[...]

QVOMODO CHRISTIANI in bello a Turcis capti distrahantur.

EXPEDITIONEM ADVERsus Christianos suscipienti Turcarum Imperatori, inter reliquos mercatores semper comes est ingens turba mangonum et lanistarum, camelis insidens: hij in spem mancipiorum longissimas cathenas secum deferunt, in quibus facile quinquageni aut sexageni per seriem colligantur. [p.] Idem quoscunque non absumit hostilis gladius, a praedatoribus emunt, quod illis ea lege permissum est: si principi decimas mancipiorum praestent, reliquos ipsis uel in suum usum, uel ad nundinationem detinere fas est, nec ulla apud illos uberior aut frequentior mercatura. ut et olim apud Romanos fuit, qui merces nullo uitio emptas, et in quibus euictio timeri non debuit, res mancipi appellabant.

QVIBVS REBVS TVRCArum Imperator suos captiuos destinet.

SEnes, et utriusque sexus iuuentutem, quae illi decimarum nomine obtigit, ita discernit, ut grandiorem aetatem ad agriculturam uendat, qui tamen rarissime capiuntur: raro enim eis parcunt, quos aetas multorum annorum parum uendibiles fecit. Puellas uero et iuuenes ad certum locum relegant, qui ipsorum lingua Sarai uocatur, ut ibi certis artibus instruantur, quo illis in posterum commodius utatur, ac primum id agitur, ut abnegata Christiana fide, circuncidantur. Iamque eorum [ceremonijs] initiati, diligenter pensitatis per Physiognomiam liniamentis corporis, pro cuiusque indole, uel ad leges eius gentis discendas, uel ad militiam destinantur, si maior uis corporis quam ingenij appareat: danturque in stipendium quotidianum duo uel tres Ahtse, id ad cibarium et uestiarium sufficere arbitrantur, donec in expeditionem sit abeundum. Rudimentis militiae ita imbuuntur, primum [p.] pro teneritudine [uirium datur] leuior arcus, mox crescente robore, et peritia, grauior ac grauior, donec bello sit idoneus. Adest magister seuerissimus exactor quotidiani exercitij, quotiescunque a scopis errant, toties flagris caeduntur, atque isti asscribuntur ordini Solaclar, id est, sagittariorum. Alij in hoc erudiuntur, ut Ienizaris cooptentur: isti quoque suos praeceptores habent, qui illos ad quotidianam {batuationem} cogunt, bini inter se baculis decertant. Reliqui proh nefas, in quibus maior gratia formae, ita abscinduntur ut nihil uirile in toto corpore appareat, grauissimo cum discrimine uitae: quod si euadant, non in aliud sunt incolumes quam in obsequium sceleratissimae libidinis, mox senescente pulchritudine, ad officia eunuchorum, ut matronas seruent deputantur, aut custodiendis equis et mulis, aut culinae ministerijs addicuntur.

QVOMODO AGATVR CVM puellis, et reliquis mulieribus.

QVae luculentae pulchritudinis sunt, eliguntur in concubinas: mediocres dantur matronis ad officia pedissequarum, inter quae adeo sunt nonnulla foeda ministeria, ut honeste dici non queant: coguntur enim illas sequi cum uasculo aquae, quando ad exonerandum aluum, et perpurgandum eas partes egrediuntur. Aliae ancillaribus operibus, ut textrine, pistrinae mancipiantur. Nullis ex omnibus liberum est uel Christianam fidem reseruare, aut spem libertatis quam diu uiuit, concipere.

[p.]

QVOMODO RELIQVI Turcae cum mancipijs agant.

HActenus quid Imperator Turcarum agat, diximus: nunc quid priuati isti, cum primum nouitios adepti sunt, omnibus minis, promissis, blanditijs agunt, ut recens mancipium circuncisionem admittat: id ubi fecerit, humanius aliquanto tractatur, caeterum spes redeundi in patriam plane abscissa est: conanti enim id poena incendij destinata est. Hij quia firmiores creduntur, ac minus fugaces, a dominis ad ministeria castrensia assumuntur, libertas tum demum competit, ubi uel ipse annis inutilis potius reijcitur a domino quam dimittitur, uel ubi dominus in bello inter pericula mortis libertatem legarit. Matrimonia illis quidem permissa sunt, sed liberi eorum pro arbitrio domini distrahuntur, quae res sapientiores a nuptijs abhorrere facit. Alios qui circuncisionem repudiant, immaniter tractant: quam miseriam per tredecim annos expertus sum, nec ullis uerbis consequi possum, quid sit calamitatis in hoc genere uitae.

QVOMODO AGITVR CVM Christianis artium Mechanicarum ignaris.

DVrissima illorum sors est, qui artes mechanicas non didicêre: eae enim solae ibi in honore ac precio sunt, quamobrem literati, sacerdotes, nobiles homines, qui in ocio uitam degerunt, ubi in horum manus uenêre, [p.] omnium miserrime habentur. Mango enim in illos, utpote uix uendibiles, nullos sumptus facere sustinet, hij [pedibus] capitibusque intectis, ac plerunque maiore parte corporis nudi inambulant: nullus enim nouus cultus detritis ueteribus uestimentis succedit, per niues, per saxa, aestates et hyemes detrahuntur, nec finis donec uel moriantur, uel stultum dominum, qui malam mercem emat, inueniant, talis enim illorum est iudicatio. Caeterum nemo omnium tam est foelix, cuiuscunque uel conditionis, uel aetatis, uel artis, uel formae, ut eum in itinere aegrotantem apud hospitem deponant. Primum cogitur flagris ire, id si non potest, iumento imponitur, ibidemque si sedere nequeat, prono corpore alligatur, non aliter quam sarcina aliqua, aut mantica: morientem detractis uestibus in proximam foueam aut uallem canibus et uulturibus abijciunt.

QVOMODO RECENTER capti in itinere tractentur.

NOn solum perpetuae cathenae concaptiuos includunt, sed manibus quoque in itinere manicas addunt: passus unus inter singulos interstitij est, ne se mutuo conculcent: id ideo faciunt, ne a mancipijs lapidentur. Quum enim singuli mangones ingentem numerum ducant, adeo ut decem saepe quingentos homines [concatenatos] habeant, uim metuunt tantae multitudinis, si ad iactum liberas manus haberent. Caeterum ubi nocti concedendum, uinculis quoque pedes onerant, eosque supinos omni [p.] [...] iniuriae aeris exponunt. Mulieribus uero humanior conditio est, quae ualent robore, pedibus incedunt: teneriores in iumentis uectantur: quae adeo infirmae sunt, ut iactationem iumenti non ferant, in corbibus tanquam anseres gestantur. Nox illis tristior est, aut enim munitis locis includuntur, aut mangonum impuram libidinem pati coguntur, auditurque ingens ploratus per tenebras adulescentium utriusque sexus uim patientium, nec sexennis aut septennis aetas miseros a tali foeditate defendit, adeo scelerata gens et contra naturam et ante naturam libidine saeuit.

[p.]

QVOMODO VENALITII tractentur.

VBi dies illuxit, in forum uenales tanquam greges ouium, aut caprarum producuntur. Conueniunt mercatores, statuitur precium: si placet mancipium, detractis uestibus futuri domini [oculis] exponitur, inspiciuntur omnia membra, tentantur, explorantur, nunquid uitij in iuncturis aut articulis resideat. Si displicet, reijcitur ad mangonem, toties id passurus[?], quoties empturiens aliquis aduenerit: si placet, obducitur ad grauem seruitutem, ut uel arator, uel pastor sit, re duriora commemorem. Multa sunt ibi inaudita exempla miseriae. Caeterum homines iugo copulatos aratrum ducere nunquam uidi. Ancillae arctissimae habentur in perpetuis laboribus et extra conspectum uirorum, et ne cum conseruis quidem illis ulla confabulatio permittitur. Si quis cum uxore et liberis captus fuerit, hunc libentissime magnates emunt, et uillis praeficitur, ut curam uel aruorum, uel uinetorum, uel pascuorum agat, nati ex illis uernae fiunt. Si in Christiana fide [perseuerauerint], statuitur certum tempus seruiendi, quo elapso liberi fiunt: filij tamen eorum nisi redimantur, in seruitute manent, pro domini arbitrio, uel in ijsdem sedibus mansuri, uel alio transferendi: nulli enim ibi sunt {asscriptitij} glebae, quibus certa sit sedes seruitutis. Si cupiunt post adeptam libertatem in patriam redire, dantur diplomata commeatus. Verum illis qui nostram religionem abiurarunt, nec certum tempus est [p.] [...] seruiendi, nec ullum [in] in patriam redeundi, spes libertatis solummodo pendet a [domini] arbitrio, ubi tamen libertatem nacti [fuerint, soluunt] decimas ut caeteri Turcae, a reliquis tamen oneribus, quibus Christiani premuntur, immunes sunt.

[...]

DE ILLIS CAPTIVIS QVOS pastores faciunt.

