[3] Magistratus

Consul Folio III
Proconsul XXIIII
Consularis VIII
Dictator III
Tribunus XXXIII
Censor XXXVI
Quęstor XXXIIII
Prętor XXXVI
Pręfectus urbis XVII
Aedilis XXII
Interrex XXXV
Duum uiri XXVIII
Trium uiri XXIX, XXXIX
Quattuor uiri XXIX
Quinque uiri XXIX
Decem uiri XXIX, XV
Centum uiri XXIX
Sex uiri XXIX
Sex uir Augustalis L
Viri epulonum XXIX
Equester ordo XXXII
Tribunus militum XXXVI
Magister equitum XXXIII
Primopilus XXXII
Pręfectus castrorum XLVIII
Senatus consultum XXXVIII
Plebiscitum XXXVIII
Pontifex maximus XXXIII
Augur VIII, XXVIII
Pręsules XXIII
Flamines XXXIIII
Aeditui XLI

[Page 1]

I. M. Maruli ad Dominicum Papalem in epigrammata priscorum commentarius

I.1. Quum tu antiquitatis mirum in modum studiosus, Dominice charissime, multa me de litteris inscriptionibusque in marmore olim insculptis rogares et a me, quę tunc occurrebant, audires, nondum contentus petisti insuper ut eadem illa in papyro plenius descripta tibi traderem. Quanquam ea res quidem quum ingenii tum doctrinę meę uiribus impar uidebatur, ut pote coniecturis magis quam certa ueri cognitione enodanda, suscepi tamen me, quod postulabas, facturum, nequid esset in quo aggrediendo efficiendoque industriam meam tibi arcta mecum propinquitate coniuncto ¹ optimeque ² de me merito denegarem.

I.2. Deligere igitur pauca de multis curabo, quę magis memoratu digna uidebuntur. Cuncta enim persequi ociosi potius quam diligentis scriptoris esse puto. Plurima quippe ab aliis exscripta uidi in quibus Latinę orationis uenustas desiderabatur, in epitaphiis pręsertim, quę, ut cuique libitum esset, a doctis pariter et indoctis describi solebant. Mihi itaque propositum est non nisi probata exquisitaque decerpere, ut dignum tuis uotis munusculum tibi offeram. Mutilata uerba [p. 1v] singularesque litterę quid designent, ostendere conabor. Quicquid pręterea magis aperta expositione indigebit, prout potero, planum faciam, denique nihil omittam intentatum dum tibi satisfacere cupio.

I.3. Tametsi sciam non defuturos qui super eadem ista iam pene exesa obsitę uetustatis monumenta, quę tibi nunc instaurare noua interpretatione aggredior, aliter atque aliter et sentient et enarrabunt, nihil id equidem moror: libere proferant in medium siquid probabilius uerique similior inuenerint. Neque pudebit me unquam neque pigebit discere quod nesciam, sed ab illis dumtaxat quos in docendo, ut prosint aliis, cura solicitat, non quos alieni operis malignus liuor torquet. Sincere simpliciterque cuncta diiudicanti et quę propiora uero sunt promenti gratias agam. Inuidis autem ingenue respondebo scripta hęc, quę ipsi cauillantur, tibi placuisse, cui scripta sunt, si modo placuerint.

I.4. Tu uero inter legendum attendas uelim prisci illi uiri, qui uana idola adhuc, non Deum uerum colebant, quanti fecere uel animi uel corporis uirtutem. Etenim, qui illa pręditi erant, iis imagines dedicari, [p. 2] arcus columnasque erigi, sepulturas magnifice construi elogiisque exornari mos erat, ne simul cum uita defunctis gloria rerum gestarum interiret, sed posteris etiam nota foret. Scias tamen id illis proculdubio fuisse gloriosum qui non glorię, sed uirtuti studebant, hoc est quibus curę erat probos, modestos, constantes, pudicos, simplices, iustos, ex omni parte perfectos consumatosque esse magis quam uideri. Non est enim magni animi et ad ęterna tendentis gloriam ab hominibus, sed a Deo quęrere, non statuis, non signis, non titulis delectari, quę fragilia quidem et caduca sunt, sed cęlestia tantum, quorum nullus finis est, concupiscere. (Demetrius) Trecentę et sexaginta statuę Demetrio Phalerio Athenis positę olim fuisse memorantur et ab iisdem qui illas posuerant non multo post fractę atque contritę. (Marius) Caio Mario Romę omnibus uicis idem honos habitus, deinde in introitu Syllę per ignominiam sublatus euersis simulachris quę ipsi Mario erecta erant. ³ Quam ergo uani sunt, ne dicam stulti, qui eam expetunt gloriam quam hominum conciliat fauor et rursum dissipat inuidia! Profecto nihil firmum esse potest quod humanę tantum opinionis laude [p. 2v] celebretur et non sit etiam iudicio comprobatum diuino. Nos igitur solam quę a Deo est gloriam quęrentes (sola enim perennis est et ęterna) dicamus cum Apostolo: Qui gloriatur, in Domino glorietur. ⁴ Non enim, qui se ipsum commendat, ille probatus est, sed quem Deus commendat. De hoc satis. Nunc, quod proposuimus, dicere incipiamus.

I.5. Iam primum, ne te lateat ista ueterum epigrammata, quę a me reponentur, quo locorum adhuc extent, loci prius nomen referetur, deinde succedent inscriptiones inscriptionumque interpretamenta, non fortasse qualia debent, at certe qualia debere credimus. Libet autem ab iis exordiri quę Romę reperiuntur, ut a pręcipuis incipiendo auspicatius cętera subsequantur.

II. ROMAE

1. ⁵ Ad ędem S. Sixti

.D. .M.
COLATINVS TAR. DVLCISSI-
MAE MEAE CONIVGI ET IN-
COMPARABILI LVCRETIAE.
PVDICICIAE DECORI ET MVLI-
ERVM GLORIAE. QVAE VIXIT
ANNIS. XXII. MENSIBVS. V. DIE-
BVS. XVI.

[Page 3]

1.1. D. M. Diis manibus, id est bonis; manum enim ueteres bonum dicebant. ⁶ Dii manes autem dii inferi sunt, quibus monumenta consecrabant, unde integrum interdum legimus: Diis manibus sacrum. LVCRETIAE. Hanc Tarquinus Sextus ⁷ stuprauit, Tarquini Superbi regis filius. Illa uocatis uiro Collatino et patre Tricipitino, reddita necis sibi inferendę causa, se ipsam interemit. Ipsi cum Bruto coniurantes regem cum filiis Roma expulerunt.

1.2. Lucretię mors pudicicię testimonium fuit: nequanquam enim adultero consensisse uidetur quę uiolata uiuere noluit.

2. ⁸ Ad ędem S. Georgii

⁹
.M. ORATIVS CONSVL EX LEGE TEM-
PLVM IOVIS OPTIMI MAXIMI DEDI-
CAVIT. ANNO POST REGES EXACTOS.
A CONSVLIBVS POSTEA AD DICTA-
TORES. QVIA MAIVS IMPERIVM ERAT
SOLENNE CLAVI FIGENDI TRANS-
LATVM EST.

2.1. (Consules) Consules a consulendo dicti. Duo creabantur singulis annis. Summa totius imperii apud ipsos erat. Hi senatum per accensos et pręcones cogebant, exercitus ductabant, numerum annorum signabant, his prouincię scribebantur ac, ne sibi regium ius uendicarent, cautum est ut ab eis prouocatio esset. [p. 3v] Coercere poterant et in uincula publica duci iubere. ¹⁰ (Dictator) Summa deinde potestas ad dictatorem translata est. Dictator in summis reipublicę periculis creabatur. Summa illi potestate data non erat ab eo ius prouocandi. Lictores et uniuersa regum habebat insignia. Idem magister populi ¹¹ cognominatus de patribus eligebatur, deinde primus de plebe dictator creatus est C. Marius Rutilius. ¹² , ¹³ Semestris primo hic magistratus fuit, postea annuus. Dictator ex eo dicitur quod futuros magistratus dictare soleret. ¹⁴ , ¹⁵

2.2. DEDICAVIT. Consecrauit. (Clauis ¹⁶ annalis) SOLENNE CLAVI FIGENDI. Clauis ¹⁷ annalis dicitur qui singulis annis figebatur in pariete templi ut numerum annorum claui fixi indicarent, et id quidem in templo Mineruę, quod eius deę numerum putabant esse. ¹⁸

3. ¹⁹ Statuę Bruti subscriptum

VTINAM VIVERES.

3.1. Hoc ideo Bruti statuę subscriptum fuisse aiunt ²⁰ quia exacti sunt ab eo reges et nemo postea regis aut domini nomen sibi uendicauit pręter paucos. Qui quoniam contempta senatus autoritate dominari coeperant, optauit qui hoc subscripsit Brutum ad uitam redire ut eorum dominatum compesceret, ex eo innuens tales non esse imperatores, sed tyrannos, qui senatum [p. 4] populumque Romanum sibi parere compellunt.

4. ²¹ Statuę Cęsaris subscriptum

BRVTVS QVIA PRIMVM RE-
GES EIECIT. CŌS. FACTVS EST
hic qVia coss. eiecit rex
postremo factVs est.

4.1. Et hoc cum superiore conuenit atque utrunque dictum apparet in inuidiam Iulii Cęsaris, qui imperium per uim occupauerat et, cum consules ante hac annui crearentur, ille se consulem perpetuum dictatoremque ęternum dici uoluit. Postremo in senatu occisus periit, ab iis qui pro libertate stabant. ( ) ²² Nihil enim iniuria partum esse potest diuturnum. Harum autem inscriptionum meminit Suetonius ²³ in Vita Cęsaris . ²⁴

5. ²⁵ In Capitolio sub statua Cęsaris

ORBEM TERRARVM NOSTRIS
ARMIS NOSTRAQVE VIRTVTE
PERDOMITVM IN VNAM TAN-
DEM DEDVXIMVS MONARCHIAM.

5.1. Posset ²⁶ aliquis non inepte respondere illi qui de sua uirtute ita gloriatus est: ‘Et te orbis terrarum in unam deduxit urnam.’ Minus quippe se iactaret superbus si uitę finem sibi semper imminere cogitaret.

6. ²⁷ [p. 4v] Ad S. Georgium

CLAVDIVS TIBERIVS DESCRI-
BENS PVGNATORES CIVES RO-
MANOS INVENIT SEPTIES ²⁸ DE-
CIES CENTENA MILIA NVNGENT.
ET. XLI. NVP.

6.1. Adde istis eos qui peregrinę conditionis erant et fortasse duplicabitur numerus. Ciues tantum recensuit, et eos quidem cęlibes. Sequitur enim ET XLI NVP., hoc est et quadraginta milia mille addito; NVP., id est nuptorum. Nupti autem dicebantur mariti. Nam in Plauto legimus: ‘Libet etiam Carinum quid agat obseruare, nouum nuptum.’ ²⁹ Ex his considerandum quanta Romani populi tunc potentia fuerit, cum ipsa per se ciuitas satis esset ad expediendos exercitus, intactis aliis circa se urbibus, siue extra se prouinciis quibus dominabatur.

6.2. Note: (Nota) Sed omnis terrena magnitudo, quum ad summum peruenerit, ut retro cędat, necesse est. Ita Romanorum imperium, quum iam longe lateque diffusum alienis uiribus labefactari nequiuisset, suis ruere coepit. Continuo ciuilia exarserunt bella nullo externo hoste eos lacessere auso. Nequis igitur de uictoriarum [p. 5] multitudine glorietur, urbs domitrix uictrixque omnium uinci non poterat nisi uicisset.

7. ³⁰ Ad S. Petrum in pyramide

DIVO CAESARI DIVI. F. AVGVSTO.
.TI. CAESARI DIVI AVGVSTI. F. AV-
GVSTO SACRVM.

8. ³¹ Ibidem

DIVO CAESARI DIVI IVLII. F. AV-
GVSTI CAESARIS DIVI. F. AVGVS-
TI SACRVM.

8.1. Hęc ita, ut mihi uidetur, integre sunt pronuncianda: Diuo Cęsari, diui filio, Augusto; Tiberio, diui Augusti filio, Augusto sacrum. Augustus autem dictus est Octauianus a Iulio Cęsare adoptatus et Tiberius Cęsar fuit ab Octauio adoptatus. Vtrique igitur obeliscus iste dedicatus fuisse apparet. Altera inscriptio idem significare uidetur, quum et Iulii filium et Augusti filium nominet.

8.2. Hoc loco nostri temporis incusanda superbia est. (Superbia principum huius temporis) Quis enim nunc regum principumue et quorumcunque pręsidum se inscribi patitur absque additamento "serenissimi", "magnificentissimi", "sublimissimi" et his similium, ut omnes cęlo se ęquari uelint dum nominentur? Horum uero uetustiorum tam breuis, [p. 5v] tam circumcisa inscriptio nihil tale habens patris tantum filiique nomen indicat, nullo superfluę laudis fuco adumbrata, sed simplici narratione contenta. At modo siquis uel ecclesię uel urbis pręsidem affatus nomine proprio appellauerit, lęsę maiestatis reus agetur. Vt hoc uites et effugias, dicendum tibi erit: "Reuerendissima dominatio tua", "Magnificentia tua excellentissima". Barbaro itaque, non Latino more loqui cogimur solo timore ne publico munere fungentis animum offendamus. Octauius et Tiberius orbis terrę rectores erant, et tam breui titulo se satis insignitos iudicarunt; ex nostris uero hi etiam qui uni tantum uel minus quam uni prouincię pręsunt ³² indignari solent nisi cum omni glorię quę excogitari potest ambitu se referri audierint. Nec pudet eos minus uirium habere et plus ostentationis. Quid tamen iuuat tales reprehendere qui quanuis amice monentem odio habent atque contemnunt, et nullis omnino nisi assentatoribus fauere consueuerunt?

8.3. Ad ea igitur quę instituimus iter uertamus.

9. ³³ Supra portam templi quod Pantheon dicitur

.M. AGRIPPA. L. F. COS. TERTI-
VM FECIT.

[p. 6] 9.1. Integre legendum sic: Marcus Agrippa, Lucii filius, consul tertium fecit. Tertium consul et tertio consul inter se differunt. Tertio locum innuit et duos ante factos consules significat, tertium ad tempus refertur et eundem bis ante consulem fuisse ostendit. ³⁴

9.2. Templum autem cuius est ista inscriptio Pantheon est appellatum Gręco uocabulo, eo quod dedicatum esset omnibus diis pręsagio quodam quod tandem aliquando sanctis omnibus qui pro Christi nomine passi sunt consecrandum foret. In eo quippe nunc martyrum omnium memoria solennis celebrisque habetur.

10. ³⁵ Prope Capitolium

C. IVLIVS CAESAR DEO SOLI
INVICTO ALTARE.

10.1 . Vera de deo sensisse uideretur dum et solum et inuictum appellat et eidem altare ponendum curat, nisi ad plurimos pertinere putasset quod uni tribuit.

11. ³⁶ Apud Capitolium

IMP. CAES. LVCIO SEPTIMIO. M.
FIL. SEVERO PIO PERTINACI. AVG.
P. P. PARTHICO ARABICO ET PAR-
THICO ADIABENICO. PONTIFICI
MAX. TRIB. POT. XI. IM. XI. COS.
III. PROCOS. ET IM. CAES. M. AV-
[p. 6v] RELIO. L. FIL. ANTONINO AVG.
PIO. FELICI. TRIB. POT. VI. COS.
PROCOS. P. P. OPTIMIS FORTIS-
SIMISQVE PRINCIPIBVS OB
REM PVB. RESTITVTAM IM-
PERIVMQVE POPVLI RO. PRO-
PAGATVM INSIGNIBVS VIRTV-
TIBVS DOMI FORISQVE. S. P. Q. R.

11.1. Integrum sic: Imperatori Cęsari Lucio Septimio, Marci filio, Seuero Pertinaci Augusto, patri patrię, Parthico Arabico et Parthico Adiabenico, pontifici maximo, tribunicię potestatis undecimum, imperatori undecimum, consuli tertium, proconsuli, et imperatori Cęsari Marco Aurelio, Lucii filio, Antonino Augusto Pio Felici, tribunicię potestatis sextum, consuli, proconsuli, patri patrię, optimis fortissimisque principibus ob rem publicam restitutam imperiumque populi Romani propagatum insignibus uirtutibus eorum domi forisque senatus populusque Romanus.

⟨11.2 ⟩ (Seuerus, Antoninus) De hoc Seuero Eusebius Cęsariensis in suo Chronicon libro ita tradit: Seuerus prouincia Tripolitana oppido Lepti solus ex Affrica usque in pręsentem diem Romanis imperator fuit et in honorem Pertinacis, quem [p. 7] Iulianus occiderat, Pertinacem se cognominari iussit. ³⁷ Parthos et Adiabennos superauit Arabesque interiores ita cecidit ut regionem eorum Romanam prouinciam fecerit, ob quę Parthicus, Arabicus et Adiabenicus cognominatus est. ³⁸ Moritur Eburaci in Britannia. ³⁹ Regnauit annos XVIII. ⁴⁰ (M. Aurelius Caracalla) Marcus autem Aurelius filius eius fuit eique successit in regno, cognominatus Caracalla. Sed ante hac Bassiano nomen fuit. Porro pater eius per quietem monitus fore ut Antonino successore moreretur, Marci Aurelii Antonini cognomen ferre dedit. ⁴¹

11.3. Laudis amborum hoc epigramma extat, arcus ⁴² in quo erectum stabat euersus iacet, ( ) magnum mortalibus documentum nequaquam tam caducę mercedis gratia uirtutem colendam, sed ęternę.

12. ⁴³ Ad S. Laurentium

DIVO ANTONINO ET DIVAE
FAVSTINAE. EX. S. C.

12.1. (S. C.) Ex senatus consulto: senatus consultum fiebat aut per discessionem, si consentiretur, aut, si res dubia esset, per singulorum sententiam. Hic Antoninus cognomento Pius appellatus est. Liberalem fuisse aiunt, ad commoda reipublicę [p. 7v] prouidum, boni et ęqui studiosum. Quidam externorum principum, quum armis inter se pro finibus decertarent, conuenisse feruntur eius iudicio stare, ratum habituri quicquid decreuisset. (Faustina) Anniam Faustinam duxit uxorem, quam tertio imperii sui anno defunctam consecrari passus est. ⁴⁴ Senatus igitur, cum ipsi quoque consecrato arcus uel statuę honorem statuisset, dignam iudicauit quę glorię principi exhibitę particeps fieret. Magna profecto optimi uiri felicitas mulierem habere thori pariter uirtutisque consortem. Fuit et alia Faustina, huius Faustinę filia, quam multa libidinis respersit infamia. ⁴⁵

13. ⁴⁶ Iuxta Capitolium

IMP. CAESARI VESPASIANO. AVG.
PONT. MAX. TR. POT. III . ⁴⁷ IMP. II X .
P. P. COS. III . DES. IIII . S. C. QVOD VIAS
VRBIS NEGLIGENTIA SVPERIOR.
TEMPOR. CORRVPTAS IMPENSA
SVA RESTITVIT.

13.1. Integrum sic: Imperatori Cęsari Vespasiano Augusto, pontifici maximo, tribunicię potestatis tertium, imperatori octauum, patri patrię, consuli tertium, designato quartum, senatus consulto quod uias urbis negligentia superiorum temporum corruptas impensa sua restituit.

[p. 8] 13.2. Quando hoc egerit, indicat dum ait "designatus quartum", id est in quarto eius consulatu. (Vespasianus) Hic apud Iudeam ab exercitu imperator salutatus bellum Tito filio commendans Romam proficiscitur. ⁴⁸ Capitolium casu incensum orsus est ędificare. ⁴⁹ Colonias deduxit. Ventris profluuione in uilla propria in agro Reatino uita decessit anno ętatis LXIX, quod fuit anno Domini LXXX. ⁵⁰ Imperauit annos IX, dies XXII. ⁵¹ Pręsens autem epigramma docet statuam illi positam pro merito liberalitatis operi publico impensę.

13.3. Et nostra quidem ętate multa per pręfectos urbium construuntur ad ciuium commodum, sed qui id suo sumptu peragat, inuenitur nemo. Quęris quare? Quia nullo eiusmodi remunerationis exemplo prouocantur.

14. ⁵² In quodam arcu

GALLIENO CLEMENTISSIMO PRIN-
CIPI. CVIVS INVICTA VIRTVS SOLA
PIETATE SVPERATA EST. AVRE-
LIVS VICTOR DEDICATISSIMVS
NVMINI MAIESTATIQ. EIVS.

14.1. (Gallienus) ⁵³ Gallienus cum Valeriano pręfuit Romanorum imperio annos XV. In omnem lasciuiam effusus erat. Mediolani interficitur. Quidam ergo Aurelius Victor arcum ei erexit, suam erga ipsum beniuolentiam testatus. Coepit autem ille imperare [p. 8v] anno humanę salutis CCLVII.

15. ⁵⁴ Ad S. Sebastianum

L. CORNELIVS SCIPIO OREITVS.

V. C. AVGVR TAVROBOLIVM SI-

VE CRIOBOLIVM FECIT. DIE. IIII .

KAL. MAR. TVSCO ET ANVLINO

.COSS.

15.1. Integrandum ita: Lucius Cornelius Scipio Oreitus, uir consularis, ⁵⁵ augur, taurobolium siue criobolium fecit die quarto Kalendas Martias, Tusco et Anulino consulibus.

15.2. (Consularis) VIR consularis dicitur qui consul fuit. (Augur) Augur autem sacerdotalis dignitas erat, cuius officium fuit ex auium uolatu coniicere futura. Taurobolium siue criobolium fecit : puto his uocabulis illud exprimi quod alii dixerunt taurilia. Ludi erant in honorem deorum inferorum facti, quos et boalia et bubetias dixerunt. Tarquino ⁵⁶ enim Superbo rege in mulieres grauidas pestilentia grassata est. Putauerunt id accidisse quod taurinam per dies multos esitassent. Lege igitur lata ne amplius ea caro uenderetur, ludos diis inferis instituerunt ideoque ita appellati sunt quia, ut instituerentur, bouis caro fuit in causa. ⁵⁷ Criobolium ergo quasi caro bouis dictum. Crios enim Gręce Latine caro dicitur. Possumus et aliter intelligere, [p. 9] quod uidelicet ea sacra ab illo facta fuerint quę Latinas ferias appellabant. (Latinę ferię) Hęc in Albano monte fiebant et inde carnem petere a Romanis populo Latino ius erat. Illic enim primitus Latini cum Romanis foedus percusserant et ex eo annua sacra instituta. ⁵⁸

16 . ⁵⁹ In quodam arcu

IMP. CAES. FL. CONSTANTINO

P. F. AVG. S. P. Q. R.

QVOD INSTINCTV DIVINITATIS

ET MENTIS MAGNITVDINE CVM

EXERCITV SVO TAM DE TYRAN-

NO QVAM DE OMNI EIVS FACTIO-

NE VNO TEMPORE IVSTIS REM

.P. VLTVS EST ARMIS ARCVM TRI-

VMPHIS INSIGNEM DICAVIT.

16.1. (Constantinus) Hoc quidem propterea quod Maxentium, Herculii Maximiani filium, a prętorianis militibus Augustum appellatum ad pontem Miluium uicit atque interfecit anno imperii sui VI. ⁶⁰ Deinde idem anno XXVI pacem dedit Christianis, idolicolarum templa subuerti iussit. ⁶¹ Extremo uitę suę ⁶² tempore ab Eusebio, Nicomediensi episcopo, baptizatus in Arrianum dogma declinauit. ⁶³ Quum bellum pararet in Persas, iuxta Nicomediam in Acirone, uilla publica, moritur anno ętatis suę LXVI [p. 9v] et anno salutis CCCXL. ⁶⁴ Regnauit annos XXXI. ⁶⁵ Tres eius liberi, Cęsares Augusti appellati, susceperunt imperium: Constantinus, Constantius et Constans. ⁶⁶ Nihil illi baptisma Christi profuit si Arrianus et non Christianus decessit. Vtrum autem deposito errore obierit, incompertum habeo, nisi quod a Lactantio, uiro eloquentissimo, tanquam Christianus commendatur. ⁶⁷

16.2. Inscriptio ita legenda: Imperatori Cęsari Flauio Constantino, Pii ⁶⁸ filio, Augusto senatus populusque Romanus. Cętera integra sunt et aperta.

16.3. Fuit autem hic Constantinus Constantini Pii et Helenę filius. ⁶⁹ , ⁷⁰

17. ⁷¹ Ad S. Paulum

BETITIO PEREPETVO ARZV-

TIO. V. C. CONSVLARI THVSCI-

AE ET VMB. OB SINGVLARIA

EIVS ERGA PROVINCIALES

BENEFICIA ET OB MODERA-

TIONEM PRO DOCVMENTO

ETIAM POSTERIS RELINQVEN-

DAM AETERNVM STATVAE

MONVMENTVM THVSCI ET

VMBRI PATRONO PRAESTAN-

TISSIMO CONLOCAVERVNT.

