DIOCLIAS JOSEPHI CIOBARNICH CARMEN POLYMETRUM LIBRI TRES.

[Page 3x]

AVVERTENZA.

La presente edizione è fatta sulla base di un autografo a noi favorito dal R. D. Pietro Škarica, discepolo dell'autore.

La Redazione del Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata.

[Page 4x]

PRAEFATIO

Quod elegantia verborum, et vehementissimo eloquio evulgavit Lactantius in suo celeberrimo de Mortibus Persecutorum libello, cum docuit omnes Christianae religionis insectatores teterrimos, ultrici Numinis ira plexos fuisse ac punitos; cuippiam forsan videbitur id Diocletiano minime contigisse, qui, imperio dejecto, tranquillam studuit peragere vitam [in sua] pulcherrima aede atque inter vireta quae coleret, non procul a Salonis. Certissimum quidem est omnes Christicolarum insectatores primis illis surgentis religionis soeculis vel ferro hostili, vel veneno, vel dira morborum vi, vel alia ratione saevissima, necatos esse et mortuos, in multorum exemplum, in ultionem illius crudelitatis teterrimae, qua usi sunt horrendum in modum tyranni illi, monstra illa, libicis belluis longe saeviora, in gregem innocuum Christi. Diocletiano imperante, {foera} admodum in Christicolas furiit insectatio, atque fatalissima caedes. Ipse diu renuit vulgare legem insectationis. Furiis excitatus Galerii, ad omnem nequitiam paratissimi, et Sacerdotum malitia idolatricorum, qui summo cum metu, et livore acerrimo in dies crescere viderent [p. 5x] Christi fidelium numerum, et religionem florere, annuit tandem sceleratissimorum voluntati. Primum Nicomediae, inde Romae, ubi nunciavit edictum, tanta mentis imbecillitate et quasi dementia torquetur, ut hic malorum machinator, et scelerum inventor, et natura meticulosus, ut ait Lactantius, cogeretur itinera nova suscipere, lustrare urbes atque provincias, ad pristinam sanitatem obtinendam. Demum imperium cessit Galerio, et Caesarem appellavit Maximinum, quem adoptaverat, Urbem atque Italiam reliquit et ad Aedem suam, quam non procul a Salonis aedificaverat, in Dalmatiam se se recepit. Anastasius Diocletiani cubicularius Romae remanserat. Sed postquam vidit capite securi obtruncari Artemiam Diocletiani filiam, quam frustra ad fugam dum excitaret, patratas clades, et interneciones Christicolarum et cruciatos omni scelere plenissimos cum lacryrmabundus horreret, dominum sequitur, qui procul ab illa quam sperabat felicitate, merito vexabatur a conscientia scelerum, a cladium crudelitate, quae passim in illa sua persecutione viderentur saevire.

Anastasius interea consiliis cohortatus Artemiae [Virginis] et Martyris, Petrum adit Salonarum Episcopum, et lavacro mundatur. Christi miles Hero seni famulatur. Diocletianus, imo Diocles, in sua Aede pulcherrima vivebat. Hanc Aedem Anastasius Petro ostendit, qui clam suum Alumnum inviseret, et pietate ac fide firmaret. Quae magnificentia, quae nobilitas, qui splendor Aedis Diocletianaeae? Quae mollities, voluptas servorum, blanditiae mulierum, apparatus et varietas ludorum, templorum majestas, vanitas caeremoniarum, vita demum idolatricae gentis, quae palatium incoleret, ad omnem luxum, ad vitium omne parata? [p. 6x] [Quae] dum pia meditatione sanctissimus Pastor perpenderet, et corruptos mores ac futiles pernosceret vanitates, consilia dat pietatis ac religionis plenissima optimo adolescenti, alumno suo, quem divino flamine noverat sui fore imitatorem in morte pro Christo fortissime et gloriosissime inter cruciatus obeunda. Anastasius ita ad sanctitatem cohortatus frustra quaerit suum solari, verborum dulcedine, Herum, qui in summa mentis imbecillitate et vitae languore nullum solatii modum, pacem nullam reperiret. Nec jam illum venatus recreat, vel hortorum amoenitas, nec ludorum pompa, nec varietas, nec copia rerum omnigenarum. Frustra illum Herculius ad Imperium resumendum excitat, cujus mors turpis angit ac turbat. Constantini triumphus auget timorem. Quies nulla, somnus nullus, spectra horrore plenissima, sequuntur tyrannum. Omnes propinqui, cognati omnes, ob fidem ad necem damnati, imaginibus ad tristitiam compositis, illum insectabantur. Die ac nocte haec spectra contemplatur, audit voces objurgationis, singulis horis ultricem iram formidat. Et quoties hos sensus doloris removent aliqua solatia, praeteritos annos revocat, Dominis gloriam, imperiorum memoriam, movent illum ac torquent illico Constantini triumphus, clades Maxentii, dejectio statuarum, trophaeorum eversio, contemptus famae. Cum vero Mediolanum ad nuptias Licinianas invitaretur, timidusque renueret, in tantam labitur dejectionem, ut desperato quodam sensu gemitus ageret, comploraret miserandum in modum, donec inedia ac angore consumptus periret morte quidem teterrima, justissima coelestis ultionis poena. En terrificus Dioclis finis.

