet sic perfida) voluit.
Monstrorum en Alter domitor, Iesseia proles,
Monstrorum à puero domitor, cladesque gigantum,
Captiuis Paphium tandem ceruicibus hostem
Accipit, inuicto ex heroe, cruentus adulter.
Tunc etiam, nemorum et squalentis sydus eremi,
Tunc etiam, Iacobe? Ah notas exere vires: [a] 107
Ah illum reuoca Iacobum, subdola quondam
Foeminae fraudis qui tentamenta, Pudoris
Victima, bellatorque, manu sumante repressit,
Fortior et geminos superavit Mutius ignes.
Quis furor, heu, fusi toties in vincula Ditis
Laurigeras praebere manus? Huc grandia Coepta,
Huc igitur canae recident virtutis honores:
Vt, sacri post dona quater stipendia Martis,
Hostibus, heu, ludus ridendaque fabula, turpis
Nequitiae tyrocinium nunc denique, rugis
Sulcatus, ponas, senioque incuruus Amator?
Nil agimus: cassi monitus: decorisque, Suique
Oblitus Senior, modò quam crudelibus Orci
Arreptam Furijs dira obsidione, puellam,
Soluerat, ipse animum Furijs peioribus actus,
(Eloquar? An sileam?) rapti post damna pudoris,
Vitâ etiam dulci, timidus crudliter, et bis
Iniustus, viduat, Praedo. Specus hospita ab imo
Contremuit: visae nemorum expallescere frondes:
Attonitosque suus, ventis cessantibus, horror
Increpuit ramos. Tum luctisoni plangores
Aurarum, et vacuis ingens vlulatus in aruis:
[Page 181]
Quique per vmbriferam vicino gurgite vallem
Riuulus herbosi serpebat marginis altor,
In caput auersas reuocauit territus vndas.
Necdum etiam vanos, moniti, submittere saltus
Discimus? Immistae caelo capita alta, ruinam
Heu cedri traxere: humiles trepidate myricae.
para 46
46. Omnibus ergo animi excubijs, vigilique; cauendum
Prouisu est, auido quidquid fomenta furori
Suppeditat. Multos oculorum deuius error
Cypridis in laqueos, et serò cognita duxit
Exitia. Incauti dum papilionis ad instar,
Obtutu cupido circùm sua fata volantes,
Eximia repetunt lumen spectabile formae,
Securo subitas rapuerunt pectore flammas.
Tu vetitum cerni credas, quod amare vetaris:
Nec gladiatorum crudli in gymnade tantùm, [a] 108
Sed magis haec animi blanda inter proelia, primos
Scito oculos vinci. Per lumina tritus in arcem
Pectoris est caeso iampridem ingressus amori.
para 47
47. Nil tamen obstruxisse fores has proderit hosti,
Turpibus interea minus, Paphioque lepore
Infectis vacuas dones si cantibus aures.
Sirenum scopulos nosti, Eumenidesque canoras:
Ne nimiùm distare putes: quocunque sub axe,
Quae perimant animos, vocalia toxica miscent:
Praecipuè in resouis Thymcleo actore theatris,
Inter vbi choreas, blandùmque sonantia fila,
Molles nequitiae, et casus referuntur Amantûm.
Heu quot naufragijs famosa haec littora? Casti
Quot iuuenes, primo quotque aeui in flore puellae
Syrtibus his teneri puppiam allisere pudoris?
para 48
48. Adde parùm castos, Heliconia crimina, vates,
Per quos virginibus iam non licet esse camoenis,
Inque Dioneum migrauit Cyrrha lupanar.
Nasonem Geticas meritò proscripsit ad oras
[Page 182]
Roma vetus. Tu Nasonum (damnata propago
Viuit adhuc, semperque nouam numerosior exit
In Sobolem) quicunque docent peccare, libellos.
Exilio simili trans et Garamantas, et Indos
Ire iube: neque concinnae lepor aureus artis,
Aut numeri teretes, et byssina verba morentur.
His lenocinijs animos sibi dira libido
Praeparat. Et , quantò sentiri lenior intrat;
Plùs tantò sedet, ac mentes permant ad imas.
Dictio dum placet; incipiunt quoque dicta placere.
Horrebas quae nuda priùs, fucata nitore
Castalio, minus atque minus nunc probra timoris
Incutiunt: iam non tibi mens adamantina:primus
Iam rigor inflecti sensim, nimiusque videri:
Iam natura Venus potiùs, quàm culpa: iuuentae
Iam condonandus furor est. Quid restat, ametur?
para 49
49. Praeterea nulla alterius vis dira veneni
Latiùs, aut citiùs sua per contagia serpit,
Impuri scabies quàm tetra Cupidinis. Omnem
Ni fugis occursum, ni sedulus omnia vitae,
Alloquijque caues commercia: foedere si quo
Iungeris obscoena tactis lue; protinus haustum
Et tua grassari flebis per viscera morbum.
para 50
50. Quod modò praecipiam, mortalia credere noli
Verba, sed Euboicae carmen fatale Sibyllae.
Vaticinor, moneoque. Deus, Deus ora canenti
Temperat, et Delphis animum melioribus implet.
Prima Cytheriacae simul ac proludia tabis,
Impellique nouà dubium prurigine pectus
Senseris; erige te, vigila, afflatumque recentem,
Ceu subitum, apprensis qui vestibus haeserit, ignem,
Excute. Nec fallat, primò quòd serpere lenis
Ille calor turpem nondum fateatur amorem.
Si tenerum exgui foueat mora temporis; in quae
Bacchantûm subitò flammarum incendia surget?
Quos animo tenius pariet scintilla Veseuos?
Biblis in exemplo est. Nascentis semina morbi,
[Page 183]
Et malè conceptos ah sedula protinus ignes
Obrueret; non, irriguo liquefacta dolore,
Nunc etiam veteres, post tot iam saecula, luctus [a] 109
Perpetuus Lycijs in vallibus egereret fons.
para 51
51. Otia tunc (quamvis nunquam non otia laedunt)
Sed tunc praecipuè moneo fugienda. Tenaci
Ceu piger aruorum gremio qui desidet humor
Turpia mille parit luteis animantia stagnis,
Fertilitate suâ infelix: motuque carentem
Ceu putris situs, ac tineae poscuntur edaces
Materiam; molli sic desidiosa veterno,
Nec varijs operum studijs exercita, foedum,
Quo miserè pereat, sibi mens producit amorem:
Sic illam surdo caries haec improba morsu,
Paulatim minuens, depascitur. Otia tollas;
Continuò infracti periere Cupidinis arcus,
Nec facibus vis vlla. Imbellem languidus vmbram
Persequitur, mollesque toros puer ille: laborem,
Sollicitos actus, operosa negotia, saeuum
Non aliter pubes quàm praetextata magistrum,
Deuouet. His residem, quidquid causabitur, vrge
Strenuus imperijs; nae, tristia iura perosus,
Sarcinulas furtim leget, hospitiumque molestum,
Inque salutatum comitem, mora nulla, relinquet.
Ergo vel indomitum poteris tunc flectere gyro
Cornipedem; vacuis vel retia tendere syluis:
Iamque sequi celeres frondosa per auia ceruos;
Iam formidatis excire cubilibus vrsos.
Aut, patrij si cura magis delectat agelli;
Inspice, quot praelis seruent vineta racemos,
Quanta premat ramos vinci Pomona volentes,
Nectare quo vernas stipent examina cellas.
Nec pigeat riguis plantaria credere sulcis,
Currentemque oleri ieiuno adducere riuum.
Mille operum causas, mille oblectamina menti
Fert ager. Hìc socium vitis deserta pedamen;
[Page 184]
Hìc rastros seges; hìc poscent viridaria falcem.
Quidquid agas, sat erit, dum ne nihil, otia pellat
Dum labor, Idaliasque, fauent quibus otia, curas.
Praecipuè Saeris musarum operare. Voluptas
Haec simul illimi captam dulcedine mentem
Imbuerit; nedum Veneris mala gaudia; sensum
Vel dapis, et somni coget sibi cedere. Clauus
Truditur vt clauo; docti sic entheus ardor
Carminis obscoeni stimulos excludit amoris.
para 52
52. Multa super tradenda forent precepta: sed vnum
Extremo sub fine vitae iam vela legenti
Sat retulisse: suis nihil in certamine tanto
A studijs opibusque homini sperare relictum;
Ni fragiles animos caelo labentis amoris
Viuidus ignipotens calor, et vegetabilis aura
Roboret. O hominum, Diuûmque beata voluptas,
Sancte Amor, arcano coniugens omnia nexu,
Omnibus insinuans animam, sensumque, vigoremque,
Immensi natura Boni, spirabile Numen,
Tu potes antiquae penitùs contagia labis
Tergere: tu, caecis quos subijcit ossibus, ignes,
Insidiosa Venus, meliori vincere flammâ.
O Generantis ades, Genitique reciprocus ardor
Numinis: o totas animorum illabere fibras.
Quid tum, si Stygius flammantia tela Cupido
Ingeminet? Quid tum, ruptis fornacibus aestus
Fumiferos inimica vomant si Tartara? Flatùs
Vna tui mentes leniuerit aura: caloris
Vna tui totum scintilla extinguet auernum.
para 53
53. Ambitio superest. Huius releuare superbo
Aggredior iam colla iugo. Tu, libera si mens,
Vindiciaeque iuuant; solerti ante omnia curâ,
Fac, reputes, famae de moribus ingenioque
Carminis haud falsus cecinit quae nuper Apollo,
Vt sua crudeli pretio connubia vendat,
Mille subire procos discrimina, mille laborum
Taedia ferre iubens; vt, vel post talia, paucos
[Žug]
[Page 185]
Dignetur thalamis, multos exosa repente
Destituat, nulli syncera atque integra constet:
Vt demum, stabili quamvis se lege fruendam
Annuerit; solidae nil tunc quoque frugis habenti
Ferre queat, vani simulacrum futile somni,
Aerius vapor, vmbra leuis, resonabile murmur,
Pictaque mentitae Iunonis imagine nubes. (a) 110
Quae penitùs si nota habeas, creberque reuoluas;
Fluxam adeo, tenuemque, et Veri pondere cassam
Obuia per quaecunque sequi discrimina mercem,
Haud minùs insani duces rem pectoris; ac si
Mactandum se ferro Aliquis, vel praebeat igni,
Dum similis viuo docti per vulnera scalpri,
Aut per Apelleae superet mendacia telae.
para 54
54. Nec te decipiat, magni quòd nominis ardor
Viuida nescio quae iaculatur fulgura mentis
Nobiliore typo excusae, et celsissima quaeque
Ad decorum stimulis plusquam vulgaribus actae.
Diuersi penitùs mores: Vulcania ceu si
Arma humeris sudans inuictum spiret Achillem
Thersites, Libyci fuluâ seu pelle leonis
Arcadicum genus, et naturae opprobria velet
Gestator, Silene, tuus. Nempe ardua vota,
Praestantesque fouere alto sub pectore sensus
Credatur, studijs qui se famularibus vltro
Deuouet? Haud alius famae captator. Heriles,
Aspice, quàm timidè nutus obseruet: amica
Vt demissus emat populi suffragia: quantis
Artibus in vulgus se commendare laboret:
Gaudia, spes, curas omnes ex illius ore,
Iudicioque trahens. Phrygiâ quis Dauus ab hastâ;
Patriciae titulum si turba haec indolis aufert?
para 55
55. Sed neque votorum praestans, sua fortia facta
Egregiosque ausus minimâ mercede rependi
Qui ferat. Anne igitur non talis, maxima vitae
Praemia cui plebis digitus, tritumque susurris
[Page 186]
Mobilibus nomen? Proh verae inscitia laudis!
Siccine curarum pretium tibi vile tuarum?
Siccine, quos toto Numen dignatur olympo,
Sat leuibus censes fumis, vanoque labores
Pensari sonitu? Dignam te concipe mentem:
Maior es. Haud tanti mea, dic, molimina vendo
Iudice me vilis. Praestantior ambitus vrit,
Metaque contento signatur celsior arcu.
Sat praesens Deus, et Recti mens conscia. Vestram
Nec sic reijcio, tanquam haud sit debita gestis
Haec quoque nobilibus, famam: prensare caduca
Sed pudet, agnatum Superis, caelique capacem.
Sydera cur paleis mutem? Non astruit, aufert
Eximio pretium merces indigna labori.
para 56
56. Denique adhuc magnae titulum si ducere mentis
Pergis auaritiam famae; cur sedulus omni
Hanc studio premis, et clausam sub pectore seruas?
Cur tuus hic, laudum quo munera prima referre,
Inter et aequales conniteris altior ire,
Obscuris pauidus latebris se continet ardor?
Nonne ideo, ne deprensus ludibria vulgo
Debeat, et risus, narrandaque fabula fiat?
Ipsa igitur, caeco latitans pudibunda recessu,
Se nihil egregij ambitio spirare fatetur.
para 57
57. Alter adhuc, ficti laruam cui demere Veri
Experiar, multis fucum facit, et malè cautas
Saepe dolis mentes irretit dulcibus error.
Seruimus populo, nobis quia multà fauentem
Credimus, et flatu spirantem ad vela secundo.
Hinc adeo miros de nostris vndique rebus
Misceri famae sonitus, per compita nostrum,
Perque domos celebri nomen discurrere plausu,
Nos designari digitis, et ad aethera tolli,
Grata sibi faciens animus spectacula (qualis
In vacuo soliti mentem oblectare theatro
Argiui veteris fuerat dementia) fingit. (a) 111
[Page 187]
Nec modus, vltro ipsas plaudentum, atque, Euge, Beatè,
Clamantum voces quin exaudire putemus.
para 58
58. At tu Socratico vigilantum haec somnia risu,
Non secus ac, lepido vestit quos fabula socco,
Pyrgopolynicas, ampullososque Thrasones,
Excipias, hominum, gnarus, sua quemque morari,
Caetera curarum segnem, ac nescire paratum.
Splendida nec moueant, vani quae saepe sodales
Praesenti tumidis faciunt praeconia buccis.
Nam quis Amicorum vafras sub nomine vulpes,
Et parasitantis nescit tectoria linguae?
Officio functi laudatum protinus omni
Ablegant animo. Quorum sub pectore, quorum
Assiduum memori te viuere credis in ore,
Absentis nullâ tanguntur imagine: sisne,
An fueris, longos nunquam meminere per annos.
Ex populo, rerum celebri rumore tuarum
Attonitum plenumque tibi quem errore superbo
Fingis, pleraque pars neque natum in lumina vitae
Audijt: ex facie reliqui, vel nominis aurâ
(Nil vltra) nouere. Latini maximus author
Eloquij, suadaeque oraclum, non hominis vox,
Tullius id proprio, quàm vellet certiùs, vsu
Comperit. Aetnaeo discedens littore Quaestor, (a) 112
Haud aliam terras omnes, maria omnia circùm
Crediderat, nisi de gesto sibi munere, famam
Feruere. Puteolos igitur deuectus, amicis
Plausibus ac titulis, queis obuia turba merentem
Exciperet, laetas iamdudum arrexerat aures.
Ecce autem tumidâ se credulitate ferenti
Per medios, quà conferti vis plurima vulgi,
Spargentique graues huc illuc, publica laudum) [!]
Vndique colligeret ceu vectigalia, visus;
Nescio quis verbis sese communibus offert
Ardelio: et, Quid ab Vrbe noui, dignique relatu,
O Bone? Mirari, stomacho erumpente, superbus
[Page 188]
Arpinas. Quid enim? Thusco tibi littore proram
Nunc videor soluisse? Adeone ex omnibus vnum
Praeterit, externas quàm pridem missus in oras:
Vnde redux? Lepidus tum percontator, Vt, inquit,
Exciderat! Sed da veniam: nunc denique, qui sis,
In mentem redijt. Libycâ digressus ab actâ
Nempe venis, quae Praetori prouincia dudum
Obtigerat. Fugit demissis frigidus Hospes,
(Aspersâ Volucer ceu gallinaceus vndâ)
Cristarum phaleris, et strictis ocyùs alis,
Indignans, atque, O mores! O tempora! mussans.
Siccine praestantûm memoranda exempla virorum
In tenebris squalere? Nouis quae littora cunque
Sol radijs, curru vel discedente salutat,
Plena meae rebar Quaesturae laudibus. Auras
Vt subitò in tenues iucundus vanuit error!
Ecce Dicarchei vicinâ in littoris orâ,
(Vix aures sibi, vix credit mens auribus) ipso
En prope in aspectu Siculae telluris, an vnquam
Quaestor eò appulerim, latet, admirabile nedum
Quidquid, et eximium gessi, populisque loquendum.
Heu miseras hominum spes, conclamataque vota!
I nunc, sollicitâ famam virtute mereri
Nitere. Perpetuis, i, frange laboribus aeuum,
Vt tibi inocciduos pariat labor improbus annos.
En, quae magnanimis respondet gloria factis.
En, quae nostrarum (pudet) ignorantia rerum.
At benè, quòd vel sic sapui. Ventosa valete
(Sat surdis huc vsque piget cecinisse) theatra.
Nil vulgo, quid agam, curae? Nil et mihi, vulgus
Quid blateret. Virtus hinc protinus vnica finis,
Et merces operum. Quìd frustra sedulus, omnis
Quos penes interijt meritorum gratia, nullus
Officij quos tangit honos, seruire laborem?
para 59
59. Illius errori sic experientia finem
Attulit. Euentu sed dedignata doceri
Praeuenit errores Ratio: studiumque tuarum
[Page 189]
In populo rerum metiri protinus illo
Te iubet, externas quo res curare vicissim
Ipse soles. Tanto clarorum ex agmine, seu quos
Prisca tulere, ferunt seu tempora nostra, virorum,
Quantula pars, rogo, vel tenui tibi murmure nota?
Hanc ipsam vt rarus seu voluis pectore; fando
Seu memoras? Vt iners et languida tunc quoque pulsat
Retractantem animum species? Vt parca, breuisque
Mentio? Quàm non cuncta probas? Quàm plura seueri
Lance supercilij, et naso suspendis adunco?
Qui tuus erga Alios igitur, hunc noris eundem
Omnibus erga omnes, naturae foedere certo,
Esse animum. Solum tu te miraris, amasque,
Et populo eximium censes mirumque videri,
Quae praeclara alibi, seu quaerere lentus, iniquo
Seu fastu spreuisse celer. Cur ergo superbum
Me minùs intentumque mihi, cur indole quemquam
Dissimili credas, alioque numismate cusum?
Vnus nempe tibi tu carus? Fallere: cunctis
Hunc pariter natura Sui commendat amorem.
para 60
60. Praeterea, quod priuatim delegimus ipsi
Ad famam studij genus, id praestare videtur
Omnibus vnum. Hederas laurosque Heliconis alumnus;
Rostra, forum, causas Rhetor stupet: Ille superbis
Fascibus; Hic saeuo bellorum in puluere lectis
Nil aequale putat palmis. Quid multa? Laboris
Quisque sui pretio capitur, diuersa sequentes
Negligit: vt proprio quantumvis munere claris
Vix, nisi paucorum, quos vna ars iunxit eodem
In stadio, curas liceat, plaususque mereri.
At non Hi faciles riuali plaudere, seque
Victos, quòd sociûm mirentur gesta, fateri.
Scilicet expectes, primae dum laudis honorem,
Praeripuisse tibi quem nititur, Aemulus vltro
Deferat? Expectes frustra. Sub pectore nulli
Non commune salit votum, victoria: nec tam
Obtusis homines famae dulcedine tangi
[Page 190]
Nascimur ingenijs; vlli submittere fasces
Vt libeat. Quidquid praeclarum et nobile visum
Fòrs alibi, extemplo id titulis componere nostris
Cura subit: tum, si minus in certamine, fastu
Calcamus tumido; si par, liuore maligno
Deterimus. Sic quisque, locum tenuisse priorem
Dum properat, seseque vnum circumspicit, in se
Totam vno mentem, totumque absumit amorem;
Ex socijs paucos sensu dignatur, eosque
Collatos sibi iam spernit; iam liuidus odit.
Talia purgato expendas si pectore; vani,
Credo equidem, nimius frigescet nominis ardor:
Teque vltra, refugis tendentem retia ventis,
Frustratum irrisumque operae insudare pigebit,
Et cum spe famae simul ipsa cupido residet.
para 61
61. Illud ad extremum moneo, ne dulce periclum
(Lotophagi ante oculos sint, et sirenia saxa) (a) 113
Attentare velis. Facile est non quaerere famam
Absentem; graue quaesitam dimittere. Nam quem
Inuenias, semel insigni qui nomine parto,
Non vtraque manu proprium retinere, secundas
Non hominum de se spes impleuisse laboret?
Liber erat, donec populo secretus. Iniquos
Iam subijt fraenos: iam, quod ferat vsque coactâ
Fronte, iugum (licuit quondam non sumere: sumptum
Haud etiam fas pro libito excussisse) recepit.
para 62
62. Hinc adeo fieri videas, vt Pallade tincta
Saepe leui, primo studiorum in limine, pubes
Nil circumfusi cuneos atque ora theatri
Formidet, recitans: dum, qui Permessida totam
Immenso bibit ore, sacri vetus accola Pindi,
Rostraque iamdudum emeritus qui triuit agendo
Orator, populi se se auribus experiundum
Dat quoties, in principijs pallescere fandi
Cernitur, et vix voce sibi, vix pectore constat.
Hoc etiam causae, ignoti cur lentiùs ora
[Page 191]
Nos spectatoris moueant: sin conscius alter,
Nostrarumque diu rerum: experientior adsit;
Ad trutinam cautâ pauidi formidine cunctos
Libremus, ne quid fòrs ille coarguat, actus.
Nulla quòd à Primi arbitrijs iactura timenda
Nempe sit; Hoc multum minui sub iudice possit.
Acrior vsque adeo parti, quàm cura parandi
Nominis est: leuiùsque homines ditescere nullâ,
Quàm veteri, assertâque ferunt decedere famâ.
para 63
63. Ergo, tui dum iuris adhuc: dum littore tuto
Cimba sedet; plausus ne te leuis, auraque fallax
Inuitet rapido permittere lintea ponto.
Haud facilis retro cursus. Ratione fugatâ,
Ambitio inuadet regimen: quò se magis altos
Induet in fluctus ratis; hòc violentior aestus,
Hòc tellus speranda minùs. Gliscentibus auctu
Scilicet optato famae prouentibus, vnâ
Sollicitus pauor, et tristes sub pectore gliscunt
Curarum stimuli, ne facta sequentia primis
Degenerent: ne dissimiles, veterumque probemur
Immemores laudum: de nobis neu sua porro
Iudicia elusi damnent, qui maxima quaeque
Expectant, nosque in primis mirantur Amici.
Heu miseros operum fructus! Non aspera saxa,
Immensum proris famae qui finditis aequor,
Non saeuum Hippotadem, nimbosaque sydera; ventos
Ah potiùs faciles, cursusque horrete secundos.
para 64
64. Huc igitur vires, huc arma: his pestibus omni
Conatu et validae obluctandum robore mentis.
Pax belli pretium. Vitijs, noxisque remotis,
Nil iam intus trepidi, nil, quod purissima turbet
Gaudia, tristitiae suberit: longèque flagella
Vltricûm Furiarum, et Cerberei latratus,
Queis sontes animos terret sua culpa, sonabunt.
para 65
65. Atque vtinam innatos, aeternaque bella cientes
Auspicijs aequè detur felicibus hostes
Frangere; barbaricos pugnacem vt nuper ad Istrum
[Page 192]
Edomuit fastus, orbemque implere minantis
Perfida Bistoniae Leopoldus cornua Lunae
Fatali retudit dextrâ, et victricibus armis,
Maximus Europae vindex. Quae saecula tantum
Ausa forent sperare decus? Vix gaudia credunt
Nostra sibi: vix ipsa capit victoria sortem,
Qua fruitur: necdum funesti tota recessit
Temporis effigies, quo centum Thracia regnis,
Centum Asiae populis curua ad vexilla coactis,
Diluuium horrendum Martis, totumque Memetem
Hungariae infudit trepidanti. Immensa sub armis
Aequora delituere. Tuum iam Graecia Xersem (a) 114
Credidimus, siccosque vadi Lissumque, Scamandrumque,
Eoâ superante siti. Non axe niuali
Barbarus hostilem fremitum atque immania turbo
Murmura continuit. Germana ad claustra tonantem
Eridanus longè pater audijt, audijt ingens
Larius, et totis horrescens Albula ripis,
Quique supra Hesperiam pontus, quique alluit infra.
Et potuit forsan, Latiae sanctissimus Vrbis
Ni Pater inuictis flexisset sydera votis,
Austriaci, heu, potuit columen sub pondere tanto
Imperij cecidisse: Arctoo e vertice pronus
Hesperijs potuit Strymon se infundere campis,
Maeoniumque Istro Tyberim, septemque Latinas
Edomitis septem iunxisse Trionibus arces.
Sed timor hic olim. Melior nunc altera versis
Rebus adest facies: plenum post Nubila solem
Cernimus. In vacuum tam saeui turbinis horror,
In ventos tumidi crepuerunt vota tyranni.
Caelestum arbitrijs, et ferro iudice, subter
Belligeram Mundi decisa est causa Viennam.
Momentum fatorum ingens, arx vna sequestris
Moenibus Occiduum hinc texit; confregit Eoum
Inde Orbem. Clypeo tua mansit tuta sub illo
Libertas, Europa: tuus subsedit ad illum,
[Page 193]
Barbaries, scopulum fastus. Nempe agmina mille,
Excitusque Oriens, bellique immensa supellex
Addiderant animos. Retro lapsa omnia: totum
Mouisti imperium, tota vno vt Marte perires.
Insonuere tubae. Hinc Bauarus, Lotharingius illinc
Heros praecipiti densa inter millia saltu,
Disploso geminum ceu quondam ex aethere fulmen,
Quà ferrum, flammaeque, et Martis plurimus horror,
Irrumpunt. Socio irrumpit Victoria gressu;
Et iustus Furor, et dignis iam laeta probari
Funeribus Virtus. Quis te, turbata ruentem
Agmina, Sarmaticus Mauors, cladesque Getarum,
Praetereat, Sobieschiade? Quàm saeuus in armis,
Quàm feralè rubes? Nimbosum haud tantus olympo
Sustollit mucronem, et sydera terret Orion.
Agnosci, vicisse tibi est. Certamina terror
Nominis inuicti peragit. Dant terga pauentes,
Vt primùm sublimis apex, cristataque notae
Lux fulsit galeae. Nemo expectare tremendum
Fatiferi pondus chalybis: nemo ignea vultùs
Fulgura luminibus ferre. Et se grandior Heros
Illo fortè die, assuetumque excedere visus
(Seu caeli noua vis, ardor seu Martius auxit)
Sobieschum. Plùs ora micant, plùs ardua ceruix,
Surgentesque humeri, et bellatrix longiùs vmbra
Campum operit. Trepido iamque, omnia versa tumultu:
Misti equites, peditesque abiectis vndique signis,
Ordinibus nullis, per plana, per ardua caecos
Praecipitare gradus, sociosque impellere, si quà
Se liceat fatis rapuisse vrgentibus. Actum est:
Occidimus Thraces: spes nulla: euadite: totus
Terga premit Boreas. Sic illi. Haud segnior instat
Attonitis, iamque hoc, iamque illo in sanguine Victor
Exatiat dextram. Mutato nomine, bellum
Fit fuga, fit caedes. Sternuntur barbara passim
Agmina: confusus riuo deuoluitur vno
Ponticus, Assyriusque cruor, quemque amne niuali
[Page 194]
Nutrierat Tanais, rapido quemque Africa sole
Torruit. Excitae varijs tot partibus Orbis,
Tam diuersa procul nactae cunabula gentes
Vno Danubij ad ripas iacuere sepulcro,
Foedum alijs aliae glomeratâ in strage sepulcrum.
Pande triumphales portas (non improbus vltra
Inclusae trepidis ceruicibus imminet hostis)
Austriaci arx Tarpeia Iouis. Fas ire per altos
Innumerae caedis cumulos: fas barbara castra
Securo lustrare gradu. Quìd gaudia cessant?
Haud cessant: hilarem totis victoria portis
Effundit per aperta vrbem. Votum omnibus vnum,
Cernere praeteriti coram monumenta timoris.
Circumeunt, monstrantque locos, discuntque vicissim,
Attonitis defixi oculis. Tendebat equestris
Hìc acies: fraena en etiam, phaleraeque supersunt:
Hic Ianisserûm florentes aere cateruas
Explicuit campus: velorum hìc diuite luxu
Ornarat sibi castrensem Vesirius aulam.
Aspicis hunc tumulum? Rapidas flammata vomebant
Hinc tormenta neces. Viden hos telluris hiatus,
Nigrantesque specus? Infernum hàc struxerat hostis
Moenibus exitium. En, Lotharus quo limite castra
Vi subijt prior. En, confosso vbi Gostare, signum
Sobieschus Getici rapuit lunare tyranni.
Vndique certatim discurritur: vndique laetis
Mirantûm studijs, et plausibus aequora feruent.
O digna aeterno in fastis adamante notari!
O aeuo par vna dies! quae funera, luctus,
Terroresque, minasque à nostris barbara vertit
In capita: innumerosque ausus, cladesque, rapinasque
Atque Orbem euersum, et tot Thraci saecla rependit,
Grande triumphorum auspicium. Nam quae noua fati.
Protinus excepit series? Quantum inde cruoris
Barbarici, horrendum belli vectigal, in Istrum
Victorem Euphrates, Tanaisque effudit? Ahenis
Quot validae claustris, fossisque vndantibus arces
[Page 195]
Caesareum subiere iugum? Non ardua Budam
Moenia, non triplicis texit custodia valli,
Armorumque virûmque obices. Durae aemula Troiae,
Quo subigi posset, maiorem inuenit Atriden,
Atriden Lotharum. Quid seu, Strigonia, seu te
Inclyta commemorem regalibus, Alba, sepulcris,
Nesseliumque, et quae stagnantem, Esechia, Drauum
Longo ponte domas? Hinc sicco Marte subactos
Victori reserant Sighettum, atque Agria muros,
Bellantûm olim ingens pretium, nunc palma sedentûm;
Inde moras Fabij, cunctatoremque Gradiuum
Pertaesus, rapidâ Taurunum Boiarius vi
Scipiades ferroque aperit. Nil fortibus obstat,
Nil validum clausumque satis. Victora, pleni
Gurgitis in morem, quâ pronos aequa dedere
Fata semel cursus, torrente refunditur aluêo,
Perrumpitque obices, secumque morantia quaeque
Conglomerat, nec, quid sint ripae, aut littora, nouit.
Iamque adeo exundantem armis non Pannonis ora,
Non Dacus, Mysusque capit. Thrace, impia Thrace
Poscitur: illò auidi cursus. Saeuissimus ante
It pauor, et totum trepidis rumoribus Haemum
Concutit: inuictum Austriaden, lectissima bello
Agmina, ferrum, ignem, excidium, supremaque iamiam
Gentis fata canens. Nec falsò. I, maxime Caesar,
Quò Superi strauere viam, quò prospera ducunt
Omina, tantùm audens, quantùm timet anxius hostis:
Perge triumphato victricia signa tyranno,
Fatalesque inferre aquilas: perge, auspicibus Dîjs,
Extremas Asiae in latebras, Scythicosque recessus,
Funditus Europâ auulsum, exturbare Memetem.
Haec tibi sors decreta: tuis hanc gloria dudum
Temporibus nutrit laurum. Iamque illa comantem
Altior in syluam excreuit, maturaque tantis
Laudibus augustam properat conscendere frontem.
Felices, quibus id victori nectere sertum
Ingenij vis alta, et par sublimibus orsis
[Page 196]
Calliope annuerit: qui te, diuisa iugantem
Imperia, et gemino clarum diademate, victam
Post Asiam, Europam assertam, exarmataque bella,
Pegaseo temone super plaudentia Pindi,
Austriaci iam Pindi attollent culmina; seu quos
Veriùs ipse super Smyrnaeae culmina famae
Grandibus auspicijs, immenso et nomine tolles.
Felices iterum! Angusti me conscia flatùs,
Heroas spirare, et tantùm audere canendo
Musa vetat, tenui contentum dicere plectro
Interiora animi secum certamina, quasque
Colligit arcano Virtus in puluere palmas.
[Page 197]