17.1. V. C. Hoc est uiro claro. Consulari Thuscię et Vmbrię: id est qui fuit consul Thuscię [p. 10] et Vmbrię.

17.2. (Thuscia) Thuscia autem Tyrenia et mare quo alluitur Tyrenum dictum. Thuscia a thure appellata, quia ea gens sacrificiis dedita erat, uel quia Gręci θ υειν sacrificare dicunt. ⁷² (Vmbria) Thuscię Vmbria iungitur, loca iuxta Spoletum iugo Apenino exposita. Vmbria quod imbribus superfuerit dicta quando alia loca ei uicina imbrium inundatione cladem passa fuere. ομβροσι ⁷³ autem imber dicitur. ⁷⁴

17.3. Betitium: hunc uirum uirtutibus pręstantem fuisse statuę honos a prouincialibus exhibitus satis declarat. Nec ipsi sua laude fraudandi qui erga optimum pręsidem ingrati esse noluerunt.

18. ⁷⁵ Trans Tyberim in ędibus cardinalis S. Marci

IN LVDIO CYPHI PONTIFICVM

VOTIS ANNVANT DII ROMANAE

REI PVBLICAE ARCHANAQVE

MORBIS PRAESIDIA APOLLINIS

IVSSV. SVMA CVM VENERATI-

ONE EX HOC PALLADIS CYPHO

SACRAMENTA LIBARVNT. AN-

NVANT QVORVM NVTV ROMA-

NO IMPERIO REGNA CAESSERE.

18.1. Cyphus genus poculi est, quo in sacrificiis utebantur; idem scyphus dicitur. ⁷⁶ Ludium [p. 10v] istrionem dixerunt. Valerius Maximus libro II: Venerabilibus, inquit, erga ⁷⁷ deos obsequiis iuuentus rudi atque incomposito motu corporum iocabunda gestus adiecit eaque res ludium ex Etruria accersendi causam prębuit. Cuius decora pernicitas uetusto ex more Curetum Lydorumque, a quibus Hethrusci originem traxerunt, nouitate grata Romanorum oculos permulsit. Et quia ludius apud eos istrio appellabatur, scenico nomen istrionis inditum est. ⁷⁸ In ludio ergo cyphi hic dicitur quasi in quadam istrionica gesticulatione ac ludo. Ludium Liuius ludionem nuncupat: Acciti, inquit, ex Hetruria ludiones qui ad tibicinis modum saltabant. Idem ait: Et quia ister Thusco uerbo ludio uocabatur, huiusmodi ⁷⁹ artifices istriones uocati. Marcianus mulierem etiam ludiam dixit: Ludiam quandam, inquit, Gaditanam saltantem uidimus semicinctam. ⁸⁰ Palladis autem cyphus dicitur quia Palladi sacer.

18.2. Annuant quorum nutu Romano imperio regna cęssere: hinc saltem discant Christiani principes regni successum ad Deum referre, non suę attribuere uirtuti.

19. ⁸¹ In Ara cęli

[p. 11] LOCVS SACER IVSSV. Q. BRATONI

TELEPHORI. FECIT QVINTVS BRA-

TONIVS ONESIVS PATRONO PIO.

VIXIT ANNOS. LXXX. INTEGER

INTEGROS.

19.1. Lectio facilis, sed rarissimum profecto exemplum ut quis octogenarius senex tam prospera ualitudine utatur et integer dici queat, hoc est sanus et mente et corpore. Ex quibus si alterum est eligendum, optemus animo potius quam membris ualere. Corpus enim cum brutis commune habemus, animi autem sapientia hominis propria est.

20. ⁸² Ad S. Sebastianum

RVBRIA. SP. FI. DONATA ET. C.

IVL. CONIVGES DVLCISSIMI HIC

SVNT. BENE VALEAS QVI LEGIS.

20.1. Integrum sic: Rubria, Spurii filia, Donata et Caius Iulius c. d. h. s. Bene ualeas qui legis.

20.2. Sed illum ego dixerim bene ualere qui talia legendo se etiam mortalem esse meminit et aduentantem uitę diem extremum paratus expectat.

21. ⁸³ Ad S. Mariam maiorem

C. NVMITORI CALISTRATO HO-

MINI OPTIMO DOCTISSIMOQVE

[p. 11v] ET VIRO RARISSIMO.

21.1. Magna uiri laus. Qui tamen hic fuerit, ad nostram memoriam non peruenit. Si tamen talis extitit, melius cum illo est actum quod cęlum petierit quam quod nomen eius saxo incisum legatur adhuc.

22. ⁸⁴ Iuxta uiam silicum

OVIDIANVS POETA HIC

QVIESCIT.

22.1. Non puto hunc esse Ouidium Nasonem. Ille enim in exilio diem obiit et iuxta oppidum Thomos fuit sepultus.

23. ⁸⁵ Trans Tyberim ad S. Benedictum

IOVI. O. M. CLOLICILENO. ⁸⁶ C.

FRONTINIVS NICRINVS LV-

CIVS POSVIT ARMA.

23.1. Mos enim erat ut emeriti militiam et a labore soluti in templo Iouis offerrent arma, et hi quidem post septuagesimum ętatis annum non cogebantur militare.

24. ⁸⁷ Extra urbem in quodam sacello

HEVS VIATOR MIRACVLVM.

HIC VIR ET VXOR NON LITI-

GANT. QVI SVMVS NON DICO.

AT IPSA DICAM. HIC BEBIVS

EBRIVS ME BEBRIAM NVNCVPAT.

[p. 12] NON DICO AMPLIVS. HEI VXOR

ETIAM MORTVA LITIGAS.

24.1. Lingulacas igitur et garrulas ducere uxores cauete, uiri, huius exemplo, quam ne mors quidem coercere potuit ne litiget, ne saltem mortua mortui mariti ossa inquietet. Et si tibi iam talis contigit, quid ages? Minus loquacem nulla ratione potes efficere: si linguam exemeris, manibus pedibusque loquetur. Vnicum tibi restat remedium: precare Deum ut surdus fias. Nam si etiam quoquam locorum fugeris, insequi te illa non desistet, et quocunque te reuerteris, post te tonabit furibunda, contra minas audacior, contra uerbera clamosior.

25. ⁸⁸ Ad S. Andream

T. FLAVIVS VITALIS FEC. SIBI

POSTERISQ. SVIS. LIB. LIBER-

TABVSQ. QVORVM NOMINA. H. S.

POSTERISQ. EORVM. MERCVRI-

ALI. HILARO. CINNAMO. SATVR-

NINO. CRESCENTI. SER. RES-

TITVTAE. FORTVNATAE. FES-

TAE. CETONIDI. ANTILIAE.

25.1. T. Titus. FEC. Fecit. LIB. Libertis. H. S. Hic sunt.

25.2. Quisquis anguste se ha[p. 12v]bitare queritur, cogitet quam paruus locus quam multam excipiat familiam.

26. ⁸⁹ In ędibus Bragadenorum

.L. HERENIVS AESOPVS CARVS

AMICIS.

26.1. Haudquaquam esset carus amicis nisi et ipse amicos dilexisset. Paucos autem inuenies qui et uere amant et uere amantur. Magna ubique copia simulatorum atque dissimulatorum est.

27. ⁹⁰ Quodam in loco Romę

MITRIVS PIVS DIVES IAM HEBES

DECREPITVS ET MENDICVS. LV-

CE CARENS. A DVOBVS LIB. ET

DVABVS LIB. EXPVLSVS SITI PERII.

EGOMET MIHI SACRVM CONSTI-

TVI. IN HOC VT REQVIESCANT NO-

LO. SODALEM NEGO. PRIVO POSTE-

ROS. OMNES ME LEGITOTE.

27.1. Integrum erit: a duobus libertis et duabus libertabus.

27.2. (Liberti) Liberti et libertę sunt qui, quum essent serui, facti sunt liberi. Quorum ingratitudine Mitrius offensus cauit nequis eorum in suo poneretur sepulchro neque quisquam alius.

27.3. Mirum est tamen quomodo se siti perisse dicat, quum potius fame pereant inopes. Nam et aqua [p. 13] sitim sedat, quę omnibus est communis. Et quum ita sit, non ne qui de siti queritur ostendit sitire se malle quam aquam bibere? Quod quidem facit ut rear legendum esse: "situ operii", non "siti", id est illuuie ⁹¹ et squallore, ad egestatem redactus ab iis quibus benefecerat.

28. ⁹² Ad S. Paulum

DIS MANIBVS SACRVM.

SECVNDVS ╛IXIT. MEN. IX. DIES

XXVI. PETRONIA NOE SOROR EIVS

╛IXIT ANNVM. MENS. III DIES. XII.

HIC SEPVLTI SVNT.

28.1. Facilis est lectio. ╛IXIT. Pro eo quod est: uixit. Gamma enim littera Gręca talis est: Γ, ex qua duplici constat F Latinum; ob hoc dictum est digamma. Digamma ergo inuerso aliquandiu usi sunt pro "u" consona, atque ita hoc loco reperitur scriptum.

29. ⁹³ Ad S. Paulum ⁹⁴

Semicapri quicunque subis sacraria Fauni,
Haec lege Romana uerba notata manu.
Hersalus hic iaceo, mecum Merralla quiescit,
Quę soror et genitrix, quę mihi sponsa fuit.
Vera negas frontemque trahis uel enygmata Sphingos
Credis? Sunt Pythio uera magis tripode.
Me pater e nata gignit, mihi iungitur illa: 
Sic soror et coniux, sic fuit illa parens.

[p. 13v] 29.1. (Faunus) Faunus agrestis deus erat. (Pythius) Pythius Apollo est dictus a Pythone serpente, quem interfecit. A Gręcis dicitur Phythius et Phython. ⁹⁵ (Sphinx) Sphingos genitiuus Gręcus. Sphinx monstrosum animal fuisse poetę fabulantur, faciem habens uirginis, pennas auis, pedes leonis. De hac Sphinge ita est traditum. Laius, Thebarum rex, Apollinis responsum accepit ab eo se periturum quo Iocasta uxor grauida erat. Id uitare uolens puerum natum tradit pastori in siluis necandum. Pastor per pedes in arbore suspensum dimittit. Inuentum puerum sibique allatum Polybius, Corinthiorum rex, pro suo nutriuit et a tumore pedum, per quos pependerat, Oedipodem uocauit. (Oedipus) Oedipus autem grandior factus Laium, nesciens suum esse genitorem, interimit. (Sphingis enigma) Deinde Iocasta iubente Sphinx proposuit enygma quod qui soluet, Iocastam cum regno acciperet uxorem, qui autem se soluturum offerret et nesciret, capite mulctaretur. Ab eis itaque qui Iocastę nuptias petebant quęrebatur quodnam esset animal quadrupes, bipes et tripes. Oedipus hominem esse dixit, qui infans manibus pedibusque obrepat, adultus pedibus tantum incedat, senior titubantem gressum [p. 14] firmet scipione. Soluto enygmate Oedipus Iocastam matrem inscius capit uxorem et Thebarum regnum. Putabatur enim Polybii, Corinthiorum regis, esse filius. ⁹⁶

29.2. Ideo hic dicitur: "Credis hoc quod refero esse enygmata Sphingos? Non est enygma, sed ueritas." Et postremis duobus uersiculis explicat quomodo uerum sit.

30. ⁹⁷ Ad S. Onophrium

L. VOLVSIO VRBANO NOMEN-

CLATORI CENSORIO.

30.1. (Nomenclator) Nomenclator censorius is est qui censoris iussu nominatim citat reos, a nomine calando, hoc est uocando, dictus. (Viator) Qui uero in senatum ex agris patres euocabant, a uia uiatores dicti.

31. ⁹⁸ Ad S. Mariam maiorem

MEMORIAE. M. NONI PLACIDI.

VIX. ANN. XXV. ET. M. VI. D. XII.

AB ANNO AETATIS SVAE OCVLIS

PATENTIBVS VIDIT NIHIL.

31.1. Integrum sic: Memorię Marci Nonii Placidi. Vixit annos XXV, menses sex, dies XII. Ab anno ętatis suę oculis patentibus uidit nihil.

31.2. Miserum est amittere oculorum uisum, sed multo miserius uisum mentis. Si cęcus es, amisisti quod et brutis est datum, sed si turpiter uiuis, quę hominis propria est, amisisti sapientiam. [p. 14v] Cęci uitę probę oculos habent, quibus Deum uident, oculati autem in uitiorum tenebris uersantes Deum uidere non poterunt. De his enim in psalmis dicitur: Oculos habent et non uidebunt, ⁹⁹ de illis uero in euangelio Saluator ait: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt. ¹⁰⁰

32. ¹⁰¹ In domo prętoria

LOGIVS PATROCLVS SECVTVS

PIETATEM. COL. CENT. HORTOS

CVM AEDIFICIO HVIC SEPVL.

IVNCTO VIVOS DONAVIT. VT

EX REDITV EOR. LARGIVS

ROSAE ET ESCAE PATRONO

SVO ET QVANDOQVE SIBI PO-

NERENTVR.

32.1. COL. CENT. Collegio centurionum. SEPVL. Sepulturę. EOR. Eorum.

32.2. Diem natalem celebrabant antiqui et diem obitus. In huius ergo diei commemoratione floribus spargebant sepulchrum et ¹⁰² epulę parabantur ab eo collegio cui defunctus legauerat impensas.

32.3. Sed quid, quęso, proderat defuncto uel rosarum odor uel epularum gustus? Totum hoc non mortuorum, sed uiuorum erat. Satis est autem mortuis nostris si cum odore uirtutum [p. 15] decesserint: hoc solo delectatur ille qui mortalibus largitur immortalitatem.

33. ¹⁰³ Ad S. Mariam in monticellis

VIRGINIVS FILIAE MEAE KARIS-

SIMAE VIRGINIAE NIMIAM OB

PIETATEM PROPRIIS MEIS MA-

NIBVS INTEREMPTAE. PROH ¹⁰⁴

DOLOR. QVANTVM FVIT CARIS-

SIMA IN ANNO. XVI. IVVENTVTIS

EIVS. MS . V. D. III.

33.1. Patet lectio. Hac de re autem scriptores ita tradunt: (Apius Claudius) Apius Claudius decemuir Virginiam, Virginii centurionis filiam, in Algido monte militantis adamauit. (VIRGINIA) Quam quum corrumpere non posset, clientem subornauit qui eam in seruitutem deposceret, sic facile uicturus, quum ipse esset accusator et iudex. Pater re cognita, quum ipso die iudicii superuenisset et filiam iam addictam uideret, ultimo colloquio eius impetrato, quum eam in secretum abduxisset, occidit et corpus eius humero gerens ad exercitum profugit et milites ad uindicandum facinus accendit. Qui creatis decem tribunis Auentinum occupauerunt, decemuiros abdicare se magistratu pręceperunt eosque omnes aut morte [p. 15v] aut exilio punierunt. Apius Claudius in carcere necatus est. ¹⁰⁵

33.2. (VIRGINIVS) O magni animi uirum Virginium! Filiam sibi charissimam suis ipse manibus necare maluit quam uiuam relinquere nequissimo iudici stuprandam. O pulchram populi Romani in scelestissimum hominem uindictam! Nec Virginia ipsa potuit honestius mori, nec Claudii flagitium iustius puniri.

33.3. (X uiri) Decemuiri autem anno ab urbe condita CCCVIIII creati sunt et tertio anno depositi ob istud Apii Claudii scelus. ¹⁰⁶ Datum erat eis ius summum, a quibus prouocatio non erat, datum etiam ut leges corrigerent et interpretarentur. Per eos leges duodecim tabularum latę, Hermodoro Ephesio autore in Italia ¹⁰⁷ exulante, ut quidam aiunt. ¹⁰⁸

34. ¹⁰⁹ Loco quodam Romę in foro Traiani

CLAVDI CLAVDIANI. V. C.

CLAVDIO CLAVDIANO. V. C.

TRIBVNO ET NOTARIO. INTER

CAETERAS VIGENTES ARTES

PRAE. GLORIOSISSIMO POETA-

RVM. LICET AD MEMORIAM

SEMPITERNAM CARMINA AB

EODEM SCRIPTA SVFFICIANT

[p. 16] AD TAMEN TESTIMONII GRATIA

OB IVDICII SVI FIDEM. DD. NN.

ARCADIVS ET HONORIVS FELI-

CISSIMI AC DOCTISSIMI IMPE-

RATORES SENATV PETENTE

STATVAM IN FORO DIVI TRA-

IANI ERIGI CONLOCARIQVE

IVSSERVNT.

ΕΙΝ ΕΝΙ ΒΙΡΓΙΛΙΟΙΟ ΝΟΟΝ

ΚΑΙ ΜΟΥΣΑΝ ΟΜΗΡΟΥ

ΚΛΑΥΔΙΑΝΟΝ ΡΩΜΗ ΚΑΙ

ΒΑΣΙΛΗΣΕΘΕΣΑ

34.1. V. C. Viro claro uel uiro consulari. PRAE. Pręsidi. DD. NN. Domini nostri. Duplicata enim littera pluralem numerum designat. Gręca uero subscriptio Vergilio et Homero eum comparat.

34.2. (Claudianus poeta) Claudianus enim quam excellens in poetica fuerit, opera eius testantur, quum priorum poetarum operibus conferenda, tum posteriorum pręferenda. Non immerito igitur statuam eius nomini dedicarunt Arcadius et Honorius imperatores.

34.3. Quod si nostri temporis principes imitari uellent, eruditos uiros digno honore prosequendo, haberent fortasse qui pręclare gesta eorum posteritati commendarent. Quę quamuis modo clara habeantur, in dies paulatim [p. 16v] obscurari necesse est, quia idoneis scriptoribus carent. Nemo autem lubenti animo eius laudi suum impendit laborem a quo nullo prouocatur beneficio. Recte itaque Martialis ad Flaccum inquit:

Sint Mecenates, non derunt, Flacce, Marones,

Et tibi Vergilium uel tua rura dabunt.
¹¹⁰

35. ¹¹¹ In ponte lapideo

Quam bene curuati directa est semita pontis
Atque interruptum continuatur iter!
Calcamus rapidas subiecti gurgitis undas
Et libet iratę cernere murmur aquę.
Ite igitur faciles per gaudia uestra, Quirites,
Et Narsim resonans plausus ubique canat:
Qui potuit rigidas Gothorum subdere gentes,
Hic docuit durum flumina ferre iugum.

35.1. (Narses) Iste Narses heunucus (ut Eusebius ¹¹² refert) a Iustiniano cum exercitu in Italiam missus Thotilam primum ac demum Theiam, Gothorum reges, superat atque interimit, et omnes Gothos Italia pellit eamque possedit annis XVII. ¹¹³ Bucillinum, Gallorum ducem, per Italiam infesto uagantem exercitu non longe a Tarento superat. ¹¹⁴ A Sophia, Iustini uxore, ad pensa per iniuriam reuocatus ingrateque ab administratione Italię a Iustino re [p. 17] motus Longobardos e Pannoniis prouocauit. ¹¹⁵ Et illi ingenti multitudine cum filiis et uxoribus et aliis barbaris nationibus sub Albuino, eorum rege, Italiam per Sirmium ingressi eam possederunt annis CCXL. ¹¹⁶

35.2. Hic igitur Narses uictis in Italia Gothis de manubiis pontem hunc ędificauit ante quam in suspicionem uenisset Iustiniano.

36. ¹¹⁷ Ad S. Petrum in uincula

.EX AVTORITATE

TVRCI APRONIANI. V. C. PRAE-

FECTI VRBIS. RATIO DOCVIT

VTILITATE SVADENTE CONSV-

ETVDINE MICANDI SVBMOTA

SVB EXAGIO POTIVS PECORA

VENDERE QVAM DIGITIS CON-

LVDENTIBVS TRADERE. VT AD-

PENSO PECORE CAPITE ET PE-

DIBVS ET SEVO LACTANTE ¹¹⁸ ET

SVBGVLARI LANIO CAEDENTI-

BVS RELIQVA CARO CVM PELLE

ET INTERANEIS PROFICIAT VEN-

DITORI SVB CONSPECTV PVBLI-

CO FIDE PONDERIS COMPROBA-

TA. VT QVANTVM CARO OCCISI

PECORIS ADPENDAT ET EMPTOR

[p. 17v] NORIT ET VENDITOR COMMO-

DIS OMNIBVS ET PRAEDA DAM-

NATA QVAM TRIBVNVS OFFICI-

VM CANCELLARIVS ET SCRIBA

DE PECVARIIS CAPERE CONSV-

EVERANT. QVAE FORMA INTER-

DICTI ET DISPOSITIONIS SVB

GLADII PERICVLO PERPETVO

CVSTODIENDA MANDATVR.

36.1. V. C., id est uiri consularis.

36.2. (Pręfectus urbis) PRAEFECTI VRBIS. Pręfecti urbis officium erat crimina omnium in urbe cognoscere et quum Cęsares urbe abessent, eorum uicem gerere, de omnibus denique rebus ad urbem pertinentibus censere. ¹¹⁹ Hic igitur pręfectus laniorum fraudem in carnium uenditione corrigens interdixit ne trutina in ponderando uterentur, in qua digitorum supplosione decipiebant emptorem, ¹²⁰ sed sub exagio uendi pecora iussit. Exagium puto libram dici, a qua geminę lances dependent atque exagitantur. Decernit etiam quę ¹²¹ pars lanio cędere debeat. Submouet prędam de pecuariis, id est de armentis, exigi solitam a tribuno, cancellario et scriba. Atque ita Apronianus communi ciuium utilitati consuluit, nemini priuatim [p. 18] indulgens, sed omnium nequitiam coercens.

36.3. Quotus nunc quisque est qui non tantummodo lucrum suum quęrat et commune damnum clausis oculis obturataque pertranseat aure? Ita fit ut magistratus, qui ad eorum commodum quibus pręsunt instituti sunt, ad solum sui quęstum conuertantur.

36.4. Sed ne quędam hic dicta sine enarratione pertranseant, hoc quod ¹²² dicitur micandi consuetudine submota per id declaratur quod sequitur: digitis colludentibus. (Micare) Micare enim per uices et sine ordine mouere est, ut illud Vergilii: Micat auribus et tremit artus. Micare etiam digitis sortiri dicitur. Varro: Micandum erit cum Gręco utrum ego illius numerum an ille meum sequatur. Cicero: Dignus est qui cum in tenebris mices. ¹²³ Seuo lactante , ¹²⁴ hoc est in pecude seuum, quod in aliis adeps. Seuo autem lactante, ¹²⁵ id est eo quod circa lactes est. Lactes sunt per quas labitur cibus. Quę in cornigeris et in homine lactes sunt, hę ¹²⁶ in aliis dicuntur ilia. ¹²⁷ Subgulari : subgular pars colli est quę gulę subiacet. A pecuariis : pecuaria sunt armenta, pecuarii armentarii. ¹²⁸

36.5. Hęc sunt, Dominice charissime, quę Romę incisis in marmore litteris adhuc extare memorantur. Ante autem quam ad aliorum [p. 18v] locorum exponendas inscriptiones ueniam, his adnectam militis cuiusdam testamentum in charta papyracea descriptum et nescio ubi inuentum. Cuius ego exemplum ab Italo quodam monaco nuper accepi et uetusta uerborum structura delectatus protinus exscripsi. Quod quidem tale est:

37. ¹²⁹

D. O. M.

( ) ¹³⁰ Kłis Sext. L. Manlio et Q. Torquato con. Sempronius Tucidanus testament. iur. mili. quod ipse facio. LL. abesto. Ob Penum Italia pulsum fund. Baleares senat. P. Q. R. D. D. Aurelius Tucidanus tacitam pecu. Si uia lat. OSS. meis re. monument. suo sumptu aedificauerit habeto. Hermeti lib. Aug. uind. ma. aur. C. X. D. Da. sunto. Litiae Agresti uxor. beneme. mundum mulieb. quae ue. e. ca. Pa. D. L. Caius Tucidanus quod pupillam iussu meo cu. ge. contra decre. ampliss. ord. uxo. D. ¹³¹ ex. esto. Dodrant. Lucio Celso testament. quod Aepheso scripseram adi. Pamphilo uicario Pecu. It. Instrument. rusti. quod. Epiro parauer. uehere. D. D. sunto. Filiis si nepo. mihi non fecerint Marcellus [p. 19] Tucidanus ex dam. sunt. cohi. here.

D. quae leg. o. esto.

37.1. Integrum sic:

Deo optimo maximo.