Iste est Carminis Prospectus. Tribus libris {extraemae} [p. 7x] Diocletiani vices narrantur. Quemadmodum autem in enarrandis hisce vicibus, in Palatio describendo, in illis scenarum imaginibus exhibendis, quae ad mortem compulerunt Dioclem, affectus humani vel teneri, vel vehementes sunt referendi identidem, ita varietate carminum, aptoque metro utendum censui. Quidquid enim Historia exponit, Hexameter narrat, dum Odes vel aliae concinendi species indicant ea, quae motus cordis propius attingunt. Hinc Polymetrum dicitur Carmen. Privata vero haec Diocletiani vita, seu haec divini Numinis ultio, in hunc Christicolarum perditissimum insectatorem, Dioclias, potest a Dioclis Nomine adpellari.

[Page 8x]

LIBER PRIMUS.[Page 9x]
Fata cano Dioclis 1, Roma qui venit ab urbe
Imperium fugiens, posito diademate frontis,
Haud procul a longis, privatus, in aede Salonis
Ultima securae perducere tempora vitae.
Relligio, tua gesta cano, partumque triumphum
Dalmatico tandem victrix in littore, primum
Postquam obiit diras rabie cessante Tyrannus.
Virgo potens coeli, quae fulgido in aethere regnas,
Numinis aeterni Mater, dilectaque Nata,
Quaeque sacrum recolis Templum, quo turpia quondam,
Tartareis instructa dolis simulacra nitebant,
Auxilio praesens adsis; vim trade canenti.
Grande scelus, fraudesque malas, artesque profanas
Exere, regalique erecta palatia luxu,
Et saevas Dioclis poenas, coelestiaque arma:
Adde novum cordi divino [flamine] robur.
Lux erat, excitus furiis qua Caesar 2 iniquis
Multa fremens, Dioclem flagranti voce fatigat 
Et furere in miseros lustrali flumine lotos 
Christiadas, mactare omnes, succendere templa, 
Vertere in excidium, fatale extinguere nomen. 
His actus, solio Diocles furibundus in alto, 
Hostis, ait, pereat, pereant inimica Deorum 
Pectora. Avernalem vulgat fera buccina legem. 
Nobile Bithyniae 3 Templum, quo thura fideles
Sacra Deo ferrent, noctu facto impete passim 
Adsiliunt turbae; dissolvunt cardine portas. 
Tum penetrant, armisque urgent, atque omnia miscent, 
Evertunt aras, rapitur pretiosa supellex, 
Librorum cumulus comburitur, altaque circum 
Tecta labant concussa ictu, crebrasque ruinas
[Page 10]
Jam monstrant passim, tignorum vincla cremantur, 
Junctura in praeceps murorum solvitur omnis: 
Nil nisi saxa jacent: saxorumque area, et horror. 
Tum Tiberim cernant Capitoliaque alta Quirini 
Infernis acti diris, monstrisque Tyranni. 
In populum lex atra datur, modus e faucibus orci 
Barbaries egressa furit, crudelis Erinnys 
Anguineis implexa comis, stridente flagello, 
Per fora, perque vias errat, crudelia miscens 
Funera funeribus: regnat mors horrida vultu. 
Christiadum turbae, vinclis post terga revinctis, 
Undique mactantur, poenasque agitantur in omnes. 