DVra uita agricolarum, durius tamen agunt qui ad pastoritias curas emuntur, uiuendum illis in solitudine, perpetuo noctes et dies sub dio agendum: dominus [p.] cum uxore solus in tentorio[?] uersatur, et praeter tuendi gregis officia, penulas et tapetia subcisiuis horis facere coguntur. Singulis mensibus[?] pascua mutant, de montibus in montes se transferentes[?]. Qui humaniores sunt, dant aliquam mercedulam[?] seruis, qualem dimensum fuisse apud Romanos legimus[?], id in peculium cedit, quod conseruant uel in uiaticum, si in patriam post libertatem adeptam redire uelint, uel[?] ad alias necessitates uitae. Caeterum id non ubique fit, est autem illud miserum blandimentum seruitutis, quo illos a consilio fugae retrahunt. Illis [autem qui] Christum abnegarunt, iamque recutiti sunt, [quia certi] sunt, quod non fugient, nihil tale indulgetur.

DE FVGA CAPTIVORVM ex Europa.

FAcilior fuga illis, qui in Europa agunt, quam qui in transmarinas regiones uenduntur: his [enim praeter] flumina nihil traijciendum, quae facile enantur maior [difficultas] in Hellesponto transmittendo. Qui autem fugam instituunt, tempore messis id soliti sunt [facere], ut et [facilius] in segetibus lateant, et inde uictum habeant, noctu autem fuga initur, per diem aut in syluis, aut in paludibus, aut in segetibus sese abdunt, maluntque a lupis alijsque bestijs deuorari, quam ad ueteres dominos retrahi.

DE FVGA EX ASIA minore.

QVi ex Asia fugam moliuntur, Hellespontum petunt, inter Gallipolim et arces illas olim Seston [p.] [...] et Abidon nunc autem Bogazassar dictas, id interpretari potest, castella faucium maris, ibi enim mare angustissimum est. Hi secum deferunt securim et funes, ut et ligna caedant et colligant, quo inde ratem faciant ad traiectionem maris, nihil nisi salem secum deferentes nocte raticulam inscendunt. Si uenti et fortuna maris fauet, tribus aut [quatuor] horis traijciunt, sin minus, aut pereunt in fluctibus, aut ad littora Asiae reijciuntur. Emenso mari montes petunt, polumque et booten inspectantes ad Boream tendunt. In fame herbis suis sale conditis sese [p.] sustinent. Si plures societatem fugae inierint, noctu opiliones inuadunt, quibus occisis, quicquid ibi alimenti inuenerint, secum asportant, saepe tamen et ipsi pereunt occisi ab opilionibus, uel ab eisdem capti, et pristino hero traditi, ad ueterem seruitutem rediguntur. Caeterum longe plures pericula absumunt, quam incolumes euadunt: aut enim naufragijs, aut dentibus bestiarum, aut ferro inimicorum, aut postremo fame pereunt, cum longior erratio in fuga contigerit.

DE POENA FVGITIVORVM.

[...][p.]

FVgitiuis multiplex poena: alij enim suspensi pedibus dirissime flagellantur, qui enim homicidium committunt, illis plantae pedum in multos sulcos cultro rescinduntur, et rescissis sal inspergitur: quibusdam furca ingens ferrea, cum ferro collari inseritur, quam dies noctesque in longum tempus gestant.

DE GRAECORVM ET Armeniorum pietate erga captiuos.

MOrtis [poena] et confiscatio omnium bonorum illis infligitur, qui captiuorum fugam instituunt. Tamen non cessant Armeni et Graeci captiuos Christianos apud se occultare, et [deformatos] suo cultu deducere ad naues Venetas, uel aliorum Christianorum, dantque uiaticum et omnia necessaria, nec ullum pietatis genus omittunt: eandem enim pietatem nostrorum aiunt se experiri, si quando Romam uel Compostellam uenerint.

DE INCANTATIONE TVRcarum contra fugientes.

HAbent quoddam genus incantationis, quo inuitos retrahunt. Nomen serui in schedula scriptum suspenditur in tabernaculo uel domicilio serui, deinde diris uerbis et deuotionibus illius caput impetunt, deinde fit ui daemoniaca, ut fugiens putet sibi in itinere uel leones uel dracones incurrere, uel mare uel flumina [contra] se exundare, uel omnia tenebris nigrescere, ijsque terriculis repulsus ad herum redit.

[p.]

MEMORIAM CHRISTI PAVlatim in prouincijs olim Christianis aboleri.

SVpersunt adhuc aliqui, qui meminêre expugnationem Constantinopolis, et regna Graeciae, Albaniae, VValachiae, Seruiae quam Bosnam uocant [Turcae], in prouincias redacta, illi quidem Christum tenaciter retinent, sed iuuentus dediscit, breuique futurum ut plena sit obliuio Christianitatis. Idem futurum in Croatia, Hungaria, Sclauonia, quae recentia additamenta sunt et auctaria Turcici imperij.

QVAE CONDITIO DEbellatorum.

VBI prouinciam cepit, omnia prouincialium bona tam mobilia quam immobilia in praedam cedunt. Nobilitatem stirpitus excindit, praecipue regiam sobolem. Et quod nunc Vaiuodae filium apud se retinent, non alio consilio faciunt, quam si illis Hungaria adimatur, cum immittant ad res nouas moliendas: ubi illis securae possessio Hungariae fuerit, haud dubie e uita tolletur, nam Turcae in ea re nec generis, nec soceris, imo ne fratribus quidem parcunt. Clericos si non occidunt, omni fortuna et dignitate nudatos ad ludibrium et mendicitatem relinquunt. Campanas omnes et organa, et alia instrumenta Musica templis adimunt, imo ipsa templa prophanata suo Mehemmeto consecrant. Misera et [humillima sacella] Christianis relinquunt, ubi sacra non publice [p.] sed dissimulanter et silentiose faciant, quae ubi uel terraemotu corruerint, uel incendio [deflagrauerint], uel aetate computruerint, non licitum est instaurare, nisi magna pecunia depensa. Concio et annunciandi Euangelij munus plane interdicitur, nec fas est quenquam Christianum Remp. attingere, aut arma gestare, aut simili cultu cum Turcis indui, aut quae hilarioris uitae sunt, spectacula aedere, uel choreas ducere. Si iniuria fit contumeliosissimis uerbis uel tibi, uel Christo, tacendum atque serendum est. Quod si aliquid indignius contra loquaris de eorum religione, inuitus circuncideris: tum si hiscas contra Mehemmetum, ignes et incendia tibi parantur.

DE REVERENTIA QVAM exhibent Christiani Turcis.

CHristianus [si] eques praetereat Musulmannum, id est, Turcarum religione initiatum, necessum est, ut de equo descendat, et cernuo uultu sedentem adoret: quod nisi fit, fustibus ab equo deijcitur. Ius [praeterea] est ueredarijs et emissarijs Turcarum, equum Christianum arripere, eoque ad delassationem uti, interim Christianus pedes sequitur.

DE TRIBVTIS CHRIstianorum.

QVartas omnium fructuum dant Christiani: istiusmodique quartatio non solum ex prouentibus agrorum et pecorum colligitur, sed etiam mechanici de suo quaestu quartas dependunt. Deinde est et aliud onus [p.] [...] capitationis, qua singuli quotquot sunt in una familia, singulos ducatos soluunt. Si parentes [soluere] nequeunt, ad liberos suos in seruitutem uendendos compelluntur. Alij in catenis uincti, ostiatim obambulant ad stipem emendicandum, quod si ne ita quidem soluendo fiunt, perpetuis carceribus mancipantur. Iam cum omnia officia praestiterint, adhuc semper ius est Turcae optimum quenque ex liberis deligere, quem circuncisum summotumque a [conspectu] parentum in militiam alit, nec unquam ad parentes redit: et primum, quia puer facile Christum obliuione [p.] dediscit, mox etiam parentes et consanguineos, adeo ut etiam si praesens inter eos uersetur, neminem suorum agnoscat. Nemo uerbis efferre potest, quibus lachrymis, gemitu, singultibus istiusmodi diuulsio fiat. Filius [abstrahitur] perpetuo inter alienissimos uicturus, quicquid [charum] est sanguine, sodalitate gratum, familiaritate amicum relicturus, postmodum in eorum numero futurus, quos Graeci ἀπάτερας et ἀμήτερας uocant. Pater filium quem in cultum Christi educauerat, rapi uidet ad militiam Sathanae, ut Christum oppugnet.

[...]

[p.]

DE SACERDOTVM ET MOnachorum sub Turcae tributo uiuentium conditione.

SAcerdos, monachus pessima illic conditione sunt, ut sacrilegia et [scandala] Dei et hominum existimantur, nihil de ecclesia accipiunt: Feriatis diebus pauxillulum panis a mulierculis nonnullis porrigitur, caeteris diebus nihil datur. Ipsi lignationibus uiuunt: nam mos est, ut ligna in syluis caedant, ijsque dorsum aselli onerant, ea cum merce per omnes plateas ambulant, ligna uenalia proclamantes. Si gentes illae hanc calamitatem praesciuissent, millies praeoptassent mori, quam ista pati. Si usquam mors cum uita commixta est, imo si usquam uita diu superest ut diu moriaris, id in Turcia est. Nihil Aegyptiaca seruitus, Babylonicum exilium, Assyriaca [captiuitas], Romanorum [euastatio] ad istas miserias, ubi quotidie audiuntur threni Ieremiae, nec uerbis, sed rebus constant.