Kalendis Sextilibus. Lucio Manlio et Quinto Torquato consulibus. Sempronius Tucidanus testamentum iure militari, quod ipse facio, legibus abesto. Ob Penum Italia pulsum fundos Baleares senatus populique Romani dono ¹³² datos Aurelius Tucidanus tacitam pecuniam, si uia Latina ossibus meis reponendis monumentum suo sumptu aedificauerit, habeto. Hermeti, liberto Augusti uindicia manumisso, aureos centum decem dono data sunto. Litię Agresti, uxori benemeritę, mundum muliebrem quęue eius causa paraui do lego. Caius Tucidanus, quod pupillam iussu meo curam gerens contra decreta amplissimi ordinis uxorem duxit, exheres esto. Dodrantem Lucio Celso testamento quod Epheso scripseram adimo. Pamphilo uicario pecus, item instrumentum rusticum quod Epiro paraueram uehere dono data sunto. Filiis, si nepotes mihi non fecerint, Marcellus Tucidanus, ex damnato sumptus cohitu, heres designatur.

Quae lego omnium esto.

[p. 19v] 37.2. Kłis Sextilibus : die prima Augusti, qui et Sextilis dicitur. Consulibus : per consules tempora designabantur. Testament. iur. mili. : militibus liberam testamenti factionem primus quidem diuus Iulius Cęsar concessit, ut, quoquo modo testati fuissent, rata esset eorum uoluntas. ¹³³ Alioqui testamentum non iure factum dicebatur, ubi solennia iuris deerant. ¹³⁴ Fundos Baleares : Baleares insulę sunt in mari Hispanico, quod ab eis Balearicum denominatur. Hi fundi olim maioribus suis dati fuerunt, quando Hannibal, Carthaginensium dux, ab Italia fuit expulsus. Hos ergo fundos legat Aurelio Tucidano et simul tacitam pecuniam . Tacitam pecuniam intelligo uel quam ei tacite sine teste crediderat, uel quam ipse in numerato habebat, non in nominibus, ut tacita sit quasi non scripta nec in tabulis relata. Via Latina : qua in Latium itur. Porta etiam Latina dicitur quę ad uiam hanc spectat. Latium uero ea pars Italię est quę inter Alpes patet et Apeninum, Romaque ipsa cum finibus suis Latii pars est. (Libertus. Ingenuus) Liberto Aug. uindicia manumisso : inter libertum et ingenuum hoc differt quod libertus is est qui seruitute liberatus est, ingenuus [p. 20] qui liber natus est. Vindicia manumissus : id est manus correptione liberatus. Mos enim erat ut dominus tenens manu seruum diceret: "Hunc hominem liberum esse uolo" statimque de manu emitteret, ¹³⁵ atque ita seruus uindicabatur in libertatem dicebaturque uindicia manumissus. Vindiciarum etiam actio erat quando inter se litigantes parum terrę de qua litigabant ad prętorem deferrent et eius possessionem sibi quisque uindicare niteretur. Quod etiam manus correptio dicitur et uindicatio et ex iure manu consertum. ¹³⁶ Mundum muliebrem : ornatum mulieris, quo illa mundior, id est ornatior, in publicum procedat. ¹³⁷ Contra decreta amplissimi ordinis : id est tribunitię potestatis. Lege enim tutelari cautum erat nequis tutor per simulationem pupillum fraudaret. ¹³⁸ Hic autem pupillam, cuius curam gerebat, inconsulto illo a quo tutor appositus fuerat per dolum sibi copulauerat. Dodrantem : reuocat quod olim fuerat testatus. Hoc ut plenius intelligas, totum bonorum corpus as dicitur. As in XII uncias diuidebatur. Vncia duodecima pars assis erat, sextans pars sexta est assis, id est duę uncię, quadrans pars quarta, id est tres uncię, [p. 20v] triens tertia pars, id est uncię quattuor, quincunx quinque uncię sunt, semis dimidium assis, id est sex uncię, septunx septem uncię, bes octo, dodrans nouem, dextans decem, deunx undecim, as duodecim, id est tota summa. ¹³⁹ Dodrantem ergo, hoc est ex duodecim partibus bonorum nouem, Lucio Celso quas ante legauerat, nunc adimit. Lege autem Falcidia, a Falcidio lata, cauetur ne plus dodrante legare liceret, propterea quod multi hęreditatem adire recusabant. ¹⁴⁰ Instrumentum rusticum : aratra, ligones, sarculos, falces putatorias, bidentes et alia ad rus excolendum parata. Postremo filiis, si absque liberis decesserint, substituit heredem Marcellum Tucidanum.

37.3. Vide quam paucis uerbis ista omnia comprehensa sunt, quę nostri temporis tabellionibus si scribere contigisset, uix mille uersuum ambagibus meandrisque absoluissent, neque id quidem Latinę dictionis structura, sed inepta prorsus atque uulgari, ut dolendum sit nostros a ueteribus tantum degenerasse, tantum, inquam, et uerborum corrupisse usum et consuetudinem dictandi deprauasse. Quum enim doctissimus quisque ad conscribendas forenses actiones publicosque codicillos [p. 21] eligi deberet, scholastici ipsi, uix elementis grammaticalibus imbuti, quo impudentius quęstus gratia se se ingerunt, eo facilius cooptantur.

37.4. Hęc hactenus de antiquioribus Romanorum titulis electa, deinceps aliorum locorum eiusdem sęculi monumenta expedientur.

⟨III. EXTERNA⟩

38. ¹⁴¹ MEDIOLANI

BACCHO DIONYSIO NYSEO. P.

LEPIDVS BIBVLVS. V. S. L. P. EA

LEGE VT BROMIO IACHO QVOT-

ANNIS ASELLVS PRO SILENO PA-

TRE HOSTIA LITETVR LIBERA-

TA LIBERO GENII INGENII ET

DEORVM PATRI INTONSO TYR-

SIS ORNATA HEDERAVE DIE

FESTO BACCHANALIVM SPECTA-

CVLO AEDITO PVBLICO EPVLO-

NIB. ET BIBVLIS EVCHII LYEI.

QVIS POTVS AB HEREDE DABI-

TVR OPIPARE AD EBRIETATEM

CLAMOSIS EVAN HOE BACCHE

ITA. P. LEPIDVS BIBVLVS HERE-

DEM GRAVAT.

38.1. Baccho Dionysio P. Lepidus Bibulus V. S. L. P., id est Publius Bibulus uotum soluit [p. 21v] legata pecunia ea lege ut Bromio, et reliquua.

38.2. (BACCHVS) Bacchi hęc nomina uel cognomina sunt. Bacchus ex Semele, Cadmi filia, Iouis filius, ut poetę fabulantur. Bacchus a βρομω, quod est insanio, dicitur. Vini enim inuentorem fuisse aiunt, quo inebriati homines furere consueuerunt. ¹⁴² Dionysius : nomen compositum ex dios et Nysa, urbe Ęgypti ubi colebatur, quasi Iouis Nysius. ¹⁴³ Nyseus : ab eadem Ęgypti urbe, uel a Nysa, altero Parnasi colle ei sacro. Bromius : a βρομω, quod est consummo, quia uinum intemperanter sumptum debilitat uires. ¹⁴⁴ Iachus : nomen compositum ex ιους, quod est uinum, et χεων, quod est fundens. Ebriosi enim non bibunt uinum, sed fundunt potu immodico. ¹⁴⁵ Liber : quoniam ebrii et fandi et agendi quod uolunt libertate utuntur. ¹⁴⁶ Euchion : a ποτης ευχις, ¹⁴⁷ hoc est a uoto, quod ei uota et preces exhibentur. ¹⁴⁸ Lyeus : a λυω, quod est soluo, eo quod mentem corpusque uino dissoluatur. ¹⁴⁹ Silenus autem fuit Bacchi nutricius, qui super asello sedens Bacchum comitabatur. ¹⁵⁰ Publius ergo Lepidus Bibulus uotum soluens legat pecuniam quę ab herede dari debeat quotannis ut sacrificia Baccho peragantur et asellus litetur Sileno. Tyrsis: [p. 22] id est hastilibus pampinis inuolutis et hedera. ¹⁵¹ Et epulonibus ac bibulis: id est Bacchanalia agentibus. Potus prębeatur opipare: id est abundanter, ab opibus deriuatum. ¹⁵² Bibentes uero Bacchum clamoribus inuocabant "Hoe Bacche".

38.3. Vide quam profana ueterum religio per uinum insanire et gulę uentrique se se in seruitutem dedere, et hoc putare deo gratum fore quod sobrii cuiusque hominis iudicio reprobatur. Excusatio tamen aliqua prętendi potest his qui Deum uerum pręceptaque eius ignorabant, nostris magis imputabitur ebrietas, quibus ab Apostolo dicitur: (Ad Ephesios V) Nolite inebriari uino, in quo est luxuria. ¹⁵³ Et alibi: (Ad Corinthios prima, VI) Ebriosi, inquit, regnum Dei non possidebunt. ¹⁵⁴

39. ¹⁵⁵ Ad S. Nazarium

L. GRAECINO POMPEIANO ANI-

¹⁵⁶ MVLAE IVCVNDISSIMAE. QVI

VIXIT ANNOS. XXIIII. MATER PO-

SVIT AEMILIA POMPEIA ET SIBI.

39.1. Pulchrum sane et maternę pietatis plenum ¹⁵⁷ in funere filii epitaphium. Animulam iucundissimam uocat eum quo amisso se in morte et in dolore relictam testatur.

40. ¹⁵⁸ PERVSII

DIVO ANTONINO PIO. C. EGNATIVS

[p. 22v] FESTVS AEDILIS. V. VIR. HVIC CVM

PLEBS VRBANA LVDOS PVBL.

EDENTI AD STATVAM SIBI PO-

NENDAM PECVNIAM OBTVLIS-

SET. IS HONORE CONTENTVS IM-

PENSAM REMISIT. ET IMPETRA-

TA VENIA AB ORDINE PERVSIN-

OR. OPTIMO MAXIMOQ. PRINC.

DE SVA PECVNIA POSVIT. CVIVS

OB DEDICATIONEM ¹⁵⁹ DARI IVSSIT

AB HERE. SVO DECVRIONIB.

SIGN. LLS. IIII . Ν. PLEBI. LLS. Ν. L.

.D. D. D.

40.1. In hoc elogio et Perusinorum gratitudo exprimitur et Egnatii liberalitas. Pecuniam quam illi offerebant ad statuam imperatori ponendam remisit et suam impendit. Eam dari iussit ab herede, signata sestertia quattuor milia numero, plebi sestertia numero quinquaginta, quę pecunia distributa est decreto decurionum et statua dedicata.

40.2. (Aediles) Aediles ab ęde dicti, quorum partes erant ędes sacras priuatasque procurare. ¹⁶⁰ Hi quinque erant, Romę quattuor. Duo curules a solio eburno denominati, duo cereales a Cerere, id est anona quam cura [p. 23] bant dicti. ¹⁶¹

40.3. Singulares igitur litteras dimidiataque uerba ita lege: C. Caius. V. VIR. Quinque uir. PVBL. Publice. DECVRIONIB. Decurionibus. (Decuriones) Quales in urbe senatores, tales in prouinciis decuriones erant. ¹⁶² SIGN. LL S. Signata sestertia, ut pecuniam denotet, non aliquam rudem materiam. Ν . Numero. L. Quinquaginta. D. D. D. Distributum decreto decurionum.

40.4. De Antonino Pio principe superius est dictum ubi et de Faustina, eius uxore. ¹⁶³

41. ¹⁶⁴ ARETII

L. VETTIVS FLORENINVS EX

PRAESVLIBVS SINGVLARIS IN-

NOCENTIAE VIR. VIXIT ANN.

XXVII. MENS. VIIII. DIES. VIII.

41.1. Lectio patet et sensus. (Pręsules) Pręsules primi erant inter Salios, Martis sacerdotes, a pręsidendo Saliis dicti, (Salii) Salii autem a saliendo appellati. Ferentes enim ancylia, Martis scuta, saltitabant ibantque tripudiantes. ¹⁶⁵

42. ¹⁶⁶ MVTINAE

HIC LOCVS VTI MACERIA CLV-

SVS EST AD RELIGIONEM SEPVL-

TVRAE LOLLIARVM ATTICILIAE FI-

LIAE ET STACTES VXORIS. ET

.M. LOLLI AMARANTI.

[p. 23v] 42.1. Signatur locus sepulturę Lolliorum: mariti, uxoris et filię. Et quoniam diis consecrabantur, eleganter dicitur: "ad religionem sepulturę".

43. ¹⁶⁷ Ibidem

IVLIAE PRIMAE. VIX. A. XI. M.

C. IIII. D. XVII. C. IVLIVS CRESCENS ۉ.

FILIAE CARISSIMAE.

43.1. A. Annos. M. Menses. D. Dies. VIX. Vixit. A lateribus C. ۉ. fortasse notatur quanti emptus fuerit locus sepulturę: centum numero uel centum nummis.

44. ¹⁶⁸ Ibidem ad S. Mariam nouam

Q. HORTENSIO. Q. F. COL. FAVS-

TINO ADVOCATO FISCI PRAES.

FABR. PATRONO MVNICIPI COL-

LEGIVM FABRVM TIBVRTIVM

OB MERITA. L. D. S. C. CVRANTI-

BVS. M. HAELVIO EXPECTATO ET

.C. ALLIANO TIBVRTINO.

44.1. Integrum sic: Quinto Hortensio, Quinti filio, colono, Faustino, aduocato fisci, pręsidi fabrum, patrono municipi, collegium fabrum Tiburtium ob merita loco dato statuam collocauit curantibus Marco Hęluio Expectato et Caio Alliano Tiburtino.

[p. 24] 44.2. (Aduocatus) Aduocatus fisci publicę defensor pecunię erat. Aduocatus quasi in subsidium uocatus, ut alteri adsit quoquo modo potest. Erat ergo Hortensius aduocatus fisci, pręses fabrum et patronus, colonus et municeps Tiburtium. (Tibur) Tibur oppidum est ab urbe Roma ad XVI lapidem distans, dictus a Tiburto conditore. ¹⁶⁹

44.3. Fabri igitur Tiburtini Hortensio patrono, ut pro acceptis beneficiis gratiam referrent, loco dato statuam statuerunt, ut locus simul cum simulachro illi esset dicatus.

45. ¹⁷⁰ REATE

.D. .M.

AVRELIAE MARTIANAE AVRELIVS

EVFROSINVS CONIVGI ¹⁷¹ IN OMNIBVS

CASTISSIMAE.

45.1. Aperta est scriptura et pręcipua uxori laus data in omnibus castissimę, hoc est quę pudica fuit in uerbis, in gestu actuque et perpetuam coniugii seruans fidem.

46. ¹⁷² VERONAE

SEX. ATTILIVS. M. F. SERANVS

PROCOS. EX SENATI CONSVLTO

INTER ATTESTINOS ET VEICE-

TINOS FINIS TERMINOSQ.

POSVIT.

[p. 24v] 46.1. SEX. Sextus. M. F. Marci filius. PROCOS. Proconsul.

46.2. (Proconsul) Proconsules sex lictores pręcedebant, cetera habuit ut consul, statumque erat ut, qui consules uno anno fuissent, sequenti proconsules essent. Mittebantur in prouincias, sed in ea tantum prouincia potestatem exercebat proconsul quę ei decreta erat. Apud eum seruorum manumissio fieri poterat adoptioque filiorum. ¹⁷³ EX SENATI CONSVLTO. "Senatus, senati", "domus, domi", "tumultus, tumulti" declinabant antiqui. Salustius: Senati decretum fit. Terentius in Hechyra : Quid sit tumulti? ¹⁷⁴ VEICETINIS, id est Vicetinis; "ei" enim Gręca diphtongus est et in nostrum "i" conuertitur. ¹⁷⁵

46.3. Vicetinis et Attestinis ¹⁷⁶ fines posuit ne inter se pro finibus decertarent. Vicos fuisse reor Veronę proximos. ¹⁷⁷

47. ¹⁷⁸ APVD FERENTINOS

M. AVRELIVS ROMANVS ET AN-

TISTIA CHRESIME VXOR EIVS

FECERVNT SIBI ET LIBERTIS

SVIS POSTERISQ. EORVM. ITEM

LIBERTIS LIBERTABVSQ. EOR.

MONVMENTVM CVM AEDIFICIO

SVPERPOSITO. HOC AVTEM MO-

NVMENTVM CVM AEDIFICIO NE-

[p. 25] QVE VENIET NEQVE DONABITVR

NEQVE PIGNORI OBLIGABITVR.

SED NEC VLLO MODO ALIENABITVR.

NE DE NOMINE EXEAT FAMILIAE

SVAE.

47.1. Patent dicta. Pulchre autem concludit nequo modo monumentum alienetur nec de familia sua exeat.

47.2. Vos ergo qui in magna familia, in multis diuitiis, in amplis ędibus uitam uoluptuosam agitis mementote ¹⁷⁹ quam angusto in loco, quam foedo ac turpi mox congregabimini, qualemue pro deliciis uestris mercedem estis accepturi, et tunc demum perpendere poteritis quanto pręstat bene ac pudice uiuere quam molliter atque luxuriose.

48. ¹⁸⁰ NEAPOLI

HIC CHIAE CVBAT AMPHORAE MARITVS ¹⁸¹

MOETIVS SVFFECIVS CORELIANVS.

PAVPER DELICIIS GVLA ATQVE LVXV.

DIVES. SI MEDIOCRITATE SCISSET

VTI. SOCRATICVS TAMEN IN RE VNA

QVOD SE SCIRE NIHIL SATIS SCIEBAT.

48.1. Huc animum aduertite, ganeones, parasiti, sichophantę, qui tuburcinato patrimonio egere coepistis! Nonne huic similes estis qui se scire nihil satis sciebat? () Nihil enim illo [p. 25v] imprudentius est qui pręsentibus utitur et futura non cogitat.

49. ¹⁸² Ibidem

Da tumulo pia uerba, pręcor, quo nunc iacet is qui
Non sentit lites iurgiaue ulla domi.
Macte uir ingenio, flores uer spiret ad urnam,
Dent pacem cineri numina. Da precium.
Do precium: fuge iura thori, fuge iura mariti,
Non tibi erunt lites iurgiaue ulla domi.
Quid faciam? Ducta est. Misero succurre marito.
Ducta est Parthenope si tibi, uiue Senis.

49.1. Hoc illi conuenit quod in pręcedentibus est recitatum, ubi uxor mortua cum mortuo litigat marito. ¹⁸³ Et hic quidem talem expertus iam aliis consulere didicit. Fuge, iniquit, ducere uxorem et si ducta est, longe ab ea discede. Tale igitur dat ei consilium qui tumulo suo uota dixit.

50. ¹⁸⁴ CAPVAE

M. ELVSIO. M. L. CA. O. H. S. S.

50.1. Integrum tale erit: Marco Elusio, Marco Lucio Caro uel Campano, subintelligitur: positum sepulchrum. Deinde infertur: ossa hic sita sunt.

50.2. Bene erit et ossibus si animo bene fuerit.

51. ¹⁸⁵ [p. 26] CAIETAE

Deuicto Hannibale, capta Carthagine et aucto
Imperio hos cineres marmore tectus habes.
Cui non Europa, non obstitit Aphrica quondam –
Respice res hominum – tam breuis urna premit.

51.1. In urna marmorea incisum hoc epitaphium fuisse aiunt Scipionis Aphricani.

51.2. (Scipio Aphricanus) Hic enim in Hispania, qua die uenit, cępit Carthaginem, Hasdrubalem Magonemque, fratres Hannibalis, Hispania expulit, in Aphricam classe traiecit, Hasdrubalis et Siphacis castra una nocte perrupit, Hannibalem ex Italia reuocatum superauit. Victis Carthaginensibus leges imposuit. A Petilio Atreio, tribuno plebis (tribunorum enim plebis consularis potestas erat), repetundarum accusatus librum rationum in conspectu populi scidit. "Hac die", inquit, "uici Carthaginem. In Capitolium eamus et diis supplicemus." ¹⁸⁶ Inde in uoluntarium exilium concessit, ubi reliquam egit ętatem. Moriens ab uxore petiit ne corpus suum Romam referetur et tunc aiunt eum dixisse: "Ingrata patria, ossa mea non habebis." ¹⁸⁷

51.3. Ex quo constat magnorum uirorum gloriam multorum quidem patere inuidię, sed apud posteros celebrari.

52. ¹⁸⁸ [p. 26v] BENEVENTI

T. ANNONIO MARCELLINO. V. C.

CONS. CAMP. PATRONO DIGNISSI-

MO OB INSIGNIA BENEFICIA QVI-

BVS LONGE POPVLI TABEDIA

SEDAVIT VNIVERSA PLEBS BE-

NEVENTANA CENSVIT PONENDVM.

52.1. T. Tito. V. C. Viro claro. CONS. CAMP. Consuli Campano.

52.2. (Tabedia) TABEDIA. Tabes morbus est; tabidus dicitur qui eo affectus est. ¹⁸⁹ "Tabedia" ergo dixit animi morbum, id est dissidia et discordias. Nusquam alibi memini me legere "tabedia". Huic ergo, pro eo quod populi dissensiones sedarat, Beneuentani statuam posuerunt honoris laudisque gratia.

52.3. Nullum enim pręsidis in ciues beniuolentię maius testimonium est quam discordes ad concordiam reuocare.

53. ¹⁹⁰ Ibidem

.V. .S.

CLAVDIO IVLIO PAGATO. V. C. COS.

CAMP. OB AEQVITATEM IVDICIS

ET PATROCINIA IAM PRIVATI

ORDO BENEVENTANVS PATRO-

NO POST FASCES DEPOSITOS

CENSVIT CONLOCANDAM.

[p. 27] 53.1. V. S. Viuenti statuam. V. C. Viro claro. COS. CAMP. Consuli Campano.

53.2. Post fasces depositos, id est postquam defunctus est officio consulatus. Lictores enim uirgarum fascem cum securi ante consulem deferebant: iccirco fasces pro magistratu et honore interdum a scriptoribus ponuntur. ¹⁹¹

54. ¹⁹² Ibidem

L. SCENNIO ANNEO AFRICANO.

FIL. DVLCISSIMO. QVI. VIX. ANN. XII.

MENS. VIII. D. X. PARENTES INFE-

LICISSIMI AMISSIONE EIVS PER-

PETVIS TENEBRIS ET QVOTIDIANA ¹⁹³

MISERABILI VLVLATIONE DAMNATI.

54.1. L. Lucio. FIL. Filio. Qui uixit annos XII, menses VIII, dies X parentes infelicissimi.

54.2. Eleganter sane parentum dolorem perpetuum expressit ob filii amissionem. Sed nos Apostolus consolatur dicens: Fratres, nolo uos contristari de dormientibus ueluti qui spem non habent , ¹⁹⁴ id est ueluti idolatrę, qui futuram corporum resurectionem non credunt nec aliam uitam pręter pręsentem fore sperant.

55. ¹⁹⁵ Ibidem

SILVANO STAIANO ILAVTIA FELICITAS

PRO FILIO CRESCENTINO VOTVM

LIBENS SOLVIT.

[p. 27v] 55.1. (Siluanus) Siluanus apud eos deus siluestris erat, quem Gręci Pana uocant. ¹⁹⁶ Siluano ergo Staiano siue Statano, ut alii dicunt, uota faciebant tunc soluenda quum stare coeperit puer, sicut quum fari Fabolino. ¹⁹⁷

55.2. Ista itaque pro filio iam pedibus insistentem uotum soluit.

56. ¹⁹⁸ Ibidem

TVLLIA. T. F. POLLA TESTAMENTO

SVO FIERI IVSSIT VETVRIAE. M. F.

MATRI.

56.1. T. F. Titi filia. M. F. Marci filię.

56.2. Matri igitur uel superstiti uel tantum tumulatę legauit ut monumentum fieret suo sumptu. Suum enim peculium habebat quum testamentum conficeret, et quo amore matrem coluerat, moriendo indicauit.

57. ¹⁹⁹ APVD BRVTIOS

C. FABIVS PLACENTINVS SIBI ET

COELIAE OLYMPIADI VXORI AM-

ANTISSIMAE ET SVIS.

57.1. Patent dicta. Sed quod ait "uxori et suis", sui etiam adoptiui intelliguntur secundum Vlpianum. ²⁰⁰

58. ²⁰¹ Ibidem apud ecclesiam S. Michaelis

I. O. M. DIS DEABVSQVE OMNIBVS

PLO. TERTIVS CVM SVIS. V. S. L. M.

58.1. Integrum sic: Ioui optimo maximo, dis deabusque omnibus, Plotius Tertius cum suis uotum soluit [p. 28] libero munere.

58.2. Quęri potest cur adiectum sit "libero munere". Vel quia libere uouerat, nulla necessitate compulsus, uel quia non ante factus est uoti reus quam solutor, ut ostendat eodem die se uouisse atque soluisse.