Jamque cruces surgunt, vexataque corpora monstrant, 
Jamque rotae torquent artus, ex ossibus ossa 
Dirumpunt, nervosque secant, jam pectine membra 
Dilaniata cadunt, cruor it, trepidantia carnis 
Frusta jacent circum, plumbo ferventia in aera 
Vel pice flammanti ponuntur corpora, et ipsa 
In capita effundunt stridentia vasa metallo. 
Figuntur alii, jaculorum cuspide caesi, 
Procumbunt alii passim, mirabile visu, 
Arbore ab {advers} rapti lacerantur utrimque
Igne ardent alii lento carbone cremantur 
Cratibus impositi, nodorum singula cultro 
Vincula partiri cernunt. Quis talia fando 
Continet a lacrymis? Diri spectacla theatri 
Saeva patent. Urget plebs, se calcatque, premitque, 
Jamque catervatim, niveis cum vestibus adstant 
Christicolae, pia vota Deo cum caede daturi. 
Dentibus infrendent tigres, caudaque leones 
Horrendum resonant, atque agmina crebra ferarum 
Innocuos lacerant artus, rictuque cruento 
Pulvereos inter cumulos, rapiuntque vorantque. 
Gens plausus tollit, congaudet caede tyrannus.
[Page 11]
Quid, saeve Galeri, aestuanti lumine
Quae tu parasti iniquiore pectore
Spectacla cernis inquinata plurima
Caede innocentum? Quid tyranne perfide 
Quid gestis exultans piorum sanguine?
Te poena {vindix} irritati Numinis
Contorquet, angit, horridoque vulnere
Divexat, urit intimum praecordium!
Jam pectus intus, ulcus atrum devorat,
Sinumque scindit, tetricoque latius
Odore foetens effluensque vermibus;
Pellisque ventris et coxarum, vel pedum
Inflatur instar {otris} atri luridi.
Frustra sagaces dant, parantque pharmaca 
Artis magistri: cuncta foetor occupat.
Carnes vorantur verminum examinibus,
Trahuntur ossa rupta foedis ossibus
Pedesque pulsu nigricanti concidunt,
Manusque, brachia, atque foeda femora.
At lingua fervens imprecatur, evomit
Probrosa verba, noxiasque injurias
In praepotentis ultionem Numinis.
Dum Daemon extra cedens horret, sibilat
Rapitque frendens ingementem spiritum,
Ad ima ducit, igneosque vortices.
Verte lumen, verte retro territumque sol jubar 
Ac nefandas pelle scenas, pelle clades horridas. 
Per plateas, perque calles, perque cuncta compita, 
Ossa rupta, trunca membra, foeda multo sanguine 
Adjacentque quaque circum concrematae victimae. 
Tybur undas inquinatas permeat corporibus 
In remotis dira strages Imperi confinibus 
Irruitque saeviensque funus addit funeri, 
[Page 12]
Nulla villa, civitasque nulla passim regio 
Absque clade vel dolore vel flagellis cernitur. 
Quot per agros, ingruente nive, frondes concidunt, 
Tot per urbes corruentes hostiae ardent martyrum ; 
At triumphat innocentum crux cruore perlita. 
Caesorum numero Diocles turbatus, ab imo
Corde trahit gemitus, trepidat, pallescit in ore, 
Mens incerta nutat, noctu vox insonat auri. 
Heu fuge crudeles terras, fuge barbare Romam, 
Abjice et imperium: cives tua jussa necarunt. 
Solus, iners, pavidus, nato fera sceptra relinquit, 
Saevitia simili. Curis immersus iniquis
Diffugit extemplo, curruque invectus equino 
Transgreditur Latium, montanaque rura, Pelignos 
Atque Ravennatum colles. Iam littora calcat, 
Adriaco vehitur pelago, scopulosque secundo 
Dalmaticos austro tangit, tutasque silensque 
Constructa ingreditur grandi palatia luxu. 
Salve, ait, aedes cara mihi, salvete cupitae 
Murorum turres, tellus o Patria, salve. 
Vos tandem video laetus, vos atria longa 
Vosque columnarum moles, vos templa saluto. 
Hic tranquillus agam vitam, strepituque remoto 
Hic reculam tacitus dulci viridaria cultu. 
Cladibus haec merces? haec praemia digna Tyranni? 