PROCLAMATIO CAPTIuorum et tributariorum, ad Christianorum Reges et Principes.

MIseri qui quasi in fornace illa ardenti Hur Chaldaeorum uiuunt, uotis et gemitibus coelum petunt: Vsque quo dormis domine, exurge et ne repellas in finem. Rursus a coelo ad patriam oculos reiectant, quam et ipsam in seruitute uident, relegati tamen a patria, [p.] in patria seruitutem agere cupiunt. Vota illorum non libertatem, sed eandem seruitutem mutatis tantum sedibus concipiunt, mox oculos ad Christianorum Reges et principes detorquent: Optant Papam patrem patriae uires suae sanctitatis ad liberationem filiorum conuertere. Optant inuictam Caesaris manum uictricia arma contra Turcam mouere. Sciunt illi parere Hispanos in bello acerrimos, Belgas ferocissimos, Germanos fortissimos, Italos corpore et ingenio praestantissimos Sciunt illi addictissimum esse fratrem Ferdinandum regem Romanorum Turcarum bellis assuetissimum, Illyricis et Subalpinis gentibus subnixum. Sciunt [Germaniam] omnem, tot Electores imperij regijs uiribus instructos auspicium [Caesaris] libenter sequi. Hic putant uota sua non frustrari. Te suum Esdram Caesar inuictissime, te suum Iosue existimant futurum. Talia enim non solum de te oracula inter Christianos, sed etiam inter ethnicos circunferuntur. Vtinam tua te bella illuc sinerent penetrare, uideres omnia tecum ad arma cooriri: Nulla [aetas], nullus sexus, nullus ordo hominum tua arma relinqueret. Domi quisque Turcarum in suis seruis percussorem haberet, in castris proditorem, in pugna desertorem. Omnino Christiani qui illic sunt, contemptissime de armis Turcarum sentiunt, ut quos ad uelitarem tantum pugnam idoneos cognoscunt. Hostes uelut aues procul missilibus impetunt: si non eo terrore fuga fit, ipsi fugiunt. Praeter clypeos et galeas plerique nudi sunt: ad manum uenire non audent. [p.] Vulnera stantibus non ingerunt, nisi eminus. Quod si iam Veneti et Lusitani nauales suas copias conferant, Angli, Poloni, caeterique principes militem subministrent, praesertim tali Caesare rerum gubernacula tenente, non diutius obsisteret Solymannus Carolo, quam Darius Alexandro, Xerxes Themistocli, Antiochus Iudae Machabaeo. Ita sentiunt omnes captiui Christiani. Idem ego tredecim annorum experientia didici, in fugientem scilicet Turcam fortissimum, aduersus inuadentem fugacissimum esse. Turca igitur cum natura sit fugitiuus, oppugnandus est - Impius enim nemine persequente fugit. Exurgat Deus et dissipentur inimici eius, et fugiant qui oderunt eum a facie eius, sicut deficit fumus deficiant, sicut fluit cera a facie ignis, sic pereant peccatores a facie Dei. Vtinam Deus Opt. Max. concedat, ut tuis auspicijs inuictissime Caesar, monstrum illud Turcicum, humanae naturae ludibrium supprimatur ac conteratur, ut Christianos grauissima tyrannide oppressos in libertatem asseras, quandoquidem post Deum in te uno omnis spes libertatis collocata est.

Interrogationum, ac responsionum Linguae (Sclauon.)Sclauonicae

VALEDICTIO ET GRATiarum actio eorum.

[p.]

VOCABVLA SCLAVONICA.

Et primo de Origine eorum Cap. primum.

HISTORIAE Armeniorum tradunt Turcas gentem Scythicam esse ZMAILDAN, quasi Ismaeliticam, et quod essent adducti per Caspios montes, ac Caucaseas portas, usque Constantinopolim a Duce cuiusdam Regis Armeniae, ob proditionem, atque iniuriam eius militibus illatam. Non torquebo me eorum origine uerbosius, duntaxat ob oculos ponam consuetudinem in Caeremonijs, et disciplinam domi, militiaeque ab ea gente, usurpatam, nihilque mutuabor ab alijs scriptorib. sed summa fide, quod coram uidi, et longo usu didici, pro ingenij mei tenuitate summisse et modeste describam.

DE ORIGINE MEhemmeti.

MAgna dubitatio de origine Mehemmeti (quem nostri Mahometum uocant) nec dum satis comperta, utrum Persa an Arabs fuerit: Veriores tamen illi habentur, qui eum Ismaelitem esse aiunt, ex Regum stirpe, quos OTHMANNI SAI, ET SVLTANLAR [p.] uocant. In huius natiuitate referunt, quinque milia templorum Idolorum cecidisse, quod augurium uel nostras clades praesagijt, uel de nostris cladibus fictum est,

DE TEMPLIS ILlorum.

HAbent templa satis ampla, et sumptuosa, ipsorum lingua MESCHIT appellata, in quibus nullas prorsus imagines uidi, praeter haec uerba inscripta Arabica lingua uidelicet, LA ILLAH ILELLAH MEHEMMET IRESVL ALLAH TANRE BIR PEGAMBER HACH: id est, non est Deus nisi unus, Mehemmet autem propheta eius, Creator unus, er prophetae aequales. Vel haec, FILA GALIB ILELLAH, id est, non est fortis sicut Deus. Deinde conspicitur magna abundantia lampadum ardentium oleo, totum templum dealbatum, pauimentum storeis stratum, ac desuper tapetis ornatum. Circa templum turris mirae altitudinis, quam eorum sacerdos tempore orationis ascendens, uoce alta, digitis in aures insertis, haec uerba ter repetit ALLAH HECHBER, id est, Deus uerus unus. Audito clamore conueniunt in templum nobiles et ociosi, tantum deuotioni astricti. Deinde praedictus Sacerdos descendens orat cum illis, idque ex officio facere debet quinquies inter diem et noctem. Quicunque uero ueniunt ad orationem, debent [abluere] manus, pedes, et pudibunda, postremo ter spargunt aquam super capita, recitando haec uerba, ELHEMDV LILLAHI, id est, gloria Deo meo. Deinde, [p.] exutis calciamentis PATSMAGH [dictis], eisque ante ianuam relictis introeunt, alij nudis pedibus, alij habentes munda calciamenta MESTH uocata, quibus non palpant terram. Foeminae nunquam congrediuntur cum uiris, sed seorsum certo in loco, prorsus abstruso, a uirorum conspectu, et auditu: ipsaeque rarius templum frequentant, ut tempore Paschatis, nonnunquam diebus ueneris, quae GSVMAAGVN eorum lingua uocatur, orantque ab hora nona noctis usque duodecimam, utputa mediam noctem: atque inter [orandum], corpus continuo agitatu, et uociferationibus mire affligunt, ut saepius uiribus et animo desectae, in terram pronae concidant, et si aliqua ab eo tempore se grauidam senserit, Spiritus sancti gratia impregnatam esse affirmant. Cumque pariunt, ab ipsis nati NEFCS OGLV, id est, Animae, uel Spiritus sancti filij appellantur. Ita mihi narratum est a pedissequis carum, nam nec ipse uidi, nec aliquis uirorum huic spectaculo interesse potest. Virorum autem orationibus (cum hero meo) saepe interfui, quibus mos hic est. Inter orandum pileos suos (qui TSALMA illorum lingua uocantur) non deponunt, sed summis digitis attingunt, quasi eleuaturi, genibus incumbunt, et terram saepe deosculantur. Christianum eorum sacris interesse nepharium putant, credunt enim ab hominibus (ut ipsi aiunt) illotis, sua templa contaminari, quippe Christiani non usurpant illorum more frequentia lauacra. Ibi sacerdos illorum suggestum ascendit, ac ad duas circiter [p.] horas concionatur. peracto sermone [ascendunt] duo pueri, qui cantando suas preces pronunciant, peracto eorum cantu, incipit sacerdos cum toto populo submissa uoce cantare, quassando corpus in latus nihil aliud praeter haec uerba, LA ILLAH ILELLAH, id est, non est nisi unus Deus, sic media fere hora personat, ac mouetur. Huiusmodi autem orationes, et caeremoniae, ut cantus, praedicatio, non fiunt singulis diebus, nisi tempore Quadragesimali, et festiuo, utputa dic Iouis, ab hora nona noctis, usque duodecimam. Et ipsa dies Veneris, (qua MEHEMMETVM aiunt natum fuisse) a quibusdam religiosissime colitur.

DE QVADRAGESIMA eorum.