59. ²⁰² PISAVRI

M. NAEVIO. M. F. PAL. MAGN. AVGVRI

COLLEG. FABR. PATRON. OB MERITA

NAEVII CERASI PATRIS IN QVORVM

HONOR. ISDEM CERASVS. LLS. X. ۉ .

ARCAE INTVLIT. ET IN TVTELAM

STATVAE. LLS. ۉ . ྯ. CVIVS DEDICA-

TIONE SPORTVLAS DEDIT. L. D. D. D.

59.1. Integrum tale est: Marco Nęuio, Marci filio, Palatino, magno auguri, collegium fabrum patrono, ob merita Nęuii Cerasi patris. In quorum honorem isdem Cerasus sestertium decemmilia numero arcę intulit et in tutelam statuę sestertium numero mille. Cuius dedicatione sportulas dedit. Locum designatum dono dedit.

59.2. (Augur) Augur: augurandi ars a Caldeis ad Gręcos, a Gręcis ad Hetruscos uenit, ab Hetruscis ad Latinos. Romę primum tres augures fuere, deinde quattuor ex patriciis, quibus postremo quinque plebei additi; nouem itaque augurum numerus mansit. Romulus instituerat [p. 28v] magistratus auguriis confirmari. ²⁰³ (Sportula) Sportula fiscella fuit ciborum. Sportula igitur dari dicebatur quum uel cibi uel ciborum loco ęra distribuerentur; ea erant centum quadrantes. ²⁰⁴ Porro quum Cerasus, Nęuii pater, talia contulerat, ob eius merita collegium fabrum Nęuio filio locum designatum dono dedit.

59.3. Sed certe pudere debet filios non hęreditare uirtutes patris, cuius meritum hęreditasse uidentur, quotiens accipiunt non quod sibi, sed quod patri debebatur. Qui si degeneres uixerint, duplici poena digni erunt, quod et se deprauent et paternam obterant gloriam.

60. ²⁰⁵ Ibidem

M. LATRIDIVS. A. L. HILARVS SEX

VIR SIBI ET LATRIDIAE PHLEMAE

CONLIBERTAE ET CONCVBINAE SV-

AE ET CLEOPATRAE LIBERTAE

VIVOS FECIT.

60.1. Hoc est: Marcus Latridius Aulus Lucius Hilarus sex uir. Cętera patent.

60.2. (II uiri) Fuerunt Romę duum uiri classis ornandę reficiendęque causa creati; ²⁰⁶ item duum uiri primum qui inspicerent libros Sybillinos, deinde X, demum XV, quibus etiam cura data fastorum corrigendorum; ²⁰⁷ (III uiri) trium uiri monetales, quibus curę erat numismata fabricare auro [p. 29] argentoque; ²⁰⁸ trium uiri nocturni, qui in muris custodias curabant et nocturnas arcebant seditiones in ciuitate; ²⁰⁹ trium uiri capitales, qui carceris custodiam habuerunt, et quum in aliquem animaduerti oporteret, eorum interuentu puniebatur; ²¹⁰ (IIII uiri) quattuor uiri, qui curam uiarum habuerunt; (V uiri) quinque uiri, qui cis Tyberim et ultra Tyberim uespertinis horis pro magistratibus officio fungebantur; ²¹¹ quinque uiri mensarii, a dispensatione pecunię sic appellati, ut plebi ęre alieno oppressę publica pecunia succurrerent in foenore soluendo; ²¹² (X uiri) decem uiri, qui litibus iudicandis pręerant legibusque rogandis atque interpretandis. ²¹³ , ²¹⁴ (Viri epulonum) Fuerunt et uiri epulonum, primo tres, deinde quinque, postremo septem, ut ludorum epulare sacrificium facerent; sacerdotale erat officium. ²¹⁵ (C uiri) Fuerunt et centum uiri, de singulis tribubus, quę XXXIII ²¹⁶ erant, terni ²¹⁷ electi iudices: ²¹⁸ unus eorum iudicii insigne hastam tenebat, unde apud autores legimus centumuirale iudicium et hastę iudicium. ²¹⁹ (IIIIII uiri) Sex autem uiratum Romę fuisse non reperio, quorum arbitror prouinciale tantum fuisse munus.

60.3. (Concubina) CONCVBINAE SVAE: concubina dicitur quę cum cęlibe uiro sine nuptiis locum tenet uxoris; Gręci pallacem appellant. Suetonius de Vespasiano: Inde [p. 29v] quieti uacabat, (Pallaca) accubante aliqua pallacarum, quas in locum defunctę Genidis plurimas constituerat. (Pellex) Pellex uero uxoris pellex est, non mariti. ²²⁰

61. ²²¹ RAVENNAE

FLAVIAE. Q. F. SALVTARI CONIVGI

RARISSIMAE. L. PVBLICIVS ITALI-

CVS. DEC. ORN. ET SIBI. V. P.

HIC COLL. FABR. M . R . LL S. XXX . N .

VIVVS DEDIT. EX QVOR. REDDITV

QVODANNIS DECVRIONIB. COLL.

FABR. M . R . IN AEDE NEPT. QVAM

IPSE EXTRVXIT. DIE NEPTVNALI-

ORVM PRAESENTIB. SPORT. 𐆖. BI-

NI DIVIDERENTVR. ET DEC. XXVIII.

SVAE. 𐆖. CENTENI QVINQVAGENI

QVODANNIS DARENTVR. VT EX EA

SVMMA SICVT SOLITI SVNT ARCAM

PVBLICIORVM FLAVIANI ET ITALI-

CI FILIORVM. ET ARCAM IN QVA PO-

SITA EST FLAVIA SALVTARIS VXOR

EIVS. ROSIS EXORNENT DE. 𐆖. XXV.

SACRIFICENTQVE EX. XX. LLS. ET DE

RELIQ. IBI EPVLENTVR. OB QVAM

LIBERALITATEM. COLL. FABR. M . R .

INTER BENEMERITOS QVODANNIS

ROSAS PVBLICIIS SVPRA. S. ET FLA-

[p. 30] VIAE SALVTARI VXORI EIVS MIT-

TENDAS EX. 𐆖. XXV. SACRIFICIVM

FACIVNDVM DE. XX. LLS. PER MA-

GISTROS DECREVIT.

61.1. Hoc ita legendum censeo: Flauię, Quinti filię, Salutari, coniugi rarissimę, Lucius Publicius Italicus decurionatu ornatus et sibi uiuus posuit. Hic collegio fabrum municipum Rauennatium sestertia triginta milia numero uiuus dedit. Ex quorum redditu quodannis decurionibus collegii fabrum municipum Rauennatium in ęde Neptuni, quam ipse extruxit, die Neptunaliorum pręsentibus sportulę denarii bini diuiderentur et decurię uigesimę octauę suę denarii centeni quinquageni quodannis darentur, ut ex ea summa, sicut soliti sunt, arcam Publiciorum Flauiani et Italici, filiorum, et arcam in qua posita est Flauia Salutaris, uxor eius, rosis exornent de denariis XXV sacrificentque ex XX sestertiis et de reliquo ibi epulentur. Ob quam liberalitatem collegium fabrum municipum Rauennatium inter benemeritos quodannis rosas Publiciis super sepulturam et Flauię Salutari, uxori eius, mittendas ex denariis XXV, sacrificium [p. 30v] faciundum de XX sestertiis, per magistros decreuit.

61.2. Denarii bini sportula uiginti librę sunt; denarius enim decem librarum est. ²²² Decurię uigesimę octauę suę : Plinius Italiam in regiones diuidens in octaua Rauennam, Sabinorum oppidum, posuit. ²²³ Singulas etiam regiones in decurias diuidi, ut credam, idem facit. Nam in Delmatię descriptione: Salona , inquit, colonia ab Iadera CCXXII milia passuum. Petunt in ea iura uiribus ²²⁴ descriptis in decurias CCCLXII Delmatę. ²²⁵ Rauennatium igitur decuria uigesima octaua erat in regione Italię octaua, quę decuria huius Publicii tunc erat, qui tam multa et decurię suę et fabrum collegio reliquit. Ob quam liberalitatem collegium fabrum inter benemeritos subintelligitur: eum habens. Sacrificium faciundum : nos dicimus: faciendum; moris autem maiorum fuit ut in ²²⁶ his quę a tertia coniugatione nascuntur, quoties "n" et "d" ipsum "e" sequebantur, loco "e" ipsum "u" scriptitarent, ut "faciundum", "legundum", "dicundum", "uertundum". ²²⁷ Ex denariis : fuit etiam denarius nummus argenteus XXIIII siliquarum. ²²⁸ Siliqua autem omnium ponderum minimum est. Hoc est granum ex ea siliqua quam fabam Gręcam appellant aut lothon. ²²⁹ Per magistros: magistri pagorum, [p. 31] societatum, uirorum, collegiorum, equitum, qui magis pręsunt, dicuntur.

62. ²³⁰ Ibidem ad Portam auream

T. CLAVDIVS DRVSI. F. CAESAR

AVG. GERMANICVS PONT. MAX.

TRIB. POT. II . COS. DESIG. IIII . IMP.

. III . P. P. DEDIT.

62.1. Integrandum sic: Titus ²³¹ Claudius, Drusi filius, Cęsar Augustus Germanicus, pontifex maximus, tribunitię potestatis secundum, consul designatus tertium, imperator quartum, pater patrię, dedit.

62.2. (T. Claudius ²³² ) Siue quod dederit muri siue templi fabricandi impensam, in quo insertum epigramma fuit, alioquin quid dederit mihi non constat. Hic autem natus e Druso, Tyberii fratre, et minore Antonia fuit triumphauitque de Germanis, quos sub Augusti exitum pręlio uicit. Periit secundo suo consulatu Antiochię, ut scriptores tradunt. ²³³ Fuit uir in omni laudis genere pręstantissimus. ²³⁴ Sed quomodo hic dicitur "consul designatus quartum", si in secundo suo consulatu periit? Igitur si huic inscriptioni magis quam historię autoribus [p. 31v] credimus, in quarto suo consulatu eum periisse dicemus.

63. ²³⁵ Ad S. Agnetem

D. M.

A. FABIVS ONESIMVS. V. F. SIBI

ET MARTIAE NYMPHAE. CON.

OPT.

63.1. Integrum sic: Aulus Fabius Onesimus uiuus fecit sibi et Martię Nymphae, coniugi optimę.

63.2. Commune sepulchrum esse uoluit ut, quorum animos amor iunxerat, eorum ossa mors non separet. Nostris tamen magis optandum est ut ossa ipsa, quanuis diuersis locis, in terra iaceant, dummodo animis una uiuere detur in cęlo.

64. ²³⁶ Ad S. Ioannem

AVRELIAE MATERNIANAE CON-

²³⁷ IVGI INCOMP. QVAE VIXIT ANN.

MECVM. XXII. SINE VLLA QVERE-

LA AVRELIVS ²³⁸ LIBERAL. MARIT.

.B. M.

64.1. INCOMP. Incomparabili. ANN. Annos. Liberalis maritus benemeritę.

64.2. Sine ulla querela: rara res profecto et omnium laude celebranda, cum uxore XXII uixisse annos et nullam inter se querelę causam habuisse. Felix ille maritus qui uel [p. 32] talem nactus fuerit ut minus domi quam foris litiget, nedum qui nunquam conqueratur.

65. ²³⁹ FAVENTIAE

P. F.

A. PRIMOPILO. SPECTATAE VIR-

TVTIS EQVESTRIS ORDINIS. V.

PATRIBVS ET PLEBI GRATO OB

CLARAM ADVLESCENTIS INDO-

LEM BENE MERITO SAXVM DEDIT.

65.1. P. F. Populus Fauentinus. A. PRI. Aulo primopilo. ²⁴⁰

65.2. (Primopilus) Centurio erat quem deinde p rimopilum appellarunt. Pręerat quattuor centuriis quę circum signa stabant primę legionis. Et hi ante dicti primopilares, postea pilani . Mos autem erat ut centuriones uirtutis causa a decima cohorte promouerentur ad nonam, a nona ad octauam et deinceps usque ad primam. ²⁴¹ (Equester ordo) Equestris ordinis uiro : equester ordo erat medius inter patricios et plebem: his annuli aurei gestandi ius erat. ²⁴² Saxum dedit : id est statuam siue scopulum aliquem datum arbitror, siue saxeum collem, ex quo uectigal aliquod caperet, siue locum sic cognominatum.

65.3. Porro unius uirtus iustis donis donata incitamentum multorum est.

66. ²⁴³ [p. 32v] MACERATI

NVMINI MERCVRII. SACR. P.

LICINIVS SATVRNINVS. P. S. F.

66.1. Integrum hoc modo: Numini Mercurii sacrum. Publius Licinius Saturninus pecunia sua fecit.

66.2. Fanum aliquod Mercurio posuisse illum credo atque ita inscripsisse. Inscriptio ipsa in quo fixa stabat illud ab eo factum esse indicio erat. (Mercurius) Mercurius autem, Iouis filius ex Maia, Athlantis filia, mercaturę deus putabatur et deorum interpres. Palestram docuit et lyram inuenit. ²⁴⁴

67. ²⁴⁵ BARCHINONAE in Hispania

D. M. S.

BELLO SERTORIANO VVLNERE

SVSCEPTO A CALAGORITANO MI-

TIA QVEM MANV EXTEMPLO FO-

DI. ACQVIRENDAE VALITVDINIS

GRATIA BARCHINONAM PETII.

AESCVLAPIO VOTA VOVI. TEMP-

LVM INGRATO VT FIERET STA-

TVI. MORTE IMMATVRA ME IN-

TERCIPIENTE. ET A VALITVDINE

ET AB AVRA ADVLESCENTEM MI-

SERABILITER DESTITVTVM VIDES.

EQ. .M. .SP. POM. ²⁴⁶

[p. 33] 67.1. Bello Sertoriano : id est quando bellatum est in Hispania aduersus Sertorium. Vulnus suscepit a Mitia Calaguritano: Calaguritani sunt in Hispania cognominati (ut Plinius ait) ²⁴⁷ Fanularenses. (Aesculapius) Aesculapio uota uouit: Aesculapius, Apolinis et Coronidis nymphę filius, a Chirone didicit medicinam. ²⁴⁸ Ei morbo affecti uota faciebant.

67.2. Hic tamen Romanus iniuste de morte queritur, quam ab eo passus est quem ipse interemit. Ne autem nomen hic sepulti lateret, subsignatum est: EQ. M. SP. POM., id est equitum magister Spurius Pomponius siue Pompeianus. Pompeius enim prętor in Hispaniam pro consulibus missus Sertorium uicit. (Magister equitum) Magister autem equitum erat, ius in milites et accensos habens, a dictatore uel a consule constituebatur. ²⁴⁹

68. ²⁵⁰ CESENAE

.OSSA.

TI. CAESARIS DIVI AVG. F. AVGVSTI

PONTIFICIS MAXIMI TRIB. POT. XXXII.

IMP. VIII. COS. V.

68.1. Integrandum sic: Ossa Tiberii Cęsaris, diui Augusti filii, Augusti, pontificis maximi, tribunicię potestatis XXXII, imperatoris VIII, ²⁵¹ consuli quintum.

68.2. (Pontifex maximus) Pontifici maximo sacra publica priuataque curę erant, sub eo pontifices octo [p. 33v] minores. Pontificem Sceuola a "posse" et "facem" dictum putat. Marcus Varro a "ponte" et "facio", quod ab iis primum pons sublicius factus ac sępe restitutus fuisse perhibeatur. ²⁵² (Tribuni) Tribunicia potestas: erant tribuni plebis et tribuni militum. Tribuni plebis consulibus non parebant, quum cęteri magistratus parerent. Acta senatus modo probabant, modo scindebant. ²⁵³ Tribuni militum omnem consularem autoritatem primitus habuerunt, deinde ius imperii ad consules rediit. Officium tamen tribunorum militarium erat in castris milites continere et ad exercitationem producere, uigilias circuire, rei frumentarię pręesse, querelas commilitonum audire, ualitudinarios inspicere. ²⁵⁴ Tribuni a tribu dicti, tribus autem appellata ex eo quod populus in partes tris erat distributus, in singulis uero partibus fuere tribus decem. Porro in hoc epitaphio de tribunicia potestate militari intelligendum puto. (Tiberius) Tiberius enim magis in militia foris uersatus est quam in republica domi. Fuit autem Augusti filius non natura, sed adoptione. Imperauit annos XXIII, obiit anno salutis XV. ²⁵⁵

69. ²⁵⁶ Ibidem

OSSA

NERONIS CAESARIS GERMANICI CAE-

[p. 34] SARIS. F. DIVI. AVG. PRONE. FLAMIN.

AVGVSTALIS QVAESTORIS.

69.1. Legendum hoc modo: Ossa Neronis, Germanici Cęsaris filii, diui Augusti pronepotis, flaminis augustalis, quęstoris.

69.2. (Nero) Hunc esse Neronem mihi uidetur qui Germanici et Agrippinę, M. Agrippę filię, fuit filius. Quem Augusti pronepotem fuisse ita inuenio: Agrippa ex adoptione fuit Augusti filius; Agrippina, Agrippę filia, neptis Augusti; Agrippinę autem ex Germanico filii fuere Drusus et Nero, ideoque Augusti pronepotes. Sed quum Tiberius, Tiberii Neronis et Liuię filius, quę deinde nupsit Augusto, esset et ipse ab Augusto in filium adoptatus, suscepto imperio Agrippam, regni coheredem, interimi fecit et Germanicum, Drusi fratris filium, quem ipse iussu Augusti sibi adoptauerat, ueneno sustulit. Agrippinam quoque, Germanici coniugem, liberosque eorum Neronem et Drusum senatui damnandos obiecit ac mori compulit. ²⁵⁷ Succesit tamen Tiberio C. Caligula, Germanici filius, Caligulę autem Claudius Nero, eius patruus, Claudio Neroni Nero ille crudelitate et libidine nobilis, Domitii Neronis et Agrippinę, Germanici filię, filius, a Claudio tunc adoptatus quum hanc secundam Agrippinam [p. 34v] duxisset uxorem defuncto Domitio Nerone, eius uiro. ²⁵⁸ In isto autem Nerone postremo omnis Augusti familia finem accepit, ²⁵⁹ qui a senatu hostis iudicatus Roma fugiens semet interfecit et conditi fuere eius cineres Romę in campo Martio, in uetusto Domitiorum monumento. ²⁶⁰

69.3. (Flamen) FLAMINIS Augustalis: Numa Pompilius singulis diis singulos flamines dedit, per quos sacra fiebant. ²⁶¹ Fuit ergo Iouis sacerdos flamen Dialis, Martis Martialis, Quirini Quirinalis, Augusti itaque in deos relati factus est flamen Augustalis. Dicti autem sunt flamines uel a pileo quem gerebant, qui pilamines, uel ab infulis, quas flaminea uocabant. ²⁶² (Quaestor) QVAESTORIS: quęstores ab inquirenda et seruanda publica pecunia dicti sunt; duo creati qui rem militarem comitarentur et duo qui res urbanas curarent. Postea multiplicatus est numerus. ²⁶³

70. ²⁶⁴ Ibidem

AGRIPPINAE. M. AGRIPPAE. F. DIVI

AVG. NEPTIS ²⁶⁵ VXORIS GERMANICI

CAESARIS. MATRIS. C. CAESARIS

AVG. GERMANICI PRINCIPIS.

70.1. (Agrippina) Hęc fuit M. Agrippę et Iulię, Augusti filię, filia. Ob hoc dicitur Augusti neptis. ²⁶⁶ Vxor autem fuit Germanici Cęsaris, qui ante extinctus est quam ad [p. 35] principatum peruenisset, relicto Caio filio superstite, qui cognominatus est Caligula, et hic Tiberio successit in imperium. Ideo dicitur mater Cai Cęsaris Augusti Germanici principis. Cui successit patruus suus, Germanici frater, Claudius Nero, qui Messalinam uxorem ob impudiciciam interimi fecit, sed non minus impudicam superduxit Agrippinam, Germanici fratris et Agrippinę filiam, quę ante Domitii Neronis fuerat uxor et eidem genuerat Neronem, qui a Claudio uictrico in filium adoptatus eidem successit in regno et postquam principatum adeptus est, omnium immanissimus euasit. ²⁶⁷

71. ²⁶⁸ ARIMINI

Q. F. MAXI. DICTATOR BIS. COS. Q. IN-

TERREX. II. AED. CVR. Q. TRIB. MILI-

TVM. PONTIFEX AVGVR. PRIMO CON-

SVLATV LIGVRES SVBEGIT. EX IIS

TRIVMPHAVIT. TERTIO ET QVAR-

TO HANNIBALEM COMPLVRIBVS

VICTORIIS FEROCEM SVBSEQVENDO

COERCVIT. MAGISTRO EQVITVM

MINVCIO CVIVS POPVLVS IMPERIVM

DICTATORIS IMPERIO ADAEQVAVE-

RAT EXERCITV PROFLIGATO SVB-

VENIT. ET EO NOMINE AB EXERCITV

[p. 35v] MINVCIANO PATER APPELLATVS EST.

CONSVL. QVIN. TARENTVM CAEPIT.

TRIVMPHANS DVX AETATIS SVAE CAS-

TISSIMVS ET REI MILITARIS PERI-

TISSIMVS HABITVS EST. PRINCEPS

IN SENATV DVOB. LVSTRIS FACTVS EST.

71.1. Q. F. Maxi., id est Quintus Fabius Maximus. COS. Q. Consul quinquies. Aed. cur. Q. Aedilis curulis quinquies. Trib. Tribunus. Cętera plena sunt.

71.2. De magistratibus qui hic commemorantur tractatum est supra, ²⁶⁹ pręter quam de interrege. (Interrex) Spacium temporis a defuncto rege usque ad creationem sequentis interregnum dicebatur et qui interim pręerat cum regia potestate, interrex fuit dictus. ²⁷⁰ Porro de ipso Fabio Plinius Primus ita refert: ‘Quintus Fabius Maximus, ’inquit, ‘consul de Liguribus triumphauit. Hannibalem mora fregit. Minucium, magistrum equitum, imperio ęquari passus est et nihilominus periclitanti subuenit. Hannibalem in agro Phalerno inclusit. Marium Statillium transfugere ad hostes uolentem equo et armis donatis retinuit et Lucano cuidam, fortissimo uiro, ob amorem mulieris infrequenti, eandem emptam dono dedit. Tarentum ab hostibus recępit, Herculis signum inde translatum in Capitolio dedicauit. De redemptione [p. 36] captiuorum cum hostibus pepigit, quod pactum quum a senatu improbaretur, fundum suum ducentis milibus uendidit et fidei satisfecit.’ ²⁷¹ Per illud autem quod supra in epigrammate dicitur: PRINCEPS in senatu duobus lustris factus est, bis censorem fuisse arbitror. Quinquennale enim officium erat, quod est lustri tempus. (Censor) Censoris autem censione, id est arbitrio, censebatur populus post lustrum: notabantur mores ac pro merito puniebantur. ²⁷²

72. ²⁷³ Ibidem

CAIVS MARIVS. C. F. COS. VII. PR. TR.

C. Marius PL. Q. AVG. TRIBVNVS MILITVM EX-

TRA SORTEM BELLVM CVM IVGVRTA

REGE NVMIDIAE. COS. GESSIT. EVM

CAEPIT. TRIVMPHANS IN SECVNDO

CONSVLATV ANTE CVRRVM SVVM

DVCI IVSSIT. TERTIVM COS. ABSENS

CREATVS EST. IIII. COS. TEOTONO-

RVM EXERCITVM DELEVIT. V. COS.

CIMBROS FVDIT. EX IIS ET TEOTO-

NIS ITERVM TRIVMPHAVIT. REM-

PVBLICAM TVRBATAM SEDICIONI-

BVS. TR. PL. ET PRAETOR. QVI AR-

MATI CAPITOLIVM OCCVPAVERANT.

VI. COS. VINDICAVIT. POST. LXX. AN-

NVM PATRIA PER ARMA CIVILIA

[p. 36v] PVLSVS. ARMIS RESTITVTVS. VII.

COS. FACTVS EST. DE MANVBIIS

CIMBRICIS ET TEOTONICIS AE-

DEM HONORI ET VIRTVTI VIC-

TOR FECIT. VESTE TRIVMPHA-

LI CALCEIS PATRICIIS. MVLACI-

VS ME FECIT.

72.1. Legendum ita: Caius Marius, Cai filius, consul septies, prętor, tribunus plebis quinquies, augur. Tribunus militum extra sortem, id est non per comitia creatus, sed in exercitu. (Tribuni militares) Vnde Pedianus ait tribunorum militarium duo genera esse, primum eorum qui Rusulei ²⁷⁴ dicuntur et in exercitu creari solent, alterum eorum qui comitiis designati comitiati appellantur. ²⁷⁵ Reliqua patent legenti.