Sic procul a curis ducat sua tempora saevus 
Christiadum tortor, Christique acerrimus hostis? 
Roma cadaveribus fervet, sua funera plorant 
Urbes Italiae, diroque agitata furore 
Europa atque Asia, extensis ditissima regnis, 
Et Libiae populi passim, gentesque Canopi. 
Proh scelus infandum Dioclis! Circum horrida late 
Carnificum rabies bacchatur et omnia foedat. 
Relligio pugnata diu pede calcat ovanti 
[Page 13]
Infernos nisus, fera proelia, et arma cruenta, 
Dum mactanda cohors, vinclisque ligata, serenos 
Attollit vultus, animas Deus ipse volantes 
Evocat aeterni ad felicia gaudia coeli. 
Caesareos inter Dioclis, fidosque cubicli 
Custodes, juvenis gladio metuendus et hasta, 
Unus erat Romae, toto pulcherrimus ore, 
Nomine Anastiades. 4 Clades et vulnera cernens
Horruit illacrymans, divino flamine ductus 
Sanguineas fugiens foedati Tybridis undas 
Littus ad Illyricum accedit, portuque potitur. 
Nox erat, abrupto Baebî e vertice montis 
Luna nitet, circum secura silentia regnant. 
Vix sylvas agitat zephyrus [mulcentibus] alis,
En tepidum Jader viridanti labitur ora 
Dulce nemus recreat, quo lento vimine tecta 
Parva domus surgit, limenque aperitur, et auri 
Vox sonat orantis. Juvenis volat, illico plorans 
Flectitur ante pedes Patris, bona verba precatus. 
Fatur Anastiades: Pastor 5, [venerande] Sacerdos,
Me pavidum cernis fugientem e moenibus Urbis 
Cladibus ereptum, veniam concede timenti. 
Mens cupit intactam Christi pernoscere legem. 
Miles ero Christi, fuso cum sanguine Martyr, 
Auxilium misero dona, solare jacentem. 
Adspexi horrendas clades, fortemque puellam 
Ante oculos cecidisse meos. Moritura, salutis 
Monstrat iter, nomenque tuum, pia munia pandit.
Tum Senior, pietate gravis, dulcedine plenus, 
Hos cape complexas, inquit, dulcissime nate: 
Macte animo, vitam dabo, die quae candida Virgo 
Hoc tibi jussit opus. Flammantia lumina tollens, 
Fatur Anastiades, lacrymisque per ora solutis: 
Christiadum Pastor, sancta venerande senecta,
[Page 14]
Filia parva suo Diocli crescebat in aede, 
Vultu pulchra nimis, stellae fulgentis ad instar 
Mane novo, auratis candentia colla capillis 
Diva gerens, roseoque genas {obtincta} colore,
Effulgensque oculis, partu quam diva Serena 
Optato dederat patri: illi Artemia nomen. 6
Caesaris unus amor, spes una puellula, et unum 
Delicium cordis, solamen dulce laborum, 
Curarumque quies, medio in discrimine regni. 
Parvula adhuc, dios referebat pectore sensus 
Nata deo repetens coelestia dicta parentis, 
Gratia dum toto fulgeret corpore, et omnis 
Pompa venustatis. Nondum lanugine prima 
Os mihi florebat, jussu cum Caesaris adsto 
Cellarum custos, cui fas penetrare cubicla; 
Saepe ibi formosam nitido candore puellam 
Cernebam, cordis stadium, blandumque levamen. 
Quinque super binos vix illa expleverat annos 
Daemon cum mediis egressus faucibus orci, 
Innocuae corpus subito dira arte puellae 
Perfidus invadit: patris justissima poena. 
Quis te, puella, quis repente surripit
Furor potenti membra vexans impete? 
Adsurgit ingens, erigitque clamitans
Caput, manusque, flammeosque luminum 
Orbes revolvens, et capillos tristius 
Per colla spargens: percutit mox corpore 
Terram recumbens, illicoque sternitur, 
Interque pulverem movetur, volvitur, 
Spumansque dentibusque frendens horride. 
Sopor misellam de repente comprimit: 
Sudore tota frons cadente prominet, 
Frigetque, clauduntur leves ocelluli, 
[Page 15]
Color labella contegitque pallidus, 
Candorque vultum pingit instar lilii, 
Quod pes vel ipse falce rusticas secat, 
Jacetque campo: mortuae simillimam 
Vides puellam, motas ecce contrahit 
Novusque membra lassa torquet, diripit, 
Manusque tendit et recludit lumina. 