EVTHYMIAE Liber Sextus.

para 1
1. Iamque tot emensus vada caerula, condere fessam
Ilicet optato meditabar littore pinum,
Et longi comites cursùs dimittere musas.
En alij fluctus, aliud maris aequor arandum.
In medium reuocor. Sacris attollere visa
Ex adytis caput, ipsa nouos Sapientia vati,
Plenius vnde trahant, docui quae caetera, pondus,
Augusto monitus Dea suggerit ore: tuisque
Haec, ait, appendix veniat suprema libellis.
Parendum Superis. Reflectite lintea, iussos
Neu pigeat mecum (breuis est via) tenere cursus,
Aoniae Comites. Illimi gurgite purus
Bellerophontei sic vobis Praepetis humor
Vsque fluat: sic ipsa suas concedere vestris
Faticinas iubeat quercus Dodona viretis.
para 2
2. At quę prima nouo reuocamur in ęquora cursu?
Haeccine, tot circùm quae consita puppibus, et quà
Nautarum assidui cursus atque agmina feruent?
Nulla minùs. Quin ipso adeo hoc de limite primùm
Auersis nos Diua iubet decedere proris:
Nec magis aut Siculo latrantia monstra Profundo,
Aut concursurâ horrendos Symplegade fluctus,
Quàm comitum tot vela, ducemque horrescere turbam.
Ambiguis igitur (prima haec oracla) regendum,
Tranquillae cui pacis amor, se credere vulgi
Sedulus auspicijs caueat: neque rectius illud,
Errantûm quod plura notant vestigia, dulcem
Ad metam sibi fingat iter. Praeneste supinum
[Page 198]
Si petis, Herculei gelidas vel Tiburis arces;
Prae reliquis quae trita, eadem tutissima ducet
Semita. Iunge alacer praeeuntibus ordine turmis
Te comitem: certi nunquam frustrabere callis.
EVTHYMIAE secreta gradum ad delubra ferenti
Dux alius. Nihil hìc populo confidere tutum:
Indicium praui numerus: quo tramite puluis
Altior, et maiore pedum, maiore rotarum
Pulsa sono tellus; caecis ibi fraudibus error
Accubat; insidias, praeruptaque certiùs illic
Sperandum. Non laeta adeo, fatale Parentis
Post scelus, humano generi fortuna relicta est,
Non ea naturae vis; vt meliora probentur
Pluribus. Aerij celso de culmine montis
Si libeat terras infra aspexisse iacentes;
Attonitis, heu, quae subitò se scena recludet
Luminibus? Quodnam aspicies miserabile, discors,
Immensumque chaos? Ruptis volitantia fraenis
Crimina, fas versum atque nefas, dira vndique bella,
Furta, dolos, caedes, periuria, nilque relictum
Exitij: infandis erroribus omnia latè,
Omnia vesano scelerum confusa tumultu.
Haec Hominum cerni studia: his temeraria passim,
Consilijque expers iactatur vita procellis.
Nec timor in tales socium descendere fluctus,
Cum liceat tuto secretum e littore foeda
Naufragia, et tristes errantûm cernere casus?
para 3
3. Quìd numero fidis comitum? Fiducia vecors.
Scilicet, affusâ medium stipante cateruâ,
Tutior ad rapidi fueris contagia morbi.
Aut minùs hòc vereare luem, non singula tantùm
Quòd capita, at plenas turmatim demetit vrbes.
Haud scelus imminuit peccantum turba, sed auget
Perniciem: quantòque in plures diditus exit;
Tristior est tantò, non excusatior error.
para 4
4. Sit pecorum, sit, quos pecori rationis egestas
Associat, quàcunque gradum fecere Priores,
[Page 199]
Consilij sine lege sequi; cur ire gregatim
Ipse velis, quem nobilior sapientia vulgo
Eximit? Errantûm raperis cur agmine, princeps
Qui socijs, turbaeque facem praeferre sequenti?
Hunc, age, flammiuomam caelo qui lampada portans
Aeternos relegit sua per vestigia cursus,
Partitisque diem, mensor certissimus, horis
Temperat, et Mundo sua finit tempora, solem
Aspice. Non illum summi rapidissimus orbis,
Praecipiti sese, et subiecta volumine torquens,
Impetus aduersas prohibet, quò tendit, Eoum
In latus, ire vias. Raptis vertigine tantâ
Syderibus, proprium innato decurrere nisu
Pergit iter. Vano sic per deuexa ruente,
Stultorum quà consensus, morisque recepti
Turbidus aestus agit, vulgo; contrarius vrget
Propositum Sapiens. Alij ditescere raptis;
Vel proprios census Hic deserit. Vlteriùs spes
Vlteriùsque Alijs semper procurrere; simplex
Huic voti, natura, modus. Quodcunque videri
Exteriùs blandum, defixis protinus Illi
Luminibusque, animisque inhiant; Hic pendere formas,
Veraque fucatis secernere doctus, in ima
Lynceos adigit rerum penetralia visus:
Cumque, quid eximium, quid contra, lumine puro
Cominus inspiciat; talparum credere nocti
Abnuit: obliquâ, nec, quos regione vagari
Cernit, eos vitae ductores deligit: vltro
Errantûm quin castigat deliria: Quònam,
Vesani, quò, vociferans, temeraria vota
Spargitis? An fraudum laqueos, an lubrica nondum
Exitia, et serum lapsis sapuisse videtis?
Nulla viae merces: bifori dimissa elephanto
Attonitos sensus species deludit: inanem
Prensatis miseri, pro corpore, corporis vmbram.
O reuocate gradum: neque vos exempla Priorum
[Page 200]
Indociles Veri rapiant, et mentis egenos,
Sed Ratio, fallique negans Prudentia, vitae
Certa per Ionium dubijs Cynosura carinis.
para 5
5. Nec mora: semotam turbis errantibus, ipsa,
Ipsa vltro regere, anteuolans, Sapientia mentem
Aggreditur, supraque imi iam praecipit Orbis
Eniti celerem spatia, et quodcunque caducum:
Altiùs vt spirans, diuina aeternaque secum
Incipiat meditari, et puro lumine laetas
Caelicolûm sedes, magni Conuexa Tonantis
(Quantùm non fragiles onerosi corporis artus
Impediunt) iam nunc pernicibus occupet alis.
para 6
6. Scilicet ex illo stellantis vertice Mundi,
Nil vbi non aeternum, ingens, mirabile, summum,
Terrarum exiguam molem, subiectaque longè
Regna videns, minimi in speciem coeuntia puncti,
Quàm tenui sese in spatio contendat inanis
Ambitio laxare: quibus compressa malignis
Nequicquam tumeat mortalis gloria claustris:
Quantula pars nihili sit, quod certamine tanto
Finitimas inter per mutua vulnera gentes
Diuiditur, nullis iam visum hebetantibus vmbris,
Certiùs hòc noscet; spectat quò longiùs absens.
Magnorumque adeo ambitiosa negotia regum,
Dispositas classes, cumulata aeraria, iunctos
Foederibus populos, valido seu Marte subactos,
His positas; illis deiectas finibus arces,
Immanesque alios, sonitu plaudente per ora
Qui volitant, trepidumque vagis rumoribus Orbem
Concutiunt, genus hoc operum rerumque paratus
Non alio sanè spectabit lumine, pubis
Quàm tenerae curas, quoties, molimine magno
Incumbens operi, exiguas attollere gaudet
Viminibus calamisque domos. Hic sedulus aruis
Materiam legit, et gremio complexus anhelum
Vectat onus; spatijs aequalibus Alter acutos
Figit humi vallos, transversaque tigna supernè
[Page 201]
Illaqueat: coeno studium solidare tenaci
Huic laterum textus; paleis et frondibus Illi
Sternere summa labor. Discurritur vndique: pensum
Pro se quisque suum velox vrgere: nec vlla
Seu mora, seu requies dextris. Ad culmina ductum
Mox hilares fusi circùm (ceu septima muri
Coctilis Assyriae portenta crepidine ripae
Extulerint) mirantur opus, fixosque tuendo
Expleri nequeunt oculos, potuisse superbi.
Indolis heu simplex aetas! At quaelibet illud
Dissipet Aeolij impulsum iam flaminis aura:
Ni, cupidae vernos paleâ sibi texere nidos,
Excidium infesto Volucres abiectius vngui,
Aut virides caudâ tulerint trepidante lacerti.
para 7
7. Sed neque tunc saeuae sortis discrimina, morbi,
Exilium, carcer, tenuis res, orba senectus,
Et, quos praeterea infelix fert vita, labores
Incoctum aeternis animum, plenumque Futuri
Afficient: neque, si laetis successibus auctam
Vim scelerum tumidâ passim ceruice vagari
Viderit, indignis contra succumbere victam
Euersamque dolis virtutem; fraena dolori
Soluet in ingrati querulus conuicia saecli:
Anxius aut dubio librabit pectore, Nostra (a) 115
Curentur Superis; nullo an moderante Deorum
Praecipites euenta rotent mortalia casus.
Proh nimiùm tenues animas! Crateris in orbe
Exigui tantas labefacto corde procellas
Quae subeunt: tanquam praesentis finibus aeui
Res hominum clausae, aut ingens mortalia saecla,
Quantovis numero labentibus addita saeclis,
Momentum faciant. Sortem post fata repostam
Anticipans, latèque vagantem, et littora praeter
Omnia diffusum, claudi renuentibus vndis,
Temporis aeterni Oceanum lustrare volucri
Sedula mens nisu, quascunque coercitus arctis
[Page 202]
Noster hic euripus spatijs attollit ab imo
Spumiferas fortunae hyemes vix aequat anhelis,
Vndantemque sonum, bullasque cientibus, ignem
Ad circumpositum, exiguae feruoribus ollae.
para 8
8. Sed quia sublimes etiam praesentia tangunt
Saepe animos; proprio, curandum, vt nouerit aequus:
Saltem quisque frui (iubet id lex tertia) censu:
Nec querulus musset, Cur ille, vel ille senator;
Plebs ego? Festino cur illum flammea Sidon
Ambijt obsequio nascentem cingere; nostra
Vilibus in pannis infantia vagijt? Illi
Ingenium velox, perque omnia fusile; crassam
Cum praeter, nil contigerit mihi pingue, Mineruam?
para 9
9. Ilicet haec hominum totam dementia vitam
Turbat agens. Propriae detrectant gaudia sortis,
Quidquid abest celeres mirari, et fingere maius.
Dumque Alios prae se censu potiore beatos
Quisque putat; nulli superest vixisse beato.
Hinc adeo, quia, quà felix iucundaque tantùm
Conditio est aliena, libet perpendere: contra
Nuda suis, omni procul appendice Bonorum
Sepositâ, in rebus contraria nomina spectant.
Heu miseri! Quos, si sani pars vlla maneret
Pectoris, inuersa penitùs ratione decebat
Sola suae laetos compendia, sola vicissim
Externae sortis meditari incommoda: quòdque
Haec procul; illa adsint, meritas persoluere grates.
para 10
10. Nam quae viuendi ratio tam prospera, nullo
Temperet vt luctu sua gaudia? Dulce triumphi
Optandumque decus: quanto venale cruoris
Sit pretio, reputes. Magnarum lumina stringit
Fulgor opum: subeant animo curaeque, metusque,
Seruandique labor. Fasces regimenque supremum
Imperij cuperes: speciosum nescius ambis
Seruitium. Fac obtineas: haud deinde licebit
Esse tuum: rapient aliena negotia totam,
Agmine perpetuo sibi succrescentia, mentem.
[Page 203]
Praebendae querulis Miserorum vocibus aures:
Improbitas cohibenda: arcendus finibus hostis.
Annonam esuriens vulgus, stipendia miles
Flagitat: Vnius pax, bellum, publica iura,
Et populi fortuna omnis ceruice recumbit.
Crede mihi, quos inuidiâ dignaris, eodem
Te sibi praeponunt aegri liuore, suamque
Mutârint tecum, detur modò copia, sortem.
Mentiar, ipse etiam ni conditione potitus,
Quae stimulis animum tantis nunc vellicat absens,
Oppositam indueres mentem, votique peracti
Ingratus, subitò malles ad prima reuerti.
Vndique maeroris Stultus trahit, vndique causas
Laetitiae, rebus dexter praesentibus vti.
Non quid agas refert, sed qualis. Spargitur vno
Hinc felix panacea; hinc tristis rore cicuta.
Illa sed in medicos vertit communia succos
Pabula, lethiferum quêis educat ista venenum.
para 11
11. Obscurum sed iter vitae, nec limite in arcto
Promendis par materies virtutibus. Erras:
Ipsa sui modus est operis Sapientia. Vires
Qui Lacedaemonias Cadmeus perculit heros, (a) 116
Plebeium non aequa sibi cum Patria, tanto
Indignumque viro munus committeret; altam,
In quascunque vocaretur, demittere mentem
Sustinuit, curas: praestantibus euicturum
Pollicitus (neque certa fides non constitit) actis,
Natiuae nihil vt labis sibi rite gerenti
Turpe ministerium allineret: quin protinus ipsum,
Detersis maculis ignominiaque priori,
Ex sese decus ac pretium memorabile ferret.
Quìd Cincinnatos, quìd te, Serrane, paternis (b) 117
Semina condentem referam Cerealia sulcis?
Ausoniam vestri puduit num vomeris vnquam
Historiam? Domiti respersos puluere campi
[Page 204]
Anne ideo imperia, et Latiae spreuere curules?
Non illis, rigidos solitis versare ligones,
Infestus belli quateret cum moenia terror,
Roma suas vltro manibus permisit habenas?
Vsque adeo, quamvis operum et discrimina rerum
Plurima sint; meritis tamen exporrectus vbique,
Ac decori limes recluditur: vtque Mironis
Non minùs ars vili totam se prodit in aere,
Quàm si Callaico donet spirare metallo,
Includatve adamante Iouem; sic quaelibet aequam
Materiem vel supremae sors infima laudi
Suggerit: artificis tantùm solertia dextrae
Aspera felici doceat mansuescere cultu,
Et rudibus formae tribuat praestantis honorem.
para 12
12. Ingentis verique hominum respublica mimi
Instar habet. Scenis oculos aduerte: quot illic
Actorum species? Regali Hic syrmate verrit
Pulpita; cretatis subit in proscenia Dauus
Hic pedibus: mercatorem gerit Ille seuerum,
Iste leuem scurram, personam militis Alter.
Multiplices habitus, diuersaque nomina: laetus
Quisque tamen studet impositas absoluere, quanta
Ingenij, quanta est studij solertia, partes.
In medio decus, et palmae sors omnibus aequa:
Nec rarum explodi regem, Dauumque secundis
Plausibus adstantûm sublimem ad sydera tolli.
Ergo, quem tibi vel Natura, vel imposuit Sors,
Temporis in scenâ gestandum, et dramate vitae,
Amplexare libens habitum: potiora nec vlli
Inuideas, proprij sed Summam implere labores
Muneris, et, quibus inferior sis ordine, primum
Eripere his victor palmae viridantis honorem.
Quid refert, famuli gestes, an schema tyranni?
Sub quocunque licet potioris praemia famae,
Et circumfusi plausus meruisse theatri.
para 13
13. Quod sequitur, geminum modò dictis. Fige trabali
Propositum clauo: quaevis oblata repente
[Page 205]
Ne species discordem animum nouitatis inani
Abripiat lenocinio, et per plurima verset.
Stultorum haec exempla, nihil constanter amare,
Nulli haerere diu studio, quae nuper anheli
Quaesierant, rapido mutati pectoris aestu
Iam fugere, et, subitae quòcunque cupidinis aura
Impulerit, totis cursum reflectere velis.
para 14
14. Vrbanos strepitus en ille perosus in arua
Effugit. Hìc etenim vitae tranquillior ordo,
Hìc secura quies: procul hìc ciuilibus vndis,
Componam niueos iucunda per otia soles.
Iamque foro longùm dixit, populoque valere:
Iam, quoscunque sibi Lachesis torquebit, opaci
Ruris in amplexu traducere destinat annos.
Vix tamen optatis nemorum se condidit vmbris,
Primaque consumpta est nouitatis gratia; iam se,
Iam sua vota leuis damnare: absentia quaerit
Moenia: desertae iucundior vrbis imago:
Et, Quìd ego, socij generis commercia vitans,
Obscurum infodio latebris nemoralibus aeuum?
Sint Volucrum loca sola domus, sint regna Ferarum:
Vrbs hominum sedes. Paucas en absumus horas;
Ignauoque situ ruris mens torpet. An vltra
Exilium tam triste feram? Stat protinus vrbi,
Coetibus et socijs me reddere. Viuite syluae.
para 15
15. Aspice et hunc, pelago mutandas ducere merces
Cui labor. Insanum perpessus Oriona, vixque,
Pallida post vota, et decies spem cardine summo
Depositam, laceris aduectus littora velis,
Pauperiem curis vacuam, exortemque pericli
Non cessat laudare, suo, parvoque futurus
Deîn locuples. Vetito citiùs se tinxerit Arctos
Aequore, quàm dubij repetat discrimina ponti.
Credimus? Haud ego: taenariae licet ille paludis
Vmbriferos (iusiurandum inuiolabile) fontes
Testetur, totumque chaos. Vix lucida Phoebe
Aequatis vacuum reparauit cornibus orbem;
[Page 206]
Continuò grauis illa quies: sopita resurgit,
Viuidiùsque calet lucri sitis. Ocyùs alnum
Aptari velis, rumpique à littore funem
Imperat, Aethiopum spolijs, Arabumque beatis
Diuitijs inhians. Nil saxa latentia terrent,
Nil iubar Olenij graue syderis. Irruit audax
Naufragijs, toto nec palmo à morte remotus,
Veliuolos iterat quaecunque per aequora cursus.
para 16
16. Musarum quid cultor? Epos sublime Maronis,
Smyrnaeamque tubam gustauerit; entheus ardor
Carminis, et totus subitò praecordia Phoebus
Irruere. Aenean aliquem, mora nulla, nouumque
Concipit Aeaciden: praesto numerosa papyrus:
Solus, apud socios, per compita, fana, tabernas,
Aegrotet, valeat, celebret spectacula, ludat,
Dormiat; immanes distento pectore versus
Vsque agitat: resonum vsque chaos, Phoebeaque miscet;
Crabronis ritu, aut grauiter resonantis asili,
Murmura. Castalios penitùs deplere minatur
Prima sitis latices. Nondum tamen altera fluxit
Pagina; cum, satur Aonidum, sublimia coepta
Deserit, extremo nascentis ab ordine Mundi
Ad sua perpetuis deducere tempora fastis
Historiam meditans. Operis libamina prima
Sumpserit; extemplo Ciceronem, et rostra, forumque
Plùs probat: haec pariter mox damnaturus eâdem
Ingenij leuitate, sibi constare negantis,
Eque alio sine more aliud, sine fine sequentis.
para 17
17. Sic noua, continuis vicibus subeuntia, totam
Inter se Amentis dirimunt fastidia vitam.
It, redit, aedificat, subuertit, vota retexit,
Alternat curas, nulli mage, quam sibi, discors:
Et semper coepisse piget, neque desinit vnquam
Incipere. Haud aliam ob causam, nisi rebus in ipsis
Quòd certam requiem, augurio delusus inani,
Constituit: quam cum generi Prudentia nostro
Sola ferat, nusquam inueniens, palantibus vsque
[Page 207]
Irritus, heu, curis loca per diuersa requirit.
Non secus ac, nimio febris cui torrida venas
Igne coquit, toto fastidia caeca cubili,
In faciem nunc ille iacens, mox deinde supinus,
Perque vices iam laeua tori, iam dextra fatigans,
Circumagit: si quâ fessi in statione recumbant
Molliùs, et finem inueniant cruciatibus artus.
Nequicquam: thalami non hac in parte, vel illa,
Sed medijs haeret fixus Vitalibus angor:
Quem non idcirco mutatis deserit Aeger
Sedibus, at verso pariter cum corpore defert
In latus oppositum, nihilo moderatiùs illic
Tristia sollicitis facturum taedia membris.
para 18
18. Ergo, velut, contra ventorum flamina, prensis
Mellificas Volucres cursum librare lapillis (a) 118
Cernimus; ambiguos sic sustentanda per aestus
Immoti valido libramine consilij mens:
Vt, sibi quem Sophiâ legit semel auspice, callem
Vsque sub extremas decurrat sedula metas:
Orsa nec ad trutinam toties reuocare, sed acri
Ad calcem potiùs curet deducere nisu.
Nam quis erit modus, aut operum quae summa coronis,
Instabilem quaecunque leuis si causa probatis
A studijs animum subitò in contraria vertat?
Pensandis sua sunt, sua tempora rebus agendis.
Quid fieri satius, dum res examine pendet
Ambiguo, dum tu medius, Prudentia secum
Exigat. Huc postquam lanx, aut deflexerit illuc;
Praestandum sibi, quod superest, Constantia poscit,
Decreti iam tota sui. Quà mobilis aer
Vi subità impulerit, paleae, frondesque iocosis
Ludibrium volitent Zephyris. Conuellere caelum
Iuratas Aquilonum hyemes, totumque repellit
Hippotadem subnixa altis radicibus ilex.
Haud aliter, curis animum variantibus anceps,
Voluitur huc illuc sua per fastidia vulgus;
[Page 208]
Propositum retinet Sapiens, et mole sua stat.
para 19
19. Pondus vt hoc animo veniat; lex illa tenenda;
Humanae placidus vitae qua nititur ordo:
Nil adeo vt subitâ nimiâque cupidine praeceps
Instituas, neu te violens in rebus agendis
Impetus abripiat, ratio sed prouida ducat.
Phoebeas haec nempe rotas imitata quietos
Continuat nunquam diuerso tramite cursus;
Ille sibi discors, Libycâque incertior vndâ,
Quò fluit, inde celer refluit, variosque per aestus
Voluitur, in solâ constans leuitate, Suique
Hoc tantùm similis, nunquam quòd primus, et idem.
para 20
20.Et graue principio fuerit, per deuia suêtum,