72.2. De magistratibus quorum hic fit mentio alibi est explicatum, ²⁷⁶ de prętore tamen nondum est dictum. (Prętores) Post tribunos plebis anno quinto creatus est prętor, a pręessendo sic uocatus. Prętoris insignia erant sella curulis, trabea, lictores sex, cętera consulum insignia. Quum consules ad bella proficiscerentur ²⁷⁷ neque esset in ciuitate qui ius reddere posset, creatus est prętor urbanus, qui in urbe ius redderet. Postea creatus est prętor peregrinus, qui [p. 37] peregrinis ius diceret. Postremo prętores creati sunt numero captarum prouinciarum, qui partim urbanis rebus, partim prouincialibus pręessent. Ab honore qui pręturę debebatur ius honorarium appellarunt prętorum edicta. ²⁷⁸

72.3. Quę uero hic de Mario dicuntur, cuncta eadem ferme breuitate testatur Plinius Primus commentario quod De uiris illustribus inscripsit, ²⁷⁹ sed plenius Plutarchus in Vita Marii. ²⁸⁰

72.4. De manubiis Cimbricis et Teotonicis ędem Honori et Virtuti uictor fecit: discite, Christiani principes, hoste superato non insolescere, sed Deo gratias agere et quod uicistis ei potius quam uestrę uirtuti tribuere. Marius, quum idolatra esset, de hostium spoliis diis suis templum posuit, quod nequaquam fecisset nisi ipsis autoribus se uictoria potitum putasset. Quod ergo ille honori et uirtuti contulit, deos esse ratus, uos Deo uero reddite, ²⁸¹ cuius donum est et honor ipse et ipsa uirtus.

72.5. Illud quod in fine apponitur, MVLACIVS ME FECIT, nomen fabri est, a quo arcus ipse se structum fatetur.

73. ²⁸² ANCONAE SVPRA PORTVM

IMP. CAESARI DIVI NERVAE. F.

NERVAE TRAIANO OPTIMO AVG.

[p. 37v] GERMANICO DACICO. PONT. MAX.

TR. POT. X VIIII . IMP. I X I . COS VI . P. P.

PROVIDENTISSIMO PRINCIPI SE-

NATVS. P. Q. R. QVOD ACCESSVM

ITALIAE HOC ETIAM ADDITO EX

PECVNIA SVA PORTV TVTIOREM

NAVIGANTIBVS REDDIDERIT

PLOCINIAE AVG. .DIVAE MARCINIANAE

CONIVGI AVG.

AVG. SORORI AVG.

73.1. F. Filio. AVG. Augusto. PONT. MAX. Pontifici maximo. TR. POT. Tribunicię potestatis. IMP. COS. P. P. Imperatori, consuli, patri patrię. P. Q. R. Populusque Romanus.

73.2. Humanę salutis anno centesimo Nerua post Domitianum imperauit. Anno imperii sui secundo morbo periit, (Traianus) quum iam Traianum, genere Hispanum, qui ei successit, adoptasset. ²⁸³ Hic, ut Eusebius refert, de Dacis et Scythis triumphauit, ²⁸⁴ Hyperboreos, Sarmatas, Agarenos, Arabes, Bosphoranos, Colchos in fidem accepit, Seleuciam et Thesiphontem Babylonem occupauit, misit classem in Mare rubrum, qua Indię fines infestabat. Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam fecit prouincias. ²⁸⁵ Ex rebus pręclare gestis a senatu [p. 38] Optimi cognomen accepit. ²⁸⁶ Morbo periit Seleucię. ²⁸⁷ Ossa Romam translata et in foro sub columna posita, solusque omnium intra urbem et in foro sepultus est. ²⁸⁸ Imperauit annos XIX, menses VI, ²⁸⁹ uixit annos LXIII. ²⁹⁰

74. ²⁹¹ ASISII

C. VOLCASIVS. C. F. PERTICA. Q. AT-

TIVS. Q. F. CAPITOL. VOLCASIVS. C.

F. SCAEVA. V. VIR. S. C. MVRVM RE-

FICIVNDVM CVRARVNT PROBARVNTQ.

74.1. Integrum sic: Caius Volcasius, Cai filius, Pertica, Quintus Attius, Quinti filius, Capitolinus, Volcasius, Cai filius, Scęua, quinque uir, senatus consulto murum reficiundum curarunt probaruntque.

74.2. (Senatus consultum) Senatus autem consultum est quod senatus constituit, (Plebiscitum) plebiscitum quod plebs. ²⁹²

75. ²⁹³ IN PICENO AD FLVMEN RVBICONEM

IMP. MIL. TIRO. ARMATE QVISQVIS

ES. HIC SISTITO. VEXILLVM SINITO.

ARMA DEPONITO.

NEC VLTRA HVNC AMNEM RV-

BICON. SIGNA. ARMA. EXERCI-

TVMVE TRADVCITO.

SIQVIS ERGO ADVERSVS IERIT.

FECERITVE. ADIVDICATVS ESTO

HOSTIS. P. R. AC. SI CONTRA PAT-

[p. 38v] RIAM ARMA TVLERIT.

SACROSQVE PENATES E PENET-

RALIBVS ASPORTAVERIT.

SANCTIO PLEBISCITI SENATVSQV.

CONSVLTI.

VLTRA HOS FINIS ARMA PRO-

FERRE LICEAT NEMINI.

75.1. Rubico fluuius finis olim fuit Cisalpinę Gallię et Italię. Hic proximo amni aquis et nomine confusis in Adriam inter Ariminum et Rauennam euoluitur. (CAESAR) Ad hunc cum cohortibus adueniens Cęsar (ut Suetonius refert) parumper constitit ac reputans quantum moliretur (ad imperium enim aspirabat) conuersus ad proximos: ²⁹⁴ "Etiam nunc", inquit, "regredi possumus. Quod si ponticulum transierimus, omnia armis agenda erunt." ²⁹⁵ Deinde ostento quodam confirmatus: "Iacta est alea", inquit traiectoque exercitu Picenum, Vmbriam, Hetruriam occupauit atque hinc secutum est ciuile bellum. ²⁹⁶ Sanctio igitur ista plebisciti senatusque consulti fuit ut dux militum ibi successori suo cęderet exercitum nec ultra amnem traduceret.

75.2. IMP. MIL. TIRO. Imperator, miles, tiro. Imperator dicitur tam qui militum dux est quam qui pręest imperio. ²⁹⁷ [p. 39] MIL. Miles. De ueteranis intelligit. (Tiro) Tiro autem miles nouus est et uox Gręca fortem sonat. ²⁹⁸ Fortes enim oportet esse qui ad militiam exercentur. RVBICON. Rubiconem. P. R. Populi Romani.

76. ²⁹⁹ TERGESTE

C. IVLIO NICOSTRATO. FIL. PIIS-

SIMO ANN. XVIII. M. VIIII. D. XII. ³⁰⁰ C. IVLIVS

NICOSTRATVS ET IVLIA NYMPHE

PARENT. INFELICISS. V. F.

76.1. Hoc est: Caio Iulio Nicostrato, filio piissimo, annorum XVIII, mensium VIIII, dierum XII, Caius Iulius Nicostratus et Iulia Nymphe, parentes infelicissimi, uiui fecerunt.

77. ³⁰¹ Ibidem

IMP. CAESAR. CONS. DESIGN. TERT.

III. VIR. R. P. C. ITERVM MVRVM

TVRRESQVE FECIT.

77.1. Integrum hoc modo: Imperator Cęsar, consul designatus tertium, trium uir, rei publicę constituto ³⁰² iterum murum turresque fecit.

77.2. Iulii Cęsaris opus hoc fuit. Sed quota pars glorię eius, uictorias triumphosque quos adeptus est si ęstimabimus? Qui quum omnia sibi subiecisset, in senatu cęsus occubuit. Hic fere finis eorum qui patrię libertatem suo [p. 39v] conantur opprimere dominatu.

77.3. (III uiri) Trium uir: Trium uiri etiam creati fuere qui agros nouis colonis diuiderent, urbes designarent, ędificare uolentibus areas partirentur et alia in urbe rite disponere curarent. Hi dicti trium uiri colonię deducendę. ³⁰³

78. ³⁰⁴ Ibidem

MANLIA PIA. Q. MANLIO HERMETI.

ET MANLIAE EPIGONAE PAREN-

TIBVS. V. F.

78.1. Hinc discant filię atque filii honorem deferre parentibus et quos uiuos debita pietate colunt, his officium pręstare etiam defunctis. Qui defunctorum parentum manes nullo prosequuntur obsequio, ne uiuos quidem uere atque ex animo dilexerunt.

78.2. Q. Quinto. V. F. Viua fecit.

79. ³⁰⁵ Ibidem

ET MARTI. AVC. ET CET. DD. OMNI-

BVS INMORTALI. VLP. MARTINVS

PRO SE SVISQVE LIBERIS EX VOTO

.P. V. S. L. M.

79.1. Ita legendum: Et Marti auctori et cęteris diis omnibus immortalibus Vlpianus Martinus pro se suisque liberis ex uoto pecuniam uolens soluit libero munere.

79.2. Hic idolatra arguit illos Christianos qui uero Deo uota soluere negligunt, quum ipse soluat fallacibus diis. Et piis [p. 40] quidem, non impiis, lex pręcipit diuina: (Deuteronomium XXIII) ‘Quum uotum uoueris Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus, et si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum.’ ³⁰⁶ Et in Ecclesiaste est scriptum: (IIII) ‘Siquid uouisti Deo, ne moreris reddere. Displicet enim ei infidelis et stulta promissio. Sed quodcunque uoueris, redde. Multoque melius est, ’inquit, ‘non uouere quam post uotum promissa non reddere.’ ³⁰⁷

80. ³⁰⁸ Ibidem

Q. LVRIVS. Q. L. APOLLOPHANES

HEIC CVBAT.

80.1. Sic lege: Quintus Lurius, Quinti libertus, hic cubat.

80.2. Heic pro hic; "i" productum per "ei", Gręcam diphtongon, scribere solebant. ³⁰⁹

81. ³¹⁰ Ibidem

CARIVS. C. F. MONVMENT. SIBI

FIERI IVSSIT. SEX. ACILIVS. C. F.

HERES FECIT.

81.1. Hoc est: Carius, Carii filius, monumentum sibi fieri iussit. Sextus Acilius, Carii filius, heres fecit.

81.2. Optimi heredis fungitur officio qui legata soluit.

82. ³¹¹ CONCORDIAE

A. RITIVS. A. L. TERTIVS AVGVSTA-

LIS TESTAMENTO VIAM STERNI

IVSSIT. IN QVOD OPVS EROGATA

SVNT. LL S. XXX . ³¹²

[p. 40v] 82.1. A. RITIVS. Aulus Ritius. A. L. Auli libertus. VIAM STERNI, id est lapidibus tegi. LL S XXX . Sestertia triginta milia. Nota sestertii est duę ³¹³ LL et unum S, quia sestertius (ut alibi diximus) ³¹⁴ duę librę sunt et semis.

83. ³¹⁵ AQVILEGIAE

DOMVM AETERNAM IVLIA AGAPE

POSVIT OBSEQVENTI MARITO.

83.1. Sepulturam putauit domum esse ęternam mulier infidelis, rata eos qui sepeliuntur nunquam inde exituros. Nobis uero, qui credimus futuram corporum resurrectionem, non est domus ęterna sepulchrum, sed temporalis. Piis enim et fidelibus nulla alia ęterna habitatio est pręter cęleste regnum, nulla impiis pręter infernum. Ibunt hi (sicut in euangelio est scriptum) ³¹⁶ in ignem ęternum, iusti autem in uitam ęternam.

84. ³¹⁷ Ibidem

.D. .M.

SAVFEIA THREPTE. V. F.

H. M. H. N. S.

84.1. Singulares litterę hoc habent: Diis manibus. V. F. Viua fecit. Viua enim sibi fabricauit sepulchrum et quum neminem secum iacere uoluit, subiunxit H. M. H. N. S., id est: hoc monumentum heredes non sequitur.

84.2. Timuit scilicet ne [p. 41] nimis arcte hinstaret si alii ibidem ponerentur. Sed meminisse debebat quia nemo unquam mortuorum de loci in quo positus est angustia conqueri sit auditus.

85. ³¹⁸ Ibidem

DIS DEABVSQVE SACR. EX VOTO

VICTOR AEDITVVS.

85.1. Victor hoc loco nomen est proprium. (Ędituus) Aedituus autem is dicitur cui cura iniuncta est ędis sacrę, ab ęde tuenda. ³¹⁹

85.2. Votum se soluisse fatetur et inscribi uoluit ueritus fortasse ne dii deęque quos coluit solutionem factam inficiari uellent, si soluti cautio non extaret.

86. ³²⁰ Ibidem

Q. SVLP. VXORI TERENTIAE NON

LVBENS. F. FATVM F.

86.1. Id est: Quintus Sulpicius uxori Terentię non lubens fecit, fatum fecit. Quasi dicat: ipse tristis de morte uxoris, atque ideo non lubens fecit ei sepulturam, sed fato coactus fecit.

87. ³²¹ IVSTINOPOLI

ISIDI SACRVM EX MONIT. EIVSD.

.D. L. VALERIVS MEMOR. VI . VIR. AVG.

L. D. P.

87.1. Id est: Isidi sacrum ex monitis eiusdem deę. Lucius Valerius Memor, sex uir Augustalis, locum dedit publicum. In quo uidelicet ei ędes [p. 41v] poneretur.

87.2. (Isis, Io) ISIS autem fuit Inachi, Argiuorum regis, filia, dicta prius Io, quę a Ioue stuprata fugit in Ęgyptum. (Osiris) Hanc Osiris, Iouis filius, quum Phoroneo auo in Argiuorum regno successisset et regnum Aegilao fratri reliquisset Ęgyptiosque subiugasset, sibi copulauit. Illa Ęgyptios litteras docuit, ipse agriculturam. Deinde Osirim a Tiphone fratre clam laniatum Isis perquisiuit flens ac moerens et tandem iuxta Syenem in loco Philas inuentum fleuit acerbe. Eum in insula Abaton sepeliuit iuxta Memphim et paludem Stygem. Apparuit Ęgyptiis de improuiso bos. (Apis) Illum Osirim esse putauerunt adorabantque ut deum, Apin uocantes, alii Serapin dixerunt. Apis enim eorum lingua bos dicitur. Hunc bouem annuis temporibus (ut aiunt) cum luctu quęsitum et casu compertum per annum alunt, certoque tempore Memphim adductum, sequentibus sacerdotibus et populo et pueris cum sonis et cantibus musicis, in fonte sacro submergunt et alium ei similem cum luctu quęrunt, inuento letantur et post annum similiter mergunt, atque ita annua sacra Osiridi persoluunt. ³²²

87.3. (Templum Isidis) Erat Romę templum Isidis iuxta campum Martium, cui sacra faciunt sacerdotes. ³²³ In ueste linea uagantur et lugent, deinde gaudio exultant et Salomonis illud implere uidentur: [p. 42] (Prouerbia XIIII) ‘Risus dolore miscebitur et extrema gaudii luctus occupat.’ ³²⁴ Neque aduersa enim neque prospera in hac uita diuturna sunt.

88. ³²⁵ Ibidem

TVLIAE SEPTIMINAE ANIMAE IN-

NOCENTISSIMAE. QVAE VIXIT ANNIS

VI. MENS. VIIII. DIEBVS. VIII. TVLIA

PRIVATA MATER INFELICISSIMA.

88.1. Aperta est lectio. Non sunt tamen infelices dicendi illi qui innocentes amittunt liberos. Si enim innocentes et fideles fuerint, corpore exuti ad Deum transmigrant, apud quem ipsis etiam parentibus adipiscendę beatitudinis gratiam et orabunt erga suos grati et exorabunt Deo accepti.

89. ³²⁶ Ibidem

L. CALPHVRNIVS CVPITVS. V. F. SIBI

ET. L. CALPHVRNIO DEXTRO. F. ANN.

VIII. ET CALPHVRNIE. SP. F. PROCV-

LAE VXORI.

89.1. Legendum sic: Lucius Calphurnius Cupitus uiuus fecit sibi et Lucio Calphurnio Dextro, filio annorum VIII, et Calphurnię, Spurii filię, Proculę uxori.

89.2. Viuus, inquit, fecit: prodest utique uiuentibus sepulchra ędificare. Fit enim ut de morte cogitent et dum se Dei iudicio mox excutiendos nouerint, peccatis abstineant, [p. 42v] si modo sepulchra ipsa non ad inanis glorię pompam, sed ad fati necessitatem ędificent.

90. ³²⁷ POLAE

PAPIRIA PRIMA VIVA POSVIT SIBI.

90.1. Sciebat enim se esse mortalem et prouidit ponendis ossibus suis locum.

91. ³²⁸ Ibidem

AVIDIA MAXIMINA G DOMVM ³²⁹

AETERNAM VIVA SIBI POSVIT. SI-

QVIS ALIVM CORPVS SVPERPOSVE-

RIT. DET FISCO. 𐆖 CCC . MILIA.

91.1. Verita (ut reor) ne alio superposito corpore ipsa pondere oppressa respirare non possit, et superponere uolentes poenę denunciatione deterrere uoluit. Alium corpus, inquit: nos dicimus aliud. Denarii nota est 𐆖.

91.2. Dent fisco, inquit, denarium trecenta milia. Vbi nunc est fiscus iste? Nunquam profecto: pertranseunt omnia, multi nunc ibidem sepeliuntur et poenam soluit nemo.

92. ³³⁰ Ibidem

.I. .O. .M.

C. IVLIVS CRYSOGONVS EX

VOTO FECIT.

92.1. I. O. M. Ioui optimo maximo. Aram aut templum posuit Ioui, soluens quod uouerat.

93. ³³¹ Ibidem

[p. 43] Q. SIRTIVS CALLISTVS. VI . VIR.

AVG. V. F. SIBI ET LAECANIAE PRI-

SCAE CONIVGI OPTIMAE LIBER-

TIS LIBERTABVSQ. SVIS OMNIBVS.

93.1. Ergo breuis urna eos suscepit, quos ampla uix capiebat domus. Recte itaque satyricus poeta: ‘Mors sola fatetur quantula sunt hominum corpuscula.’ ³³²

94. ³³³ Ibidem

PATER CVM FILIA. FRATER ET

SOROR. SOCER ET NVRVS. HIC

TANTVM DVO IACENT.

94.1. Hoc simile est illi quod de Hersalo et Merhalla superius recitauimus, ³³⁴ sed aliter exponendum. Filius de matre filium genuit et filiam. Hęc fratris facta est uxor: pater et filia hic sepulti sunt. Pater ergo et filia ex parte matris frater et soror sunt, ex parte filii socer et nurus sunt. Socer enim uiri et uxoris pater est, nurus filii uxor est. Atque ita hic tamen duo iacent.

94.2. Quod facinus, si non ad ostentationem ingenii confictum sit, nemo negabit quin fuerit maxime omnium execrabile atque detestandum. (Cymon) Quanquam legimus et Cymonem, principem inter Athenienses uirum, Elpenicem sororem habuisse in matrimonio, [p. 43v] patria lege tunc istud concedente, ³³⁵ (Garamantes) et apud Garamantas nullam certam fuisse uxorem, ³³⁶ sed filios cum matribus, filias cum patribus coire consuesse, Romanos tamen talibus ac tam foedis coniugiis nunquam fuisse usos. (Neruę lex) Nam si Nerua imperator fratris sororisue filiam haberi uxorem lege prohibuerit, ³³⁷ satis constat ante illum sororibus copulari nefas fuisse. Quanto parentibus magis? Equum quendam admissarium detracto oculorum operimento (Plinius autor est) cognito cum matre coitu petisse pręrupta atque exanimatum. ³³⁸ Bestię igitur sanguinis cognationem sentiunt, homo non intelligit? Non ne, qui talis fuerit, bestiis omnibus et insipientior et impudentior erit habendus omnique damnabilior deuotione?

94.3. Verum enim uero tam abominandum flagitium multo magis imputabitur illis quibus matrimonii sanctitudo diuina lege commendatur quam his qui Deum ignorantes suę ipsi libidini frena permittebant. Excusabiliores enim sunt qui pręceptis cęlestibus nondum instructi peccauerunt et licet naturalis quoque legis rationem peruerterint, longe deterius est cognita diuinę reuelationis ueritate summę maiestatis autoritatem contemnere quam non obe[p. 44]disse naturę.

94.4. Sed dum nefando uitio irascor, sentio me egredi interpretis modum; igitur propositi nostri ordinem compressa tandem indignatione repetamus.

95. ³³⁹ NEPESINI

.L. AVRELIO COMMODO VICTORI

NEPESINI DIANENSES AERE CON-

IACTO.

95.1. Lucio Aurelio statuam, puto, statuerant, uictis ab eo hostibus, ęre collato, ut pro accepto beneficio gratiam referrent.

96. ³⁴⁰ In Istria ad Duo castra

qVod fas erat filiVm facere

parentibVs morte inmatV-

ra. q. serg. et sex. r. filio fe-

cere parentes infelicissimi.

96.1. Q. SERG. ET SEX. R. Quintus Sergius et Sexta Roscia ³⁴¹ siue Ruffa, parentes infelicissimi, queruntur quod filium sepelierint quum per ętatem filius debuisset sepelire parentes.

96.2. (Mors) Sed mors cęca neminem internoscit et dum passim quosque rapit, neque ętatis neque sexus neque personę habet rationem, aliis quidem tardius, aliis citius occurrit, parcit nemini.

97. ³⁴² Ibidem

AVR. RVFINAE ALVMNAE PIENTISSIMAE

[p. 44v] ET INCOMPARABILI QVAE VIXIT

ANN. XXVII. M. X. D. II. FIDE COGNI-

TA MEMOR OBSEQVII. EIVS AV-

RELIA SOTERIA PIETATIS PLENA

POSVIT. B. M.

97.1. Patet lectio. Alumna ea proprie dicitur quam quis aluit et educauit. ³⁴³ Hoc autem epitaphio et alumnę obsequia commendantur et altricis pietas et amor utriusque mutuus.

97.2. AVR. Aurelię. B. M. Benemeritę.

98. ³⁴⁴ TVDERTI

PRO SALVTE COLONIAE ET OR-

DINIS DECVRIONVM ET POPVLI

TVDERTIS. QVOD IS SCELERA-

TISSIMI SERVI PVBLICI INFAN-

DO LATROCINIO DEFIXA MONV-

MENTIS ORDINIS DECVRIONVM

NOMINA NVMINE SVO ERRVIT

AC VINDICAVIT. ET METV PERI-

CVLORVM COLONIAM CIVESQ.

LIBERAVIT. L. CANCRIVS CLE-

MENTIS LIB. PRIMIGENIVS SEX

VIR. ET AVGVSTALIS ³⁴⁵ ET FLAVIALIS

PRIMVS OMNIVM HIS HONORI-

BVS AB ORDINE DONATVS VOTVM

SOLVIT.

[p. 45] 98.1. In omni negocio quicquid prospere cesserit ut Deo acceptum referamus, hoc exemplo admonemur. Lucius Cancrius, Clementis libertus, sex uir et Augustalis et Flauialis (dignitatum quibus functus est hęc nomina sunt) uotum diis soluit quod Tudertes ab infestatione cuiusdam latronis, qui uias cum armis insidens ne ipsis quidem decurionibus parcebat, liberauit eo fugato uel interempto. Hoc itaque uoto soluto ostendit se et de patria benemeritum et erga deos non ingratum.

98.2. (Colonia) COLONIA dicitur ad quam habitatum missi erant maioris urbis ciues. ³⁴⁶ Libertus primigenius : qui primus inter libertos libertatem est consecutus.

99. ³⁴⁷ HVMAGI

MELLIA ANNIANA IN MEMOR.

Q. LEPICI. Q. F. SERG. BASSI MA-

RITI SVI EMPORIVM STERNI

ET ARCVM FIERI ET STATVAS

SVPERPONI TEST. IVSS. EX. LLS.

. DCD . XX. P. R.

99.1. IN MEMOR. In memoriam Quinti Lepici, Quinti filii, Sergii Bassi. TEST. IVSS. Testamento iussit. Ex sestertiis centum milibus. P. R. Ponderis Romani uel pecunię [p. 45v] Romanę.

99.2. Emporium sterni, id est forum mercaturę ³⁴⁸ lapidibus tegi. (Emporium) Emporium enim dicitur locus ubi exercetur mercatus, quem Gręci εμπωριον appellant, nos forum nundinarum. ³⁴⁹

100. ³⁵⁰ Ibidem

C. BEGNIVS CASSIAE VXORI

SVAE OPTATAE NON LVBENS

FECIT. SED FATVM FECIT.