Adsurgit, adstat, elevatque languidum 
Caput, puella mugiensque sanguinem 
Effundit ore, verberatque dextera 
Auramque pulsat, insilitque clamitans, 
Terret videntes. Mater ingenti gemit 
Dolore, opemque Numinis certissimam 
Solers requirit, ipse Caesar advolat. 
Vocesque tollit lacrymandas, horridas 
Ceu bos securi vulneratus mugiens. 
Specta dolores innocentis filiae 
Poenasque saevas anxias, teterrimas, 
Tyranne, dirus quem furor super gregem 
Christi sequacem urget cruento vulnere 
Spargitque passim {dissecatas} victimas.
coelestis ira manet poena vindice. 
At Pater anxiferos tolerat dum corde dolores, 
Audit Ciriaci nomen vocitare puellam. 
Ipse minister erat divino numine grandis 
Portentisque suae reserabat munera dextrae 
Christiadum spes una simul praedulce levamen, 
Carceribus clausos, tormenta ad saeva paratos, 
Angelico nutrire cibo potuque superno, 
Unica cura fuit. Vinclorum pondere pressum 
Squallidus horror habet. Jussu pius iste Tyranni 
Egreditur patiens, plorat, cernitque puellam 
Insidiasque aperit, dio munimine fretus
[Page 16]
Grandi voce inquit: daemon saevissime, linque 
Innocuum corpus. Fremit horridus ore nefando: 
Quo fugiam? Divus repetit: cito linque puellam 
Portator scelerum. Teneam nova corpora certe, 
Hostis ait, fremit horrendam dans sibila, circum 
Foetorem effundens fugit illico citior aura 
Sentit ubi Jesu nomen. Mox laeta puella 
Adsurgit, roseo effundens splendore, novaque 
Subridens specie: salve, venerabile Jesu, 
Salve, iterum dixit, repetita Artemia voce. 
Christiadum praecepta docet, pia dona minister, 
Virgineumque caput lustrali flumine purgat. 
Angelicam tradit vitam, coeloque reformat. 
Materna pietate simul, simul excita grandi 
Virtutum exemplo, foeda ceu saepe palude 
Candidulas frondes flos integer erigit usque, 
Sic aula Dioclis vitiorum sorde referta 
Casta puella suo vitae candore nitebat. 
Illius et mentem sancti doctrina magistri 
Excitat ad summum coelestis Numinis ignem. 
Nil nisi divinos flammanti pectore amores 
Exoptat, coeloque inhiat, divinaque quaerit. 
Ipse ego mundani captus dulcedine sensus, 
Formosaque oris specie, frontisque decore, 
Ecce sequor velox vestigia prompta puellae, 
Impatiensque viae resonanti Artemia voce 
Quo fugis, inclamo! quae te modo cella recepit? 
Te quaero infelix, oculis te proripis istis? 
Spectacli strepitum spernit ludosque theatri 
Dum tu seposita gaudes sola aede latere 
Aut horti ad virides plantas tua tollere vota 
Vel sacra thura Deo laudesque offerre, precesque 
Juxta aram aediculae, divaeque adsidere mensae. 
Me sequere alma soror, nostras ne despice voces, 
[Page 17]
Haud procul a Templo quondam succedo puellae ; 
Ilia solum spectans: Christo sacravit amorem 
Mens mea, ait, castumque ipsi nunc dedico florem. 
Quo praepotenti, quo feror impete? 
Quae vis medullas pectoris excitat, 
Ardorque me tentat supernus 
Dulcisonas agitare flammas?
En insolenti me mihi surripit 
Laetam volatu: jam teneo aethera 
Mi sponsus amplexus beatos 
Tradit ovans, tenerosque amores.
En vox amatis auribus insonat
Sponsi beati ; per juga montium 
Ipse, ipse percurrit cupitque
Arboreos superare colles.
Dilectas adstat ; jam loquitur mihi: 
Exsurge cordis pars melior mei, 
Accede festinans columba 
Candidior nitidis puellis.
Soror coruscans, sponsaque pulchrior 
Laesere nostrum vulnere corculum 
Sub fronte fulgentes ocelli 
Colla super rubei capilli.