Quà vagus errandi stimulat calor, aequora ferri,
Exiguis genium satijs includere: durum
Luctamen, fateor, nihilòque remissius, ac dum
Indomitus primis pullus parere lupatis
Cogitur, imperiumque pati, nec feruida praeter
Descriptum volitans vestigia spargere gyrum.
Durius at quantò, momenta in singula caecis
Aestibus huc, illuc, sine lege, sine ordine volui,
Turbinis innati praedam? Per Caerula qualis
Fluctuat Ionij sulcatrix cimba Profundi,
Quam rationis inops, clauum rapiente procellâ,
Depositam cessit victricibus arbiter vndis.
para 21
21. Quadrupedem tenerum fraeni si lege seuerâ
Nil parcens, moderere; haud longo tempore fingas
Rectori facilem: sin duro, et fronte superbâ
Iussa recusanti primas laxâris habenas;
Indomiti quàcunque ruet cerebrosa libido,
Vel nolens, cogare sequi. Vix spes super vlla
Obsequij. Dextrum sit iter; laeuâ ille vagari.
Cessantem porro impellas; vestigia retro
Circumaget. Tritâ horteris regione viarum;
In fossas, fluuiosque, importunasque paludes
Perditus absiliet. Facili moderamine posses,
Vixque adeo ostensâ domitum perducere virgâ:
[Page 209]
Sponte suâ ferri assuêtum non vlla mouebunt
Verbera, non stimuli, calcariaque addita costis:
Irritare priùs dabitur quàm flectere. Surget
Arduus, insanis lacerabit calcibus auras,
Parîetibus ferus impinget, fraena aspera rumpet,
Sessorem excutiet. Tali scito indole prauos
Quosque animi motus. Vae, si quis mollior illis
Cedere. Permisso firmatis viribus vsu,
Nequicquam fraenis reuocantem in Deuia secum
Rectorem abripient: quos si compescere primò
Cura sit; immodicos flatus, mora parua, remittent,
Nec rigidâ ceruice iugum patientur herile,
In quamcunque velis, dociles iam tendere, partem.
para 22
22. His adeo impletis, operâ non seciùs vnâ
Id quoque contigerit, verborum pondere tanto
Quod Sophiae proceres vitae inter prima beatae
Praecipiunt elementa, incauto pectore ne quid
Attentare iuuet, seris quod deinde peractum
Damnetur lacrymis. Nam quid furiosius, eque
Brutorum magis ingenio, quàm sola tueri
Obuia, venturisque nihil seponere curae:
Expleuisse Bonis genium praesentibus, et, qui
Mox ideo maneant, vltro nescire dolores?
para 23
23. Suâserit ingluuies; centum licet inde Galeni,
Paeones hinc totidem Parcas, et cruda minentur
Funera; securae famis Helluo sumina, rhombos,
Pauonem, lepores, damas, conchylia, turdos,
Quidquid alunt syluae, tellus parit, educat aer,
Aequoraque, fluuijque, auidam demerget in aluum,
Omnibus ille lupis, rabidisque voracior vrsis.
Ambitio velit; in seruos, praesepia, vestem
Assyriam, Coasque manus, fusamque Corinthum
Caesareas alacer, nedum profundet equestres
Nomentanus opes. Moneas, Heus optime, sumptus
Hic loculis maior: modulo metire tuo te:
Luxuriam grauis à tergo comitatur egestas;
Fabula narratur surdo: nil creditor instans,
[Page 210]
Nil inopes terrent cani, quaerendaque frustra
Mors misero, cum nec laquei iam copia, nec, quae
Exoret stygiam, tenuis mercedula, cimbam.
Turbinis igniuomi in morem, quo, Roma, beatam
Irradias Petri noctem, dum splendida vulgi
Luminibus de se exhibeat spectacula; ventis
Ludibrium fastu iamiam crepuisse caduco,
Inque leues solui haud renuat per Nubila fumos.
Praecipiti sic bile iecur flammante, superbis,
Fortunâque suâ maioribus irruet audax
Regum inimicitijs Alius. Vox caldior vna
In seros quoties gemitus, longasque Maiorum
Exijt Iliadas? Permittere verba feroci
Ingenio, libuitque auidum expleuisse furorem?
En, quales breuis illa tulit vesania fructus.
Exul, inops, vagus, assiduis terroribus aegram,
Ac longo similem letho traducere vitam
Cogeris. Haec olim cautus, prudensque Futuri
Spectasses; vacuus curae, et discriminis expers,
Inter amica Soli natalis gaudia, laetos
Cum gnatis ageres, charisque sodalibus annos.
para 24
24. Haud igitur crudos Zenonas, et hispida nunc te
Praecipiam torui responsa audire Cleanthis.
Ipse, voluptatum patronus et arbiter, ipse
Esto Neoclides viuendi hìc norma: futuros (a) 119
In dulci spectare iubet qui semine fructus:
Anticyram procul ablegans, praesentia nullo
Qui Bona delectu arripiunt, quaecunque, parati,
Sensibus in votum veniat genioque voluptas,
Protinus indulgere: licet mox illa dolorum
Foecundam gemino pariat cum foenore messem.
para 25
25. Sed neque vitandus minùs est contrarius error,
Aut minùs Anticyram plenis potare iubendi
Hi quoque sunt cyathis, alios qui semper in annos,
Iratum nacti Genium, sua gaudia mittunt,
Et, similes porro victuris, viuere nunquam
[Page 211]
Incipiunt. Nunc aequoreos, ait ille, per aestus,
Memnonidum scrutator opum, Gangetica longè
Ostia, teque petam, mersi quae funera Solis
Gentibus excusas, alioque, America, rependis
Sole, parens rutili, et felix Aurora metalli.
Stat quidvis tentare operum, et subijsse laborum:
(Hac emitur mercede quies) stat fortibus ausis
Tranquillos placidae portus aperire senectae.
Mox, vbi successu pleno, aspirantibus et Dijs,
Fundarit patrios melior fortuna penates;
Dulcia tunc positis succedent gaudia curis:
Inter et egregios census, famaeque nitores,
Iam laetus peragam, quae sedulus otia feci.
Tunc, ais? At cur non potiùs tam dulcia Diuûm
Anticipes iam nunc tibi munera? Qui malus error
Ingratas iubet actutum praesumere curas,
Gaudiaque extremo vitae iam debilis aeuo,
Et nunquam fòrs venturis seponere canis?
Vix satis expediam, quàm multis nescia fructùs
Optati sic lustra fluant. En, aspice tantum
Hoc hominum quovis caeli sub cardine vulgus,
Turbam infelicem, aeternis quos vana cupido,
Neptuni dubio, dubio vel in aequore Martis,
Perque fori syrtes, infidaque limina regum,
Attonitos curis, fessosque laboribus vrget.
Quò tam solliciti cursus? Qui terminus? Aut quae,
Spes alijs alias, ceu fila, intexere gaudens,
Immensam hanc adeo miseris net callida telam
Penelope? Verum si respicis; omnibus vnus
Longorum hic operum finis proponitur: omnes
Nescio quae meliora sibi dêin tempora spondent,
Tot quibus emensi scopulos, et dura viarum,
Fluctiuagos tuto componant littore cursus.
para 26
26. Heu steriles Veri! Tanquam non tempore quovis,
Ambiguos citra errores, pelagique tumultus,
Illa homini liceat statione quiescere: longo
Nec nisi circuitu Euthymiam comprendere detur,
[Page 212]
Quam (votis adeo occurrit) voluisse, tenere est.
Sanius o quantò foret, anxietate, metuque
Depositis, facili confestim nubere Diuae:
Quique per incertum sinuosis flexibus aequor
Optantur, placidos iam nunc inuadere portus.
para 27
27. Nec fugit hoc ipsos tandem, si dura repente
Non expectari supra caput astitit hora
Funeris, et Parcae iam deficientia nigro
Pollice fila legunt. Retro tunc scilicet actae
Aetatis seriem, consumptaque tempora vanas
Frustra inter curas supremo à fine remensi,
Consilijs, heu, se nimiùm fallacibus vsos,
Ignarosque Boni, cordisque fatentur inanes:
Aethereâ quòd sorte frui, dum fata sinebant,
Abnuerint: Parcasque adeo euasisse minantes
Si liceat; posthac non irrita munera Diuûm,
Nilque datae iurant periturum e tempore vitae.
Quae ne vicini supremo in cardine fati
Ipse etiam doleas; quam postera cunque recentem
Addiderit pensis Clotho vitalibus horam,
Protinus illam aeui confer praesentis in vsum,
Dilato vacuam prohibens transcurrere fructu.
para 28
28. At quaenam ista genus vecors sapientia, (clamet
Hìc aliquis) foedam niueae sub nomine pacis
Segnitiem laudare, et natos rebus agendis
Indecori, aeternoque animos sopire veterno?
Fallitur. Haud quasvis, steriles deponere tantùm
Praecipimus, sortis quas importuna caducae
Spes glomerat, curas. Alacri nam caetera motu
Quem lateat refici mentes? Ceu lampade quassâ
Viuidiùs micat ignis, et, inter confraga rumpens
Saxa viam, similes vitro, electroque liquenti
Riuus agit (credas tunc primùm erumpere) lymphas.
Da rectis animum (Per me mora non erit: vltro
En etiam praeeo) studijs. Grassare per artes
Ingenuas: dubij seu te penetralia Veri,
Obstrusosque iuuat naturae attingere fontes;
[Page 213]
Seu magis, vmbriferi lustrantem culmina Pindi,
Musarum celebrare choros, et Apolline dextro
Condere perpetuos victurum carmen in annos.
Latus vbique operum campus. Sint publica curae
Munia, sint leges: neutri non aequa Mineruae
Seu calamum, seu belligeram manus occupet hastam.
Dummodo quisquis erit, quocunque in puluere cursum
Strenuus vrgebit labor; haud incerta senectae
Praemia respiciat, quin, sese laetus in ipso,
Praesenti iam nunc foueat dulcedine mentem,
Ingratum nec onus, sed opus videatur amicum.
para 29
29. Quae facilè in medijs contingent gaudia curis,
Si non plura tibi, aut grauiora negotia, quàm quae
Ferre pares humeri, imponas: neque nominis ampli,
Fortuitive sitis lucri tentare laborem,
Vnicus at puri iubeat respectus Honesti.
Sic etenim liber sapienti lege modoque
Tempora dispones tecum, rebusque gerendis
Tantum operę impendes, natiuum expromere quantum
Ingenij valeat, non absumpsisse vigorem.
Rusticus exercet tellurem: exercuit et rex,
Vt memorant, Cyrus, curuâ nunc ille fluentem (a) 120
Falce premens vmbram; nunc tecum, Bacche, maritans
Vlmosque, platanosque: et iam plantaria sulcis,
Iam noua inutilibus committens germina ramis.
Rusticus ast opera haec, sudans seruiliter, vsque
Sub noctem roseae profert a limine lucis:
Nec tempestiuâ requie dispungere curas
Improbus, aut festis nouit cessare diebus:
Non nisi regales cum fallere Persicus heros
Quaereret hortensi curas, et taedia cultu.
Haud secus, instinctu assiduo cui pectora famae,
Famae, siue lucri spes irrequieta fatigat,
Vrgendis totum miserè se mancipat Orsis.
Ille et sollicito trepidus sua, seque tumultu
Impediet, nimioque licet sub fasce laborans,
[Page 214]
Tempora temporibus coniunget, pensaque pensis,
Nunquam operum leuior, nullam sibi pace sequestrâ
Immunem assidui tribuens moliminis horam.
Aemulus at Cyri Sapiens, rerumque, Suique
Rite potens, medijs interseret otia coeptis:
Iamque aliquid, ratio ceu visa monere, negotî
Sumet; iamque, eadem hortari ceu visa, remittet.
Nulla cui pensum quippe est implere diurnum
Cura, sed ingenuo mentem excoluisse labore.
para 30
30. Proderit huc aliud, sacri quod carminis instar,
Graecia victuro Delphis signauerat auro, (a) 121
Aebalij oraclum Sapientis, auariùs aequo
Quidquam optare vetans. Nec inanis pabula tantùm
Hic mihi luxuriae, gemmas, atque aeris aceruos,
Supremosque magistratus, dominasque curules
Concipias. Nihil humanae inter praemia sortis
Immodico Euthymiae cupidis ardore vouendum:
Non dexter studiorum, ad quae vel sedula virtus
Impulerit, successus: opum non copia, simplex
Quas sibi mortalis vitae desiderat vsus:
Non animi non ipsa quies. Quid talia namque
Rettulerit iusto votorum limite claudi:
Si nihilò secus, ac, vanis quae caetera vulgus
Prosequitur votis, inhiantia pectora turbent?
Gemmeus, an luteus crater nil distat; vterque
Noxia dum pariter labris aconita propinet.
Qualibet anxietas descendat origine; nunquam
Non erit anxietas, nunquam non triste venenum.
para 31
31. Nec mihi mens ideo Sapientem fingere, duri
Mnasiadae qualem fingebat porticus, omnis
Indocilem sensùs: qui funera spectet eodem,
Quo ludos, animo, nihil et discriminis inter
Bella putet, pacemque. Procul tam tristia monstra,
Deucalionei totum de semine primo
Marmoris ingenium crudis retinentia fibris.
Aemula non adeo anguicomae fert oribus ora
[Page 215]
Gorgonis; vt rigido mutet Sapientia saxo,
Quos propiùs videt: ingenitos neque corde reuellit,
Sed cultu meliore iubet mitescere sensus.
Noster, quidquid opum poscit mortalis egestas,
Id sibi cum reliquis Sapiens commune putabit,
Exquiret, cupiet, felicem frugibus annum,
Foeturam pecoris, census sine litibus, aeui
Tranquillam seriem, synceros corporis artus,
Dulcis amicitiae concordia foedera, purum
Dedecoris nomen: placidè tamen omnia: ne, si
Feruidior careat quaesito fine voluntas;
In sese vim vertat, et, acri incensa dolore,
Ipsam etiam perdat, post perdita vota, quietem,
Praecipuum quae votum, omnisque est regula voti.
para 32
32. Et quia saepe etiam externis vehementiùs aequo
Afficimur, ceu parua domi sit copia, curis;
Edico, teneris praesertim mentibus, in se
Remque suam visus defigere: caetera, stulti
Quae proceres, stultum quae miscet plurima vulgus,
Et quibus in melius reuocandis nil sibi promptum
Auxilij, surdis transcurrere sensibus. Hoc si
Praeceptum docili seruauerat Heraclitus
Pectore; non, largos adeo resolutus in imbres,
Tabida perpetuo vexasset lumina fletu:
Nec Pandionius, pronam si vocibus aurem
His dederat, funesta adeo meruisset iniquo (a) 122
Communis naturae odio sibi nomina Timon.
para 33
33. Id metuens, auidas intra sua limina curas
Claude, nec externos circùm patiare penates,
Densaque multiuago palari compita gressu.
Sin aliquid vel nolenti se fortè videndum
Obtulerit, quod (ceu passim Mortalia) turpe
Indignumque putes; dic tecum protinus: Ista
Plùs nihilò obseruare meum, quàm, quae glaciales
Thyrsagetae peccant, vel areniuagi Nasamones.
Respicerem, populi si praetor, iudicis aut si
[Page 216]
Fungerer officio. Quìd nunc aliena capessam
Munera? Fac ringar; bilis tamen irrita. Summus
Caelicolûm iustis haec aspicit omnia Rector
Luminibus. Tanti Priuatum iudicis iras
Praeripuisse nefas. Sua cûique negotia sunto:
Conandum mihi rite meas absoluere partes.
para 34
34. Credere vix possis, quantam irarumque dolorumque
Haec animo excindet sapiens incuria syluam.
Eheu, cur Nostri immemores per proxima vano
Huc, illuc rapimur visu? Ceu pyxide clausos
Tunc solùm rediuiuae oculos inducere fronti
Fertur, cum notis Lamia e penetralibus exit, (a) 123
Caeca domi. Sic ergo parum in se quisque negotî,
Quo teneatur, habet: populo nec deuius vlla
Inuenit explendis animus spectacula curis?
Felix! Qui cupidos rimandi plurima sensus,
Fortiter ignarus, cohibet. Quàm dulcia secum,
Otia laetus aget? Rapidos vt nesciet imbres,
Ventorumque minas caeli per aperta furentes,
Ipse domi latitans, tectoque inclusus amico?
para 35
35. Ergo nocet, quid agant Alij, scrutarier: at non,
Felices vt agant, pariter curare nocebit:
Maiori quin nulla animum dulcedine complet,
Ac pulsis Inopum quae cladibus orta, voluptas.
Haec igitur primas inter sit cura, virili
Humani causam generis pro parte tueri,
Quae mala quisque subit, communia ducere, flentûm
Aerumnas lenire, aegro huic solatia ferre,
Illius angustos census laxare, salutis
Ancipitem saeuis alium subducere Parcis,
Nullum non patrio complecti pectore, nulli
Non facilem, quaecunque premat vis, tendere dextram.
para 36
36. Anne Duces quęris? Circumfer lumina: quantos
Ilicet heroas, quantis resonantia famae
Plausibus obijciet mirari exempla Vetustas?
En tibi, deliciae subiecti, Flauius, Orbis,
[Page 217]
Viuere cui tantùm, humanâ de gente mereri, (a) 124
Nec suus, aut aeui numerandus in ordine, si quis
Fortè dies proprij fluxisset muneris expers.
En, centum populis regnator maximus, at plùs
Regnatore pater, Cyrus, non laetior, hoste (b) 125
Cum domito spolijs diues remearet opimis;
Quàm, socios inter fausti cum praemia Martis,
Largus opum victor, diuiserat, haec sua fassus,
Quae daret, his auctum sese ornatumque videri,
Auctior vnde aliquis comitum atque ornatior iret.
Nec, qui Cecropijs Auroram terruit armis, (c) 126
Miltiadis magni soboles certissima, quamvis
Nil vltra ciuem, priuato et limite clausus;
Munifico haud tantos aequauit pectore reges.
Ecquis enim (testare fides antiqua) nouercam
Expertus Sortem, haud sensit Cimona parentem?
Cui misero non ille salus? Quem rebus in arctis
Deseruit, trepidumque sinu haud excepit amico?
Nulli clausa domus: ieiuni huc vndique coetus
Confluere, hinc alio saturi discedere vultu.
Quìd loquar expositos sublatis sepibus hortos,
Diuitias faciles? Properate ad publica, ciues,
Gaudia. Quidquid alit tellus, fas omnibus aequè,
Seu fruges, seu poma hilari decerpere dextrâ.
Nocte, dieque patens aditus: custodia nusquam:
Nil vetitum, et Domini proprium. Quin ipse, morari
Impatiens, sua vulgus inops dum limina quaerat,
Aerumnisque ardens cessantibus obvius ire,
Profuso quos aere leuet, per compita passim
Vestigat ciues, passim sua munera laetis
Laetior obtrudit. Qualis, cum Sole recepto
Feruidus igniuomis vrit Leo faucibus annum,
Longaque semianimes pallent ieiunia sulci;
Camporum foecunda altrix, sitientia latè
[Page 218]
Arua super medio nubes volat aethere, iamque his,
His modò vitales succos, animaeque virentis
Nutrimenta cauo diffundit ab vbere terris.
Aut qualis, Phariae terrenus Iuppiter orae,
Gurgite foecundo siccos descendit in agros
Nilus, et aestiuo Pelusia rura Tonanti
Succensere vetat. Pandit gauisa beato
Diluuio Aegyptus gremium: quàque aureus egit
Amnis iter, sparsitque gradus, socia agmina iungunt
Alma Ceres, mitisque Pales, viridesque Napaeae,
Cumque opibus, Spes discinctae, Cultusque, Decorque
Et resoni plausus populorum: iamque nouatas
Hortatur falces: iam sedulus horrea laxat,
Flauentemque tibi messor promittit, Osiri,
Flauentem tibi, Nile, tuo de rure coronam.
Haud secus Actaeae totam se diuidit vrbi,
Perque inopum gremium exuperante refunditur alueô
Nescia stare Viri pietas. Nil explet amantem:
Nil animo satis: augetur, dum spargitur: et, quò
Latior excursus; (dictu mirabile) maior
Impetus est. Dandi semel explorata voluptas,
Pulcher hydrops, alijs sitiens, noua pabula quaerit,
Nec donasse putat, geminet ni munera: iamque
Plus debet, qui praestat opem, plus accipit ipse,
Largiturque sibi: pleno ceu gurgite tota
Pectus in authoris redeat, quae pluribus inde
Per populum latè manarat didita riuis,
Gaudiôrum eluuies. Cur non huic prodiga cunctos
Lydorum, atque Arabum census, et quidquid vbique
Flumina seu voluunt auri, seu ducitur alto
Omniferae matris gremio, Fortuna, dedisti?
Crede mihi, humanum poteras, dum consulis Vni,
Demeruisse genus. Communia nemo negaret,
Communis spargenda parens quae, dona, tulisset.
para 37
37. O meritos gazis animos aequalibus vti,
Quàmque velint, haud posse minùs! O pectora curis
Regnorum, et vasti imperio dignissima Mundi!
[Page 219]
Vt libet, insano Caij, tumidique Nerones
Regia certatim vacuent aeraria luxu:
Vndantem terris pelagum, vndantique vicissim
Inducant pelago terras: hìc surgere valles
Montibus; aerios plano subsidere montes
Hìc iubeant: vnis iuga per septena refusam
Vrbem Caesareis absumant aedibus: vnâ
Imperij, Mundique vorent patrimonia coenâ.
Maximus, et longè ante alios iucundior vnus
Fortunae praestantis honos, benefacta per Orbem
Spargere, felices facere, instaurataque vitae
Auspicia, et melius miseris procudere fatum.
Haec caelo meritos heroas gloria tollit:
Haec regum est propria, hae vel Numine digna voluptas.
para 38
38. Omnibus atque vtinam hic sub pectore nobilis ardor
Viueret. Vt subitò venae melioris in aeuum
Aspera deterso remearent saecula ferro?
Vt nouus annorum consurgeret, omine fausto
Conditus, auspicijsque fluens melioribus ordo?
Bella, metusque procul: niueis Pax aurea bigis,