100.1. Non lubens, sed inuitus et fato compulsus. Mallet enim eam uiuere quam mortuę funus honorare.

101. ³⁵¹ Ibidem in uico Comagnano

DIVO IVLIO PRIMIGENIO QVI VIX.

ANN. XXV. IVLIA PALLAS FECIT

CONIVGI CARISSIMO ET PIEN-

TISSIMO DE SE BENE MERENTI.

CVM QVO VIX. ANN. XV. MENS. VI.

DVLCITER SINE QVERELA.

101.1. Nondum ergo decennis erat Iulius iste quum duxit uxorem. Sed qui congruum nuptiis tempus nosse cupiunt, audiant Platonem libro quarto De legibus dicentem: (Ętas nubilis) Vxorem quisquis a trigesimo anno usque ad trigesimum quintum ducat. ³⁵² Idem libro VI: Nuptiarum tempus puellę sit, inquit, a sextodecimo in uigesimum, idque sit longissimum tempus ad hoc institutum; masculo a trigesimo ad quintum et trigesimum. ³⁵³

102. ³⁵⁴ [p. 46] ISCONI ³⁵⁵

L. PVDENTI. HIC QVOM ESSET ANNOR.

XIII. ROMAE CERTAMINE SACRO IOVIS

CAPITOLINI LVSTRO. VI . CLARITATE

INGENII CORONATVS EST INTER PO-

ETAS LATINOS OMNIB. SENTENTIIS

IVDICVM. HVIC PLEBS VNIVERSA

MVNICIPVM ISCONENSIVM STATV-

AM AERE CONLATO DECREVIT

CVRAT. R. P.

102.1. Mira profecto in tam tenera ętate ingenii maturitas, ut puer tredecim annorum in poetarum certamine uincat et coronetur. Et quoniam hoc honore adepto patriam nobilitarat, non immerito patria illi statuam curauit erigendam.

102.2. Porro quum in ciuitate benemeritis digna pręmia impenduntur, cęteri omnes ad uirtutem capescendam excitantur, non tam mercedis cupiditate quam honestę laudis affectu.

102.3. CVRAT. R. P. Curante republica.

103. ³⁵⁶ INTERAMNII

PROVIDENTIAE. TI. CAESARIS AV-

GVSTI NATI AD AETERNITATEM. ³⁵⁷ COS.

ROMANI NOMINIS SVBLATO HOSTE

PERNICIOSISSIMO. P. R. FAVSTVS TI-

TIVS LIBERALIS. VI. VIR. INTER. ³⁵⁸ P. S. F. C.

[p. 46v] 103.1. TI. Tiberii COS. Consulis. P. R. Populi Romani VI. VIR INTER. ³⁵⁹ P. S. F. C. Sex uir Interamnatum ³⁶⁰ pecunia sua faciundum curauit.

103.2. Arcum puto ei posuerat qui uictorię laudem testaretur hoste perniciosissimo sublato.

104. ³⁶¹ Ibidem

T. FL. T. F. CVL. ISIDORO EQ. ROM. PA-

TRI DVORVM EQ. PVB. OMNIBVS

HONORIBVS HONESTE FVNCTO.

COS. QVINQ. II. AVGVRI SACER. PONT.

PRAEF. SACROR. PATRONO MVNICI-

PI INTERAMNAT. CAVSENTINORVM

VINDEMNATIVM. V. B. ET QVIDQVID

IN EGREGIVM HOMINEM LAVDIS

DICI POTEST. IN HOC SIT BENEFI-

CIO NATVRAE CONLATVM. POSSES-

SORES. INQVILINI. NEGOCIANTES.

VIAE STRATAE CVLTORES HER-

CVLIS RARISSIMO. L. D. D. D.

104.1. Sic integrandum: Tito Flauio, Titi filio, Cultori Isidoro, equiti Romano, patri duorum equitum, publicis omnibus honoribus honeste functo, consuli quinquies, bis auguri, sacerdoti, pontifici, pręfecto sacrorum, patrono municipii Interamnatum, Causentinorum, Vindemnatium, uiro bono, et quę sequuntur. [p. 47] L. D. D. D. Locum dedicarunt decreto decurionum, ut tanquam diuini hominis memoria conspiceretur essetque in oculis omnium. Equiti Ro⟨mano⟩: uel quod equestris ordinis esset uel quod equo meruerat.

104.2. Erat etiam sacerdotali pontificalique dignitate pręditus pręfecturaque sacrorum, et ut his dignum ostenderet, probitatem naturę eius extollit, denique locum eius memorię assignatum dicit ab omnibus qui uiam stratam frequentabant prope fanum Herculis, et id quidem decurionum decreto. Non enim hoc agere poterant nisi ex autoritate decurionum.

105. ³⁶² Ibidem

A. POMPEIO A. F. CVL. Q. PATRONO

MVNICIPI INTERAMNAT. NAHARTIS.

QVOD EIVS OPERA VNIVERSVM

MVNICIPIVM EX SVMMIS PERICV-

LEIS ET DIFFICVLTATIBVS EXPE-

DITVM ET CONSERVATVM EST. EX

TESTAMENTO. L. LICINI. T. F. STATVA

STATVTA EST.

105.1. A. Aulo. A. F. CVL. Q. Auli filio Cultori Quinto. INTERAMNAT. Interamnatum. PERICVLEIS. Periculis. L. LICINI. T. F. Lucii Licini, Titi filii.

106. ³⁶³ Ibidem

C. RVSTICVS. C. F. FLAVOSISTER. L.

OCTAVIVS. L. F. VITVLVS. IIII . VIR. D. S. S.

[p. 47v] VIAM INTEGENDAM CVRAVERE.

106.1. Legendum sic: Caius Rusticus, Cai filius, Flauosister, Lucius Octauius, Lucii filius, Vitulus, quattuor uir designatus, suo sumptu uiam integendam curauere.

106.2. Diximus supra ³⁶⁴ quattuor etiam uiros fuisse creatos qui uiarum curam agerent.

107. ³⁶⁵ CIVIDATI

LELILLAE CLEMENINI VXORI INCOM-

PARABILI. Q. FVRIVS SECVNDVS MA-

RITVS ET SIBI VIVVS FECIT.

Iuncta iaces primo et uiuis uiuisque secundo

Lella tuo, debent nec benefacta mori.

Te, tellus, sanctosque precor pro coniuge manes:

Vos ite placidi, tu leuis ossa tegas.

107.1. Ita igitur Lelilla se in uita gessit ut bis uxor et a primo marito meruerit amari et a secundo laudari honorarique defuncta.

108. ³⁶⁶ AD ARNASTVM ³⁶⁷ in Ponto

SEX. VIBIO GALLO RICINARIO ³⁶⁸ PRI-

MOPILARI PRAEF. KASTROR. LEG.

XIII. GEM. DONIS DONATO AB IMPE-

RATORIBVS HONORIS VIRTVTISQ.

CAVSA. TORQVIBVS ARMILLIS PHA-

LERIS CORONIS MVRALIBVS. III. VAL-

LARIBVS. II. AVREA. I. HASTIS PVRIS. V .

VEXILLIS. II. SEX. VIBIVS. COCCIANVS

PATRONO BENEMERENTI.

[p. 48] 108.1. Huic Vibio Vibius Coccianus libertus peregre defuncto posuit sepulturam titulosque eius descripsit et ab imperatoribus delata dona. Fuit igitur Vibius primopilaris, id est miles primę legionis, deinde castrorum pręfectus legionis tertiędecimę. ³⁶⁹

108.2. (Pręfectus castrorum) Pręfecti autem castrorum uel alarum uel cohortum a duce militię creabantur ut ea regerent et disponerent. ³⁷⁰ Quum itaque militare officium strenue obiret, promotus est ad pręfecturam castrorum, in qua ita se gessit ut dona quę commemorantur dignus fuerit ab imperatoribus recipere. Donatus est ergo gemmis, id est annulis gemmatis, torquibus – (Torques) torques colli ornamenta erant –, armillis, quibus brachia ornabantur, ³⁷¹ (Phalerę) phaleris, quę non tantum equi ornamenta sunt, ³⁷² sed etiam hominis, quum Vergilius dicat: (IX) phaleras Rhamnetis et aurea bullis cingula , ³⁷³ coronis muralibus tribus, uallaribus duabus, aurea una. (Corona muralis) Muralis corona ei dabatur qui primus obsessę urbis inscendisset, ³⁷⁴ (Corona uallaris) uallaris qui primus pugnando uallum transcendens castra aduersariorum introisset. ³⁷⁵ (Corona obsidionalis) Aurea autem corona erat obsidionalis: ea donabantur illi qui obsidione ciues liberassent. ³⁷⁶ (Hastę purę) Hastis puris quinque: hoc donum eius erat qui [p. 48v] in pręlio uicisset. ³⁷⁷ Hastis puris, id est sine ferro, ut Seruius ait ³⁷⁸ super illud Vergilii in VI: Ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta. ³⁷⁹ (Vexillum) Vexillis duobus: uexillum dictum quasi paruum uelum; ³⁸⁰ est enim uelum in summo hastę suspensum. Et his ergo uirtutis merito donatus fuit Vibius.

108.3. Egregium hoc sane et uiri uirtuti datum. Meminisse tamen debemus quia fortes uiros remunerat imperator, bonos Deus, et illis quidem terrena bona et caduca conferuntur, his uero cęlestia et ęterna.

109. ³⁸¹ Apud ANTYCIRAM Boecię

OLBIO ET NICANORI SVAVISS. ³⁸² FI-

LIIS SVIS. L. LVCVLLO MILITIAE

DVCE INTERFECTIS DOLENTISS.

PARENTES POSVERE. ΧΑΙΡΕΤΕ

ΜΝΗΜΗΣ ῎cΝΕΚΑ ³⁸³

109.1. Lucius enim Lucullus contra Mithridatem, Ponti regem, bella gessit eumque regno expulit. Hoc quod Gręce ³⁸⁴ subscribitur nomina parentum sunt.

110. ³⁸⁵ In OLYMPO monte

OLYMPI VERTEX EX QVA PARTE

EST APOLLINIS PYTHII TEMPLVM

ALTITVDINEM HABET AD SVB-

IECTVM EXAMVSIM MENSVRA-

TVM. X. INTEGRA STADIA ET VN-

[p. 49] VM PLETHIO ³⁸⁶ MINVS QVADRVPE-

DALI. XENOGORAS CELENTI

FILIVS MENSVRAM POSVIT.

TV VALE APOLLO. ET DA NOBIS

BONA.

110.1. Olympus mons in Thessalia, ubi Pellion et Pyerus et Ossa et Pindus et Othris. Olympi huius uerticem nubibus celsiorem esse aiunt. Est et alius mons Olympus in Gallogręcia, ³⁸⁷ alius apud Mysios, in cuius radice est urbs Prusa, alius est secus Mare rubrum in Ęthiopia, haud longe ab Heliopoli oppido, qui oriente sole usque ad horam quintam diei flammas emittit. ³⁸⁸ Hic de illo qui in Thessalia est dici certum est, alioqui Latinam non haberet inscriptionem.

110.2. Examusim , id est examinate ad regulam. (Amusis) Amusis enim regula fabrorum est quam architecti, quum opus probant, rubrica illiniunt. ³⁸⁹ (Stadium) Stadium octaua pars miliarii est. Vndecim ergo stadia sunt mille trecenti et septuagintaquinque passus. PLETHIO minus quadrupedali : mensurę genus est quattuor pedum. Plethii tamen uocabulum nusquam alibi memini me legere, nisi forte harundinem significet, quam Plinius (liber XVI, caput XXXVII) inter harundinum genera non plethium sed plociam appellatam ait, graciliorem [p. 49v/] cęteris. ³⁹⁰ Harundo autem apta est ad aliquid metiendum, unde in Ezechiele legimus: Et calamus mensurę in manu eius. ³⁹¹

110.3. Potuit iure suo gloriari Xenogoras ³⁹² et, sicut fecit Thales philosophus ęquilatere circuli triangulo descripto, bouem immolare, ³⁹³ nisi quidam promere ausi fuissent quot stadia totius terrę ambitus contineat, quantum a terra distet nubium altitudo atque uentorum, quantum inde spacii sit ad lunam, ad solem, ad cętera errantia sydera.

110.4. Sed certe his omnibus longe pręstabilius est mensuram nosse uitę atque morum. Est enim modus in rebus (ut Lucretius ³⁹⁴ inquit), sunt certi denique fines, quos ultra citraque nequit consistere rectum. ³⁹⁵ Non hoc dicimus ut geometrię rationem improbemus – utilis est multis –, sed ut bono melius pręferamus.

111. ³⁹⁶ NONAE

L. BARBIVS ³⁹⁷ CRAPVS. ET. Q. BARBI-

VS RVFFVS SIBI ET SVIS. V. F. IN

FR. P. XXXV. IN AG. P. X.

111.1. L. Lucius. Q. Quintus. V. F. Viuus fecit. In fronte pedes XXXV, in agro pedes X: in quo spacio aliis sepulturam ponere ius non est nisi domino loci permittente.

111.2. Frons autem illud sepulchri latus est in quo litterę [p. 50] incisę sunt. Quod terrę circa alia latera patet, ager dicitur.

112. ³⁹⁸ TRAGVRII

L. STALLIVS SECVNDVS. VI. VIR.

AVG. ET STALLIA CALIROHE VXOR

CVM LIBERIS AEDEM MATRI MA-

GNAE EX VOTO SVSCEPTO FECE-

RVNT. S. P.

112.1. L. Lucius. VI. VIR. AVG. Sex uir Augustalis. S. P. Sua pecunia.

112.2. (VI uir Augustalis) Sex uir Augustalis dicitur decreto Augusti extra ordinem constitutus. (Cybele) Magna mater Cybele est, quę Ops dicitur et deum mater et Berecinthia et Rhea et Bona dea et Pales. Eam terrę pręesse fabulantur. Magna ergo mater quę mortalibus pręstat alimenta; Cybele a Cybelo, Phrigię oppido, in quo colebatur; Ops quod opem ferat agricolis; deorum mater quia Saturno Iouem et alios deos genuisse dicitur; Berecinthia a Berecintho, monte Phrigię; Rhea Gręce Ops est Latine; Bona dea quia fruges largitur; Pales quia gregibus pabula subministrat.

[Page 50v]

IV. SALONIS

IV.1. HACTENVS externa tibi interpretatus sum, Dominice Papalis charissime, nunc maiorum nostrorum aperiemus monumenta, quę sępe tecum per Salonarum rudera parietinasque uagatus passim iacentia spectaui et interdum, patrii soli nostri quanta quondam gloria fuit mecum animo reuoluens, Vergilianum illud ingemiscendo repetebam: Fuimus Troes, fuit Illium et ingens gloria Teucrorum, ³⁹⁹ nunc nulla.

IV.2. Qualis enim quantaue urbs ista extiterit, quę a Gothis solo ęquata esse desiit, non modo reliquię eius testantur, uerum etiam ueteris historię scriptorum indicat autoritas. (Strabo) Nam et Strabo in suo Geographię libro Delmatarum emporium Salonas esse asserit ac de ipsis Delmatis Ea gens, inquit, annos compluris aduersus Romanos bella gessit. ⁴⁰⁰ (Plinius) Plinius quoque Secundus ait: Salona colonia ab Iadera CCXXII milia passuum. Petunt in ea iura uiribus ⁴⁰¹ descriptis in decurias CCCLXII Delmatę, ⁴⁰² quos ibi nominatim recenset. Inter eos autem Ardeatum ⁴⁰³ meminit et Italię quondam populatores appellat. (Cęsar) Pręter hęc in Cęsaris Commentariis relatum legimus quod M. Octauius cum nauibus Salonas peruenerit, ubi concitatis Delmatis reliquisque [p. 51] barbaris Clissam a Cęsaris amicicia auertit, conuentumque Salonensem quum neque pollicitationibus neque denunciatione periculi permouere posset, oppugnare instituit. ⁴⁰⁴ Est autem oppidum, inquit, et loci natura et colle munitum. ⁴⁰⁵ Octauius quinis castris oppidum pręmere coepit, illi se defendere. Tandem dispositis per muros pueris ac mulieribus portis egressi Octauii castra inuadunt expugnantque, deinde et reliqua, cędeque non parua facta eos qui superfuerant ad naues fugere compellunt. Atque talis fidei talisque in bello uirtutis tunc fuere Salonenses nostri!

IV.3. (Diocletianus) Huc accedit quod Diocletianus imperator, Salonis natus, uirtute rebusque gestis ad Romanorum imperium meruit promoueri. Deposito deinde imperio priuatam uitam peregit in patria. Et quum Romam ad pristinam dignitatem reuocaretur, maluit hic consenescere priuatus quam Romę imperare: usque adeo coeperat eum et amoenitas loci et tranquillum in secessu ocium.

IV.4. Extat ędificium eius Salonis proximum, quod maiores nostri post urbis euersionem incolere coepere: (Spalatum) nunc nostrum natale solum est, quod Spalatum appellant, sed et ipsum semirutum quidem atque in parte deintegratum, murorum tamen ac turrium pulchritudine portarumque affabre structarum decore [p. 51v] ostendens qualia etiam illa fuerint quę uel uetustate uel inimicorum iniuria defecere. (Templum S. Domnii, archiepiscopi Salonensis) Stat adhuc templum Ioui quondam sacrum, nunc Domnio martyri dedicatum, magnę turris instar, rotunda specie angulatum, cuius murus (ut uides) quadrato lapide rethiculataque structura constat. Octo columnis ingentibus intus fulcitur, quibus alię insident minores, quorum quattuor e marmore porphyrite cum aliis ad testudinem usque tecti eriguntur. Exterius circa se magnarum duarum et uiginti columnarum peristylium habet, et id quidem Sinadico marmore nobile. Porro ante templi limina uestibulum ipsum atriumque patet spaciosum, columnis grandibus, et ipsis e marmore Phrygio dolatis, circumseptum, quibus arcus impositi fulciuntur, ita ut nusquam Romę tot, tantas talesque columnas uno in loco compositas reperies. E regione templi sacellum est, eodem tempore parique structurę genere elaboratum. Pręter ista erant et alia tria templa, reliquo ędificio (ut apparet) uetustiora atque ideo magis dirruta. In his tessellarum pictura, qua exornata fuerant, alicubi adhuc uisitur. Extant et chryptoporticus plurimę, ita ut non minus miremur subterranea ędificia quam quę in aperto spectantur.

[p. 52] IV.5. Sed ne plura intempestiue replicem, tibi pręsertim, qui cuncta quidem et sępe uidisti, et adhuc inspicere (in tantum te delectat antiquitas) non satiaris, uide tandem quanta rerum humanarum mutatio sit, quanta uolumina, uel ludibria potius, nunquam simpliciter indulgentis fortunę. ⁴⁰⁶ Nihil usquam firmum habetur in terra, nihil stabile, nihil in eodem statu permanens, non urbes, non imperia. Extra terram igitur, extra anni Solisque uias ⁴⁰⁷ quęrenda hominum felicitas est. Quam pie iusteque uiuentibus omnium potens Deus super cęlum perennem perpetuamque largitur.

IV.6. Sed iam quod proposuimus prosequamur.

113. ⁴⁰⁸ Salonis

L. LIBVRCIO FELICI. V. ANN. XXIIII.

PATRIA MIRA FORTITV. DEFEN.

INTERFE. ET CVM COMMV. LACH-

RI. AD ROG. DVCT. IVLLIOLA MAR-

CELLA. V. PI. POST. III. DI. OBIIT.

113.1. Integrum sic: Lucio Liburcio felici. Vixit annos XXIIII. Patria mira fortitudine defensa interfecto et cum communibus lachrimis ad rogum ducto Iulliola Marcella uiro piissimo. Postea tertia die obiit.

113.2. Vixit annos : deest qui. Sic tamen et apud historicos et apud poetas usurpatum inuenies, ut est illud: Vrbs antiqua [p. 52v] fuit, Tyrii tenuere coloni, ⁴⁰⁹ quem dicendi modum epexegesim uocat Seruius. ⁴¹⁰

113.3. Hic igitur quattuor et uiginti annos natus pro patrię salute fortiter pugnando occubuit dignusque uisus est cui a ciuibus cum lachrimis iusta persoluerentur. Eo ammisso et iam sepulto uxor prę animi tristitia tris tamen dies superuixit, posteris relinquens non minus certum sui erga uirum amoris testimonium quam Getharum foeminę, quę super mortua coniugum corpora interfici simulque sepeliri expetisse feruntur. ⁴¹¹ Potest quidem esse audacior quę se perimendam sponte offert, sed non ista amantior quam uis extinxit doloris.

113.4. Huiuscemodi exemplum in adolescentia nostra uidimus, Dominice, Perinę, consobrinę tuę, quę Gorgio marito a Turcis interfecto moerore superata efflauit animam. Tunc ego amborum sortem miseratus tale (ut et tu meminisse potes) illis apposui epitaphium, dum adhuc Tydei, pręceptoris mei, scholam frequentarem: ⁴¹²

(Epigramma)
Ausus confertos incurrere Gorgius hostes

Ipse suo cęsus ⁴¹³ sanguine sparsit humum.

Non potuit lethum perferre Perina mariti:

Hic demum nimio uicta dolore iacet.

Hęc quicunque legis, sęuę maledicito dextrę

[p. 53] Vna quę fecit cęde perire duos.

Sed certe casus hic in Perina tua eo miserabilior quod nondum annum cum illo exegerat cuius mortem tam impatienter tulit.

114. ⁴¹⁴ Salonis

P. FVNDANIVS PHILOLOGVS AV-

GVSTAL. ⁴¹⁵ T. F. I. SIBI ET FVNDA-

NIAE EGLOGI LIBERT. ET VXO-

RI. ZOSIMVS ET FELIX LIBERT.

ET HERED. FACIVND. CVR.

114.1. Integrum ita: Publius Fundanius, philologus Augustalis, ⁴¹⁶ testamento fieri iussit sibi et Fundanię Eglogi, libertę et uxori. Zosimus et Felix, liberti et heredes, faciundum curarunt.

114.2. Philologus Augustalis: officii nomen fuisse coniicio ab Augusto concessi. Philos enim Gręce Latine amorem sonat et logos ratio uel oratio dicitur, ut quasi procurator alicuius Cęsaris Augusti sit qui eius rem curet et expensi acceptique rationes in prouincia dispungat atque cognoscat.

115. ⁴¹⁷ Salonis

.D. .M.

PANES FILIAE INFELICISSIMAE

.TTT. P. A. F.

115.1. Hoc est: Panes filię infelicissimę Tertullę [p. 53v] parens afflicta fecit, ut sit Panes mater et Tertulla filia; utriusque enim nomen fuit exprimendum. Tertullam autem in quibusdam epitaphiis integre descriptam legi, quare adducor ut credam hoc loco per tria T. Tertullam significari.

116. ⁴¹⁸ Salonis

.D. .M.

CASSIO MINERBINO DEF. ANN.

XLVII. AELSVPERA CONIVX

MARITO INCOMPARABILI CVM

QVO VIXIT ANN. XXVII. B. ⁴¹⁹ M.

ET SIBI.

116.1. DEF. ANN. Defuncto annorum. ANN. Annos. B. M. Benemerito.

116.2. Coniux: obseruandum sicut hic, ita in aliis multis legi coniux, non coniunx. Nam neque in obliquis habet "n". Dicimus enim: "coniugis, coniugi, coniugem", non "coniungis, coniungi, coniungem". ⁴²⁰

117. ⁴²¹ Salonis

C. CLODIVS FELIX. IIIIII . VIR. AVG.

V. F. SIBI ET CLODIAE PRIMIGE-

NIAE FILIAE POSTERISQ. SVIS.

117.1. Hoc est: Caius ⁴²² Clodius Felix sex uir Augustalis uiuus fecit. Cętera integra sunt.

[p. 54] 117.2. Diximus sexuiratum in prouinciis esse, non Romę. ⁴²³ Primigenię filię: nos dicimus primogenitę. Sed etiam grammatici ea primigenia uerba uocant quę per se inuenta sunt, nec aliunde deriuantur. Non igitur incongrue sicut primogenitos ita et primogenios dixerimus illos qui primo nati sunt. ⁴²⁴

118. ⁴²⁵ Salonis

.D. .M.

ISICIAE FIRMINAE CONIVGI

FL. FORTVNATVS MARITVS

.B. M. P. D. ANN. P. M. XXXV.

118.1. Legendum sic: Isicię Firminę coniugi Flauius Fortunatus maritus benemeritę posuit, defunctę annorum plus minus XXXV.

118.2. Plus minus, id est circiter. Incertum enim erat siue parum plus siue parum minus ętatis haberet quando uita decessit.

119. ⁴²⁶ Salonis

L. POMPONIVS EXTRICATVS. V. F.

SIBI ET SVIS ET COPPIO VIVIANO

AMICO. B. M. IN. FR. P. VI. IN AGR.