HAbent etiam Quadragesimam sua lingua ORVTZ appellatam, ieiunantes unum mensem, et unam hebdomadam singulis annis, at non semper eundem, sed si (uidelicet hoc anno) ieiunauerint Ianuarium, sequenti Februarium, pergentes serie, ita ut duodecim annorum decursu, unum et duodecim [hebdomadas] loco decimae offerant Deo. Cum ieiunant, toto die nihil gustant, ne panem quidem, aut aquam. Deinde uisa stella, licet illis omnia manducare, praeter suffocatum, et porcinas carnes. Suffocatum ab eis, MVRDAR, id est, cadauer siue immundum, et porcus DOMVZ uocatur. Quadragesimae peracta, Pascha celebrant, eorum lingua BAIRAM uocatum, magna cum solennitate per triduum, oblinientes ungues manuum et pedum certo ceromate ab eis CHNA [p.] appellato, quod ungues rutilos efficit: eadem quoque tinctura caudas equorum et pedes imbuunt, hic color tenacissime haeret, nec ablui, aut extergi potest, quamobrem nisi noui (a radicibus) ungues exierint, alioquin ungues semper rutilantes apparent, sed de manibus frequenti [litione] potest deleri. Mulieres non solum ungues, sed et manus, atque pedes illo ceromate imbuunt.

DE EORVM CIRCVNcisione.

VTuntur circuncisione eorum lingua TSVNETH dicta, non octaua die, more Iudaeorum, sed quamprimum natus septimum aut octauum annum exegerit, sermonis iam peritus: idque ipsis mysterium est, propter uerba confessionis, quae ante circuncisionem requiruntur, erecto pollice manus PARMACH dicto, haec uidelicet, quae supra ostendimus in templis descripta. Puer ob id non defertur in templum, sed in domibus parentum circunciditur. Huic solennitati saepe interfui, quae ita se habet. Primo conuocatis amicis ad conuiuium, quibus satis delicata parantur fercula, ex omni genere carnium, quo ipsis uesci licet, et passim (ut apud ditiores) bos caeditur, in hunc excoriatum et exenteratum includunt ouem, in qua gallinam, et in illa ouum, quae integre assantur ad splendorem illius diei. Deinde inter epulas tempusque coenae adducitur puer circuncidendus, cuius (medicus illius artis) glandem retegit, et replicatam pellem forpiculis apprehendis: deinde quo metum adimat puero, ait se in proximum [p.] diem circuncisionem peracturum, atque ita discedit: mox simulans, quasi omissum aliquid esset, quod ad praeparationem attinet, ex improuiso praepucium abscindit, uulneri parum salis, et mali cotonei apponens, iam uocabitur MVTSLVMAN, id est, circuncisus. Et die circuncisionis non induntur illis nomina, sed ipso die natali, quo in lucem eduntur, quae talia sunt, er primo Regum, ut TSVLEIMAN, Solomon interpretatus. TSVLTAN, TSCELIM, id est, princeps pacis. MVRATH BEGH, id est, desideratus dominator. MVTSTAFA et similia. Ducum, PIRIN, HAIRADVN, HADER, EBRAIM. Dominorum [humilioris] conditionis, quemadmodum sunt TSPAHALAR, TSAVSLAR, EMINLER, BEHRAM, MEMMI, MEHEMMET, ALLI, AHMAT TCIELEBI, PAIAZITH, CHATSVN, HVTSCREF. Caeteris omnibus, MVTSA, IONVZ, TSCHENDER, PERHAT, FERRO. Captiuorum ac seruorum maiori ex parte SEREMETH, quod nomen significat audacem, atque uelocem. Postea continuato trium dierum conuiuio, circuncisus ducitur in balneum, cum maxima pompa. Cum redit domum, ducitur per conuiuas, qui parata illi munera offerunt: Alij uestes sericeas, alij ciphos argenteos, alij pecunias, uel etiam equos. Mulieres quoque indusia, sudariola, et alia huiuscemodi. Iuxta uoluntatem et opes unusquisque conuiuarum donat. Foeminae non patiuntur circuncisionem, sed tantummodo (iam dicta uerba) confitentes [p.] MVSLVMAN efficiuntur. Si autem ex Christianis quispiam sua sponte confesso Mehemmeto circuncidi se patiatur, quod saepe contingit, propter grauissimum iugum, et onus tributi, talis ducitur per omnes uicos atque plateas ciuitatis, summo cum honore, et gaudio populi sonantium tympana: ipsi quoque dantur munuscula, postea immunis efficitur a solutione tributi, HARACS eorum lingua appellati: Et cupiditate huius lucri, multi Graeci, quos VRVMLAR, et Albani, quos ARNAVTLAR uocant, circunciduntur. Si quis ui compulsus, ut puta qui Muslumanum feriret, uel uituperio afficeret, aut Mehemmetum blasphemaret (quod uidi Episcopo cuidam Graecorum sectae, contigisse) circunciditur, illi nihil datur: a tributi tamen solutione liber erit, sicut et caeteri MVSLVMANLAR, id est, Circuncisi.

DE SACERDOTIBVS eorum.

SAcerdotes uero, illorum lingua TALISMANLAR uocati, parum uel nihil differunt a laicis, nec etiam a Proceribus caeremoniarum (quales apud nos sunt Episcopi) nec magna in ipsis doctrina requiritur, satis erit si Elcoranum, et [Mussaphum] nouerint legere. Illi autem qui etiam interpretari secundum textum nouerint, peritissimi habentur: quoniam non uulgari lingua Turcica, sed Arabica a Mehemmeto sunt tradita, quod nephas esse putant, si uulgari lingua interpretata describerentur. Eliguntur isti Pontifices a populo, stipendium autem [p.] a Rege pro labore accipiunt: Vxores habent, et habitum [ut seculares]. Si stipendium non sufficiet propter multitudinem liberorum, mechanica tractant, ac libero etiam homine digna attingunt: praeficiuntur scholis, aut libros describunt. Apud illos sane nullos uidi typographos, sed chartam optime parant. Alij alium quaestum faciunt, ut sartoris, sutoris, et similia.

DE SCHOLIS ipsorum.

HAbent quoque loca ad instituendum OCHVMACHGIRLERI eorum lingua appellata, et suos Doctores quos HOGSIALAR uocant, tam masculos, quam foeminas, separatim tamen instituunt: masculi masculos, et foeminae foeminas, Astronomiam, Philosophiam, Artem poeticam. Inter discendum clara uoce clamantes ad latus corpora mouent. Musicam non norunt artificialem, sed fingunt carmina ad praescriptas regulas, quae ita se habent: Quodlibet carmen undecim debet complecti syllabis. Placuit itaque [exempli] gratia haec pauca inserere.

CARMINA AB IPSIS BETHLER dicta.

[p.]

Sunt enim carmina amatoria, Deae ipsorum linguae ASSICH uocatae, id est, Deae amoris, quorum interpretatio haec est de uerbo ad uerbum.

Birechen, id est, ex una. bes, id est, quinque on, id est, decem. eiledum, id est, feci. derdumi, id est, tribulatione mea,

Iaradandan, id est, a creatore. istemiscem, id est, postulaui. iardumi, id est, auxilium.

Terch eiledum, id est, neglexi. zahmanumi, id est, [patriae] meae. gurdumi, id est, uisitationem.

Ne, id est, Quid. ileim, id est, faciam. ieniemezum, id est, non possum uincere. gunglumi, id est, mentem meam.

DE MONACHIS illorum.

Non desint illis Monnachi DER VISLAR uocati, uarij quidem ac in primis triplicis ordinationis. Primus ordo talis est, qui nihil proprij habentes, quasi nudi incedunt, praeter pudenda pellibus ouinis tecta, et tempore frigoris ad cooperiendum dorsum similiter pelle, latus, manus, pedes, et caput nullo prorsus tegunt uestimento. Exigentes eleemosynam tam a Christianis quam a Turcis ALLAHITSI petentes, quod significat, propter Deum. Hi deuorata herba MATSLACH uocata, in rabiem aguntur, adeo ut per pectus totum in transuersum uulnus ducant, itidem per brachium uel nullo dolore dissimulato, et fungum arborum incensum capiti, pectori, manui [p.] suppositum remouent, donec in cineres resoluatur. Aliud genus uidi, qui incedunt pertusa uerpa, et incluso anulo aereo ponderis trium librarum, a coitu [disclusi], ob seruandam castitatem. Tertium genus raro egreditur, sed manent die noctuque in templis, habentes in angulis templorum tuguriola, sine calciamentis, uestimento, discooperto capite, nihil gestantes, praeter unam camisiam, multis diebus ieiuni, orantes, ut Dem ipsis futura reuelet, quos rex Turcarum bellum moturus consulere solet.

DE MATRIMONII contractione.

MAtrimonium eorum lingua EVLENMECH uocatum, tale est. Coeunt nuptiae sine iuramento, accipiunt plane indotatas, propemodum emere coguntur, contrario (quam olim apud Romanos) more, ubi [gener emi] solebat, non nurus. Nil habet sponsa in corpore cultus uel ornamenti, quod non cogatur a soceris redimere. Diuortium apud illos faciunt improbi mores, uel infoecunditas: cognoscit de istis rebus iudex ipsorum. Inter seruos emptos etiam matrimonium permittunt, sed geniti ex illis uernae fiunt.

DE PEREGRINATIONE illorum.