Et laetae Charites, et pleno Copia cornu
Lustrarent agros, lustrarent oppida: nec tu,
Iam genus infidum, terrasque exosa nocentes,
Sydereos populis vultus, Astraea, negares.
Nunc totâ licet armiferae Sors nube pharetrae
Ingruat, et saeui denso circùm agmine casus,
Omniaque in nostras iurent elementa ruinas;
Nulla hominem laedit, quàm quae promanat ab ipso,
Vis grauiùs. Duris possemus parcere fatis,
Duraque fòrs nobis didicissent parcere fata;
Ni furor humanus stimulis vrgeret, et hosti
Adderet externo vires ciuilis Enyo.
para 39
39. Vltima laetitiae, sed princeps, regula, parque
Omnibus vna, Deo haerere, illum mente tueri,
Perpetuo illi nexu, et amoris foedere iungi.
Venimus ad summum: procul hinc cureque, metusque:
Intima quaesitae dudum penetralia Pacis
[Page 220]
En tandem patuere: en ipsa in limine sacros
Expedit amplexus, Thaumantide cincta perenni,
Caelicolûm et qualis mentes beat. Aspice, quantus
Frontis honos, placido quae vernat gratia vultu:
Vt nil syderibus concedunt lumina, blandae
Nectar vt hyblaeum superat facundia linguae.
Penelopem agnoscas diuinam, cui procus Orbis.
Nec dispar dominae sedes. Mitissimus aer,
Sponte ferax tellus: procul imbres, fulmina, nimbi:
Ignotum quid hyems, quid caeli flammeus ardor:
Autumnus totos, totos ver occupat annos.
Mille voluptatum species, mille obuia passim
Laetitiae argumenta: hìc feruere lacteus amnis;
Melleus hìc spumare latex. Circùm vndique festas
Implexae manibus Charites, blandique Lepores
Exercent choreas: plaudentibus vndique circùm
Nectarei volitant Risus, et Gaudia pennis.
Haec nobis iam meta: huc remi, et carbasa toto
Accelerent nisu: nil iam debere procellis,
Nil pelago superest: tam dulci in littore proras
Perpetuò religandum. O cordis plena voluptas!
O vitae syncera quies! Libare Deotum
Ambrosiam, puro satiari Numinis haustu,
Aeternumque auidis illud constringere votis,
Vnum implet quod vota, exceditque omnia, Pulchrum.
Quis dolor, aut quae tam laeto intercedat amori
Anxietas? Vllamne sitim, aut fastidia norit,
Nectaris aetherei potor, conuiua Tonantis?
para 40
40. Finitis quicunque Bonis amor imminet, aestu
Ambiguo nunc huc volitans, nunc spargitur illuc:
Instar apis, quae per saltus gentilis Hymetti
Iam thyma; serpillum iam circuit, et modò glauco
Rore maris; niuei pendet iam flore ligustri,
Singula delibans auidè, subitòque relinquens.
Quid faciat? Patulo quanquam aggeret vtraque cornu
Hinc natura suos, illinc sors aemula census;
Nil satis, immenso vacuum dum Numine pectus.
[Page 221]
Nam neque plena quies votis, integra Bonorum
Obtigerit ni Summa; nec, extra Numinis alueûm,
Haec alibi iunctis fas confluere omnia riuis:
Hostili cum se excludant infensa vicissim
Dissidio: vix vt quodquam sit prendere, multis
Interea ni posthabitis longèque relictis.
Omnia sed socio, fac, demum foedere iungas;
Non tamen hic idem, varijs tot fructibus aptus,
Perfectumque adeo immensis complexibus orbem
Efficiens, fortis cumulus sat nectare largo
Explerit sitientem animum. Vel scilicet vno
Congeriem totam simul amplecteris amore:
Totque idem distractus amor per dona, nec vsquam
Integer, haud pleno libabit singula sensu;
Vel proprios cuicunque Bono diuiseris actus,
Et rerum numerum numero exaequabis amorum:
Nec plenè tunc vllus amor satiabitur, vni
Haerens quippe Bono: cum, quod minus omnibus, illo
Sit pariter minus. Vni igitur iungenda voluntas,
In quo non Bona conueniant modò cuncta; sed vnum
Prorsus idem sint cuncta Bonum: quod, Numine dempto,
Sollicitis nequicquam animis circùm omne quod vsquam
Terrasque, et maria, et superos rimaberis axes.
para 41
41. Adde, quòd aeterna seiunctum ab origine, praeter est,
Quàm mutilum, quodcunque Bonum, neque cordibus aptum
Implendis; multâ haerentûm contage Malorum
Inficitur: totum vt nequeat, totoque requiri
Pectore: diuersis animos sed motibus vrgens
Hinc cupidos trahat; hinc refugos auertat: amorque
Illius haud leuiore odij sit pondere mistus.
At tibi, inexhausta ò hominum, Diuûmque voluptas,
Summe Pater, quae mista Mali contagia? Toto
Aut quid ibi non conatu et vi mentis amandum,
Nil vbi non summum, ac solidè plenèque beatum?
para 42
42. Praeterea, certum nobis propriumque perennet,
Quidquid id est, felix quo vita impletur, oportet:
Nec quidquam proprium magis immotumque fruenti,
[Page 222]
Ac Deus. Inuitis alios nam denique census
Fortunae, duraeque rapit violentia mortis.
Vllane seu sortis, seu lethi iniuria possit
Hunc rapere, occiduo cui nunquam est limite claudi,
Quoque frui nobis haud tempore certiùs vllo,
Occidui quàm sub finem conceditur aeui?
para 43
43. At metuas forsan, ne nil tibi iuris in ipsum.
Parce metu: plùs ille tuus, quàm caetera, rerum
In censu quaecunque putas numeranda tuarum,
Fida licet domino, et nunquam peritura manerent.
Omnis Amans in ius sortemque euadit Amati,
Et tantùm iuris, quantùm vis crescit amoris.
Atquì nemo Tui, quàm Numen, amantior: haud sis
Carior ipse tibi. Quid enim vel fingere tantum
Noueris, aut optare Boni, quin plura Parentis
Aetherei immensus dederit, det, spondeat ardor?
Hoc, quodcunque vides, tam vastis vndique circùm
Diffusum spatijs, varijs tot partibus aptum
Ordine tam miro digestum, et foedere iunctum,
Hoc totum bonus ille tuos effinxit in vsus
Naturae communis opus. Tibi Caerula ponti,
Aethereosque orbes, infixosque orbibus ignes,
Regnaque terrarum, et, terris quaecunque, vel vndis
Sparsa meant, volucri findunt vel Nubila gyro,
Brutarum iussit famulari saecla Ferarum.
Hoc liquidum iubar, hic caeli spirabilis haustus,
Tot variae rerum species, tot Commoda vitae,
Illius omnia se testantur munus. Amanti
Quid deerat, nisi tantorum vt suprema coronis
Ipse operum foret, atque suis se denique donis
Adderet? Hoc etiam non enarrabile munus
Apposuit: totumque homini, post omnia, sese
(Nulla quod ausa forent, vtcunque capacia, vota
Poscere) inexhausto profudit amore. Nec illum,
Nominibus tantis, perque haec tibi pignora nexum,
Pleniùs esse tuum, quàm sis tuus ipse, fateris?
para 44
44. Hinc adeo, nemo cum nos impensiùs illo
[Page 223]
Alter amet; noua se ratio, manifestaque prodit,
Cur illo pariter iucundiùs alter amari
Nemo queat. Nam nec dulcis, nisi mutuus, ardor;
Nec, nisi Amatorem aethereum quo pectus anhelat,
Mutuus ex toto calor est. Da Thesea, da, quem
Eurialus Niso, Pyladi praeponat Orestes:
Quisquis erit, cum plura simul cogatur amare,
Iamque sibi haec animi partem, iamque illa requirant;
Haud vni, quantus demum est, se impendet Amico:
Sic hominis mens, sic illam sua limite curto
Includit natura. At non et maximus Author
Finibus his cogi. Quamvis simul omnia curet;
Vsque tamen toto se curat singula. Plenum
Ceu rutilus (si nostra illi componere fas est)
Astrorum genitor nullis non partibus ignem
Commodat, in partes quamvis simul influat omnes:
Aut animae ceu vis pereuntibus indita membris
Non secus extremos vngues, tenuesque capillos,
Ac reliquam vegetat, solida indiuisaque, molem.
Nusquam se minor est, nusquam non vndique plenus
Immensi fons ille Boni: ceu Numine toto
Omnia; sic toto quoque singula Numine complet.
Tu frueris, fruitur simul hic, simul ille, fruuntur
Innumeri: nihil inde t ibi, aut decerpitur vlli:
Omnibus vnus amor par, omnes efficit vnum.
Riualis non ergo metus, non inuida mentes
Cura coquit: quin tam largo, immensoque, nec vllam
Non hominum superante sitim dulcedinis haustu
Iam saturis noua fit socios habuisse voluptas.
para 45
45. Quìd referam? Sortem quòd amor permiscet Amatûm,
Alterutri fuerint quae vel Bona, vel Mala cunque,
Ambobus faciens communia. Noscere promptum
Vnde etiam, quanto reliquis discrimine praestet,
Aeternum primumque Bonum qui respicit, ardor.
Nempe alibi, laetis coeant cum tristia, parsque
Saepiùs haec illam praeponderet; amplius aegro,
Quàm gaudî, maeroris adest vectigal Amanti.
[Page 224]
Ilicet infelix, cumulo crescente Malorum,
Cum sua vix portet, damnatur et illa subire,
Vnanimum lugenda premunt quae, fata, sodalem!
Haud ita, supremo, tedis melioribus ardens,
Caelicolùm Regnatori qui iungitur. Ecquid
Scilicet in tali lugendum occurrat Amico?
Ecquid non penitùs felix, non vndique laetum?
Ipse sibi vita, et gaudî immortalis origo,
Totius mensura Boni, immutabile Pulchrum,
Externis nusquam causis obnoxius, vno
Naturae, sortisque vices, diuersaque nutu
Fata regit, nullis per tot labentia saecla
Siue minor damnis; siue auctior incrementis.
Penè Deum viues, diâ tibi lampade pectus
Si caleat: tot tam mirae, quêis ille beatus
Perpetuùm, dotes tua sors, tua gaudia fient.
Talis Amans, qualis suus est amor: accipit omnis
Hinc habitum formamque animus. Telluris opacae
Cur gremio caeli tam nobile pignus, honestum,
Eximiumque adeo, et generosum pectoris ignem
Defodis, ipse luto simul infodiendus eodem:
Illius audaci cum vetus in ardua nisu
Aeternae penetrare queas sacraria lucis,
Caelicolûmque auram spirare, et Numinis aeuum?
para 46
46. Nec labor huc nimius consurgere. Sponte suâ mens,
Ilicet vt sacri excepit primordia flatùs,
In Superos festinat, humum pertaesa, suoque,
Vnde genus trahit, exultans se iungere fini.
Quin etiam, vano quoties illusa decore
Corporeis haeret formis, sub imagine fictâ
Nescio quid magni vel tunc Genitoris anhelat.
Omnibus hic vnus stat votis terminus: omnis,
Deuius vtcunque, et varijs anfractibus errans,
Huc tandem redit, huc animi conuertitur aestus.
Singula quippe Boni tantùm ratione voluntas
Cùm petat, inque Bonum quovis se dirigat actu;
Haud pote, quin summi occultâ ratione Parentis
[Page 225]
Cuncta petat, quin summum actu quocunque Parentem
Respiciat. Nempe ille Boni forma integra, et omne
Illius est leuis vmbra Bonum, quo caetera quaeque
Insignita placent. Sic Numen in omnibus vnum
Ignaros trahit: ignotum sic Numen amatur.
para 47
47. Impetus hic igitur mentis ratione iuuandus,
Vt norit, quid amet: riuisque, et inanibus vmbris
Posthabitis, ipsum omnigeni apprendisse decoris
Exemplar primum, immensae dulcedinis ipsum
Iam quaerat sitiatque aeternum attingere fontem.
Nonne vides, vt, quae sol sydera pinxerat absens,
Obscuret praesens? Vix caelum emensus, Ibero
Gurgite flammantem currum, igniuomosque Iugales
Condidit; en vacuo Mundi radiare theatro
Astrorum formosa cohors, Saturnius ignis,
Iamque nitens medio; iam pleno Cynthia vultu,
Et Venus, et Mauors, et cum Ioue lucidus Arcas.
Quàm rutili crines! Quàm viuida Solis imago!
Inscia miratur tellus: totidemque, creatos
Lucis in imperium, et redituri fraena diei,
Iam patrio credit temoni assuescere Phoebos.
Sed satis hac fulsisse tenus: iam subdite fasces,
Noctiuagi procul o soles iam cedite. Magnus
Ecce diem verum lucis pater aduehit: Orbem
Ecce suo coram manifestus lumine ditat,
Fulgida stellarum nox, occasusque nitoris,
Quem dederat. Simul vmbriferae caliginis horror
Deterso fugit axe; simul, vibrantia caecum
Per chaos, obtusis vanescunt sydera flammis.
Vnum sat caelo spectari Hyperiona: tantas
Aetherei fulgoris opes, tot splendida lucis
Argumenta suae ipse oriens obnubilat vnus.
Haud secus, aeterni veniens ab imagine Solis,
Discolor haec mundi species mirantia grato
Lumina suspendit visu, dum maximus author,
Et Pulchri fons omnis abest. Sese ille videndum
Praebeat, innatis quantus fulgoribus ardet;
[Page 226]
Ocyùs immensâ perfusis lampade totus
Ex oculis, nebulae, fumique volatilis instar,
Nocturnus rerum decor effluit: obruta blandae
Fax Veneris: nusquam lueris Cyllenius ardor
Dulcè micans: nusquam tua, Mauors, fulgura: nec tu
Fascibus ambiris iam, Iuppiter: vna renidet,
Vna animum summi praesentia Numinis implet.
para 48
48. Felix, cui medias terreni carceris inter
Haec tenebras exorta dies: qui lucis auarae
Occiduum iubar, et sublustri in nocte micantes
Astrorum radios diuino sole rependit:
Furatusque oculos scenis pereuntibus, vnum,
Limite comprensum nullo, miratur, amatque
Immortale Bonum, se totius vnde propagat,
Natiuo velut e pelago tot didita riuis,
Vena Boni: proprium nunquam tamen illa relinquens
Principium, neque fontis opes tam perpete fluxu
Imminuens, viuo sed gurgite plenior intus
Stagnans, et cumulo in sese vberiore redundans.
Ergo non humiles illum curaeque, laboresque
Exagitant. Alijs peregrino e littore merces
Ducendas, licitandum Alijs per bella, supersit
Quod cineri, nomen, rapiendaque sceptra relinquit.
Sat caelum sibi, sat regni immortalis honores.
Votorum pax alta: suo mens pondere nixa,
Blanditijs iuxta, ac terroribus inuia: nusquam
Ignaui gemitus, et frontis nubilus aer.
Vt libet, horrendos moueat Dea caeca tumultus:
Eripiat census, laribus detrudat auitis,
Prostituat dominâ spolium venale sub hasta;
Nil quascunque minas, nil quaevis damna moratur:
Turbinibus nullis vitae, sortisque procellis
Laeditur: humanis sed casibus altior, instar
Ventosque, pluuiasque superuadentis Olympi,
Aeris hanc imi illuuiem, caelumque palustre,
Et, quibus infelix crassae vicinia terrae
Concutitur, trepidos aeui reuolubilis aestus
[Page 227]
Sub pedibus linquens, telluris transfuga, ciuis
Astrorum, maior mortali, Numine plenus,
Iam fruitur meliore polo, iam laetus anhelat
Syncerum iubar, atque aurai simplicis ignem.
para 49
49. Hanc olim in syluis, inter deserta Ferarum,
In syluis, Aegypte, tuis, quà deuia cunque
Hospitium, dulcesque daret spelunca latebras,
Pene omni abiunctam perituri à corporis vsu,
Corporeo quamvis inclusae carcere, vitam
Illustres duxere animae, gens nescia fraudum,
Relliquiae insontis saecli, veterisque metalli.
Longè illis studium lucri, famaeque cupido:
Nulla Venus, thalamisque sedens genialibus Hymen.
Degeneres caelo sensus, hominemque caducum
Exuerant; neque seu victùs, seu pigra soporis
Cura Deo fixas poterat diuellere mentes.
Durus vita labor, corpus graue pondus, amarum
Exilium tellus. Tu, caeli arcana voluptas,
Pascebas animos: tu, flammiger halitus, imis
Sensibus incideras: te votis omnibus vnum
Ardebant, toto te pectore suspirabant.
Sorte quid hac melius? Quae fortunatior aeui
Conditio? Anne alia occiduo iam lumine functos
Vita manet, Superûmque aeternâ in sede receptos?
Nonne amor hic diae cumulus, mensuraque sortis?
Nonne hoc, Caelicolûm satiat qui pectora, totus
Nectaris immensi gurges de fonte redundat?
para 50
50. O Pater, ò magni maior mens, vitaque Mundi,
Principium sine principio, sine limite finis,
Vnde omnis natura oritur, quòque orta recurrit.
Tu nostris requies, et meta nouissima curis,
Tu primus, tu solus amor: te, fluminis instar,
Per scopulos, obicesque, per aequa, et iniqua viarum
Acceptum pelago properantis reddere censum,
Antiqui memores ortùs, ripâque minori
Indociles cohiberi, auido perquirimus aestu:
Nec modus, optatum donec iam prendere littus,
[Page 228]
Permistosque tuo contingat in aequore mergi.
Est suus, est certè cunctis decor, vndique circùm
Spectantur quae fusa tuae miracula dextrae.
Pulchra maris facies, placidè stagnantibus vndis,
Pulcher inextinctis radians fulgoribus aether:
Nec tellus non pulchra satu tam diuite florum,
Florumque, et segetum. Quantò at tu pulchrior ipse,
Diuini cuius tellus, mare, lucidus aether
Nil nisi sunt vmbrae, nisi somnia vana decoris:
Hòc tantùm formosa, tui quòd luminis instar
Obijciunt, quòd tu, Pulcherrime, pictus in illis.
Te mihi Sol radijs, vernis te prata colorant
Muneribus, te noctis opacae mysticus horror
Vmbrat, te Zephyri spirant, Volucresque loquuntur,
Arguto vitrei referunt te murmure fontes.
Quidquid vbique vident oculi, mens protinus illic
Te simul, et multò plùs te videt: omnia plena,
Magne, Tui: tacitis clamoribus omnia latè
Ingeminant. Quìd spectra inhias euanida? Summum
Artificem quaere: Artificis metire perennes
His vmbris radios, et non imitabile lumen.
Ille tuos, qui te, qui nos tibi finxit, amores
Postulat: ille habeat, mundi primaeua Venustas,
Formaque formarum, Summarumque vltima Summa.
Nil tamen externis opus est mihi vocibus. Ipse
Sat monet hoc animus, tibi, Formosissime, factum
Se penitùs, neque laetitiae vitaeque beatae
Synceros latices alio sibi fonte petendum.
Ipse meo conceptus amor sub pectore, cui par
Nil alibi rerum, totius amabile Pulchri
Te petit exemplar, puri te luminis orbem,
(Quà licet è mediâ miserae caligine terrae)
Sublustri procul in nebulâ clausumque, micantemque
Vsque ardens miratur, et indefessus anhelat.
Nil super optandum: sordent Mortalia, sordet
Ipsa etiam, quanquam radiantibus intertexta
Astrorum formis, quanquam vndique, et vndique gemmis
[Page 229]
Fusilibus conflata, alti domus ignea caeli.
Ah quoties, gelidis cum rarescentibus vmbris
Purpureo rediuiua dies consurgit Eoo,
Sol vbi, vociferor, meus est? Quandoque licebit,
Illum, illum pulsis tandem spectare tenebris,
Cuius inocciduâ roseus prae lampade Titan
Vix hebetis radij, vel semiânimis scintillae
Instar habet? Quoties, Lethaeis humida succis
Incubuit fesso cum nox altissima Mundo,
Suspirantem audit, quòd adhuc aeterna moreris,
Sollicitas, animi requies, componere curas?
Omnia te sine pro nihilo, plusque ipse vel vnus
Omnibus es. Cupidas irritant caetera mentes;
Tu solus satias, solus dulcedine verâ
Perfluis, immensosque sinus immensior imples,
Laetitiae cumulus, cordis cor, vitaque vitae.
para 51
51.Exorere o igitur nostrae, lux aurea, nocti,
Dilectisque, quibus miseras inscitia mentes,
Horrida primaeuae soboles, inscitia, culpae,
Excaecat, nebulis, radiorum gurgite viuo
Attonitos sensus, inhiantia lumina comple.
Noui ego, laetitiae quantus Mortalibus ardor:
Quàm dulci tormento, et quêis praecordia verset
Illecebris agnata Boni Pulchrique cupido.
Per freta, per scopulos auidi, per tela, per ignes,
Illius vnde vnde inuitet leuis vmbra, sequuntur.
Quos capient motus, quantò maioribus ibunt
In praedam stimulis, synceri vbi cominus ipsa
Obtulerit se forma Boni? Rimantur inerti
Obscoenos marcore, et pumicibus ieiunis
Sudatos latices, melior quia fallit hiantem
Vena sitim: qualis nimij sub sydere Cancri,
Puluerulentum iter, aestiferumque viator anhelans
Aethera, perspicui longè si copia Cydni,
Martiaque, aut Virgo; liuentibus arida stagnis
Proluit impatiens, crassisque paludibus ora.
Te liquidum, nulloque arctatum littore noscant
[Page 230]
Ambrosiae pelagus; tenues in puluere riuos,
Protinus auersis meliora ad pabula votis,
Incipient, putres, et fastidire lacunas.
Tuque adeo fibras, et corda vacantia solus
Implebis: solum flagrantibus vsque medullis
Te sitient: quam quaesierant per plurima, in vno
Omnimodam nacti requiem, aeternùmque fruendam.
para 52
52. Cuius ego arcanos operosâ indagine fontes
Vestigare orsus, quae iam vagus aequora lustrem?
Quosque nouos ineam cursus? Hìc plena voluptas:
Hìc quodcunque alibi palantia vota requirunt:
Omnibus hìc animi ceu tenditur vltima curis
Linea; sic nostris quoque meta laboribus esto.
Soluite (iam laetos tetigerunt carbasa portus)
Soluite littoreis, Musae, sua munera Diuis.