.P. VI.

119.1. L. Lucius. V. F. Viuus fecit. B. M. Benemerito. IN. FR. P. VI. IN AGR. P. VI. In fronte pedes VI, in agro pedes VI.

119.2. In his declaratur eius iuris locus circa sepulturam, ut alibi diximus, ⁴²⁷ nequis eum sibi uendicet occupareque contendat. ⁴²⁸

120. ⁴²⁹ [p. 54v] Salonis

DEP. IVLII ZACONI DIE. IIII. NO-

NAS NOVEMBRES. DECIANO

ET CEREALE. COSS.

FL. IVLIVS ZACONVS ET AVRE-

LIA MERIA CONIVX EIVS. HOC

SARCOPHACVM SIBI VIVI POSV-

ERVNT. SIQVIS POST NOSTRAM

PAVSATIONEM HOC SARCOPHA-

CVM APERIRE VOLVERIT, INFE-

RAT ECCLESIAE SALONARVM

CENTILIBRAS ⁴³⁰ QVINQVAGINTA.

120.1. DEP. Depositio. COSS. consulibus. FL. Flauius.

120.2. Pausationem, id est requiem. (Pausa) Pausa enim (ut Nonius ait) requies est. ⁴³¹

120.3. Inferat, inquit, ecclesię Salonarum centilibras L. Ex hoc patet iam tunc ⁴³² Christianos fuisse Salonis. Ecclesia enim Christianorum est, non infidelium. Centilibrę quoque nouitium monetę genus, non uetus. Sarcophagus autem (ut Plinius ait) lapis est fissili uena; corpora defunctorum condita in eo absummi constat intra quadragesimum diem. ⁴³³ Ideo nomen habet a carne edenda. σαρξ enim caro est et πατων edo. Hinc quidam sarcophagum pro sepulchro usurpant. Quod autem hic scribitur "sarcophacus", manifestum est [p. 55] in multis "c" loco "g" usurpari.

121. ⁴³⁴ Salonis

DIS SYRIS.

C. ALBVCIVS. CL. RESTITVTVS.

121.1. Hunc Syrum fuisse arbitror et cum ęgrotasset, a suis diis se restitutum ratus uotum soluit. Syri autem et Ęgyptii animalium effigies adorabant et magis (ut Pomponius inquit) ipsa animalia, apim pręsertim, hoc est bouem nigrum certis maculis insignem et cauda linguaque dissimilem aliorum. ⁴³⁵

121.2. CL. Clementer.

122. ⁴³⁶ Salonis

.D. .M.

ATANIA MARCIA MARCELLAE

FIL. DEF. ANN. VIII.

122.1. Hoc est: filię defunctę annorum octo.

123. ⁴³⁷ Salonis

.D. .M.

RAECIAE MARCIAE APLIVS ⁴³⁸ KARVS

MARITVS. P.

123.1. Id est: posuit.

124. ⁴³⁹ Salonis

IMP. CAES. MA. AVR. ANTONINO

AVG. PONT. MAX. TRIB. POT. XX IIII .

P. P. COH. I . CXƆ. DEL. SVB. CVR.

GRANI FORTVNATI. TRIB. COH.

EIVSD. MVRI. P. DCCC. IN HIS

TVRR. VNA.

[p. 55v] 124.1. Legendum ita: Imperatore Cęsare Marco Aurelio Antonino Augusto, pontifice maximo, tribunicię potestatis quater ⁴⁴⁰ et uigesies, positi per cohortem primam mille Delmatarum sub cura Grani Fortunati, tribuni cohortis eiusdem, muri passuum octingentorum, in his turris una.

124.2. (Antoninus Verus) Hunc imperatorem fuisse reor Marcum Aurelium Antoninum cognomento Verum, qui post Titum Antoninum Pium ⁴⁴¹ imperauit annos XVIIII, mensem unum. ⁴⁴² Quo in Germania aduersus Quados pugnante exercitui ⁴⁴³ siti oppresso pluuia (ut Eusebius refert) diuinitus missa pręstitit potum, Germanos autem et Sarmatas fulmina persecuta sunt. ⁴⁴⁴ Extant eius litterę (ut idem testatur) quibus ipse confessus est pluuiam illam, quę tunc ⁴⁴⁵ contigit, precibus militum Christianorum fuisse impetratam. ⁴⁴⁶ (Commodus) Hic Commodum filium regni consortem fecit, cum eo de hostibus triumphauit, multa largitus est, pecuniam quę fisco debebatur debitoribus remisit, legum ueterum seueritatem nouis constitutionibus temperauit. ⁴⁴⁷ In ęditione ludorum centum simul leones exhibuit. ⁴⁴⁸ In Pannonia ⁴⁴⁹ morbo periit, ⁴⁵⁰ Commodo filio relinquens imperium.

124.3. Ab hoc igitur missa fuit Delmatarum [p. 56] cohors (Murus) ad ędificandum murum Salonarum, cuius fundamenta adhuc extant, ingentibus saxis posita prope fluminis ripam et inde ad maris littora Tragurium uersus longo admodum ordine tendentia. (Delmatarum militum uirtus) Delmatarum autem uirtus ex eo declaratur quod primę cohortis fuisse memorantur. Prima quippe cohors cęteras et numero et dignitate superabat. ⁴⁵¹ Quam rem ut melius intelligas, paulo plenius explanabo.

124.4. (Legio) Legio una ex sex milibus peditum centum additis et ex septingentis triginta equitibus constabat. Ea diuidebatur in cohortes decem. (Cohors prima) Prima cohors cum imperatore erat circa uexillum, homines mille centum et quinque pedites, centum et quadraginta duos equites, (Secunda) secunda uero cohors quingentos et quinquaginta duos pedites, sex et sexaginta equites habuit. (Reliquę octo) Hunc eundem numerum reliquę cohortes habuerunt. Ex his decem cohortibus, quoties pręlium immineret, duę acies ordinabantur. (Acies prima) In prima acie prima cohors dextrum cornu tenebat, quinta leuum, tertia locum medium, (Acies secunda) circa quam secunda et quarta erant. ⁴⁵² Idem ordo secundę post primam aciei fuerat. Iccirco igitur primę cohortis Delmatę fuere quia et corporis [p. 56v] robore et animi magnitudine alios antecesserant.

124.5. Inscriptio autem ista indicat sub quo imperatore et per quos murus iste cum turri fuerat ędificatus. (Quando urbs Salonarum facta latior) Ex quo etiam coniici potest urbem ipsam non ita amplam tunc fuisse quum a M. Octauio Pompeiano est oppugnata. Tunc enim et loci natura et colle munita dicitur quia latus montis occupabat, ⁴⁵³ postea uero cum muro hoc, de quo loquimur, in tantum fuit dilatata ut maior pars eius in planicie quam in cliuo sedisse appareat.

125. ⁴⁵⁴ Salonis

IMP. CAESAR DIVI VESPASIANI

F. DOMITIANVS AVGVSTVS GER-

MANICVS PONTIFEX MAXIMVS

TRIBVNIC. POTEST. X II . IMP. XX II .

COS. XVI. CENSOR PERPETVVS.

P. P. PEDITIBVS ET EQVITIBVS

QVI MILITANT IN COHORTE. III .

ALPINORVM ET IN. VIII . VOLVN-

TARIORVM CIVIVM ROMANORVM.

QVI PEREGRINAE CONDICIONIS ⁴⁵⁵

PROBATI ERANT. ET SVNT IN DEL-

MATIA SVB. Q. POMPONIO RVFO.

QVI QVINA ET VICENA STIPENDIA

AVT PLVRA MERVERVNT. ITEM

[p. 57] DIMISSO HONESTA MISSIONE EME-

RITIS STIPENDIIS. QVORVM NO-

MINA SVBSCRIPTA SVNT. IPSIS

LIBERIS POSTERISQVE EORVM

CIVITATEM DEDIT ET CONVBI-

VM CVM VXORIBVS QVAS TVNC

HABVISSENT CVM EST CIVITAS

IIS DATA. AVT SIQVI CAELIBES

ESSENT CVM IIS QVAS POSTEA

DVXISSENT DVMTAXAT SINGV-

LI SINGVLAS. A. D. III. IDVS IVLIAS.

M. LOLLIO PAVLINO VALERIO ASI-

ATICO SATVRNINO. C. ANTIO IV-

LIO QVADRATO. COS. COHORT. III.

ALPINORVM. CVI PRAEST. C.

VIBIVS MAXIMVS.

PEDITI.

VENETO DITI. F. DAVERS ET

MADENAE PLARENTIS FILIAE

VXORI EIVS DERAMISI. ET

GALLO. F. EIVS.

DESCRIPTVM ET RECOGNITVM

EX TABVLA AENEA. QVAE FIXA

EST ROMAE IN MVRO POST TEM-

PLVM DIVI AVG. AD MINERVAM.

[p. 57v] A. VOLVMNI EXPECTATI.

Q. ORFI CVPITI.

CN. EGNATI VITALIS.

SEX. MANLI CINNAMI.

L. PVLLI SPERATI.

P. ATINI AMERIMNI.

L. PVLLI VERECVNDI.

125.1. Hoc ita descriptum in tabellis ęneis intra Salonarum ruinas repertum uidimus, legimus, exscripsimus. (Tabellę ęneę) Has autem tabellas nunc tu, Dominice, dono tibi datas in deliciis habes, quasi heres eorum quibus olim in testimonium uirtutis ab imperatore traditę fuere. Nec iniuria id facis, quando quidem auorum gloria ad nepotum redundat laudem, tantoque ad te magis quanto plenius eos expresseris et militię studio et animi uigore. Dum enim uirenti adhuc ętate floreres, equos alere, arma tractare et nunc hasta, nunc ense pugnę simulacra cum ęqualibus ciere magnopere te delectabat. Quin etiam, quoties incursiones pati contigit, toties obuiam hosti cum armatorum manu prodibas, contempto uitę periculo pro patrię honore. Post hęc in classe Veneta triremis pręfectus Ottomanico bello ita te gessisti ut iam [p. 58] emeritis stipendiis domum reuersus domesticis laudem attuleris, amicis lętitiam, patrię decorem.

125.2. Non uereor nequis me adulari existimet: omnibus nota loquor magisque timeo ne uerecundiam tuam offendam quam ne aliorum aures grauem. Te enim tuo merito et summi diligunt et medii amplectunt et infimi colunt. Sed quoniam ea modestia es ut ostentari opera tua et coram efferri non satis ęquo animo pati soleas, his omissis reuertar ad tabellas et scripturam istam, quę de terrę puluere erruta et fato quodam tibi exhibita in tuo seruatur scrinio, interpretari pergam.

125.3. Domitianus imperator Delmatis quibusdam, qui sub eius auspiciis frequenter militauerant, pręter ⁴⁵⁶ stipendia quę meruerunt, priuilegium facit quo ipsis uxoribusque eorum, liberis posterisque eorum ciuitatem donat, id est ut ciuium Romanorum iure utantur et pro ciuibus habeantur. Atque hoc ipsum principis priuilegium descriptum fuisse Romę dicitur in tabula ęnea quę muro affixa erat post templum Octauiani Augusti ad Mineruam, loco uidelicet conspicuo, ut legentes illorum qui sic [p. 58v] honorati erant exemplo ad uirtutem exercendam accenderentur.

125.4. IMP. CAESAR. ⁴⁵⁷ Quinam hic fuerit, quid egerit, quomodo finierit, breuiter tibi expediam. (Domitianus) Domitianus Vespasiani fuit filius. Tito fratri successit in regno. De Dacis et Germanis triumphauit. ⁴⁵⁸ Statuas aureas et argenteas sibi in Capitolio poni iussit. ⁴⁵⁹ Primus dominum se et deum appellari pręcepit. ⁴⁶⁰ Christianos persecutus est, Ioannem apostolum in Pathmos ipse relegauit. ⁴⁶¹ Sicut Quintilis mensis a Iulio Iulius et Sextilis ab Augusto Augustus dicti sunt, ita ille Septembrem Germanicum, Octobrem Domitianum nuncupari edixit; sed nomina ista cum ipso simul desuerunt. ⁴⁶² Philosophos et mathematicos Roma expulit. ⁴⁶³ Iudeos, qui de stirpe Dauidis erant, interfecit, regium genus suspectum habens. ⁴⁶⁴ Ipse occisus in palatio periit ⁴⁶⁵ anno ętatis suę XXXVI. Tunc clypei imaginesque eius in terram deiectę et ab omnibus conculcatę. ⁴⁶⁶ Quod contigit anno humanę salutis XCVIIII. Regnauit annos XV, menses V. ⁴⁶⁷

125.5. Hic igitur ea quę dicta sunt concessit ⁴⁶⁸ Peditibus et equitibus qui militabant in cohorte tertia Alpinorum : (Alpini) Alpini sunt qui sub Alpibus habitant, Ligures. De cohortium [p. 59] autem generibus diximus. ⁴⁶⁹ (Romani) Et in octaua uoluntariorum ciuium Romanorum : id est eorum qui ultro se obtulerant in militiam, uolones olim dicti quia post Cannensem cladem serui in militiam recepti acceperunt libertatem quum sponte se obtulissent. ⁴⁷⁰ , ⁴⁷¹ Qui peregrinę , inquit, conditionis probati erant : (Delmatę) id est non Itali noscebantur, sed Delmatę. Qui quina et uicena stipendia aut plura meruerunt : id est qui quinquies et uicesies uel pluries in expeditione belli fuerunt. (Tria missionum genera) Item dimisso honesta missione : triplex fuit missionis ratio: honesta, quando exacto militię tempore miles dimittebatur; causaria, quando uitio corporis uel mentis parum idoneus putabatur; ignominiosa, quum ob delictum aliquod exautorabatur. Emeritis stipendiis : id est persolutis. Emeriti enim dicuntur militia soluti. Singuli singulas : per hoc intelligimus uni uiro nefas fuisse plures habere uxores. A. D. III : a die tertio Idus Iulias. Marco Lollio : hęc equitum nomina. Pediti : et hęc peditum. In fine ponuntur nomina liberorum posterorumue. De magistratibus autem qui hic Domitiano tribuuntur in pręcedentibus est tractatum. ⁴⁷²

125.6. Nihil aliud hoc loco explicandum restat nisi quod et te ius Romanę ciuitatis possidere credi par sit, [p. 59v] quum et priuilegium possis ostendere et Papalis cognomen geras. Papam enim Romę modo pręesse nouimus, cui tunc Cęsares Augusti pręfuerunt.

126. ⁴⁷³ Salonis

.D. .M.

L. CORNELIO. L. F. BEATISSIMO.

QVI VIX. PL. M. ⁴⁷⁴ ANN. XXIX. FVIT. ORDI-

NIS MILIT. COH. I . HABVIT. VII .

SPOL. X I . CORON. CIVIC. A CLAS-

SE ROMAN. CVM EORVM NOTA

INTERFECTVS PERIIT. ET A SO-

CIIS CONCLAMATVS EST. S. C.

EX AERARIO CIVI NOBILISSIMO

ET. B. M. P. III. IDS. IVLIAS.

126.1. D. M. Diis manibus. L. Lucio. L. F. Lucii filio. Ordinis militaris cohortis primę.

126.2. Habuit septem spolia quia ex prouocatione septies singulari certamine uicerat. Vndecim coronas ciuicas: toties ciue in pręlio seruato. Ciuica enim corona donabatur qui ciuem ab inimicorum oppressione liberasset. Ea erat ex fronde querna, quoniam cibus uictusque e quercu capi quondam solebat. ⁴⁷⁵ A classe Romanorum fuit interfectus: tunc, opinor, quum Marcus Octauius (ut dictum est supra) ⁴⁷⁶ [p. 60] Salonas cum nauibus ueniens obsedisset et quum per dolum ex insidiis fuit interceptus. Ideo cum eorum nota, id est ignominia, fuit interceptus dicitur. A sociis conclamatus est, id est deploratus atque defletus et ad rogum usque deductus et decreto senatus uel decurionum sepultura honoratus ex ęrario collata pecunia.

126.3. S. C. Senatus consultum. B. M. P. Benemerito posuit. VIX. ANN. XXIX. PL. M. Vixit annos XXIX plus minus, id est circiter. III Idus et cętera.

127. ⁴⁷⁷ Salonis

L. HELIO CAESARE IMP. P. COELIO

ET VIBVLIO PIO. COSS. VII. IDVS

OCTOBRES.

C. DOMITIVS VALENS. II . VIR. I. D.

PRAEEVNTE. C. IVLIO SEVERO

PONTIF. LEGEM DIXIT IN EA VER-

BA QVAE INFRA SCRIPTA SVNT.

IVPPITER. O. M. QVANDOQVE TIBI

HODIE HANC ARAM DABO DEDICABOQ. ⁴⁷⁸

OLLIS LEGIBVS OLLISQ. REGIONI-

BVS DABO DEDICABOQ. QVAS HIC

HODIE PALAM DIXERO. VTI INFI-

MVM SOLVM HVIVS ARAE EST.

SIQVIS HIC HOSTIA SACRVM FAXIT

QVOD MAGMENTVM NEC PROTOLLAT.

[p. 60v] IDCIRCO TAMEN PROBE FACTVM

ESTO. CAETERAE LEGES HVIC ⁴⁷⁹

ARAE EAEDEM SVNTO QVAE A-

RAE DIANAE SVNT IN AVENTINO

MONTE DICTAE. HISCE LEGIBVS

HISCE REGIONIBVS SICVTI DIXI

HANC TIBI ARAM IVPITTER OP-

TIME MAXIME DICO DEDICOQVE

VTI SIS VOLENS PROPICIVS MIHI

CONLEGISQVE MEIS. DECVRIONI-

BVS COLONIS INCOLIS COLONIAE.

MARTIAE IVLIAE SALONAE CON-

IVGIBVS LIBERISQVE NOSTRIS.

127.1. Helius Pertinax septuagesimum ętatis excedens annum, quum esset pręfectus urbis, ex senatus consulto imperare iussus est. ⁴⁸⁰ Obsecrante senatu ut uxorem suam Augustam et filium Cęsarem appellaret contradixit et sufficere testatus est quod ipse regnet inuictus. ⁴⁸¹ , ⁴⁸² Occiditur in palatio, Iuliani iuris periti scelere; quem postea Seuerus apud Miluium pontem interfecit. ⁴⁸³ Helius imperauit menses sex. ⁴⁸⁴

127.2. Eo igitur imperante Caius Domitius Valens duum uir apud Salonas Ioui aram dedicat hac lege ut siquis ibi hostia sacrum faxit, id est pecude ita sacrificet, quod magmentum [p. 61] – magmentum antiqui maius augmentum dicebant ⁴⁸⁵ – nec protollat, id est nec proferat, ⁴⁸⁶ quędam quę augeri solent sacrificium, libamenta, etiam sine his probe factum esto et rite sacrificatum putetur. Pro arę autem dedicatione Iouem postulat ut sibi ac suis uolens propiciusque sit. Hostia dicitur pecus quod in sacrificio occiditur, hostire enim dicebant ferire. Ollis antique dictum pro illis; ⁴⁸⁷ dico dedicoque: pontificale uerbum, significat: ęternum trado. In Auentino: Romę collis, ab Auentino, Albano rege, ibi sepulto dictus. In eo colle fuit templum Dianę, ⁴⁸⁸ cuius leges huic arę communes esse iubet, ut eodem sacrificandi ritu utatur qui hic Ioui sacrificat quo utuntur qui in Auentino sacrificant Dianę.

127.3. II. VIR. Duum uir. I. D. Primo die uel imo die. O. M. Optime maxime. Cętera patent.

128. ⁴⁸⁹ Salonis

VARIVS VALENTINVS ET ELA-

VIA LICENTINA IVLIO CYRANO

ET VARIAE ELAVIAE SALONAE.

QVI. VIX. IVLIVS ANNOS. XXVIII.

MENSES. II. SALONA ANNOS. XVI.

MENSES. VIII. PARENTES INFE-

LICISSIMI FILIIS CARIS POSVERVNT.

129. ⁴⁹⁰ [p. 61v] Salonis

C. TESPRIO mascelioni

Visellia felicla marito

incomparabili posVit.

129.1. Facilis quidem horum ac plana est lectio, sed nuda nomina. Tam enim nescitur qui fuerint isti aut quid egerint quam si nulla omnino de illis littera hic extaret.

129.2. Ex quo constat neminem inscriptionibus clarum fore quem nobilem non fecerit uirtus. Soli memorantur illi qui memoratu digna gessere, aliorum nomina simul cum corporibus mortua iacent: illa obliuione, hęc terra obruta. Nobis tamen non ideo colenda est uirtus ut posteritati noti simus, sed ut Deo placeamus.

130. ⁴⁹¹ Salonis

L. IVLIVS. C. F. TRO. CLEMENS

NEGOTIATOR. T. F. IVSSIT SIBI

ET. C. IVLIO. C. F. TRO. MAXIMO

PATRI. ET NONIAE LACRI. F.

MARVLIAE MATRI. ET. L. IVLIO

L. F. TRO. MAXIMO FILIO. ET. IV-

LIAE. L. F. MARVLIAE. F. ET IV-

LIAE. L. F. CLEMENTILLA. F. F.

[p. 62] 130.1. Hęc apud te in saxo ingenti incisis litteris habentur, quę nos de fundamentis Salonarum littoralis muri erruta ad tuas ędis transferri, sicut pleraque alia, nuperrime uidimus. Nec sumptui enim nec labori parcis dum ueterum monumenta undequaque tibi comparas. Hęc igitur in fine opusculi descripta ita exponere libuit:

130.2. L. IVLIVS. C. F. TRO. CLEMENS NEGOTIATOR. T. F. IVSSIT SIBI, id est Lucius Iulius, Cai filius, Troezenus, cui Clementi agnomen fuit. Externus enim fuit, ex Troezene, ⁴⁹² Achaię ⁴⁹³ oppido, et Salonis residens negotiabatur. Is testamento fieri iussit sibi: iussit quippe fieri sibi sepulchrum cum ędificio superposito et parentibus et filiis iam uita defunctis, unde dicitur: et Iulio, Cai filio, Troezeno Maximo patri, et Nonię, Lacri filię, Marulię matri, et Lucio Iulio, Lucii filio. Ipse atem Lucius est dictus. Troezeno Maximo filio: ideo Troezeno quia quum maximus natus esset, in patria eum genuerat, reliquos Salonis. De quibus dicitur: et Iulię, Lucii filię, Marulię filię, et Iulię, Lucii filię, [p. 62v] Clementilla filia fecit.

130.3. Clementilla ergo, filia superstes, quod pater Lucius Iulius Clemens fieri iusserat, hoc faciundum curauit, ut ostenderet quantum uiuo obsequens fuerit genitori quę mortuo quoque obediuit.

V. Peroratio

V.1. Hęc habui, Dominice iocundissime, quę de ueteribus collecta monumentis tuo rogatu tibi exponerem. In quibus (ut uides) manifesto apparet illis qui aliquo uirtutis studio claruerunt et uel foris uel domi magni habiti sunt honorem publice exhibitum laudemque litteris, quo perennior fieret, marmore insculptis memorię mandatam.

V.2. Sed nos pręmia ista, quę momentanea sunt et tam uulgi quam temporis obnoxia iniurię, contemnentes ad illam tantum totis animi corporisque uiribus capiendam mercedem contendamus quę nobis ab ipso omnium rectore ac dominatore Deo promissa est. Sola enim neque uetustatis sentit situm neque sui status mutationem formidat nec ullum suę felicitatis finem futurum expectat. Eam autem assequemur si, sicut Romani [p. 63] imperatores contra inimicos magno animo dimicabant, ita nos aduersus prauas cupidines boni et ęqui rationem tuendo depugnabimus acriterque resistemus.

V.3. Gloriosum est profecto aduersariorum conatibus reluctari, reluctando superare, superando uel tropheum uel ouationem uel triumphum demereri; nulla tamen gloriosior est uictoria quam se ipsum uincere et affectibus imperare, et non ea quę corporis uoluptas suggerit facere, sed quod lex pręcipit diuina: illud meditari, illud exequi uelle, ad illud perficiundum tota animi affectione niti atque contendere. Eos enim qui sic agunt non terrena manet remuneratio, sed cęlestis, non laus in marmore incidenda uel in chartis describenda, sed illa inęstimabilis atque ineffabilis gloria in cęlesti regno perpetuo permanenda diuinęque destinationis immobilitate stabilienda, neque minuenda unquam neque finienda. Non hanc acceperunt ueteres Romani, non Carthaginenses, non Macedones, non Athenienses, non Thebani, non Lacones, non alię nationes quę [p. 63v] diu multumque dominatę sunt, quoniam quos uera latuit religio, ueri boni mercede indigni fuerunt.