PEregrini, eorum lingua HAGSILAR [appellati], loca ab ipsis sancta habita inuisunt, uidelicet MECHAM, ut nostri Hierosolymam, ibi aiunt Mehemmetum obijsse: sed non minus quaestus gratia quam religionis [p.] et deuotionis. Ibi uiso calciamento TSAROCH uocato, quod inauratum solummodo a testudine templi pendet, coemptis subtilissimis telis, CHVMAS dictis, in patriam regrediuntur magno cum lucro. Es cum redierint, alij uectant deuotionis gratia aquam in utribus plateatim, idque obuijs sitientibus gratis offerunt, alij rem suam agunt.

DE ELEEMOSYNA erorum.

HAbent xenodochia IMARET appellata, ex testamento Regum condita, ubi datur cibus pauperibus atque peregrinis, sed alibi alius: Sunt qui dant orizum PIRINCTS TSORBA dictum, cum carnibus: alibi BOGHDAIAS, qui fit ex tritico, pro obsonio additur panis satis magnus, potus quem praebent est aqua. Caeterum pernoctandi ibi aut dormiendi locus nulli conceditur, sed habent alium locum pernoctandi publicum CHARVATSANRIE, ubi gratis recipiuntur hospitio: non habent tamen lectos, sed in foeno uel stramine sub tecto dormiunt:

DE VICTIMIS eorum.

IMmolant etiam uictimas, sed plerumque uotiuas CHORBAN tam Turcica quam Arabica linguis uocatas, in morbo enim aut periculo ouem uel bouem pro cuiusque opulentia in certis locis se sacrificaturos promittunt, uoti deinde uictima non comburitur in holocaustum, ut Iudaeis [p.] mos est, sed mactato animali, cutis, caput, pedes, et quarta pars carnis sacerdoti praebetur, altera deinde pars datur pauperibus, tertia uicinis. Caeteras reliquias ipsi uictimatores sibi, et comitibus parant ad uescendum, neque tenentur uoto, si e morbo uel periculo erepti non fuerint. [Omnia] enim illorum conditionalia sunt, dabo si dederis. Similis etiam apud Graecos et Armenios, et caeteras nationes Asiaticas Christianae religionis. cultus obseruatur.

DE LEGATIS ET Testamentis.

SI quis ex Muslumanis moriens testamentum condere constituit, talia ferme legata fiunt, adhibitis amicis et uicinis, ut aut riuos deducere ex longinquis partibus ante aliquod hospitale, aut templum, siue in locum aridum, qui frequentatur ab hominibus HAIRITSI, id est, pietatis gratia, et GSIANITSI, id est, pro anima. Alij captiuos, et emptitios seruos legant liberos faciendos. Mulierculae enim (ut hoc genus prae caeteris superstitiosum est) legant pecuniam militibus, pro certa caede Christianorum, id putant magno ad salutem suae ipsarum animae prodesse. Reges uero [templa], hospitalia, extruenda constituunt, et alij si qui sunt potentes.

DE CAEREMONIA DEfunctorum.

VBI quis moritur ex MVSLVMANLARIS masculus, tunc masculi funus curant; si foemina, foeminae. [p.] Abluunt cadauer, ac [nitidissimis] lineis induunt, postea efferunt extra urbem in locum aliquem: nephas enim est in templis sepelire. Procedunt [caeroforarij] cum candelis Monachi illorum, subsequuntur sacerdotes cantillantes interim, donec ad sepulturae locum perueniant. Quod si pauper fuerit ille defunctus, pro laboribus religiosorum plateatim collectae pecuniae solent illis offerri.

DE AEDIFICIO SEPVLCRI TVLBE dicto.

COnditorio superaedificatur (utputa regio) templum, ipsi enim Reges in urbes sepeliuntur: Diuitum et pauperum instar altaris in eam altitudinem, ut bestiae insultare, aut locum conspurcare non queant. Saepius eo cum luctu redeunt, et inferias ciborum monumento superposito, panes, carnes, caseum, oua, lac, nouendialis coena, more Ethnicorum, pro anima defuncti deuoratur a pauperibus, aut auibus coeli, et formicis. Dicunt enim aeque gratum esse Deo, offerri eleemosymam tam brutis egentibus quam hominibus, cum ob amorem Dei offertur. Multos uidi, qui auiculas reclusas, data pecunia ualoris auicolae, euolare iusserint, alios panem piscibus in flumen proijcere amore Dei, dicentes se pro tali pietate erga egentes mercedem amplissimam a Deo consecuturos.

[p.]

DE TVRCARVM DE MILITIA Cap. II.

HAbent omnes unum Regem qui illorum uocabulo HVNCHER OTHMANLARDAN SAHI TSVLTAN TSVLEIMAN, modernus ita appellatur ab eis, id est, Imperator ex Othmannis Sahi Princeps Solomon, qui nunc habet filium primogenitum, uiginti (uel circiter) trium annorum MVTSTAFA uocatum, excellentem suos antecessores tyrannide, atque crudelitate, saepe insidiantem patri, ut si quomodo posset illum occidere, ob libidinem dominij. Habet [Rex sub se] duos duces siue Satrapas TSAMGIACH BEGLER uocatos, Europeum et Asiaticum, quibus subsunt praesides minores TIMARGILAR dicti, quorum imperijs parent milites ordinarij, [qui si] cessant dum ad expeditionem [euocantur], suspendio poenas luunt. BASSALAR qui interpretantur capita, plures sunt: ij propter consilium semper Regem comitantur, SVLIHTARLAR quoque, qui sunt stipatores corporis illius, semper post tergum eius succedere solent, una cum CAPVGTSIBEGLER, id est, cubicularijs, IAZIGTSIBEGLER, id est, cancellarijs, EMINLER, id est, tributi exactoribus, uidelicet puerorum, et pecuniarum, TSPAHALAR, id est, leuis armaturae militibus equestribus, multis VLACHLARIS, id est, nuncijs: et alijs huiusmodi continue aulam sequentibus.

[p.]

DE CONDITIONE Procerum.

NVllus ex Satrapis possidet prouinciam aut ciuitatem aliquam iure haereditario, quam post obitum liberis uel suis successoribus posset relinquere sine consensu sui regis. Sed si aliquis Ducum, uel Principum certas possessiones cupit habere, id illi conceditur hac conditione: Initur ratio precij, et redditum illarum possessionum. Cognoscit et Turca, quot milites ali annuo illo censu possint, tunc TSATRAPA ille cogitur habere illum numerum militum semper promptum, ad omnia imperata, alioqui capite plectitur: Nihilque eum a belli comitatu potest excusare, quam sola aduersa ualetudo. Et si quando Turcae placuerit eum priuare tali beneficio, in eius est libertate, si autem non deponitur, suum est usque ad mortem. Post obitum, quod si successores defuncti pactum obseruare uoluerint, admittuntur: sin secus, alijs prouidetur. Si aliquando aliquis istorum procerum cum rege loquitur, oculos humi defigit, non audens illius uultum contueri.

DE CONDITIONE Chazilariorum.

MIlites CHAZILAR. uocati, [strenui], et iure militari miro modo exercitati, qui in primo congressu lanceas frangunt cum aduersarijs suis, nulla prorsus armatura, praeterquam [clypeo], hasta, framea utentes more nostratum, ut puta loricae, galeae, sed fractis hastis, [p.] euaginata framea, clypeo se defendentes, uiriliter pugnant, semper capiti, manui aduersariorum insidiantes, aduersarios totis uiribus extinguere nitentes. Puncturae autem gladij, hostem, uel equum ferire, non laudi, sed ignominiae duceretur. Hi omnem uitam, et salutem in protectione Fortunae Deae, [ipsorum] lingua NASSVP, siue CTSVTARA dicta, habentes, cuius apud omnes prouerbium istud celebratissimum est: IAZILAN GELVR BASSINA, quod ita potest interpretari lingua Latina, IASILAN, id est, scriptura: GELVR, id est, ueniet: BASSINA, id est, capiti, quasi dicerent, quicquid die natiuitatis uniuscuiusuis Fortuna Dea capiti inscripsit, id euitare impossibile erit, etiam si latitaueris in arce inexpugnabili. Horum enim gesta carmine in historijs descripta, ab omnibus recitantur, ut et caeteri eadem audacia (honoris et laudis studio exciti) fortiter, et intrepide hostem aggrediantur. Caeterum pro qualibet uictoria talium, stipendia duplicantur, ita quod omnes [praedicti equestres] debent regem sequi, instructi his armis, lancea, [framea], sagittis, claua ferrea: alij habent clypeos, alij non, et semper accipiunt stipendium, tam tempore pacis, quam belli.

DE ORDINE PEditum.