Finis.

[Page 231]
[Page 232]
[Page 233]
[Page 234]
[Page 235]

Appendix A SVMMA TOTIVS OPERIS Singulorum Librorum contextum per distincta suis numeris Capita exhibens.

Appendix A.1 LIBRI I. In quo de Fortuitorum Bonorum contemptu agitur.

  • OPERIS propositio, et in praecipuas duas partes diuisio.
  • Inuocatur Ratio caelesti lumine adiuta.
  • Immo et ipsum Verbum Diuinum, totius rationis, sapientiaeque integerrimus fons.
  • Honores ei persoluendi per allegoriam describuntur.
  • Prima Tranquillitatis regula affertur, nihil ex fortuitis atque externis Bonis mirari.
  • Qui enim talia magni faciat, miserâ hunc, [p. 236] et solicitâ illorum acquirendorum cupidine continenter vrgeri.
  • Alexander Macedo exemplum, irrequietus ac maerens, quòd nimis angustè intra vnius Mundi fines se imperare arbitretur.
  • Reprehenditur insani Regis ambitio.
  • Eadem reprehensio ad caeteros quoslibet Fortuitorum amatores extenditur.
  • Nec quisquam ab eâ immunis, etiamsi moderata, et facilè parabilia se dicat optare.
  • Nam omnis eiusmodi rerum cupido inexplebilis, et, licet initio modica, per votorum successus augetur.
  • Probatur id ex vanitate talium Bonorum, vtpote nihil solidi habentium, quo animum satient.
  • Vnde necessariò consequitur, vt ille, adhuc vacuus et esuriens, ex alijs ad alia quaerenda se porrigat.
  • Adde, quòd Bona fortuita non solùm, vt vana, insatiabili cupiditate plura acquirendi; verùm etiam, vt caduca et fragilia, continenti solicitudine acquisita seruandi admiratores suos torquent. Quae illorum fragilitas hìc fusè explicatur.
  • Tum ex eâ possidentium anxietas et formido colligitur.
  • Postremò laetitia, et satietas, cuius gratiâ Fortunae Bona exquiruntur, potiùs pauca appetentibus, quàm multa possidentibus solet contingere.
  • Quanta igitur eorum stultitia, qui multis egere perpetuò malint, talia sine fine appetendo; quàm paucis statim expleri, superuacua eorum vota abscindendo?
  • [p. 237]Describitur Sapientis felicitas, qui externa contemnat, nihil ideo solicitus de Magistratibus et imperijs, cum longè praeclarius, et verius, inani absque pompâ, in seipso regnum obtineat.
  • Eiusdem magnanimitas in diuitiarum neglectu, deridendisque Mortalium circa gemmas, metalla, et id genus crepundia puerilibus studijs.
  • Securitas demum, qua caetera omnia Fortuna Bona susque deque habet, ceu superuacua, nulloque pacto comparanda cum animi Bonis, quae sola homini ad laetitiam et quietem sufficiant.
  • Aliquod huius sapientiae specimen in Diogene Cynico.
  • Eadem sapientia in Socratis exemplo adumbrata.
  • Inducitur per Prosopopoeiam Socrates, iustâ, et ad libri vsque finem productâ Oratione demonstrans, synceram felicitatem, animique laetitiam nemini ex quantunque Fortuitorum copiâ sperandam.
  • Admiratur igitur primò vulgi vecordiam, extra se suam emendicantis quietem: cum tamen pax solida in externis consistere, et donari à Fortunâ minimè possit.
  • Affert huius Propositionis argumentum certissimum, et totâ Oratione confirmandum: quia nemo felix, integraeque compos laetitiae, nisi eximijs, et certis, suisque fruatur Bonis: quae vtraque conditio Fortunae muneribus, tum per se se exiguis, tum extra vtentis arbitrium positis, abest.
  • Abesse primam probatur, ostenso, quàm [p. 238] vilia paruique pretij illa sint, per comparationem cum praestantioribus multò diuitijs, quas Natura nemini Mortalium non fruendas exposuit.
  • Affertur Aduersariorum responsio, contendentium Bona Fortune, esto interiora communibus naturae diuitijs; pretio tamen ijs antestare, vtpote ad proprium vnius domini fructum spectantia. Cui responsioni dupliciter obuiam itur: primò, quia nihil inde amplificatur possessae rei fructus, immo clariùs elucet, quàm sit angustus et tenuis, cum ad plures simul nequeat pertingere.
  • Secundo, quia falsò iactatur, fortuitorum Bonorum fructum à dominis solummodò percipi: cum magna illius pars ad populum etiam pertineat: vt liquidô apparet in vestium, villarumque magnificentiâ, et caeteris de hoc genere quibuslibet Bonis, externam solummodo in speciem paratis.
  • Neque rursus respondeant, praeter huiusmodi pompam, ac speciem, qua populus ex aequo fruatur, superesse alios in Fortunae opulentiâ pulcherrimos, et proprios Diuitum fructus, honorem nimirum, et voluptatum cuiusquemodi copiam.
  • Nam, ad voluptates quòd attinet, si de naturalibus, puta cibi, atque somni, loquamur; negatur ampliores eas fortunatis hominibus, quàm pauperrimo cuique suppetere.
  • Patet id in cibo, atque potu, quorum suauitas ex vtentium potiùs naturali indigentiâ, et syncerâ habitudine; quàm ex saporum delectu, sumptuosisque apparatibus profluit.
  • Nec minùs in somno, quem non stragulorum [p. 239] opulentia, et mollities, sed corporis lassitudo, et securitas mentis conciliat.
  • Si verò de alijs voluptatibus superuacuis, aut etiam inhonestis, turpibusque sit sermo; esto illis diuites largiùs circumfluant. Nihil id certè ad commendandas diuitias; ad infamandas plurimùm valet.
  • At, qui Fortunae copijs excellunt, vulgi pariter admiratione, atque honore praeminent.
  • Quid tum? Nihil hoc honore inanius, et sapienti expetendum minùs: cum nullo accipientis merito nixus, ex solâ deferentium stultitiâ originem trahat.
  • Additur ex abundanti, Fortunae munera non modò non ingentium Bonorum; sed neque Bonorum nomen mereri: quin veriùs Malis esse accensenda: vtpote quae plus noceant, quàm prosint. Operae igitur pretium fore, damnorum ex ijs profluentium grauitatem perpendere, cum fructuum tenuitas iam ex dictis abundè constiterit.
  • Morbi primò se obijciunt, ab immoderato voluptatum vsu, qui opum copiam plerunque comitatur, manantes.
  • Sequuntur insidiae, nunquam ijs non timendae, qui magna penes se necis suae praemia habent: adeo ut ne coniunctissimis quidem tuto ausint se credere, quin eos saepe infestissimos omnium experiantur.
  • Nec eòdem non pertinent luctuosa tot vrbium excidia, quas infelix opulentia luxu eneruatas facilem hosti praedam obiecit: cum contra Scythas inopia sua ab hostium incursionibus tutissimos seruet.
  • Declarantur vberiùs modò dicta exemplo, [p. 240] siue fabulâ Nucis, quae fertilitatem, qua olim gloriabatur, serò tandem, vt noxiam, deuouit.
  • Succedunt postremò eâdem ab radice, pullulantes animorum teterrimae pestes, arrogantia, vecordia, crudelitas, communisque iuris impatiens, et nihil sibi vetitum ferens libido.
  • Haec autem omnis Fortunae indulgentis malignitas à contrario luculentiùs ostenditur: compositâ cum infelicibus praesentis aeui diuitijs, innocentiâ et securitate, quae veteris aureae aetatis pauperiem beauit.
  • Quâ occasione indignatus Socrates, rem adeo noxiam tantâ in admiratione, et honore apud homines esse, obiurgat eorum stultitiam, qui, in ferendo de rerum bonitate, vel malitiâ iudicio, multitudinis potiùs opinionem, quàm rationis ductum sequuntur.
  • Neque verò sola pretij magnitudo, vt hactenus euictum est; sed altera quoque Bonorum felicitatem constituentium nota, certa nimirum dominij proprietas, in fortuitis possessionibus deest: vt ex eo planissimè euincitur, quòd illas retinere pro arbitratu minimè possumus, sed, vel intuiti, toties amittimus.
  • Hinc adeo, ceu ritè probatum, colligitur, fortunatos homines, quantâcunque in externarum opum affluentiâ, maximâ laborare domesticae pacis inopiâ, vtpote quae nonnisi praestantissimis, maximèque certis innititur Bonis.
  • Haec igitur Bona, contemptis fortuitis, Euthymiae studioso quaerenda, immo, vt veriùs loquamur, fruenda, cum vltrò se ingerant, intraque animum ipsum nascantur, nec alio, quàm nostrae voluntatis, emenda sint pretio.
[Page 241]

Appendix A.2 LIBRI II. In quo aduersùs praeuisa Fortunae Mala animus communitur.

  • Felicitas hominis, ex eo potissimùm nomine, quòd Animi tranquillitatem, laetitiamque, extra Fortunae vel fauentis, vel aduersantis arbitrium, in Sapientiâ, Virtuteque suâ positam habeat.
  • Cuius primam effati partem cum in, superiori libro perspicuè ostenderimus; reliquum est, vt secundam in hoc, et consecuturis duobus pari perspicuitate ostendamus: ac, quemadmodum ibi nullam fortuitorum affluentiam Bonorum fundandae Sapientis laetitiae vel necessariam, vel idoneam euicimus; sic nullam deinceps fortuitorum violentiam Malorum eidem labefactandae parem esse euincamus.
  • Neque tamen propterea opus ducimus, ad splendida de huiusmodi Malorum ingenio figmenta confugere: quasi nullam nocendi per se se vim habeant, sed tota haec ipsis, caeteroqui insontibus, ab inani hominum opinione affingatur.
  • Illud potiùs, tanquam propositionis allatae fundamentum statuimus, magnam humanae menti vim esse ad externos sibi casus tristiores asperioresque reddendos: quòd in ipsis nimirum malignitatem seu falsam effingat; seu veram amplificet: seu, quae admistis (vt semper contingit) Bonis mitigatur, pura, et à meliori parte seiunctam concipiat: adeoque, [p. 242] qui haec mentis vitia sapienter correxerit, posse illum ita externorum Malorum acerbitatem lenire, vt nihil tranquillitati suae obsint.
  • Id porrò perspicuè comprobari videtur dissimillimo animi habitu, quo diuersi eosdem saepe casus excipiunt, alij ad extremum maerorem deiecti; alij suâ nihil è quiete dimoti.
  • Cum enim res vtrobique eadem sint; non aliunde profectò, quàm ex dissimili circa ipsas iudicio ea oriri animorum, atque affectuum diuersitas potest.
  • Propositae modò rationi noua lux additur tum illius exemplo picturae, quae diuersas diuerso è latere spectantibus imagines reddit; tum praegnantium foeminarum, quae, quas animo species concipiunt, eas teneris saepe foetibus solent imprimere.
  • Iamuero haec mentis peruersitas, fortuitos aduersùm se casus opinione suâ roborantis, nusquam manifestiùs elucet, quàm in solicito eorumdem absentium timore. Quid enim tunc externi vim infert? Quidue animum, nisi ipsemet animus, fodit?
  • Reprehensio eorum stultitiae, qui vano, et inutili futurorum, immo et nunquam fortasse futurorum discriminum metu, omnem sibi praesentium Bonorum laetitiam, atque fructum corrumpunt, perpetuisque seipsos, ac penè tartareis cruciatibus torquent.
  • Et sequuntur vsque ad 26. Quos ideo cruciatus in fabulosâ Mycenaei Andremonis imagine expressos proponimus.
  • Quanquam parùm poeticis, ad eos adumbrandos, commentis sit opus: cum plurimorum in vitùm poeticis, ad eos adumbrandos, commentis sit opus: cum plurimorum in vitâ perpetuis agitatâ inanium formidinum [p. 243] laruis, citra fabulam, passim occurrant.
  • Atqui nihil hisce terroribus stultius, et rationi oppositum magis: primò, quia nullum afferunt euitandis Malis praesidium: quin ea potiùs anticipant, atque longiùs producunt.
  • Deinde, quia plurima nobis obijciunt ficta, et nunquam euentura infortunia, non alium propterea relaturis improuidae formidinis fructum, nisi, vt inanium solicitâ expectatione Malorum verè tristes, ac miseri simus.
  • Postremò, quia plus saepe cruciatùs ex Mali prouisi metu, quàm ex ipso Malo praesente percipimus: cum eo ingenio sit timor, vt et maiora veris concipiat, quae procul intuetur, Mala; et quouis temporis puncto totam eorum longitudinem colligat, collectâque adeo vehementiùs animos torqueat.
  • Quae vltimo loco proposita ratio vt planior ad intelligendum sit; statuitur quauis in re aliud esse amplitudinem spatij, aliud vim, et vehementiam naturae, nec, qui dolor sit longior, eum esse propterea acriorem censendum. Nam, cum nullo temporis puncto praeteriti, futurique cruciatus, vtpote absentes, sensu percipi valeant; nullo etiam temporis puncto plus doloris re ipsâ percipitur, quàm, si vnicum intra temporis punctum ille totus desineret.
  • En igitur quo pacto Timor sibi Mala congeminet. Nimirum, cum quouis momento totam ille sibi praesentem efficiat, et simul intra animum colligat futurorum seriem dolorum; totâ illâ coniunctim, multòque propterea vehementiùs, quàm eorum innata vis ferat, quouis tempore animum cruciat.
  • [p. 244]Vnde colligitur, nullum esse intestino hoc tortore funestiorem tyrannum: vtpote qui barbaram, nec ab vllis vnquam Tyrannis inuentam, grauissimè simul, diutissimèque torquendi artem et vnus inuenerit, et in eos, quos sibi obnoxios habet, continenter exerceat.
  • Perpensâ iam illius immanitate, facilis, et nulli non obuia ad eam retundendam praxis proponitur: si nimirum, cum anxia futurorum cura pulsare animum coeperit; haec nobiscum ritè agitemus: primò, nihil Mali adesse in praesentiâ, quod vel corpus, vel animum premat. Cur igitur angamur potiùs Malis, quae absunt; quàm fruamur Bonis, quae suppetunt?
  • Secundò, licet multa possint aduersa euenire; incertum tamen esse, an sint euentura. Cur igitur certum incertis de Malis praesumamus dolorem?
  • Tertiò, etiamsi, quod metuimus, ineuitabili lege subeundum sit; non defuturum tamen mox tempus dolendi. Cur igitur anticipare, et producere illam vltro tristitiam velimus? Cum è contrario, quantò illa grauior mox erit; tantò par sit nunc solertiùs prospicere, vt praesenti compensetur securitate, et laetitiâ.
  • Importunis timoribus per hanc praxim resectis, plusquàm dimidium recidi ex humanae miseriae cumulo ostenditur: cum illius longè maior pars in futurorum curâ, quàm in praesentium Malorum sensu sit posita.
  • Falso igitur de Naturae, Fortunaequae saeuitiâ homines queri, iustiùs sui accusaturos timoris dementiam, qua vtriusque tum Bona corrumpant; tum Mala congeminent.
  • Non tamen propterea omnem futurorum [p. 245] casuum praemeditationem, cum Epicuro, Sapienti interdicimus.
  • Quin illam prudentiae consentaneam, instruendisque aduersùs ventura Mala animis apprimè opportunam censemus.
  • Falsò quippe Epicurus docebat, ex eiusmodi prouisu nihil aliud, quàm vanas formidines, et aegritudinis incrementum, referri: cum veriùs Malorum inde sensus, atque terror soleat imminui.
  • Id verò multis, apertisque rationibus confici potest. Nam Inscitia, ceu nox, semper trepida: prospectisque multò leuius, quàm ignotis percellimur: eodem planè pacto, quo minùs in luce, quàm nocturnas per vmbras, trepidi sumus.
  • Exemplo esse potest securus Alexandri Macedonis, sub ipsam horam ineundi cum Dario certaminis, somnus, quem vigil de futurâ pugnâ meditatio praecesserat.
  • Atque hinc prima ratio nostrae aduersùs Epicurum propositionis eruitur. Qui enim casus impendentes prospexit, illorum iam vim, naturam, et magnitudinem cognitam habet, minùs idcirco ad subitam aggressionem trepidaturus, quàm qui, nihil eiusmodi antea meditatus, vel leuissimâ, et saepe inani consternatur, ignota pro maioribus ducens, occursantis discriminis specie.
  • Afferuntur nonnulla exempla inanium terrorum, qui ex rerum obiectarum ignoratione oriuntur. Qualis ille, quo suos Heliogabalus conuiuas affecit, exarmatis leonibus in triclinium immissis.
  • Nec non Panicus, apud Tacitum, Romanis [p. 246] in castris tumultus, quem perturbatus, trepidèque ruens equus conciuerat.
  • Altera ratio, cur Mala praeuisa leuiùs afficiant, ex eo deriuatur, quia minùs violens est transitus à prouisu doloris ad eiusdem experimentum, quàm ab omnimodâ securitate ad subitum, et totum simul ingruentem oppositae sensum maestitiae.
  • Cui rationi affinis est Tertia, nimirum assuetudo, et quoddam veluti callum, quo animus, crebrò secum Mala pertractans, ad eorum horrorem, ac sensum paulatim obdurescit.
  • Postremum argumentum, quo rerum aduersarum praemeditatio non solùm suadetur; verùm etiam, qualis debeat esse, explicatur, in eo positum est, quòd per ipsam locum, et opportunitatem nanciscimur, idonea aduersùs prospectos casus comparandi praesidia: quo in apparatu vel tota, vel pręcipua vtilitatis est ratio. Si enim ita quis futura Mala praeuideat; vt nihil de infringendâ opportunis armis illorum vi cogitet, quin potius ea caeco timore aduersùm se augeat, ac roboret; optimo sanè iure huiuscemodi curam, tanquam supervacuam, et noxiam, Epicurus potuit reprehendere: nec nos minùs in priore libri parte eam prorsus euellere pro virili contendimus. At si non solùm de Malis, quae possunt accidere; sed simul etiam de rationibus animus cogitet, quibus illa possit tutiùs excipere; huiusmodi praemeditationem animorum tranquillitati nequaquam officere, quinimmo rationi maximè congruam, et ad moderandos timores accommodatissimam esse nemo Sapiens negauerit.
  • Et talem profectò expertus est Acheorum [p. 247] fortissimus Imperator Philopoemen, cuius in hoc genere solertia describitur.
  • Neque nos vtilem experiemur minùs, si, illius exemplo, quidquid in gerendis negotijs, vitaeque in vsu aduersi potest contingere, sedulo cogitatu assuescamus prospicere: tum statim, quae cuique casui leniùs ferendo aptissima sunt, conquiramus Sapientiae praecepta, ijsque velut armis mentem tegamus.
  • Horum verò preceptorum copiosa in duobus, qui sequuntur, libris supellex promittitur.