Languore dulci gaudeo solvier
Dum Sponsus adstat candidior nive, 
Auroque distinctus nitenti 
Mille virûm referens decorem.
ceu lecta mirram lilia defluunt 
Cum mi loquuntur labia vivida ; 
Manusque tornatae reportant 
Purpureas violas rosasque. 
[Page 18]
Hic mille castis oscula dat genis 
Interque stringit brachia mollia, 
Sponsaeque promittit fideli
Aethereas sine fine sedes.
Obmutui, tacuique silens hoc carmine, et inde 
Confusus fugio. Laetum pia Virgo triumphum 
Concelebrat. Diocles cum jam discesserat Urbe 
Et regit Herculius 7 solium, tum Caesar iniqua
Mente cupit sceptrum. Diri quae barbara cordis 
Saevities? Vel quae rabies furibunda tyrannum 
Exagitat, torquetque simul, vexatque furore 
Tartareo? Libyca veluti cum tigris arena 
Si catulos rapuere specu trepidaeque dedere 
Venantes sua terga fugae, tum protinus illa 
Egreditur quaerens natos, inclamat, et ardet, 
Hinc atque hinc currit, flammasque effundit ab ore, 
Pulsat cauda humeros, horrendumque insonat alte, 
Dentibus infrendet rabidis, unguesque cruentas 
Attollit, sternitque furens quod conspicit usquam 
Armentumque hominesque suo jam sanguine foedat. 
Haud secus innocuas furibundo pectore fertur 
Christiadum in turmas Caesar: Vos ite ministri, 
Horrendo sonitu clamat, vos ite furentes,
Vos vexate simul, date vulnera, fundite clades.
Horrenda clades innovatur undique. 
Libri cremantur et sacratum vestium 
Insigne, vasa, luminare, imagines: 
Ab igne Templa dissipata concidunt 
Araeque corruunt sacratae in pulvere 
Ab aede Virgo corruenti Artemia 
Se proripit, manuque gestans vascula 
Servanda quae sibi magister tradidit. 
[Page 19]
Videt puellam denotatque Caesari
Dirus minister, horridusque carnifex. 
Comprensa Virgo clauditur mox carcere. 
Quae turpis ira, quis furor teterrimus 
Te cogit in sororem atroci cuspide 
Saevire Caesar 8 omnium dirissime
Manusque fraterno inquinari sanguine? 
Quae saeva rupes Africae te prodidit ; 
Vel quae {leena} lacte nutrivit suo ;
Leone saevior, vel ipsa tigride? 
Nempe Dioclis imperantis filia
Fratris peribit diriori dextera 
Qui te vocavit filium, qui Caesarem?
Sic ergo gratias rependis barbare! 
Coelestis ira mors manet te perfide. 
Interea Caesar rabie furibundas acerba 
Jusserat innocuum manibus post terga revinctis 
Ciriacum ante suum, facinus miserabile, currum 
Diripier ; veteris Capitolia ad alta Quirini 
Ipse triumphali pompa conscendit et omnis 
Ordo virûm, fremitu dum dat tuba signa secundo 
Incedit ; nitidis fulgent longa agmina in armis 
Formidatae equitum turmae, peditumque phalanges 
Praecedunt aquilasque agitant, plaususque secundant. 
Progreditur grandi exaltans gravitate Senatus 
Ecce trahit sonipes niveo candore quadrigam, 
Qua novus adscendit Caesar, nova sceptra superbus 
Augurat et toto captum moderamen in orbe. 
Ipse catenatus, plebis lacrimabile probrum, 
Adstat Ciriacus trepidanti corpore, ad astra 
Sanguineos tollens oculos, signansque propinquum 
Jam finem vitae, liceat quo gaudia coeli, 
Angelicos inter coetus sibi certa subire,
[Page 20]
His rite expletis insons velut hostia ad aram 
Ducitur, at [Numen] flexo sic poplite adorat.
Aeterne, salve, conditor et Pater 
Rerum, sinu qui colligis omnia, 
Virtusque Virtutum perennis
Omnigenûm cumulus decorum.
Spectas abyssum qui quoties tuam, 
Tuamque ab aevo noscis imaginem, 
Exurgit immensus per aevum
Ipse Deus, Genitus, Redemptor.