PRimus ordo peditum est SOLACHLARVM, id est, sagitariorum, tales utuntur arcu, sagittis frameis, differunt pileis a IANITSERIS. Secundus ordo [p.] est IENITSERORVM, illi etiam habent arma similia TSOLACHLARVM, pro arcu tamen et sagittis arcabuso utuntur, et una securi. Tales omnes collecti a Christianis ibi degentibus sub tributo, ui arrepti circuncisi, in loco TSARAI dicto, educati, contra Christianos pugnant strennuissime, et habent satis exigua stipendia uictui: uidelicet alius quatuor, alius quinque [uel sex] nummos AHTSE uocatos, qui sexaginta Coronatum conficiunt: et hi sub poena uitae non possunt equitare, nisi aegrotent. Reperiuntur etiam ex filijs Turcarum facti IENITSERI quamplurimi. Tertius ordo peditum AZAPLARVM est, quorum finito bello finitur et stipendium: et sunt omnes filij Turcarum. Tales utuntur longiori hasta, framea, pileos habent rubros, uel alterius coloris ex panno, cum quatuor angulis corniculatis, TACHIA dictis, et differunt a IENICERIS et SOLACHLARIS uestitu atque armatura: tales perfodiunt hostium equos in bello. Deinde aliud genus peditum ex VValahia sectae Graecorum, VOINICHLAR uocati, hi nihil habent stipendij a turca, quam quod immunes sunt a tributi solutione, et decimis: Tales tenentur ociosos equos Regis Turcarum proprijs sumptibus alendo, curamque illorum gerendo, ducere tempore belli.

DE TENTORIIS Regis Turcarum.

[p.]

CVm Constantinopolim relinquens Turcarum Rex ad bellum proficiscitur, duo usurpans tentoria, cognomento SATORLAR, cum hodie alterum pro eo tenditur, alterum ad proximam mansionem figitur, ut ibi postero die recipiatur. Magnitudo tabernaculi tanta est, ut procul uisentibus urbs uideatur: in proximo castrametantur Principes, et ambiunt Regis sui tabernaculum: deinde Equites, qui uel singuli, uel terni tentorium habent: Etiam pedites habent propria tabernacula, id enim ex disciplina habent, ne quis sub dio cubet. Ituro exercitui stratores uiam faciunt, hinc inde collocantes aceruos lapidum, uel strues lignorum, ad indicium uiae, adeo ut ne in tenebris quidem facile erretur. Mouent se media nocte, et usque meridiem, sequentis diei in agmine sunt. Inter equitandum Rex in medio duorum BASSALARVM cum illo colloquentes incedunt, quos praecedunt aliquot IENITSERORVM ordinis milites, [in equis], ferentes candelas ardentes: et hoc fit tempore noctis obscuro. Deinde TSAVSLAR, id est, Capitanei, clauas habentes ferreas, undique cuspidatas, pellunt homines a conspectu Regis, ad iactum, uel cursum sagittae, ibi SVLIHTARLARVM, id est, stipatorum copia, inter quos currus Cynedis pleni, in usum Turcae, et Procerum Subsequuntur, et praecedunt iam dicti Duces cum maximo milite, equitum et peditum, et diuersas conditionis hominum, alij habentes stipendia, alij quaestus gratia et lucri, masculi tantum, nullas secum ducentes mulieres.

[p.]

DE VICTVRA ANImalium.

DEinde sequitur multitudo Camelorum, mulorum, equorum ([interdum solent] et Elephantes eorum lingua PHIL dictos, deducere) portantes uictualia, tentoria, et similia [militi necessaria]. Et ubi figitur tentorium Turcae, ibi iam [singula suo] ordine tanquam in urbe parare debent. Ibi locus Sartorum, Pistorum, Macellatorum: alij parant epulas carnium omnium generum, qui si non potuerint habere carnes recentes, tunc exponunt ea quae ab animalibus uehuntur, uidelicet, [panes bis] coctos, carnes siccas, PASTARMA dictas, caseum, lac coagulatum. Sunt enim [patientissimi famis], sitis, frigoris. Raro hospitantur in urbibus, sed in agris sub tentorijs, [circa faeneta] et riuos, maiorem gerentes curam animalium, [quam sui] ipsorum, paruo et satis uili cibo contenti, uidelicet, dicto lacte coagulato aqua temperato, et [immisso pane, uel recenti, uel bis] cocto, serui, pariterque domini. Ibi silentium tempore noctis magnum, ut captiuos fugientes negligant, ne clamor excitetur, ob poenam iniunctam: sed cum uadunt cubitum, et cum surgunt abire, omnes alta uoce clamant haec uerba, ter repetentes, ALLAH ALLAH ALLAHV, idest, O Deus,

DE IVSTITIA EXERcenda in bello.

TAnta seueritas disciplinae fit in bello, ut nemo militum ausit aliquid iniuste rapere, alioquin sine [p.] misericordia puniretur: habentur enim inter eos ordinarij custodes, siue defensores earum rerum, quae in uia occurrunt militi, ut pueros octo uel decem annorum portantes uenales panes, oua, fructus, [auoenam], et similia. Tenentur quoque defendere dicti praefecti hortos fructuum, circa uiam sitos, ut nec ipsi audeant unum pomum, uel huiusmodi simile, sine licentia possidentis carpere, alioquin et tales capitis poenam luerent. Cum essem in exercitu Turcae in expeditione contra Persas, uidi TSPAHIAM [una cum equo] et ministro decollari, quod solutus equus arua cuiusdam ingressus fuerat.

DE VESTO CELEBRANdo ob uictoriam Turcae.

CVm renunciatum fuerit de uictoria, in omnem laetitiam sese effundunt ciuitates. Noctu autem sub primam facem, auspicantur triumphalem istam festiuitatem, funalia, cereae tedae, faces, ubique disponuntur, stragulis, aulaeis, uestibus holosericis aedes uelantur, et uia [qua intraturus] est Imperator Turcarum. Triumphum autem uerum reportat Constantinopolim, ubi continue residet, si non agit bellum in aliquas regiones. Legibus tamen tenetur [tribus annis] elapsis ipsemet suscipere expeditionem in regiones Christianorum, pro amplificatione regni, uel defensione.

DE VENATIONE eorum.

[p.]

NVlla natio sub sole tantum gaudet uenatione, quantum Turcica. Penetrant enim insequendo feras loca aspera et montuosa in equis, capientes diuersa animalia, et si animal extinctum a canibus suffocatum suerit, illo non uescuntur neque ipsi, sed nec Christiani inhabitantes illas regiones. Etsi occidunt [suem syluestrem], dant illum Christianis illarum regionum, quia muslumanis prohibitum est [uesci porcorum] carnibus.

DE OPERARIIS et Agricolis. Cap. III.

OPPIDANI per seruos eorum agros colunt, decimam dependunt suo Imperatori. Opifices uero artibus mechanicis se sustinent. Qui ocium colunt, fame contabescunt. Mercaturam quoque strennue exercent. Asiam minorem, quam nunc Natoliam uocant, Arabiam, Aegyptum peragrant, ad Venetos sese deferunt. Balnea in singulis ciuitatibus habent, ubi solenni more, bis, [uel ter se] lauant. Si reddunt urinam, mutonem lauant. Si [uentrem soluunt], podicem abluunt: idem fit a mulieribus, quos sequuntur serui, uas aqua plenum gestantes: masculum masculus, et foeminam ancilla. Et cum exeunt lauatum, mulieres ungunt se quodam genere unguenti, quod post mediam horam pilos cadere facit: uiri ipsimet radunt mutones, nec quouis modo sinunt [p.] crescere pilos, sed singulis mensibus bis uel ter ita faciunt, tam masculi quam foeminae: et maxime cum templa frequentant, alioquin ignibus (ut uiolatores [sacri loci]) traderentur Habent etiam diuersos artifices, ut sartores, sutores, auri, argenti, et omnis generis metalli [fabros similiter] carpentarios, pictores, lapicidas, sed non tam subtilis et praestantis ingenij, ut in istis partibus nostris.

DE IVSTITIA APVD ciues.

IVdicem omnes habent eundem, tam Christiani, quam Turcae: ex MVSLVMANIS tamen unum electum, qui ex aequo omnibus ius ministrare tenetur. Si quis occidit, ipse quoque mortem subire debet. Si quis furatur, aut uiolenter rapiat, suspenditur: Vt contigit IENITZERO cuidam, qui mulierculae cuiusdam portantis in forum uenale lac ebiberat, non soluendo precium, cum accusatus coram Iudice negaret factum, pedibus sursum suspensus, chordaque per medium ligatus, lac statim euomuit, atque ilico iudicio strangulatus. Hoc me praesente in Damasco contigit, cum ex Armenia Hierosolymam proficiscerer. Si aliquis adulterium commiserit, masculus in carcerem coniectus, post aliquot menses pecunia redimitur: et mulier uidelicet adulterata, super asinam uicatim et plateatim ducitur, flagris caeditur denudata, et lapidatur uiscera bouis in collo gestando.

DE AGRICVLTVRA.

[p.]