Appendix A.3 LIBRI III. Vbi generalia fortuitis quibusque casibus leniendis afferuntur remedia.

  • Poesim ab otiosis, et futilibus nugis, quae natiuam illius nobilitatem nimiùm quantùm infamant, ad sublimiora reuocandam, humanaeque felicitati profutura argumenta: idque adeo in praesentibus libellis nos agere, Socratis exemplum sequentes, qui Philosophiam primus à curiosâ rerum physicarum indagine ad vtiliorem morum, vitaeque disciplinam traduxit.
  • Cum igitur in superiori libro aduersùs impendentium Malorum formidinem opportuna remedia attulerimus; ea iam tradituros, quibus Sapiens instructus vel praesentium Malorum tristitiam lenire, et in quâuis Fortunae acerbitate tranquillum animi statum valeat tueri: quae multò tum excellentior, tum operosior sit fortitudo, quàm absentes, et remotos tantummodò [p. 248] casus citra perturbationem prospicere.
  • Cauendum igitur ante omnia esse plurimorum stultissimum morem, qui, peruerso quodam miseriae veluti ambitu, suis calamitatibus fauent, easque tum assiduè respiciunt; tum in atrociorem sibi speciem conantur effingere.
  • Immo contra pro virili enitendum, ab infortunijs suis, quàm longissimè liceat, mentem auertere, deque ijs potiùs cogitare, quae inflicti vulneris dolorem imminuant.
  • Afferuntur iam communia solatia, quibus cuiuslibet Mali mitigari acerbitas possit: primumque adeo illud, vt cogitemus, quaecunque nos premunt Aduersa, perpetuas vitae leges, et naturalia humanae conditionis onera esse.
  • Quocirca praeter rationem de iacturis siue rei, siue sobolis homines queri: perinde quasi non vtramque hac acceperint lege, vt scirent, posse sibi aliquando subduci: aut quasi mirum censeri vlli debeat, et a Naturae consuetudine abhorrens, mutabilia, atque incerta deficere.
  • Quin eodem hoc ex fonte alterum solatij genus emanat, nempe societas dolentium: cum similibus fatis, vtpote ordinarijs vitae vectigalibus, vniuersum latè prematur hominum genus.
  • Neque inferioris solùm ordinis, atque loci Mortales, sed vel ij, quos benignior Fortuna in summo humanarum rerum fastigio constituit, sceptris, et imperijs superbos: quorum conditio adeo communes mortalitatis aerumnas non exit; vt alijs etiam proprijs, et grauioribus pateat.
  • Afferuntur recentia exempla, primumque Mahometti Turcarum Imperatoris, ciuili Suorum seditione in custodiam è solio detrusi.
  • [p. 249]Necnon alterum Serenissimi Britanniae Regis Iacobi, rebellibus Populi furijs paterno nuper ex imperio emigrare compulsi. Licet tantum Heroem sua potiùs ornet calamitas, magnanimae pretium Virtutis: interque singularia recenseri mereatur diuinae Prouidentiae exempla, Fortunam illi obijcientis vincendam, vt vel in ipsam, quae regnorum arbitra vulgò appellatur, suos porrigat fasces, perque aduersorum experimenta, secundis digniorem se probet.
  • Cum igitur nemo vnus Mortalium ab aerumnis intactus occurrat; quàm superbum, iniustumque, et pudoris expertem dicemus, qui communem omnium sortem se queratur subire?
  • Memorabilis Democriti ars, qua hoc idem argumentum Dario Regi, amissam vxorem impotentiùs dolenti, proposuit.
  • Neque quisquam obijciat, nonnullos reperiri, aduersi cuiuslibet casùs ignaros. Nam, vt verum id esse admittatur; et tam pauci huiusmodi occurrunt; vt inter prodigia potiùs, quàm exempla, mereantur referri; et, nisi mors matura prospexerit; corruptam ipsi quoque, nemini non paratis in longiori curriculo offensionibus, qua in praesentia superbiunt, felicitatem dolebunt.
  • Probatur id plurium exemplis, quos, prosperrimo diu cursu prouectos, longior vita in extremum miseriarum praeceps deduxit.
  • Quid, quòd, si ritè perspicimus, non nostras duntaxat, sed longè etiam nostris grauiores aerumnas in plurimis passim Mortalium intueri licebit?
  • Vt profectò gratulandum sit iustiùs, [p. 250] quòd à peculiari plurimorum sarcinâ nos immunes Sors fecerit; quàm expostulandum, quòd communia omnium onera subire compulerit.
  • Declaratur vis huiusce consecutionis Leporum Aesopicorum fabellâ.
  • Quanquam plus etiam leuaminis alienae sortis contemplatio nostris casibus feret, si securitatem insuper animaduerterimus, quam plurimi passim vel vulgares homunculi in assiduis, et grauissimis calamitatibus praeferunt.
  • Hanc enim spectantes indecorae in leuioribus tolerandis aerumnis mollitiae, eruditos praesertim homines, et sapientiam professos, pudebit.
  • Sed quamuis ex alienis infortunijs deessent solatia; adhuc ex nostris alia facultatibus suppetunt: neque enim quisquam adeo calamitosus; vt nihil siue externi, siue interioris Boni possideat, quo suum oblectare animum in doloribus possit.
  • Cur igitur Mali amarities huiusce possessionis suauitatem corrumpat: nec potiùs illius haec aegritudinem iucunditate suâ temperet, ac mitiorem efficiat?
  • Adde, quòd non in Bonis duntaxat, quae possidemus; sed in ipsis Malis, quae patimur, fomenti, et solaminis plurimum ad ea aequiùs toleranda reperire fas est: cum praesentis aeui Bona, atque Mala ita Deus Temperauerit; vt nulla tam immanis calamitas sit, que nihil admisti secum fructus, atque commodi ferat.
  • Quam rerum diuersam temperationem non absurdè Epictetus per duas dissimiles ansas vtrinque ijs adiunctas expressit, asperam vnam, quaque citra noxam nequeant apprehendi; commodiorem [p. 251] verò alteram, et quae arripientes nil laedat.
  • Debere igitur Sapientem ad omnia, quę sibi à Fortunâ porriguntur, ita se aptare, vt dextrâ potiùs ansâ, leniore, et innoxiâ, quàm oppositâ res oblatas apprehendat: nimirum vt in ijs, quae Bona duntaxat occurrunt, respiciat; ab alijs verò, quae laedunt, mentem prorsus auertat.
  • Exemplum eiusmodi sapientiae in Iulio Caesare, et Leonidâ Spartano proponitur.
  • Eadem suadetur exemplo Naturae, cuius discors in elementis concordia non alio, quàm huiusce artis, ingenio tam immota, atque stabilis permanet.
  • Ex omnibus porrò tristioris Fortunae fructibus illum longè praeclarissimum esse, quòd materiem illa Virtutis, gloriaeque occasionem suppeditet.
  • Varia proinde argumenta ex honestate, atque gloriâ eruuntur, quibus ad inuictam, et hilarem Aduersorum tolerantiam excitare se animus possit.
  • Proderit etiam quamplurimùm, meminisse, ac pro certo statuere, nihil in rebus humanis sine Dei nutu euenire: cuius prouidentissimo, amantissimoque regimini Mortales omnes deceat se penitùs tradere.
  • Si enim adeo plenum ille obtinet in rerum conditarum vniuersitatem dominium, vt, quamuis, nullâ Boni nostri ratione habitâ, Mundum gubernaret; aequissimo tamen animo illius ferri deceret imperia; quantò aequiùs subeunda nunc sint, cum non ad suum commodum, sed ad subiectorum vtilitatem, pro parentis potiùs, quàm domini more, colliment?
  • [p. 252]Neque obstat, quòd seueriùs aliquando de hominibus consulat: cum patris erga filios amor non in blanditijs solummodo; sed saepe, ac plùs etiam in durioribus imperijs eluceat.
  • Neque item, quòd vtilitas saepe nulla cernatur, cuius gratiâ haec, aut illa de nobis decernat. Satis quippe ad omnia pacatissimè excipienda esse potest, illius benignitatem, ac sapientiam exploratam habere, quae, Medici peritissimi instar, opem ferre vel remedij rationem ignorantibus nouit.
  • Quamquam neque nos ipsos omnis Aduersorum ratio, et vtilitas latet. Cur enim meritorum, virtutisque incrementa, quae inde animus capit, non et nobis amplissima tam gloriosos labores perferendi merces: et iustissima Deo eosdem imponendi sint ratio?
  • Sacer amoris iustissimi ardor, quo voluntas impulsa supremo Regnatori, et Parenti se omnino moderandam, quàque libeat ducendam permittit.
  • Et quidem haec diuinae voluntatis nota, quibuslibet in euentis ritè obseruata, nedum Mala vt moderatè feramus; sed vt nihil etiam, quod subire compellimur, malum, atque noxium ducamus, persuadet. Si quis tamen adhuc mentis infirmior vel ea, quae summi Parentis arbitratu acciderint, tristia pergit, et lugenda censere; at aliâ certè ratione solari se facilè potest, perpendens nimirum, quàm citò humana quaeuis tum Bona, tum Mala soleant deficere, et oppositis locum concedere.
  • Cuius rei testimonio esse possunt cum Fortunae vicissitudines, quibus Gaium Marium per prospera, atque aduersa iactatum accepimus; [p. 253] tum aliae haud prorsus dissimiles, quarum varietatem et in plurimis passim videmus, et in nobis saepe experimur.
  • Immo, quamuis per vniuersam hominis vitam se dolor porrigeret; adhuc parui faciendus esset, vt breuis: cum, omnium confessione breuissima humani aeui sint spatia: quin etiam quiduis finitum, quantumcunque pateat, si cum aeternitate conferatur; vix puncto possit longius videri. Vt sanè manifestò sibi homines contradicant, dum hinc de vitae breuitate; illinc verò de longitudine doloris queruntur.
  • Debere igitur quemlibet spe finis iam iam adfuturi praesentium cuiusquemodi aerumnarum sensum lenire, immensumque, et aeternum, quod propediem inchoaturus est, aeuum iam nunc mente praesumere: ad cuius aspectum, quidquid vllo fine concluditur, vix nihilo maius videbitur, indignumque adeo, quod vel tenui nos curâ solicitet.
  • Vltima aequanimitatis ratio ex iracundiae inutilitate desumitur, vt quae nullum prorsus vulneribus ferat leuamen.
  • Quin è contrario natiuam illorum acerbitatem, quam animi fortitudo, et patientia solet minuere, agitando, premendoque vehementiùs irritet.
  • Haec itaque in promptu habenda solatia: his quasi armis cum Fortunâ pugnandum: quae ita illius ictus retundent; vt tranquillè iam pacatèque, et citra animi perturbationem excipi possint.
  • Innuuntur et alia doloris fomenta, vt literariae occupationes, amoeni secessus, Amicorum colloquia, et Musicae in primis dulcedo, [p. 254] ad sedandos tum animi, tum corporis morbos aptissima.
  • Sed omnibus tamen externis id genus auxilijs praeferendam esse Rationem statuitur: quae, tanquam praesentissimum non sopiendis tantùm, sed et abolendis quibusque doloribus pharmacum, ex Prouidentiae dono Mortalibus contigit.

Appendix A.4 LIBRI IV. Vbi propria, et singulis accomodata infortunijs praebentur solatia.