V.4. Solis itaque in Christum credentibus et unum Deum pie sancteque colentibus ea impenditur. Quę quidem tanta ac talis est ut (sicut Paulus apostolus ait) omnem sensum superet humanum, ⁴⁹⁴ omnem uincat mundanę opulentię taxationem. Nec oculus uidit igitur, nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit quam grande bonum illud sit quod pręparauit Deus iis qui diligunt eum. ⁴⁹⁵ Nihil enim aut maius cogitare aut pulchrius cernere aut dulcius gustare aut suauius audire aut iocundius odorari aut perennius possidere quam eum possumus in quo uno sunt omnia et a quo omnia et per quem omnia. ⁴⁹⁶ Semel denique statuendum est, qui Deum habet, eum nullius unquam boni indigere, qui uero Deum non habet, eum habere nihil. Deum autem habent qui iussa eius perficere student atque conantur, cauendo a uitiis uirtutibusque inhęrendo. In Deo enim manent, et Deus in illis, hic per fidem firmam, illic per charitatem perpetuam atque sempiternam.

FINIS

[Page 64]

VI. Salonis postea repertum

131. ⁴⁹⁷ ⟨Salonis⟩

.I. O. M.

Q. RAONIVS DIODORVS EX

VOTO POSVIT LIBES MERI-

TO. IIII . IDVS MAIAS. PRONI-

ANO ET BRADVA. COSS.

131.1. Ioui optimo maximo. Libes pro libens: quędam enim huiusmodi uocabula subtracto "n" scribebant antiqui.

131.2. Hic Quintus Raonius Diodorus posita Ioui ara siue templo uotum soluerat. Quando autem id egerit, per Idus diem, per consules annum ostendit. Nos autem tunc Deo gratissimum soluimus uotum cum uitę cursum ita ut ipse pręcipit dirigere studemus.

132. ⁴⁹⁸ Salonis

A. TER. PANTERA.

.AGO. FECIT.

132.1. Puto sic legendum: Aulus Terentius pantherarum agonium fecit.

132.2. Agonium ludum esse ait Festus Pompeius, ob hoc dictum quia locus in quo ludi initio facti sunt fuit sine angulo. Cuius ludi festa agonalia dicebantur. ⁴⁹⁹ Hęc factitata ⁵⁰⁰ ait Romę in monte Quirinali. Est enim Quirinalis Agonius et Collina porta Agonensis. ⁵⁰¹ [p. 64v] Agoniorum meminit Ouidius libro Fastorum primo dicens: Et prius antiquus dicebat agonia sermo. ⁵⁰² De pantheris autem Plinius libro VIII, capite XVII sic scribit: Pantheris, inquit, in candido breues macularum oculi. ⁵⁰³ Has a pardis ait solo candore discerni et id animal gigni in Aphrica Syriaque. ⁵⁰⁴ Idem ait: pantheras primus Scaurus in ędilitate sua uarias CL uniuersas misit, deinde Pompeius Magnus quadringentas decem, diuus Augustus quadringentas XX. ⁵⁰⁵

132.3. Aulus igitur Terentius apud Salonas Romano more in agonali ludo pantheras exhibuit et qui id fecerit, ut posteris quoque notum foret, litteris in marmore sculptis testatus est. Hoc equidem in illo amphiteatro factum reor cuius adhuc uestigia extare cernimus.

132.4. Et satis certe magnificum fuit tam procul petitas bestias in ludum adduxisse, sed ego multo magnificentius esse dixerim hominum bestiali ritu uiuentium licentiam legibus coercere. Illud enim ad uoluptatem pertinet oculorum, hoc ad morum censuram.

133. ⁵⁰⁶ [p. 65] Salonis

C. SEXTIO QVOD. C. BELLO.

CONF. RELIQVIAS NON DE-

SERVERIT POMPEIANORVM.

VICTORIS IVSSV. M. K. D. MVL-

TATO. ET IN EXIL. ACTO. C. SEX-

TIA VXOR PARVVLIS CVM LI-

BERIS OBSERVARI IVSSA. SEQ.

IPSOSQ. REPENTI PRAECIPITIO

VINDICAVIT IN LIBERTATEM.

VIXIT LIBERA. ANN. XLVI. SER-

VA NEC DIEM.

133.1. C. bello conf., id est ciuili bello confecto. M. K. D. Maxima capitis diminutione multato. Caius iuris consultus: Capitis, inquit, diminutio est status permutatio. ⁵⁰⁷ Paulus etiam ait: Capitis diminutionis tria genera sunt: maxima, media, minima. Tria enim sunt quę habemus: libertatem, ciuitatem, familiam. Igitur quum hęc omnia amittimus, hoc est et libertatem et ciuitatem et familiam, maximam esse capitis diminutionem; quum uero amittimus ciuitatem et libertatem [p. 65v] retinemus, mediam esse capitis diminutionem; quum libertas et ciuitas retinetur, familia tantum mutatur, minimam esse capitis diminutionem constat. ⁵⁰⁸ Cętera in epitaphio posita patent.

133.2. Nequis autem ulla unquam de causa sibi ipsi manum inferendam putet, Platonis in Phedone sententia est nemini fas esse sibi mortem consciscere. ⁵⁰⁹ Animam enim dei, omnium domini, depositum esse in corpore, quam qui excluserit illo inuito, grauiter peccabit. ⁵¹⁰ Photinus ⁵¹¹ quoque philosophus animam corporeis passionibus liberam exire oportere ait, quam qui de corpore uiolenter excludit, liberam esse non patitur; aut enim metu aut odio id agit et animam talium passionum sordibus inquinat. ⁵¹²

133.3. Quod si philosophis diuinę legis ignaris hęc sententia sederit, quanto magis Christianis Deo cui seruiunt id ipsum asserente placere debet? Ait enim: Non occides, ⁵¹³ et si alios occidere uetamur, quanto magis nos ipsos? Longe autem satius est seruitutem, exilium, proscriptionem et quęque aduersa inuita pati quam malis istis quę temporaria sunt euitatis in malum ęternum incidere, et post corporis animęque solutionem ad inferos relegari. Diuini quippe mandati pręuaricatoribus talis proposita est poena.

134. ⁵¹⁴

[p. 66] Salonis

CONSENTIO DEORVM.

MARC. AN. A. SOZOMENE

IMPERIO FECIT.

134.1. Marcus Terentius Varro de re rustica scripturus deos inuocat consentes eosque XII nominatim enumerat. ⁵¹⁵ Festus quoque Pompeius ait consentia sacra dici quę multorum consensu sunt statuta. ⁵¹⁶ Consentes ergo deos illos appellasse uidetur Varro a quibus terrę fruges iuuari ex multorum consensu creditum sit. Hinc ego consentionem deorum hoc loco ędem cognominatam reor quę diis illis dedicata erat quos populus Salonensis inter se consentiens magis religiose uenerabatur. Hanc igitur ędem Sozomene, mulier sic dicta, fabricandam curauit iussu et imperio Marci Antonini Augusti, de quo dicendum restat.

134.2. (Marcus Antoninus Augustus) Marcus Antoninus ab Antonino Pio adoptatus eo defuncto ex senatus autoritate reipublicę regimen suscepit. Cum Lucio Vero fratre primus ęquo iure imperauit. Vxorem habuit Anniam Cornificiam, deinde Faustinam iuniorem, amitinam suam. ⁵¹⁷ Gręcis Latinisque perdiscendis litteris operam dedit philosophięque incubuit studiis. Pio ipsi [p. 66v] morum ⁵¹⁸ uitęque probitate persimilis fuit. Marcomanos, Germanię gentem, in Danubii transitu uicit. Cum Commodo filio, quem de Faustina genitum Cęsarem nuncupauerat, triumphauit. Aufidio ⁵¹⁹ Cassio a senatu hoste iudicato post eius necem Antiochenis, qui cum illo coniurauerant, ueniam indulsit. Marcomanos bello repetiit tertioque anno quam ad eam expeditionem profectus est uita decessit, Commodo filio relinquens imperium. Luxit eum ciuitas, quisque omnium optimum fuisse prędicauit. Imperauit annos XVIII, ⁵²⁰ uixit LXI. ⁵²¹

135. ⁵²² Salonis

FL. ⁵²³ CONSTANTI. NOBI-

LISSIMO AC BEATISSIMO.

CAESARI. COLL. FABRVM

.VENERIS.

135.1. De Flauio Constantino Cęsare superius inter Romanas inscriptiones est relatum. ⁵²⁴ Huic ob merita collegium fabrorum ędis Veneris statuam erexerat atque ita insculptis in marmore litteris inscripsit: [p. 67] Flauio Constantino nobilissimo ac beatissimo Cęsari collegium fabrum Veneris. Subintelligitur: posuit.

135.2. Collegia erant quę nunc fratalię uulgo appellantur. Dicebantur eius dei cuius ędem frequentabant. Fabrum sincopa est pro fabrorum. Faber commune nomen est eorum qui manibus opera exercent. Beatus dicitur cui cuncta prospere succedunt. Sed quoniam mortalium beatitudo fluxa atque fragilis est, beatum non putabant nisi quem usque in finem uitę beatum fuisse constabat. Vnde Iuuenalis: ⁵²⁵ Dicique beatus ante obitum nemo supremaque funera debet. ⁵²⁶

135.3. Nos uero illum beatum esse dicimus qui iam illam beatitudinem quę amitti non potest est consecutus. Quid enim iuuat usque ad diem extremum prosperitatibus perfrui et post hęc ęternis subiici suppliciis?

136. ⁵²⁷ Salonis

.D. S. P.

FEL. VR. QV. TE. CI. Q. L. SEV.

AB. INI. INT. AN. XX. S. C.

DEC. B. M. ST. P.

136.1. Integrum sic: [p. 67v] Felix urna quę tenes cineres Quinti Lucii Seueri, ab inimicis ineterempti, annorum uiginti. Salonarum ciues decurioni benemerito statuam posuerunt.

136.2. Decurię (ut Pedianus ait) nobiliorum sunt, centurię inferiorum. ⁵²⁸ In municipiis idem est decurio quod Romę senator. ⁵²⁹ Pomponius iuris consultus, De uerborum significatione, decuriones inquit dictos ex eo quod initio, cum colonię deducerentur, decima pars eorum qui deducebantur publici concilii ⁵³⁰ gratia conscribi solita erat. ⁵³¹ Is ergo Seuerus ex nobilioribus fuit et iuuenili ardore feruens cum inimicis congressus periit. Ob quam animi fortitudinem statuam a ciuibus meruit, titulus habet.

136.3. D. S. P., hoc est diis sacrum perpetuum.‌‌

137. ⁵³² Salonis

VIBIVS PIVS DEO SOLI INVIC-

TO ARAM DEDICO. VT SIS

MIHI PROPICIVS MILITIB.

CENTVRIONIBVSQ. MEIS.

137.1. Vibius deo soli aram dedicat. Deo inquit soli inuicto uel quia deus solus superior omnium sit uel Solem deum putauit quia suo splendore cuncta illustrat, suo calore omnium causa est gignendorum. Primi [p. 68] Ęgyptii (ut Diodorus ait) Solem et Lunam deos putarunt et Solem quidem Osirim, Lunam Isim nuncuparunt. ⁵³³ Vibius iste ductor Salonitani exercitus fuit et cum hoste conflicturus ⁵³⁴ deum sibi propicium optauit.

137.2. Hinc reprehendenda est quorundam Christianorum temeritas, qui suę solertię uirtutisque confidentes Deo supplicare negligunt ideoque a paucioribus interdum superantur et pereunt. Ignorant utique Dei potentiam humanis uiribus esse maiorem.

138. ⁵³⁵ Salonis

MART. INVIC. DOMIC. POMPE.

SAL. CV. CENT. SIG. MIL'. ET.

ARMA POSVER.

138.1. Sic legendum: Marti inuicto Domicius Pompeianus saluus cum centurionibus signa militaria et arma posuerunt.

138.2. Offerebant gentiles diis arma atque signa siue hostium siue sua: hostium cum uictores reuerterentur, ⁵³⁶ sua cum emeritis stipendiis salui in patriam redissent; hi pro salute, illi pro uictoria gratiam referentes.

138.3. Is mos etiam apud Christianos inoleuit: [p. 68v] pendere uidemus nostris in templis uexilla, scuta, thoraces ⁵³⁷ aliaque arma. Id iuuentuti bellicę uirtutis incitamentum est, ut uidelicet cęteri ad eandem acquirendam gloriam pro uiribus nitantur, sui memoriam posteris relicturi.

139. ⁵³⁸ Salonis

A. IANIO SATYRO DELMINIO

DECVR. LEG. II. VIRTVTISQ.

CAVSA DONIS DONATO. GEM.

TORQ. CORON. MVRALIB. AVRE.

.II. VEXILL. III. VIBIVS PIVS. MIL.

SVO. B. M.

139.1. Legendum sic: Aulo Ianio Satyro Delminio, decurioni legionis secundę, uirtutis causa donis donato, gemmis, torquibus, coronis muralibus aureis duabus, uexillis tribus, Vibius Pius militi suo benemerito.

139.2. Ianius iste uidetur Delmata fuisse et quidem Delminius, hoc est a Delminio oriundus. De quo oppido Strabo libro suę Geographię VII: Delminium, inquit, ampla ciuitas, a qua cognomen gens illa uendicat. Eam Nasica exilem reddidit agrumque desolatum pecori pascendum reliquit. ⁵³⁹ Ianius ergo Delminius, dum sub Vibio Pio militaret, ita strenue se gessit ut his donis quę hic memorata sunt [p. 69] ⁵⁴⁰ affici mereretur. De coronis autem militaribus superius a nobis tractatum est, ⁵⁴¹ et qui plenius uult discere, legat Auli Gelii libro quinto caput sextum. ⁵⁴² Ibi idem ait muralem coronam, etiam castrensem et naualem, ex auro fieri solitam.

139.3. Porro Vibius Pius tertio citra hoc epigrammate aram dedicat Soli inuicto, ut sit ipsi propicius, militibus centurionibusque suis. ⁵⁴³ Inuenies in hoc libello inter externa et alium Vibium, Gallum, primipilarem pręfectumque castrorum, et ipsum quidem donis donatum honoris uirtutisque causa. ⁵⁴⁴ Noster uero Ianius Delminius nequaquam posthabendus Vibiis istis, uel etiam Sicinio ⁵⁴⁵ illi Dentato, quem Plinius in libris Naturalis historię donatum refert hastis puris duodeuiginti, phaleris XXV, torquibus III et LXXX, armillis CLX, coronis XXXVI: ciuicis XXIIII, aureis VIII, muralibus III, obsidionali una. ⁵⁴⁶ Fit enim plerumque ut aliquis plura dona referat, non quia uiribus alteri ⁵⁴⁷ pręstet, sed quod sępius rei gerendę nactus sit occasionem. Quę si Ianio nostro toties daretur, sicut uirtute ita et donorum merito Sicinium ipsum forsitan ęquasset.

139.4. Huic militi bene de se merito Vibius Pius imperator siue sepulturam siue statuam posuit, ut in epigrammate apparet.

140. ⁵⁴⁸ ⟨Salonis⟩

M. IVL. M. F. VOLT. PATERNVS.

[p. 69v] AQVIS SEXTIIS. MIL. LEG. VI . VIC.

TRI. C. LEG. VIII . AVG. 7. LEG. XIIII .

G. M. V. 7 LEG. X I . C. P. F. EI EX. LL S.

.X. LVLIA. T. F. MAXIMA VXOR. ET

M. IVL. MIL. DOCIMVS. H. F. C.

140.1. Sic legendum arbitror: Marcus Iulius, Marci filius, uoluntarius paternus, Aquis Sextiis miles legionis sextę uictricis, ⁵⁴⁹ centurio legionis octauę Augusti et legionis quartędecimę ⁵⁵⁰ gregariorum militum ueteranorum et legionis undecimę primipilus fuit. Ei ex sestertiis decem Lulia, Titi filia maxima, ⁵⁵¹ uxor et Marci Iulii miles Docimus hoc faciundum curauerunt.

140.2. Hic Marcus Iulius uidetur sub Augusto militasse. Quibus officiis tunc functus fuerit, describitur. Ideo infertur quod iure ac merito ei mortuo hoc (subintelligitur: sepulchrum) faciundum curauerunt ex decem sestertiis uxor ipsius Lulia et miles Docimus. Quod autem dicitur uoluntarius paternus, uidetur patri in ea militia defuncto successisse. Qui unus ex uoluntariis militibus fuit, qui dicti sunt olim uolones, quod uolentes ac sponte se offerrent, cum non tenerentur. ⁵⁵² Hic igitur Iulius Aquis Sextiis primum iniit militare munus. Locus est in Gallia sic dictus, ubi Caius Marius consul Cymbros uicit. Deinde uicarius tribunus fuit, hoc est tribuni absentis uices [p. 70] gerens, dum esset centurio gregariorum militum ueteranorum. Gregarii milites erant extra ordinem asciti et humilis militię milites. Postremo fuit centurio primipilus, idest pręfectus legionis quę circa imperatorem erat.

140.3. Huic monumentum est factum ex decem sestertiis. Sestertius ⁵⁵³ erat duarum librarum et semis, idest et dimidii librę. Ideo notatur per duo L et unum S, sic: LL S. ⁵⁵⁴ Porro ubi dicitur: Lulia, Titi filia maxima, uxor, maxima non ad uxorem referas, sed ad filiam. Erat enim natu maxima filiarum Titi, in hoc satis laudanda quod in celebranda mortui mariti memoria sumptibus non pepercit. Nec parum commendari debet miles Docimus, qui illam adiuuit, ut suo centurioni plus adderetur honoris in construendo sepulchro uirtutisque eius gloria conseruanda.

141. ⁵⁵⁵ ⟨Salonis⟩

.D. M.
BVCCIONI ANNO. XX.
.S. S. M.
.P. P.

141.1. Lege sic: Buccioni annorum uiginti suo sumptu monumentum parentes posuerunt. ⁵⁵⁶

In epigrammata priscorum commentarius

1. 5 Ad ędem S. Sixti

2. 8 Ad ędem S. Georgii

3. 19 Statuę Bruti subscriptum

4. 21 Statuę Cęsaris subscriptum

5. 25 In Capitolio sub statua Cęsaris

6. 27 [p. 4v] Ad S. Georgium

7. 30 Ad S. Petrum in pyramide

8. 31 Ibidem

9. 33 Supra portam templi quod Pantheon dicitur

10. 35 Prope Capitolium

11. 36 Apud Capitolium

12. 43 Ad S. Laurentium

13. 46 Iuxta Capitolium

14. 52 In quodam arcu

15. 54 Ad S. Sebastianum

16 . 59 In quodam arcu

17. 71 Ad S. Paulum

18. 75 Trans Tyberim in ędibus cardinalis S. Marci

19. 81 In Ara cęli

20. 82 Ad S. Sebastianum

21. 83 Ad S. Mariam maiorem

22. 84 Iuxta uiam silicum

23. 85 Trans Tyberim ad S. Benedictum

24. 87 Extra urbem in quodam sacello

25. 88 Ad S. Andream

26. 89 In ędibus Bragadenorum

27. 90 Quodam in loco Romę

28. 92 Ad S. Paulum

29. 93 Ad S. Paulum 94

30. 97 Ad S. Onophrium

31. 98 Ad S. Mariam maiorem

32. 101 In domo prętoria

33. 103 Ad S. Mariam in monticellis

34. 109 Loco quodam Romę in foro Traiani

35. 111 In ponte lapideo

36. 117 Ad S. Petrum in uincula

37. 129

38. 141 MEDIOLANI

39. 155 Ad S. Nazarium

40. 158 PERVSII

41. 164 ARETII

42. 166 MVTINAE

43. 167 Ibidem

44. 168 Ibidem ad S. Mariam nouam

45. 170 REATE

46. 172 VERONAE

47. 178 APVD FERENTINOS

48. 180 NEAPOLI

49. 182 Ibidem

50. 184 CAPVAE

51. 185 [p. 26] CAIETAE

52. 188 [p. 26v] BENEVENTI

53. 190 Ibidem

54. 192 Ibidem

55. 195 Ibidem

56. 198 Ibidem

57. 199 APVD BRVTIOS

58. 201 Ibidem apud ecclesiam S. Michaelis

59. 202 PISAVRI

60. 205 Ibidem

61. 221 RAVENNAE

62. 230 Ibidem ad Portam auream

63. 235 Ad S. Agnetem

64. 236 Ad S. Ioannem

65. 239 FAVENTIAE

66. 243 [p. 32v] MACERATI

67. 245 BARCHINONAE in Hispania

68. 250 CESENAE

69. 256 Ibidem

70. 264 Ibidem

71. 268 ARIMINI

72. 273 Ibidem

73. 282 ANCONAE SVPRA PORTVM

74. 291 ASISII

75. 293 IN PICENO AD FLVMEN RVBICONEM

76. 299 TERGESTE

77. 301 Ibidem

78. 304 Ibidem

79. 305 Ibidem

1. ⁵ Ad ędem S. Sixti

2. ⁸ Ad ędem S. Georgii

3. ¹⁹ Statuę Bruti subscriptum

4. ²¹ Statuę Cęsaris subscriptum

5. ²⁵ In Capitolio sub statua Cęsaris

6. ²⁷ [p. 4v] Ad S. Georgium

7. ³⁰ Ad S. Petrum in pyramide

8. ³¹ Ibidem

9. ³³ Supra portam templi quod Pantheon dicitur

10. ³⁵ Prope Capitolium

11. ³⁶ Apud Capitolium

12. ⁴³ Ad S. Laurentium

13. ⁴⁶ Iuxta Capitolium

14. ⁵² In quodam arcu

15. ⁵⁴ Ad S. Sebastianum

16 . ⁵⁹ In quodam arcu

17. ⁷¹ Ad S. Paulum

18. ⁷⁵ Trans Tyberim in ędibus cardinalis S. Marci

19. ⁸¹ In Ara cęli

20. ⁸² Ad S. Sebastianum

21. ⁸³ Ad S. Mariam maiorem

22. ⁸⁴ Iuxta uiam silicum

23. ⁸⁵ Trans Tyberim ad S. Benedictum

24. ⁸⁷ Extra urbem in quodam sacello

25. ⁸⁸ Ad S. Andream

26. ⁸⁹ In ędibus Bragadenorum

27. ⁹⁰ Quodam in loco Romę

28. ⁹² Ad S. Paulum

29. ⁹³ Ad S. Paulum ⁹⁴

30. ⁹⁷ Ad S. Onophrium

31. ⁹⁸ Ad S. Mariam maiorem

32. ¹⁰¹ In domo prętoria

33. ¹⁰³ Ad S. Mariam in monticellis

34. ¹⁰⁹ Loco quodam Romę in foro Traiani

35. ¹¹¹ In ponte lapideo

36. ¹¹⁷ Ad S. Petrum in uincula

37. ¹²⁹

38. ¹⁴¹ MEDIOLANI

39. ¹⁵⁵ Ad S. Nazarium

40. ¹⁵⁸ PERVSII

41. ¹⁶⁴ ARETII

42. ¹⁶⁶ MVTINAE

43. ¹⁶⁷ Ibidem

44. ¹⁶⁸ Ibidem ad S. Mariam nouam

45. ¹⁷⁰ REATE

46. ¹⁷² VERONAE

47. ¹⁷⁸ APVD FERENTINOS

48. ¹⁸⁰ NEAPOLI

49. ¹⁸² Ibidem

50. ¹⁸⁴ CAPVAE

51. ¹⁸⁵ [p. 26] CAIETAE

52. ¹⁸⁸ [p. 26v] BENEVENTI

53. ¹⁹⁰ Ibidem

54. ¹⁹² Ibidem

55. ¹⁹⁵ Ibidem

56. ¹⁹⁸ Ibidem

57. ¹⁹⁹ APVD BRVTIOS

58. ²⁰¹ Ibidem apud ecclesiam S. Michaelis

59. ²⁰² PISAVRI

60. ²⁰⁵ Ibidem

61. ²²¹ RAVENNAE

62. ²³⁰ Ibidem ad Portam auream

63. ²³⁵ Ad S. Agnetem

64. ²³⁶ Ad S. Ioannem

65. ²³⁹ FAVENTIAE

66. ²⁴³ [p. 32v] MACERATI

67. ²⁴⁵ BARCHINONAE in Hispania

68. ²⁵⁰ CESENAE

69. ²⁵⁶ Ibidem

70. ²⁶⁴ Ibidem

71. ²⁶⁸ ARIMINI

72. ²⁷³ Ibidem

73. ²⁸² ANCONAE SVPRA PORTVM

74. ²⁹¹ ASISII

75. ²⁹³ IN PICENO AD FLVMEN RVBICONEM

76. ²⁹⁹ TERGESTE

77. ³⁰¹ Ibidem

78. ³⁰⁴ Ibidem

79. ³⁰⁵ Ibidem

80. ³⁰⁸ Ibidem