TAm Christiani, quam MVSLVMANI, agros, uineas, et pascua colunt, habentes frumentum simile nostrarum regionum, tritici, milei, ordei, auoenae, siliginis, fabarum, et omnium generum legumina: insuper orysae in abundantia, lini, mali cotonei, plus quam hae regiones. Vineta quoque utraque gens possidet, fructu eius uarie utentes. Christiani uinum conficiunt, et Turcae mel eorum lingua PECHMEZ uocatum, uuas passas quasdam ita medicantur, ut semper et uisu, et gustu recentes appareant, has VZVM TVRSSI uocant. De fructibus in magna copia habent. Ibi peponum, melonum, cucumerum, suo tempore horti et agri repleti. Ibi nuces, poma, pyra, poma granata, nuces, castaneae, ficus, cerasa, poma narranca, et alia id genus uili pretio, sed non in omni regno. Sunt etiam loca ut passim in Capadocia et Armenia minori, ubi nihil horum (propter ualidum frigus) possunt habere.

DE DIVERSITATE animalium.

HAbent opiliones TSOBANLAR appellatos, hi semper in solitudine degunt, et ad pabulum singulis fere mensibus sedes mutant, nullas prorsus domos, uel possessiones praeter tentoria, et greges armentorum possidentes, sed pascunt camelos, mulos, equos, boues, oues, et hoedos: conficiunt caseum, butyrum: {tondunt} lanam, inde faciant penulas CHEPENECH appellatas, tapetia: ea uendunt, inde emunt frumentum, ad uictum [p.] suae familiae. Omnes praedicti dependunt decimas Regi Turcarum, de omnibus quolibet anno creatis animalibus-Insuper Christiani sub tributo uiuentes, coguntur dare tributum, uidelicet, de quolibet masculo unum coronatum, et quod est [crudelissimum], etiam filios omnes uxores non habentes, ui abripiunt, singulis quinque annis perlustrantes domos eorum.

DE AEDIFICIIS domorum.

[IN aedibus] non multa magnificentia, pleraeque latericio opere constant, duplici ex materia, sunt enim lateres, alij fornacibus, alij sole excocti. Tecta cuneatim coeunt, quemadmodum hîc, et hoc in tota Europa, sed in Natolio tecta plana sunt in modum tabulati, sine ullo fastigio, sciphones, et canales aquae pluuiam demittunt, quae ad illos per Cylindrum deuoluitur.

DE VESTIMENTIS eorum.

CVltus illis ex materia lanae, lini, et serici, satis magnificus, ueste CHATTAN uocata, utuntur, stricta, laciniosa, et usque ad talos prolixa, brachas nostras detestantur, ut nimium pudenda exprimentes. Indusia GHVMLECH dicta, sudariola uiolaceo colore tingunt, caput illis aggestu pepli in turrim aedificatur, et in pyramidem turbinatur, et talis pileus TVLBENT siue CSALMA eorum lingua uocatur. Mulieres diuitum [uelata] facie incedunt, nunquam alienis uiris uultum aperiunt, [p.] nunquam forum frequentant. Calciamenta BABVCS uel CSISME dicta, tam uirorum quam mulierum, in solo suppactum habent, ut diutius illis uti possent.

DE CIBARIIS illorum.

VTuntur et ipsi quoque non pessimo pane ECHMECH dicto, nigro et albo, quemadmodum et nostrates, sed illi spargunt quoddam genus seminis SVSSAM uocata, super recentem, postea coquitur, quod tribuit magnam suauitatem manducantibus, quo nusquam utuntur nostri, praeter in Hispania passim in quibusdam locis, uidelicet in regno Granaten. et circa Ciuiliam. In edulijs illis multiplex ars, et uaria conditura: cibus uero maxime solennis est, puls ex orysa, ita addensata, ut partes inde manibus decerpantur. Piscium mira abstinentia. Carnibus omnibus utuntur, praeter porcinis. Nullae ibi tabernae hospitijs designatae, aut publica diuersoria, quemadmodum apud nostrates, tamen in plateis diuersa uenduntur cibaria, et alia huiusmodi ad uictum necessaria.

DE POTV ILLORVM.

TRiplex illis potus: Primus ex sucaro, ab illis SECHER uocato, aut melle diluto aqua, TSERBTH appellatur is potus. Secundus ex uuis passis detractis racinis in aqua decoctis, additur deinde aqua rosacea, et ali quantulum ueri mellis, et hic potus HOSSAPH uocatur, et uenditur ubique locorum in Turcia, est. (n.)enim dulcis et inflat uentrem. Tertius fit ex illo defruto PECHMEZ appellato [p.] quod ex musto factum, speciem mellis prae se fert gustu et uisu, deluitur enim aqua, et datur seruis ad bibendum.

DE MODO SEDENDI ET comedendi.

CVm manducandum est, subijciunt storeas HACTSER uocatas, deinde insternunt tapetia, aut puluinaria. Alij in nuda humo discumbunt, mensa illorum TSOPHRA dicta, ex corio fit, et explicatur, et contrahitur, ut marsupium. Non assident nostrorum more, nec discumbunt ueterum ritu, ut cubito innitantur, sed decussatim pedibus inter se complicatis more sartorum, antequam cibum sumant oratio praemittitur. Raptim comedunt, et magno silentio, interim omnes uxores in abdito tenent: serui uero post duodecimum annum, non permittuntur domum (ubi mulieres sunt) ingredi, sed infra duodecimum annum pueri ingredientes, et egredientes deferunt maioribus necessaria, qui in alia domo segregati procul habitant. Captiuae uero non habent licentiam egrediendi foras, nisi cum mulieribus Turcarum cum uadunt in balnea lauatum, uel alio extra urbem recreationis causa in hortos et uineas (quod saepe facere solent) sed semper in domibus latitantes operantur, nec permittitur illis cum captiuis seruis conuersari. Dij boni, quis posset explicare aut describere afflictiones et calamitates captiuorum, et sub tributo Turcarum habitantium Christianorum: aut quis posset enarrare [crudelitatem], [p.] et turpissimos abusus, tam in rebus secularib. quam fidei Mehemmeticae caeremonijs, prout legentes intellexistis de lotione et munditia eorum, in qua sola sperantes salutem suae ipsorum animae existimant se consequuturos, cum intus repleti omni spurcitia scelerum, Mehemmeto caeco duce, Deum irritant immortalem. Multa alia ex institutione Mehemmeti debent strictissime obseruare, quae studiose omittenda duxi, ne minutissima quaeque persequens, garrulitate stomachum lectori moueam. Nunc autem ad sequentia pergamus.

PRIMO NOMINA coelestia.

ALLAH, Deus.

Feriste, angelus.

Pegamber, sanctus.

Irretsul, propheta.

Gugh, coelum.

Vtsmach, paradisus.

Gunes, sol.

Ay, luna.

Iulduz, stella.

NOMINA temporum.

Gil, annus.

Ay, mensis.

Hauta, hebdomada.

Gun, dies.

Kes, hyems.

Tsoch, frigus.

Kar, nix.

Buz, glacies.

Iagmur, pluuia.

Dolu, grando.

Yaz, aestas.

Itsigsiak, calidum.

Tsabah, mane.

Dil, meridies.

Aksam, serum.

Gegse, nox.

Karanlich, tenebrae.

Aidanlik, lunae lux.

Oth, ignis.

Mum, candela.

NOMINA terrestria.

Dunye, mundus.

Toprak, terra.

Denyuz, mare.

Ssuy, aqua.

Balok, piscis.

Engets, cancer.

Yelan, serpens.

[p.]

Dagh, mons.

Tas, lapis.

Alton, aurum.

Gumis, argentum.

Bacher, aes.

On, plumbum.

Iuzuk, anulus.

Demir, ferrum.

Athse, nummus.

Pul, assis.

NOMINA hominum et ad homines pertinentia.

Adam, homo.

Aurath, mulier.

Baba, pater.

Ana, mater.

Oglu, filius.

Kez, filia.

Kardas, frater.

Erkech, masculus.

Disi, foemina.

Ioldas, comes.

Ygit, persona.

Ghents, iuuenis.

Kogsa, senex.

Kul, seruus.

Halaik, ancilla.

Argath, mercenarius.

Irentsper, operarius.

Gsan, anima.

Achli, memoria.

Gungli, mens.

Fichir, cogitatio.

Iuregh, cor.

Bas, caput.

Guz, oculus.

Dis, dens.

Nielf, lingua.

Agzi, os.

Burn, nasus.

Kulagh, auris.

Sakal, barba.

Eli, manus.

Parmach, digitus.

Dernak, unguis.

Aiag, pes.

Arca, dorsus.

Hass, uenter.

Beg, dominus.

Tselebi, nobilis.

Deuulet, locuples.

Charip, pauper.

Facher, inops.

[p.]

Sehri, urbanus.

Tsiftsi, agricola.

Chuuli, uillanus.

Chur, caecus.

Agtsak, claudus.

Pek, fortis.

Ei, bonus.

Tsag, sanus.

Guzel, pulcher.

Ak, albus.

Kuozl, rubeus.

Iessil, uiridus.

Hatsta, aegrotus.

Chara, niger.

Iaramaz, malus.

Deli, stultus.

Zian, damnum.

Feide, lucrum.

NOMINA animalium diuersorum.

Gsianauar, animal.

Phil, elephas.

Deue, camaelus.

Chater, mulus.

At, equus.

Essek, asinus.

Tsutseger, aquatilis bos id est, bubalus.

Tseger, uacca.

Vkuz, bos.

Choin, ouis.

Kuzu, agnus.