  • Qvemadmodum Hippocrates è fano Aesculapij peculiarium morborum medelas olim descripserit; sic è Rationis sacratio deprompta singulorum nos animi morborum remedia hoc in libro exhibere.
  • Inuitantur Mortales, suas vt quisque aegritudines proferant, certam, et praesentissimam singulis recepturi medelam.
  • Paupertatis solatia, primò, quia nulli non integrum è pauperrimo statim opulentissimum fieri, modò rebus desideria adaequauerit.
  • Secundò, quia interioribus alijs Sapientiae diuitijs externorum fas est inopiam Bonorum rependere.
  • Tertiò, quia Paupertas curarum, et nequitiae fomenta subducit: adeo ut, non modò aequanimiter ferri possit; sed vltro etiam deligi, et quouis pretio mereatur parari.
  • Quartò, quia praestantium Virorum [p. 255] exemplis euincitur, nihil ipsam Sapienti ad felicitatem, et gloriam obesse.
  • Solatia Alijs, qui indignè ferunt se ampliori ex Fortunâ ad inopiam delapsos.
  • Iniustum esse illorum dolorem probatur. Cur enim lugendum sit, diuitias post vsum amittere, quas lugendum non esset, nunquam accepisse? Cum è contrario praeteritus Bonorum vsus, illorum priuationem, vtcunque dolenda esset, suae iucunditatis memoriâ solari, et rependere potiùs debeat, quàm acerbiorem efficere. Qua occasione ostenditur, Sapientis esse, non ex praesentibus solùm, sed ex praeteritis quoque Bonis laetitiae fructum haurire: alioqui breues plùs nimiò voluptates, immo et dolorem perpetuum fore, si praeterita Bona meroris potiùs, quàm laetitiae inter causas ponantur.
  • Pari ratione, iniustas eorundem esse aduersùs Fortunam querelas, ostenditur. Quo enim pacto accusari mereatur, quia munerum suorum vsum non perpetuum concesserit, quae, vel si nullum concessisset, accusari iure non posset? Aut cur illius crimen potiùs ducamus, sua tandem resumere; quàm meritum, tandiu vtenda annuisse?
  • Quanquam, etiamsi Fortuna nos iniustè laesisset, repetendo, quae dederat; stultum tamen foret aduersùs ipsam irasci: cum per hanc iracundiam multò maiora nobis ipsi eripiamus Bona, quàm Fortuna vel rapuerit, vel possit attingere: Pacem nimirum, Sapientiam, Virtutem. Hanc esse propriam hominis possessionem: hâc retentâ nihil solidi, suique Boni illi decedere. Relinquenda igitur magno animo Sorti sua munera, et in nostris acquiescendum, [p. 256] Stilponis Megarensis, ac Diogenis Cynici exemplo.
  • Solatia Natorum mortem lugentibus. Neque enim ipsi vel suâ causâ deflendi, vel nostrâ.
  • Non suâ, vt qui, moriendo, vitae Mala, ac pericula omnia semel euaserint: quae tanta sunt; vt nos ipsis potiùs miserandos efficiant.
  • Neque itidem nostrâ, ob rationes cum alijs Bonis externis communes, quorum supra iacturam solati sumus.
  • At, simul cum illis, tota posteritatis familiaeque propagandae spes occidit.
  • Quid tum? Nempe is nobis post interitum labor erit: ea cura in aeternitatem iam transcriptos urgebit, neminem in terris superesse nostri nominis, atque stirpis haeredem?
  • Praeterquam quòd, etiamsi posteritatis spes in sobole superesset; quandiù tandem ea incolumis foret? Paulò quidem seriùs, sed tamen aliquando deficeret: cum non modò tot illustres olim familiae, primariaeque Vrbes occiderint, sed ipsummet Mundum, in quo minores reliquas mutabilium rerum decessiones, successionesque peragi cernimus, suus tandem interitus maneat. Vt planè ridiculum sit, tantas inter ruinas, vnius familiae excidium lugere.
  • Solatia indignantibus, abesse sibi nominis, famaeque claritudinem, qua alios fulgere intuentur.
  • Neque enim solida felicitas vllius indiget famae praesidio: nisi fortè minùs plenam Dei beatitatem fuisse arbitramur aeterno illo tempore, quo, ante rerum procreationem, vnus ipse suorum sibi decorum testis, externâ omni gloriâ penitùs caruit.
  • [p. 257]Quanquam nec opus exempla tam sublimia conquirere: cum plurimos intueri passim homines liceat, qui, procul ab omni famae pompâ, atque strepitu, tranquillam in obscuro vitam, alijs opibus laetissimi, degunt.
  • Parum tamen foret ad gloriam spernendam, quòd abesse citra pacis, laetitiaeque possit iacturam. Plus est, quòd adesse citra illius perturbationem vix possit, assiduis nimirum, molestissimisque aemulationis, inuidiae, timoris, idque genus curarum aculeis animum fodiens, ac vetans quiescere.
  • Adeo ut non modò absens, tanquam superuacuum munus, desideranda minimè sit; sed vel vltro se offerens declinanda, tanquam grauissimum onus.
  • Solatia ijs, qui non solùm se gloriâ carere; sed ludibrio insuper esse, atque irrisui queruntur. Vel enim id genus ludibria suâ culpâ; vel immeriti subeunt. Si primum; nulla est causa irascendi, pro suo merito acceptis, quin potiùs gaudendi, quòd ex aliorum censurâ suorum foeditatem vitiorum, cautiùs ea deinde vitaturi, cognouerint.
  • Sin nullum ob suum meritum, sed fortuiti cuiuspiam, externique causâ petulanti à vulgo irridentur; vanissima eiusmodi ludibria, vtpote à stultis profecta, facilè Sapienti erit, citra molestiam, transmittere. Quis enim aut insanire vulgum nesciat; aut insanorum conuicijs, nisi amens et ipse, commoueatur?
  • Despiciendam igitur in ijs fatuitatem animi esse, qui nos ob corporis speciem despiciunt: cauendumque, ne, vanas stultorum irrisiones iniquiùs ferentes, iustam Sapientibus [p. 258] Nostri irridendi causam praebeamus.
  • Nihil quippe fatuo hoc dolore deformius, et ridiculum magis.
  • Neque indignandum, quòd vel Sapientum quispiam, ob externa nostri corporis vitia, interdum subrideat: cum eiusmodi risus naturae potiùs spontè in oris superficie nascatur; quàm ex altiore iudicio, animique contemptu descendat.
  • Quin et operae pretium fore, si nos ipsi in nostra id genus vitia iocari assuescamus, tum hilaritatis gratiâ; tum locum, et ansam alienae in ea dicacitati erepturi.
  • Denique imbecilli nimiùm esse, leuissimo risu, et futilibus verbis percelli, atque deijci.
  • Cum vir Fortis, et Sapiens adeo nihil inde commoueatur: vt neque in gloriâ sibi ponere tam exiguae, spernendaeque rei victoriam dignetur.
  • Solatia grauiorum contumeliarum, quae ad ictus, et plagas processerint. Nam neque hìc iracundiae causam adesse, quasi à vulgo affecti ignominiâ fuerimus: cum ille, ex furore magis, quàm ex iudicio saeuiens, non veriùs iniuriâ afficere quemquam possit, ac mulus calce percutiens.
  • Quocirca par esse, vt citra iracundiae sensum id genus offensas feramus, non secus, ac lapsum è scalis, vel fortuitum aliud vulnus ferremus: gnari ex alienâ stultitiâ nec maiorem ictui grauitatem, nec vllam icto ignominiam accedere. Immo tunc solùm nos deprimi, et infra laedentem constitui, cum iniuriâ, et dedecore nos affectos, irascendo, profitemur: [p. 259] contra verò superiores hosti esse, quandiu illius ausus despicimus.
  • Ostenditur hac occasione Sapientem nunquam affici iniuriâ.
  • Debere illum proinde, cum extra iactum iniuriae sit; extra iram quoque esse, ac studium vindictae.
  • Praeterquamquòd, etiamsi veram accepisset iniuriam; non aliâ eam ratione vlcisci aptiùs posset, quàm illius authorem, tanquam irâ indignum, spernendo: cui contra, si irascitur, honoris plurimum defert, talem nimirum suâ confessione declarans, vt vel Sapientem afficere contumeliâ possit.
  • Alia ratio, cur vindictam Sapiens non quaerat: quia iniustè laedens multò est, quàm laesus, miserior, adeoque nunquam inultus, vtpote quem suum scelus externo quouis supplicio grauiùs afficiat.
  • Denique, quia vltio de hoste sumpta nullum affert vulneribus ab eo inflictis remedium.
  • Colligitur itaque, non de ijs, qui exteriùs laedere conati nos fuerint, hostibus vltionem quaerendam, sed in nostram iracundiam, et vlciscendi auiditatem, tanquam in capitalissimum animi hostem, pugnandum, deque huius intimi potiùs, ac grauissimi vulneris cogitandum medelâ, quàm de leuioris, externique alterius vindictâ.
  • Exilij solatia.
  • Primò, quia, quandiu in terris agimus, vbicunque tandem locorum, extra veram hominis Patriam sumus, adeoque exilij locum potiùs mutare, quàm in exilium eijci, possumus.
  • [p. 260]Secundo, quia, si nihil demum est exulare, nisi à natali solo abesse; magna pars hominum sponte sibi exilium consciscit: cum, non modò plurimi à suis procul cunabulis vitae sibi deligant sedem; verùm et populi ipsi, natiuis valere sedibus iussis, in externas procul emigrarint colonias.
  • Tertiò, quia indecorum videtur, in Orbis terrarum vniuersi possessionem creatos vnius certae regionis angustijs Patriam suam definire, reliqua verò spatia omnia pro alienis et ad se se nihil pertinentibus ducere.
  • Neque obijciatur, asperum naturâ exilij locum, et inamabilem esse. Nam et veteres ibidem indigenae libentissimè viuunt; nec vlla est tam infelix Regio, quae non aliquâ peculiari dote caeterarum inopiam rependat.
  • Solatia carcere inclusis, molestèque ferentibus tum loci foeditatem, et libertatis iacturam; tum, quòd insontes id poenae sustineant.
  • Nam primò innocentia ad leuandum potiùs valet, quàm ad aggrauandum maerorem supplicij.
  • Ad squalorem verò loci quòd attinet, adeo hic Sapientis dignitatem non maculat; vt ipsius magnis splendore illustretur.
  • Mentis demum libertas non modò nullis cohibetur custodijs; sed secreto in recessu plus etiam facultatis, ad sibi, honestisque artibus vacandum, nanciscitur. Cuius rei nobile documentum Seuerinus Boethius in Ticinensi carcere exhibuit.
  • Hunc igitur ex custodià suâ fructum qui referat, nae ille tum poenae sibi sensum leniorem efficiet; tum gratias etiam agere iudicibus [p. 261] poterit, quòd, desidiae remotis illecebris, felici se quâdam necessitate ad meliora compulerint.
  • Naturalium damnorum, et pinguioris primùm ingenij solatia.
  • Esto quippe egregium sit munus ingenij praestantia; non exigua tamen Tranquillitatis, laetitiaeque impedimenta secum ferre consueuit: tum quòd mordacibus animos stimulis ad aemulationem, et laudis certamina impellat, queis nihil Quieti inimicius:
  • Tum quòd infinitâ, nec vnquam explebili vlterioris doctrinae siti, qua nihil molestum, et anxium magis, mentes discruciet.
  • Adde, quòd, etsi nihil tranquillitati animorum per hosce sibi innatos affectus obesset; minimum tamen ad eandem suis quibuslibet fructibus confert. Quìd enim multiplici, et et [!] variâ tot artium, ac rerum, maximam partem inanium, notitiâ ad securè pacatèque viuendum sit opus?
  • Humanae igitur curiositatis plùs nimiò solicitus in superuacuis addiscendis labor reprehenditur.
  • Maerentibus ob corporis deformitatem solatia.
  • Nemini enim, quàm ipsis, magis vitandum maerorem: cum illius tetricitate turpitudo augeatur.
  • Vitari porrò eum facilè posse, si intueantur tot illustres Viros, quorum gloriae deterior forma nil obfuit.
  • Praeterea si cogitent, oris speciem, quaecunque illa sit, ad spectatores duntaxat pertinere: suamque adeo deformitatem alijs solùm [p. 262] tristitiae occasionem praebere, à quibus cernatur, non ipsismet, quorum oculos fugiat.
  • Neque commoueri eos debere vulgi contemptu et fastidio: quin potiùs gaudere, quòd nullos habituri eâ de causâ sint, nisi sapientes Amicos, quique se potius, quàm externam Sui diligant speciem.
  • Solata Alijs, quos valetudinis imbecillitas angit.
  • Si enim hoc vitium externis obeundis muneribus ineptiores facit; at nobiliora mentis ministeria non praepedit: quae satis esse cuique possunt, etiamsi ad alia inferiora minùs idoneo.
  • Deinde, quia virium infirmitas praestantiorem saepe indolem arguit: cum in naturâ videamus, quae pretio excellant, fragiliora plerunque esse vulgaribus.
  • Postremò, quia nimiae vires ad temeritatem, et praua consilia incitamento esse solent.
  • Caecorum solatia, et primum, quia, si non oblectantur iucundis; neque tristibus etiam terrentur spectaculis.
  • Secundum, quia plurima ijs absunt incitamenta peccandi.
  • Tertium, quia multorum criminum etiam facultas, cum oculis, tollitur.
  • Quartum, quia expeditiorem ad sublimia contemplanda mentis vim habent, nobilioribusque adeo spectaculis, quàm videntes, fruuntur.
  • Aequo igitur animo ferendam caecitatem esse ex dictis colligitur, et Democriti exemplo affirmatur.
  • Inter corporis cruciatus, et dolores solatia.
  • [p. 263]Quanquam non ea hìc spondemus remedia, quae omnem ab animo, et vultu aegritudinis sensum, ac speciem excludant. Nam id fortitudinis insolitae genus, à Christianis Martyribus pluries exhibitum, ex gratuito Dei dono potest contingere, non humanae artis praesidio parari.
  • Hoc igitur solùm conamur euincere, vt dolor quicunque, si minùs hilariter, et citra gemitus; at viriliter saltem, et citra imbelles querelas, animique deiectionem, feratur.
  • Cuius constantiae ratio in promptu est. Nam vel mediocris vrget dolor; vel summus: Si mediocris; pudeat Virum fortem ab eo superari: cum in tali certamine querendum potiùs sit, parum esse gloriae, quàm multum laboris.
  • Sin verò summis idem viribus premit; ipsamet illius magnitudo erigere animum debet: vt dignum aduersarium, capacemque nactus expromendae campum virtutis, non grandibus solummodo verbis, sed paribus etiam exemplis Sapientem se probet.
  • Nec minimùm ea quoque cogitatio valebit, ijs nos cruciatibus à Deo Parente amantissimo ad meritorum, gloriaeque incrementum exerceri, aeterna breuissimae perpessionis praemia iam iam relaturos.
  • Vicinae mortis solatia: et primum quidem ex plurimis, assiduisque mortalis aeui laboribus, quos qui grauiter fert, eorum finem in remedijs potiùs, quàm Malis numeret, necesse est.
  • Thracum, et Saguntini pueri exempla in hanc rem afferuntur.
  • [p. 264]Quocirca sibimet contradicere, qui de vitae tum aerumnis, tum breuitate queruntur: cum è contrario, si vita est optabilis, illâ frui; si misera, illius breui fine solari se liceat.
  • Alterum mortis solamen, quòd vitam non tollit Sapienti, sed in melius commutat. Nam animus immortalis est, nihilque ardentiùs exoptat, quàm, terrenis effractis compedibus, ad authorem suum ferri: vt hinc conijcere futuram illius liceat laetitiam, tam flagranti demum voto per mortem potiti.
  • Votum animi terrena pertaesi, et à mortali hoc exilio immortalem ad Patriam quamprimùm transire anhelantis.
  • Paraenesis ad mortem, vt ne nobis tanti muneris sortem longiùs inuideat.
  • Colligitur ex dictis, mortis necessitatem adeo non debere nobis esse causam maestitiae; vt vel vna omnes vitae mortalis aerumnas sat possit lenire.
[Page 265]

Appendix A.5 LIBRI V. De interioribus, quae à Stultitia proficiscuntur, malis, deque illorum remedijs.

  • A Fortunae Malis, quibus opem tulimus, non quidem ea depellendo, sed opportunis duntaxat fomentis leuando, ad stultitiae iam Mala progredimur, longè grauiora, et quibus, vnica sit salus, carcere: vt propterea oppositam penitùs medicinae rationem requirant: nec, vt priora, extenuari verbis debeant, quò leniùs ferantur, sed grauissima potiùs ostendi, quò studiosiùs vitentur.
  • Eorum itaque, vbi fraenis soluantur, immanis pernicies, Phaetontis sub exemplo, generatim proponitur.
  • Tum singulorum nominatim vis, atque furor describitur: initio ab Irâ desumpto, eiusque violento, ac praecipiti ingenio palàm ostenso.
  • Vnde pronum colligere, quàm tristis, et miserandus sit animi habitus, qui tam impotenti se Furiae permiserit.
  • Confirmatur haec animi perturbatio horrendis, et insanissimis motibus, quibus ipsummet Iratorum corpus agitari consueuit.
  • Adduntur barbarae caedes, prouinciarum excidia, suppliciorum ingeniosa, et plusquàm ferina crudelitas, idque genus teterrimi effectus, in priuatam, publicamque perniciem ex Irâ manantes.
  • [p. 266]Quorum rabidam vim ne ipsis quidem Iratis semper licuit euadere: alijs dementiâ, praecipiti Alijs morte correptis: vt Aiacis, Syllaeque exempla testantur.
  • Dissimillimum Irae Amoris improbi vitium, externam si speciem intuearis: quae huic ridibunda, illecebrosa, et ad omnem amoenitatem composita.
  • Sed nihilo tetrum, ac ferale minùs inuenies, si penitùs introspicere arcanos cruciatus libeat, quibus deditas sibi mentes miserrimè absumit.
  • Neque putandum, marcidi, et somniculosi veneni genus hoc esse. Nihil illo truculentius, nihil in furias, in sanguinem, in caedes proiectius, vbi quidquam suae libidini obsistat.
  • Documento sit furor, quo Brutarum Animantium corda succendit.
  • Detestatio tam pestiferae luis, per enumerationem Malorum, quae humano generi plurima, et grauissima infert.
  • Ambitio post Amorem se obijcit, splendido et ipsa cultu oculos rapiens.
  • Cum tamen nullus Tyrannorum grauiori, quàm illa, seruitutis iugo subiectos oppresserit, facultatibus violentiùs exuerit, durioribus imperijs vexauerit, in plura, et saeuiora discrimina praecipites egerit.
  • Quam Ambitiosorum miserrimam seruitutem multò etiam intolerabiliorem facit stipendij tenuitas: cum non modò nihil solidi fructus ex tot laboribus capiant; sed neque ipsam famam, leuissimum caeteroqui, et inane praemium, synceram, atque plenam obtineant.
  • Testantur id duo cum primis famosa [p. 267] Ambitionis mancipia, Annibal nimirum Italiae terror.
  • Et Macedo plusquàm vnius Orbis prensator: integram neuter quantocunque conatu famam adeptus.
  • Quis igitur manifestò non videt, quàm solicitus, aeger, ac quietis ignarus huiusmodi hominum animus sit: dum famam per tot expetitam labores, et in qua omnem vitae fructùm constituunt, adeo sibi curtam contingere; contra verò iniquis hominum iudicijs, quae, tanquam extrema suppliciorum, formidant, assiduè notari se sentiunt: nec vllam aut haec prorsus vitandi; aut illam plenè assequendi, vel si rumpantur, rationem aspiciunt?
  • Praesertim verò cum eum scopum à suâ sibi Ambitione propositum habeant, vt non quamcunque solùm referant gloriam; sed neminem vel summorum hominum in eâ parem, atque aemulum habeant: cuius certaminis et summa difficultas, et nulli sperabilis victoria.
  • Querela de Ambitione, deque publicis, et funestissimis cladibus, ab eâ Orbi terrarum per summum toties nefas illatis.
  • Quorum luculentum specimen ex ciuili bello, à Iulij Caesaris Ambitione excitato, desumitur.
  • Omissis postremò intestinis alijs animi morbis, Euthymiaeque hostibus, habendi nimirum cupiditate, tristitiâque, et inconsulto timore, quorum vim iam antea in superioribus libris retudimus; grauissimi cruciatus, terroresque explicantur, quibus admissi criminis conscientia assiduè improbos vexat, et de potestate mentis quodammodo dimouet.
  • [p. 268]Adeo ut nulla deliciarum, et fortuitorum Bonorum copia, exhilarandis tam dira inter tormenta miserorum animis, prosit.
  • Qua de re Dionysius Tyrannus, et Tiberius Caesar dubitare neminem sinunt.
  • Explicatâ iam huiuscemodi Pestium teterrima indole, quae omnibus incitamento sit, vt eas velint ab animo excludere; afferenda deinceps supersunt praecepta, quibus quilibet instruatur, vt id norit praestare. Si enim ad firmam voluntatem certa etiam disciplinae accesserit ratio; non minor hic referetur de Stultitiâ, quàm relatus in superioribus libris fuerit de Fortunâ triumphus: omnibusque adeo tum externis, tum interioribus perturbationum causis sublatis, nihil iam supererit, quod animi quietem solicitet.
  • Reuocato itaque ad Iram disputationis cursu, cauenda primò praecipimus, quae illi fomitem, atque ansam suppeditant.
  • Non tamen solicitâ vsque adeo diligentiâ, vt in superstitionem degeneret, caecoque timore, vel ab necessarijs, et honestis muneribus obeundis nos auocet.
  • Sat erit vniuersè in occupationibus modum tenere; ne vel ipsae nimiâ multitudine, et assiduitate animum; vel animus nimiâ in ijs contentione se premat.
  • Accedat huc circumspectio in deligendis sodalibus, quorum mores ad mutuam concordiam sint apti.
  • Et quia neque ab occupationibus, neque à sodalibus plus praeberi occasionis iracundiae solet, quàm ab animi ipsius, delicato nimis cultu instituti, mollitie; illud curae potissimùm [p. 269] sit, vt genio interdum contradicere, durique aliquid, et cum natiuâ illius propensione pugnantis vltro ferre assuescamus.
  • Non tamen existimandum ita haec à nobis praecipi, quasi vel nostrâ, vel humanâ quauis arte omnes omnino iracundiae occasiones amoueri posse arbitremur. Artis quidem, prudentiaeque opus est, quoad fieri possit, illas minuere; fortitudinis verò, et constantiae, quae praecidi nequeunt, viriliter sustinere. Quod vt fiat, magno erit adiumento, quidquid bilem in rebus gerendis concire possit, animo ante prospicere, meditatosque, et ad omnia ritè instructos in arenam prodire.
  • His adeo, ad pugnam vel cautè submouendam, vel fortiter excipiendam, comparatis in antecessum praesidijs; reliquum est eas artes depromere, quibus Ira iam cominus Rationem aggrediens, et in praecordijs excitata vincatur. Proderit primò meminisse, quàm foeda, et indecora sit irati hominis facies, quàm stultae voces, quàm turbulenti, et ridiculi motus: vt illius saltem foeditatis nos pudor contineat, ne, praeter Decorum furiosè bacchantes, irrisui spectantibus simus.
  • Tum haec pugnae ratio tenenda, vllo ne dicto, factoque irae indulgeamus. Nam illam sustinere, vicisse est, cum nihil aliud quàm impetus sit, adeoque, nisi statim deiecerit hominem; breui morâ languescat, per se seque deficiat.
  • Neque solùm conandum, ne aliquid ex Irâ, sed etiam ne aliquid, ad quod Ira quoque incitare potest, tunc decernamus: cum vix hoc ab illo soleat distingui, licet secus in [p. 270] eâ mentis perturbatione videatur. Consultissimum igitur erit, dare rationi spatium, et ea, ad quae tum animus ardens impellit, aliud in tempus, sedatâ mente, perque otium retractanda, differre.
  • Postremò maximi ad victoriam momenti tunc erit, animi perturbationem ita penitùs tegere; vt non modò nulla ipsius signa forìs emineant; sed contra vox, vultus, motusque omnis hilaritatis, et pacis speciem praeseferant. Breuissimè enim scenica illa simulatio in rei veritatem, et in animi habitum exterior facies transibit.
  • Sed parùm efficacitatis in allatis huc vsque praeceptionibus fuerit, si vitio carere iracundiam, quin et multùm prodesse opinemur. Contrarium hic ergo statuitur: et primò nec iustam, nec vtilem eam esse in puniendis delictis probatur: cum praeceps ac turbida non facilè iustum vltionis modum, atque ordinem teneat, qui tunc optimè seruatur, cum, vacuo à perturbationibus animo, ad solius rationis praescriptum puniuntur delicta.
  • Praeterea, cum nemo sit prorsus criminis purus; id ius, atque ratio videtur exigere, vt quales quisque aduersùs sua crimina iudices, misericordes scilicet potiùs, quàm iratos desiderat; talem aduersùs aliena se et ipse iudicem praebeat.
  • Immo, vel si nullius quis foret criminis conscius; adhuc minùs iustè irasceretur peccantibus: cum eos miserari potiùs hoc nomine, tanquam infelicissimos, debeat, Medici exemplo, qui Aegrorum putria membra non irascens, at inuitus, et miserans secat.
  • [p. 271]Denique, licet vultùs, vocisque iracundia improborum contumaciam terrore compescat; non tamen propterea conficitur, consentaneam esse rationi iracundiam: cum illius ficta in vultu, atque voce simulatio ad salutarem hunc incutiendum terrorem, citra vllam animi perturbationem, sufficiat.
  • Secundò, neque expeti, laudarique posse Iram, ostenditur, tanquam ad difficultates fortiter superandas sit Virtutis, atque animi calcar. Nam nihilo seciùs ad ardua quaeque inuadenda, et strenuè superanda nudae honestatis respectu incitari animus potest.
  • Immo vel hinc Irae pernicies colligitur, quòd immodico ardore, vltra legitimos fortitudinis limites, vel aperta in exitia, quos corripuit, impellat: cum Ratio validos quidem, sed prudentiâ temperatos, adeoque salutares, habeat impulsus: confirmaturque id Fabij Maximi exemplo, qui, cunctando, iraeque obsistendo, rem Romanam restituit.
  • Succedunt iam praui Amoris, seu Libidinis veriùs remedia. Hoc enim aduersùs foedissimam luem in primis profuerit, splendidum, quod iniquissimè vsurpauit, quoque veluti fuco innatam turpitudinem velat, Amoris illi nomen detrahere.
  • Quin oppositam adeo de illius foeditate speciem imbibere; vt vel mentio, vel recordatio nauseam, atque horrorem commoueat.
  • Quanquam neque huic odio nimis fidendum: cum nihil eâ peste fraudulentum, et illecebrosum sit magis, nihil, quod mutare celeriùs, suamque in ditionem redigere vel Victorum, Heroumque animos soleat.
  • [p. 272]Cuius rei documenta, Sampson, Dauides, et Iacobus Eremita afferuntur.
  • Superesse igitur, vt, qui tutus in hac pugnâ esse velit, omnes hosti fallacissimo aditus diligentissimè obstruat: oculis primò solerti custodiâ vallatis, ne venefico fascinentur aspectu.
  • Auribus secundò ad Sirenias quaslibet incantationes occlusis.
  • Tertiò librorum Cupidinea tractantium sibi penitùs lectione interdictâ.
  • Omnibus tandem declinatis eorum, qui mortiferâ huiusmodi scabie inficiuntur, comercijs.
  • Nihil tamen magis cauendum, quàm, vt ne animus, sub Venereae titillationis exortum, sui morbi initijs conniueat: sed prima illa contagionis veneniferae semina eâdem, atque adeo promptiori, quàm illapsum gremio ignem, celeritate excutere, atque opprimere studeat.
  • Ad quod ritè praestandum plurimùm conferet, honestis se curis aliò auocare, otiumque, quo maximè Cupidinis nequitia fouetur, effugere.
  • Vltimum, sed praecipui vsùs, monitum sit, Diuina crebro auxilia implorare, illisque solummodo in ancipiti adeo certamine, tantâque humanae conditionis imbecillitate confidere.
  • Iamuerò ad Ambitionis remedia quòd pertinet; facilè ab illius se tyrannide animus vindicabit; si primò, quae de laboriosâ huiusce vitij seruitute, vanâque, et exiguâ mercede supra memorauimus, in animum altè demittat, assiduèque ante oculos habeat.
  • Secundò, si fictae illi generositatis laruam [p. 273] detraxerit: cum reuerâ nihil esse ambitiosi hominis indole abiectius pluribus ex argumentis liquidissimè pateat: tum quòd non vni, sed innumeris Dominis se ille vltro submittit, eorum nutus obseruans, gratiam captans, reprehensionem formidans, eque arbitrio suspensam felicitatem suam habens.
  • Tum quòd verae magnanimitatis ignarus leuissimo pretio sudores suos licitatur, minimâ popularis aurae mercede et illos satis repensos, et se affatim beatum existimans.
  • Tum quia suum gloriae studium omni arte dissimulat, ne in risus nimirum, et fabulam abeat, si deprehendatur, formidans: ipsemet adeo Ambitionem indecoram, ac luce indignam confessus.
  • Tertiò multùm etiam ad sedandum famae ardorem conducet, si ille error discutiatur, qui Ambitiosorum plerisque solet imponere, omnium oculos in se esse conuersos, omnium per ora suum nomen volare, omnium mentes Sui admiratione occupari, per voluntarij cuiusdam somnij speciem, fingentibus.
  • Quo errore nihil inanius: cum hominum sibi quilibet vacet, de alijs securus, et parcissimè cogitans: vt Cicero suomet experimento intellexit.
  • Idque adeo duplici etiam argumento probatur: primò, quia nihil est causae, cur speremus maiori Alijs curae nos fore, quàm nobis ij sint. Iamuerò quisque sibi est optimè conscius, quàm rarò, et remissè de Alijs seu loquatur, seu cogitet: quàm paucos ex tot praestantibus per Orbem Viris vel tenui ex famâ cognitos habeat: quàm multa in ijs etiam, quos [p. 274] nouit, desideret, ac reprehendat.
  • Alterum argumentum est, quia non multùm seu obseruare, seu mirari solemus, nisi eos, qui nostrâ in professione videntur excellere: his verò aemulatio iniquiores nos iudices facit. Vt profectò vix vlli Mortalium eximiam apud homines, partim [incuriosos], si alieni sint; partim obtrectatores, si socij, laudis, atque famae celebritatem liceat referre: stultumque adeo videatur, pro re tam incertâ, atque tenui, tot laboribus, et curis vitam absumere.
  • Statuitur postremò, non magni operis esse inexpertam, atque absentem gloriam negligere: difficillimum verò eiusdem, vbi acquisita semel fuerit, seu conseruandae, seu amplificandae curam prorsùs exuere.
  • Idque adeo petitis è communi vitâ experimentis probatur.
  • Vnde pronum cuiuis colligere, quàm solerti studio ab ijs cauendum compedibus sit, quibus semel obstricto vix vlla recuperandae in posterum libertatis spes superest.
  • Hortatio ad strenuè pugnandum cum huiusmodi vitijs, quorum victoria à criminum pariter stimulis quietem conscientiae praestabit, nullumque adeo intestinum hostem, à quo tranquillus animi status euertatur, relinquet.
  • Huius porrò interioris belli, palmarumque, quas in eo colligit virtus, exemplum proponuntur recentes, inuictissimi Caesaris LEOPOLDI Othomano de hoste victoriae.
[Page 275]

Appendix A.6 LIBRI VI. De interioribus, ac solidis Bonis, quae animi Tranquillitatem absoluunt.

  • CVm vera, et solida animi Bona in Sapientiâ, et Virtute sint posita; nonnulla Virtutis, Sapientiaeque praecepta, ad animi Tranquillitatem stabiliendam, et absoluendam vtilia, tanquam operis instituti coronis, hoc in libro adiunguntur.
  • Primum Praeceptum, In vitae curriculo multitudinis caecae, perque deuia, et abrupta sine consilio vagantis, auspicia non persequi.
  • Neque enim errorem ideo minùs prauum, et noxium esse, quia erretur cum multis.
  • Sapientem igitur, Solis exemplo, contra Mundi cursum, proprio sibi motu, atque tramite eniti.
  • Secundum, In Diuina, atque aeterna mentem attollere, et, quantùm fieri potest, defigere.
  • Illorum enim occupatus magnitudine animus, quidquid ex mortalibus bonis maiorum ignoratione eximium putatur, nullo iam negotio despiciet.
  • Nec secus praesentis vitae aspera omnia, beatissimam, et iam iam adfuturam immortalis aeui sortem prospiciens, facillimè perferet.
  • Tertium, Conditioni, quam Deus, et Natura assignauit, omissâ alienae sortis inuidiâ alienae sortis inuidiâ, acquiescere.
  • Quod factu procliue erit, si, contra Stultorum [p. 276] morem, nostrae sortis fructus, alienae verò onera contemplari discamus.
  • Nullum quippe Vitae genus occurrere, quod omni fructu, omni incommodo careat, et vnde Sapiens laetitiae argumenta; stultus maeroris causas non ducat.
  • Neque indignandum proprio statui, quòd naturâ obscurus, atque ignobilis sit: cum vbiuis Sapienti gloriae campus pateat, vt Epaminondae, aliorumque praestantium virorum exempla testantur.
  • Vitam quippe hominum dramati similem esse, in quo non plus laudis refert, qui praestantiores partes accepit, sed qui suas, quaecunque illae sint, concinniùs gerit.
  • Quartum, In propositis constanter haerere: cum alienum prorsùs à Sapientiâ sit, nouitatis illecebrâ, vel coeptorum taedio à susceptis ritè consilijs in diuersum traduci.
  • Quae leuitas pluribus in exemplis describitur, primò Hominis loca mutantis.
  • Tum mercatoris ad lucra, quae in periculo damnarat, statim redeuntis.
  • Philologi demum iam haec, iam illa studia amplectentis.
  • Huius porrò mutabilitatis origo ea posse videtur afferri, quòd homines in rebus, quas tractant, non verò in ratione eas tractandi suam quietem constituunt.
  • Quocirca corrigendum eiusmodi errorem, pensandumque initio maturè, quid facto opus sit: vbi Ratio hoc, vel illud persuaserit; ab eo nihil mox deflectendum, quaecunque se in operis progressu molestiae, et difficultates obijciant.
  • [p. 277]Quintum, Non impetu subito, sed prudenti iudicio ad agendum moueri.
  • Licet enim graue initio sit, genij ardorem compescere; duriùs tamen multò esse, per quaeuis praecipitia, et abrupta impotenti illius libidine auferri.
  • Praesertim verò cum animus seuerè aliquandiu habitus paulatim contumaciam imminuat, et tandem Rationis imperium pati condiscat: equini instar pulli, qui domitus Rectori se facilem praebet: contra verò indulgenter diu habitus vix vllâ deinde vi ad parendum potest induci.
  • Sextum, Nihil admittere, cuius nos peracti serò deinde poeniteat. Stultorum enim esse, quidquid animo in praesens arrideat, sine vllo Malorum indidem profluentium respectu, statim inuadere.
  • Quae Stultitia in voluptarijs, ambitiosis, et iracundis hominibus luculentiùs intuenda proponitur.
  • Quin ipsius etiam Epicuri testimonio damnatur.
  • Septimum, Vitam, animique quietem non differre.
  • Nihil enim hac dilatione esse stultius: cum nulla tempora animi otio idonea non sint.
  • Idque serò à multis animaduerti sub exitum vitae, suum errorem damnantibus, quòd, vanâ futurae quietis spe, irritum, assiduas inter curas, et occupationes, aeuum perdiderint, et, fruenda dum parant, se omni vitae fructu priuauerint.
  • Octauum, Animi otium cum honestis [p. 278] occupationibus, vitaeque ministerijs coniungere.
  • Id verò facilè praestaturum, qui neque plus iusto sibi occupationum, et laborum assumat, neque illis ob spem lucri, vel gloriae, sed vnius honestatis gratiâ mentem, atque corpus exerceat. Sic enim liber, Suique, et rerum potens sapienti ratione omnia temperabit: neque se negotijs seruili anxietate subijciet, properans opus absoluere, veluti tum demum illius fructum collecturus: sed, quae aget, sibi, ac suae tranquillitati coget seruire, ex ipsomet rerum actu laetitiam percipiens.
  • Nonum, Nihil vel honestarum, quae extra hominis arbitrium sunt, rerum iusto vehementiùs optare.
  • Non quidem vt omni affectione animus careat, sed vt tranquilla sint vota, neque nimio anxioque ardore quietem perturbent.
  • Decimum, Superuacuas aliena obseruandi curas compescere, vt quae maeroris, iracundiae, aliarumque perturbationum materiem soleant suggerere.
  • Quod si aliquid vltro in alienis se moribus, atque factis indignum obiecerit, cui mederi nostrum minimè sit; Diuino id iudicio relinquere, et à cogitatione, ac memoriâ quamprimùm expungere.
  • Non minimam siquidem nostrarum molestiarum partem ex Alijs oriri, magnumque proinde earum compendium ab eo fieri, qui, in utili externarum rerum cogitatione dimissâ, sibi norit vacare.
  • Vndecimum, Humanum omne genus fraterno amore complecti, eiusque felicitatem, [p. 279] non secus, ac propriam, pro virili curare.
  • Praeclara benefici huiusce animi documenta à Tito Caesare, Cyro Persarum Rege, et Cimone Atheniensi exhibita.
  • Quibus ritè laudatis, nullum hac Boni communis procuratione, seu iucundiorem, seu nobiliorem esse opum vsum, atque fructum statuimus.
  • Idque studium si, pro eo, ac par est, in omnium animis vigeat; auream proculdubio, et beatam homines aetatem acturos.
  • Duodecimum, vltimumque, et par omnibus caeteris vnum felicis vitae pręceptum, Deo Optimo Maximo per intimam contemplationem, amoremque coniungi. Nusquam enim, praeterquam in ipso, perfectam animi requiem, satietatemque inueniri à Mortalibus posse.
  • Nam creatarum quidquid est rerum, vt plurimum Boni in sese fruendum obijciat; plus tamen desiderandum relinquit. Ipse verò, cum omnium cumulatissimam Bonorum Summam in se complectatur, immo Bona, quae concipi possunt, omnia in vnum prorsus indiuiduum, atque simplex colligat Bonum; nil Amantis in animo inexpletum, atque vacuum relinquit.
  • Adde, quòd alibi Bona semper Malis miscentur, adeo ut syncerè, et contrario sine animi motu, diligi nequeant. At summo in Bono nihil non bonum, nihil non vsquequaque, et toto pectore amandum.
  • Praeterea caeterorum Bonorum, quemadmodum incerta, fragilisque est possessio; sic et amor solicitus. At Deum nemo rapit nolentibus: quin ipsa mors, quae Bonis alijs dispoliat, in huius nos pleniorem possessionem inducit: [p. 280] vt proinde illius amor, quemadmodum odio, sic et metu sit vacuus.
  • Deum porrò paratam homini possessionem esse, ex maximo illius erga nos amore manifestè colligitur. Omnis enim Amans Amati res est. Cum igitur effusissimam supremi erga nos Authoris charitatem maxima ab eo nobis collata beneficia planissimè ostendant; quidni, nostrum itidem, dummodo velimus, eum esse, pari perspicuitate demonstrent?
  • Immo ex hoc eius maximo erga nos amore alia item ratio colligitur maximae, quae in ipso amando reperitur, iucunditatis. Nam amor tunc iucundissimus, cum perfectè reciprocus. Nemo autem reciprocam se amantibus vicem liberaliùs refert, quàm Deus. Nam mortales Amici non totum Amico suum amorem impendunt; sed eius sibi retinent partem, partem etiam in alia deriuant. At ipsius amor totus, atque integer et indiuisus singulos se amantium complectitur, nihilo minor ad quemlibet eorum perueniens, ac si ipsi tantùm vacaret: adeo ut certo certiùs persuadere sibi quilibet possit, nihil sibi quantamcunque fruentium eâdem sorte Sociorum turbam obstare, quin plenissimè, integerrimèque à Deo ametur.
  • Denique, cum amor omnia faciat communia; qui mortalibus Amicis coniungitur, eorum aduersos casus, non secus, ac suos, lugeat necesse est. Quantò igitur illius laetior amicitia, qui plenè beatus nullam ex seipso lugendi materiem suis amatoribus praebeat, sed in suae illos potiùs syncerissimę immensissimęque beatitatis communionem asciscat?
  • Neque quisquam excelsum adeo foedus, [p. 281] tanquam aliquid sorte suâ maius, desperet. Nam et supremus Author ad hanc secum necessitudinem ineundam vltro nos stimulat; et hominis animus ad eandem, suum velut ad fine, suauissimè rapitur. Quin etiam adeo necessarium quodammodò habet summi Boni amorem, vt illud, vel nesciens, in alijs quibuslibet rebus videatur appetere: cum nihil, nisi ratione Boni, appetat: Bonum verò quoduis, vnde creatae res appeti possunt, nihil sit aliud, quàm leuissima quaedam summi Boni adumbratio.
  • Si igitur à rudibus ijs simulacris ad perfectissimum, aeternumque intuendum exemplar mens transeat; nihil iam negotij supererit, vt totus quoque amor ad eandem illam omnis Boni, Pulchrique inimitabilem formam suas curas conuertat: qua nimirum praesente finitarum omnis rerum Venustas, multò magis, quàm ad Solis exortum nocturnus syderum fulgor, ex oculis deficit.
  • Tranquillus, et felix animi, Deo vni adhaerentis, status generatim describitur.
  • Eius aliqua effigies in sanctissimis Aegyptiarum solitudinum accolis intuenda exhibetur.
  • Impetus animi, spectabilia, et creata omnia, prę immensâ supremi Conditoris pulchritudine, fastidientis, intimamque cum eo coniunctionem ardentissimè suspirantis.
  • Eiusdem imploratio, suum caecis vt Mortalibus detegat iubar, omnium amores, vbi plenè agnoscatur, in se vnum versurus, vtpote qui omnimoda, et perfecta votorum sit quies, atque cordis tranquillitas.
  • Cuius suauissimi nectaris venas omnes, ac riuos cum, quàcunque fas erat, noster hactenus [p. 282] indagauerit labor; nihil est, cur tendendum sibi putet vlteriùs, ad inexhaustum, purissimumque iam fontem deuectus, ex quo vno plena sperari, hauririque tanti muneris possit satietas.

LAVS DEO.

[Page]

Appendix B Ad corrigenda, quae irrepserunt, errata, sic leges:

Pag. Versu.

5 6 exiguo

5 31 sòrs

6 31 oris

13 25 importuna

18 20 O vocem

23 16 Croesi

24 27 faece

38 9 tuendae sine puncto.

47 22 solers

48 9 malesani

48 10 trepidans

51 7 claudunt

52 25 semperque

58 4 nocendi

59 16 pauendo

59 20 subibunt sine puncto.

81 27 coeperat

85 25 Hunc

105 23 breuibus

110 1 priores,

110 vlt. Quintil. lib. 1.

113 6 paratu sine puncto.

125 10 ausu

144 23 extrinsecus

158 33 scelerum

194 9 caedis

205 20 infodio

209 34 sumptus

227 36 Indociles

Notes
1.
Controu. lib. 1.
2.
Lib. 9. Hist. Nat. cap. 40.
3.
Lib. 22. Hist. Nat. cap. 6.
4.
Plut. in lib. Virt. posse doceri.
5.
In Art. Poet.
6.
Plut. Symp. lib. 1. qu. 4.
7.
Plato in Conu.
8.
Laert. in Vita Dem. Senec. cap. 2. de Tranq.
9.
Lib. 2. Epist. 3
10.
Lib. 3. de Orat. cap. 3.
11.
Lib. 10. ep. 4.
12.
Lib. 10. Epigr. 4.
13.
Iuvenal. Sat. 10. Valer. Max. lib. 8. cap. 15.
14.
(2) Plut. Apopht. Lacon. Cic. 5. Tuscul.
15.
(a) Valer. Max. lib. 7. cap. 1.
16.
(a) Laert. lib. 6. Cic. 5. Tusc.
17.
(b) Laert. lib. 2. in Vita Socrat.
18.
(c) Apud Iliss. fertur Boreas rapuisse Orithyam Plat. in Phaedro.
19.
(a) Thespis apud Horat. in arte Poet. Ignotum tragicae genus inuenisse camoenae dicitur.
20.
Homer. Odys. lib. II.
21.
(a) Vide Epict. cap. 8. Sen. ep. 24. et 78.
22.
(a) Plut. in vita Phoc.
23.
Laert. in vita Crat.
24.
(a) Val. Max. lib. 8. cap. 7.
25.
Laert. in vita Xenoph.
26.
Vide Cic. 5. Tuscul.
27.
(d) Socrates apud Plat. in Phaed.
28.
(a) Iuuenal. Sat. 10. de Demort. et Heracl. Ephesio. Lucian. in Auctione Vitarum.
29.
Lucr. lib. 3.
30.
(b) Vide Virgil. lib. 6.
31.
(a) Plin. lib. 10. Hist. Nat. cap. 3. et Val. Max. lib. 9. cap. 12.
32.
(b) Plin. lib. 10. Histor. Nat. cap. 23. et Lucr. lib. 4.
33.
(c) Plin. lib. 32. Histor. Nat. cap. 2.
34.
(a) Cic. 3. Tuscul.
35.
(b) Sen. lib. 2. de ira cap. 31.
36.
(a) Sen. lib. 3. de Ira cap. II.
37.
(a) Vide Cic. 3. Tuscul.
38.
(b) Vide Curt. lib. 4.
39.
(a) Vide Lamprid. in Vita Heliogab. quem vltimum dicit Antoninorum Caesarum fuisse.
40.
(a) Tacit. lib. I. Annal. cap. 66.
41.
Mart. ep. 77. lib. 5. Vide et Plin. lib. 25. Hist. Nat. cap. 2.
42.
(a) Vide Plut. in eius Vita.
43.
(b) Liu. lib. 35.
44.
Homer. Odys. lib. 10.
45.
Cic. pr. Academ. Quaest. et 5. Tuscul. et Laert. in Vita Socratis.
46.
Laert. In Vita Epicur.
47.
Vide Ouid. lib. 2. Fast. sub initium.
48.
(a) Iulian. {Casar} ep. 37. ad Amer.
49.
(a) Fingitur visum, quod potuit contingere.
50.
(b) Val. Max. lib. 6. cap. 11. et Herod. lib. 3. de Polycrate.
51.
(a) Val. Max. lib. 7. cap. 2.
52.
Homer. II. lib. 5.
53.
Nierem. de Arte volunt. Lib. 6. Cap. 45.
54.
Vide Pl. lib. 34. Hist, Nat. cap. 15.
55.
Plut. de capienda ex hostibus util. et Val. lib. I. cap. 8.
56.
Plin. lib. 27. cap. 3. Maiores oculorum medicamentis aconitum misceri saluberrime promulgauere: aperta professione, malum quidem nullum esse sine aliquo Bono.
57.
Cap. 58. Enchir.
58.
Suet. in Vita cap. 59.
59.
Plut. in Apopht. Lacon. de Leonida.
60.
[a]Vide Plut. de Instit. Lacon. ubi, licet experimenti mentionem non faciat; magna tamen gloria dicit Pueris fuisse, verbera fortiter excipere. Pueri per integrum diem flagellis caesi, saepe ad mortem vsque apud Dianae Orthiae aram, laeti alacresque tolerant, atque inter se de victoria certant, in eo posita, quis diutius magisque perferat verbera: victoremque summa consequitur gloria. Certamen id flagellatio dicitur, et quotannis habetur.
60.
[b] Sen, de Provid. c. 4.
61.
Vide Plut. in eius Vita.
62.
Vide Ouid. lib. 14. Metamorph. v. 137.
63.
Lib. 2. Hist. Nat. Cap. 45.
64.
Gel. lib. 4. Cap. 13.
65.
Quintil. lib. I. Cap. 10.
66.
Vide Plin. lib. 29. Hist. Nat. cap. I.
67.
Val. Max. lib. 8. cap. 7.
68.
Id. lib. 4. cap. 4.
69.
Sen. Epist. 9 et Laert. in eius vita.
70.
Laert. in vita Diog.
71.
Vide Laert. in vita Diog. et Cicer. in I. Tusc.
72.
Sen. de. Const. Sap. cap. 22.
73.
Vide Suet, in eius Vit. cap. 51.
74.
Vide {Laers.} in eius Vita, et Plutarch. de Liberis educ.
75.
Vide Herodotum lib. 7.
76.
Stat. lib. 8.
77.
Apud Lucianum in eius Vita.
78.
Seneca Consol. ad Heluiam.
79.
Liuius lib. 38.
80.
Strab lib. 4.
81.
Vide Laert. in eius Vita.
82.
Vide Laert. in eius Vita.
83.
Vide Laert. in vita Zenonis.
84.
Vide Plat. In {Theateto}.
85.
Sen. de Ira lib. 3. c. 22.
86.
Gel. lib. 10. cap. 17.
87.
Vide Cicer. lib. 2. Tuscul.
88.
Homer. lib. 7. Iliad.
89.
Vide Plin. lib. 34. Histor. nat. cap. 2.
90.
Herod. lib. 5.
91.
Plin. lib. 7. Histor. nat. cap. 3.
92.
Vide Ouid. in epist. Oenon. ad Paridem.
93.
Aeuo scilicet Sibylla Euboica, de quo vide Ouidium lib. 14. Metam.
94.
Vide Sophoclem in Aiace Flagell.
95.
Valer. Max. lib. 9. cap. 3.
96.
Cic. 5. Tuscul.
97.
Vide Sueton. in eius vita cap. 63. et 67. et Tac. lib. 6. An. cap. 6.
98.
Plut. in Apophth.
99.
Vide lib. 2. Histor. nat. cap. 50.
100.
Vide Sen. lib. 2. de Ira cap. 36.
101.
Plut. in vita Marij.
102.
Cic. 4. Tuscul. et Plut. de Liberis educandis.
103.
Vide Sen. lib. 3. de Ira cap. 13.
104.
Idem ibid. cap. 3. et lib. I. cap. 9.
105.
Vide Sen. loc. supra cit.
106.
Idem de Ira lib. 1. Cap. 10.
107.
Vide Surium 28. Jan. in eius Vita.
108.
Tac. de German. Primi in omnibus praelijs oculi vincuntur.
109.
Ouid. lib. 9. Metam.
110.
(a) Vide Nasal. lib. 6. mythol. cap. 16.
111.
(a) Horat. epist. 2. lib. 2.
112.
(a) Vide eius Orat. pro Plancio.
113.
(a) Homer. Odys. lib. 9. et 12.
114.
(a) Vide Herodot. lib. 7.
115.
(a) Claud. in Ruff.
116.
(a) Valer. Max. lib. 3. cap. 7 de Epaminonda.
117.
(b) Plin. lib. 18. Histor. nat. cap. 3.
118.
(a) Virg. 4 Georg.
119.
(a) Apud Laert. in Vita Epicuri.
120.
(a) Cic. de Senect. et Xenophon in Oeconom.
121.
(a) Plin. lib. 7. Histor. nat. cap. 32.
122.
(a) Vide Plut. in Antonio, et Laert. lib. 1. et 9.
123.
(a) Plut. de Curiosit.
124.
(a) Suet. in uita Titi Caes. cap. 1. et 8.
125.
(b) Xenophon de instit. Cyri lib. 3. 4. et 8.
126.
(c) Vide Plut. in eius uita.
Notes
i
In Art. Poet.
ii
Lib. 35. Hist. Nat. cap. 10.
iii
De Athen. praest.
iv
Vide Arist. Ethic. lib. 2. cap. 9.
CroALa 
Croatiae auctores Latini; Universitas Zagrabiensis, Facultas philosophica