Getsi, capra.

Domuz, porcus.

Geik, ceruus.

Tausan, lepus.

Kurt, lupus.

Kupek, canis.

Tilki, uulpes.

Kedi, catus.

Tsitsan, mus.

Charangsia, formica.

Bit, uermis.

Kuss, auis.

Tauk, gallina.

Guuergsin, columba.

NOMINA arborum et fructuum.

Agats, arbor.

Odun, lignum.

Deghenegh, baculus.

Alma agats. i. pomus. [p.] Similiter et caetera nomina fructuum, si praeponas huic nomini Agats, quod arborem significat, tunc significabunt arbores fructuum, si demas nomen agats, significabunt fructum.

Armut, pyrum.

Koz, nux.

Ingsir, ficus.

Zeit, oliua.

Iaprak, folium.

Bagh, uinea.

Vzum, uuae.

Pekmez, mel ex musto.

Gimis, fructus.

Serab, uinum.

Oth, herba.

Bogdai, triticum.

Arpa, ordeum.

Bacla, fabae.

Tsaman, stramina.

Thuz, puluis.

NOMINA uestimentorum.

Tsoha, [pannus].

Geitsi, uestimentum.

(Chautâ)Chautam, tunica.

Chepeneg, palleum.

Gumlek, indusium.

Tulbent, Tsalma, diademata ex tela.

Takia, biretum.

Zarchula, [ienizerorum pileus].

Chussak, cingulus.

Tsachssir, caligae.

Testemel, sudariolum.

Bez, tela.

NOMINA Calciamentorum.

Tsisme, coturnices.

Babuts, calciamenta.

Patsmag, sotularia.

Mest, ocreae sine solo.

Tsarok, est genus calciamenti inferius duntaxat habens partem cutis grossae, desuper uero zonis ad pedes ligatum.

[p.]

NOMINA Instrumentorum ex ferro, et ornamentorum equorum.

Chelets, gladius.

Bitsag, culter.

Eier, sella.

Vyan, frena.

NOMINA utensilium et pertinentia ad usum hominum.

Kassik, coclear.

Tsulmek, olla.

Tsanak, scutella.

Ibrik, poculum.

Testu, amphora.

Tsophra, mensa.

Ymek, cibus.

Itsmek potus.

Oinamak, ludus.

Aglamach, planctus.

Gulmech, risus

Islemek, operatio.

Erlamak, cantus.

Tsalmak, sonus.

Tsagarmak, clamor.

Kiahat, epistola.

Calam, penna.

Diuit, atramentum.

Iazi, scriptura.

Kitab, liber.

Ochumag, doctrina.

Namazkelmak, oratio.

Ekmech, panis.

Eth, carnes.

Peiner, caseus.

Tsut, lac.

Iugurt, coagulatum.

Iumurta, ouum.

Iag, pinguedo. eodem nomine appellant butyrum, seuum. Oleum etiam dicunt Iag, sed praeponendo nomen fructus, uidelicet Zeit, id est oliua.

Tsoraba, iusculum.

As, ferculum.

Gemich, os ossis.

Pilau, fercula ex orysa.

NOMINA ad locum pertinentia.

[p.]

Memleket, regnum.

Seher, urbs.

Chu, uilla.

Atsar, castellum.

Euf, domus.

Iol, uia[?].

Buk, magnus.

Gutsuk, paruus.

Kalon, crassus.

Vzun, procerus.

SALVTATIO TVRcarum, Persarum, et Arabum, haec est.

etc. Et ita alios seriatum secundum dignitatem personae salutare licet.

RESPONSIO EORUM.

DIALOGVS INTERROGATIOnum, et Responsionum Turcae cum Christiano.

[p.][p.]

VALEDICTIO.

AMEN.

[p.]

REGVLA.

NOLO te ignorare amice Lector, quod in omnibus nominibus et uerbis Persarum linguae, ubi lar aut ler terminationes legendo inueneris, scias pluralem esse numerum tertiae personae, formatum a tertia persona singularis numeri, addita lar uel ler, terminationibus. Et si tibi curae fuerit ex singulari pluralem, uel ex plurali singularem formare, haec obseruanda erit regula: Si nomen incipiat a uocali a, ut Adam, id est, homo, uel syllaba in a, ut Chalam, id est, penna, tunc addes lar, et erit pluralis. Exemplum de lar, ut Adam, id est, homo, si addas lar, erit pluralis, ut Adamlar, id est, homines. Chalam, id est, penna, chalamlar, id est, pennae, et non chalamler. Iazar, id est, scribit, Iazarlar, id est, scribunt, et ita de alijs. Si uero ab e, uel i, uocalibus [uel] syllabis incipiat nomen aut uerbum, tunc ler. Exemplum de e, ut Echmech, id est, panis, si addas ler, erit pluralis hechmechler, id est, panes. Eder, id est, facite, ederler, id est, faciunt. Hanc regulam obseruabis. Est haec Persarum lingua omnium linguarum mundi (meo iudicio) facilior, et qui illam nouerit, omnes regiones Persarum et Turcarum peragrare poterit, negociando cum Persis, Turcis, Graecis, Armenijs, et aliarum conditionum Christianis illas regiones habitantibus.

[p.]

NVMERVS EORVM.

Bir, unus.

Ichi, duo.

Vts, tres.

Dort, quatuor.

Bes, quinque.

Alti, sex.

Iedi, septem.

Tsekez, octo.

Dokuz, nouem.

ON, decem.

On bir, undecim.

On ichi, duodecim.

On vts, tredecim.

On dorth, quatuordecim.

On bes, quindecim.

On alti, sexdecim.

On iedi, septemdecim.

On tsekez, octodecim.

On dochuz, nouemdecim.

IGERMI, uiginti.

Igermi bir, uiginti unus.

Igermi ichi, uiginti duo.

Igermi vts, uiginti tres.

Igermi dort, uiginti quat.

Igermi bes, uigin. quinque.

Igermi alti, uiginti sex.

Igermi iedi, uigin. septem.

Igermi tsechez, uig. oct.

Igermi dokuz, uigin. no.

OTVZ, triginta.

Otuz bir, triginta unus.

Otuz ichi, triginta duo.

Otuz vts, triginta tres.

Otuz dorth, trigin. quat.

Otuz bes, trigin. quinque.

Otua, alti, triginta sex.

Otuz iedi, triginta septem.

Otuz tsekez, trigin. oct.

Otuz dochuz, trig. no.

KERCH, quadraginta.

Kerch bir, quadrag. unus.

Kerch ichi, quadrag. duo.

Kerch vts, quadrag. tres.

Kerch dorth, quad. quat.

Kerch bes, quad. quinque.

Kerch alti, quadragin. sex.

Kerch iedi, quad. septem.

Kerch tsekez, quad. octo.

Kerch dokuz, quad. no.

ELLI, quinquaginta.

[p.]

Elli bir, quinquagin. unus.

Elli ichi, quinquagin. duo.

Elli vts, quinquagin. tres.

Elli dorth, quinqua. quat.

Elli bes, quinqua. quinque.

Elli alti, quinquagin. sex.

Elli iedi, quinqua. septem.

Elli tseches, quinqua. oct.

Elli dochus, quinqua. no.

ALTMIS, sexaginta.

Altmis bir, sexagin. unus.

Altmis ichi, sexagin. duo.

Altmis vts, sexagin. tres.

Altmis dort, sexag. quat.

Altmis bes, sexag. quinque.

Altmis alti, sexagin. sex.

Altmis iedi, sexag. sept.

Altmis tsekez, sexa. oct.

Altmis dokuz, sexa. no.

IETMIS, septuaginta.

Ietmis bir, septuag. unus.

Ietmis ichi, septuag. duo.

Ietmis vts, septuag. tres.

Ietmis dort, septua. quat.

Ietmis bes, septu. quinque.

Ietmis alti, septuag. sex.

Ietmis iedi, septua. septem.

Ietmis tsekez, septu. oct.

Ietmis dokuz, septu. no.

TSEKTSEN, octuaginta.

Tsektsen bir, octua. unus.

Tsektsen ichi, octu. duo.

Tsektsen vts, octua. tres.

Tsektsen dort, oct. quat.

Tsektsen bes, octu. quin.

Tsektsen alti, octua. sex.

Tsektsen iedi, octu. septem.

Tsektsen tsekez, oct. oc.

Tsektsen dokuz, oc. no.

DOKTSAN, nonaginta.

Doktsan bir, nona. unus.

Doktsan ichi, nona. duo.

Doktsan vts, nonag. tres.

Doktsan dort, nona. qua.

Doktsan bes, nona. quin.

Doktsan alti, nona. sex.

Doktsan iedi, nona. sept.

Doktsan tsekez, no. oct.

Doktsan dokuz, no. no.

IVZ, centum.

BIN, mille.

[p.]

Ita de alijs, semper maiorem numerum praeponendo minori, uel minorem maiori, dicendo: Ichi iuz, id est, ducenti, et ichi bin, duo millia, et iuz bin, id est, centum milia. Iuz ichi, id est, centum et duo. Bin ichi. i. mille et duo etc.