Aeterno ab aevo Te quoque conspicis, 
Amore Verbum diligis editum ; 
Hinc spirat emanans beatae 
Ille dator Dens ipse pacis.
Hanc sume vitam, mi Deus, hostiam, 
Volat soluto corpore spiritus 
Deique Virtutem tuetur 
Ceu speculo bona cuncta noscens. 
Inde picis sumens tortor ferventis ahenum 
In caput, horrendum dictu, jam versat, at ipse 
Ciriacus poenas inter constantior adstat ; 
Cervicem obtruncat tandem ferrata securis. 
Spiritus astra petit fulgentis lucis ad instar. 
Martyr, intactae pietatis Heros 
Corde qui spernens rabiem tyranni 
Ausus es diras superare poenas, 
Inclite salve.
[Page 21]
Tarda certamen celebrabit aetas 
Et tuae mortis meritos honores, 
inter et plausus referent per aevum 
Grande tropaeum. 
Scilicet sedes habitas beatas 
Gaudio certus frueris perenni: 
Da mihi tantas retulisse palmas 
Pectore forti. 
Asper acerba tuens discedit Caesar, et Aulam 
Ingreditur truculenta parans ; jam caede sororem 
Exposcit, mortemque jubet, capit arma cruenta. 
Tunc ego collacrymans casum sortemque puellae 
Plenus amore simul, simul et pietate verenda 
Carceris horrorem video, quo pulchra jacebat 
Circumvincta manus nudis Artemia Virgo. 
Illa preces tollens haec secum dulcia fatur. 
Heu quis me rapit insolens 
Motus vasta per aethera? 
Et dulcedine coelica 
Intus pectora mulcet? 
Circum quis radians nitor
Invadit tenerum sinum? 
Rerum quae species nova 
Hos percellit ocellos? 
Istis auribus audio 
Cantus angelici sonos, 
Et sacros modularier 
Dulci carmine amores. 
Sanctus tu Deus Agminum 
Pollenti omnia dextera 
Sanctus tu Deus unicus 
Aeterni arbiter aevi,
[Page 22]
Sanctus, ter resonant Chori 
Laeto murmure Coelitum, 
Sanctus, plausibus integris 
Omnes voce resultant. 
Quis languor mihi corculum 
Coelestis beat, occupat! 
Ipsa en spiritus advolans 
Coeli sedibus adsto. 
Accedo: excutitur jucundo Artemia somno.
Alloquor aetherea radiantem luce puellam. 
Virgo, tuam Frater diro cum vulnere mortem 
Jam quaerit rabie spumans ; vestigia mecum 
Haec sequere, absque metu: tortor jam barbarus instat 
Heu fuge crudeles precor, o fuge Candida terras 
Et fuge Christiadum palatia foeda cruore. 
Ne timeas, calles omnes, omnesque recessus 
Ipse ego, jam novi: fugiemus carcere tuti. 
Incolumem ducam te ad tecta secura Parentis 
Littore in Adriaco, tepidum quo excurrit Iader. 
Parce animae, dilecta, time, Oh! parce saluti, 
Et parce his annis: teneri miserere laboris. 
En tortor penetrat portam, parat arma cruenta. 
Heu fuge sanguineas fuge mecum Artemia terras. 
Excita tum Virgo, vertens sua lumina circum 
Proh quid Anastiades, fatur laetissima in ore, 
Quid tentas? Tecum fugiam loca carceris atra? 
Ipsane formidem crudelia vulnera mortis? 
Volant frequentes Angeli ab aethere 
Gestantque palmam. Concidet hoc caput, 
Dei sed amplexus cupitos
Huic animae dabitur videre
[Page 23]
Quae mi paratur coelica faustitas! 
Perenne in aevum quae nova gaudia! 
Praemonstrat exemplo ferocem 
Ciriacus superare pugnam. 
Parum malorum, cladium et imminet. 
Quid hoc doloris? Cor magis aestuat 
Amore, dum Sponsus supernus 
Dulce meum vocat ipse nomen. 
Festino velox. Quo feror impete 
Sic insolenti vasta per aethera? 
Quid funditur circum beata 
Exhilarans loca cuncta luce? 
Intaminatus late amor incolit, 
Ad Sponsi amicos Sponsa venit sinus. 
En Virgo candorem sacravit 
Virgineum teneris ab annis.
Ingreditur lictor. Flavos rapit ipse capillos.
Effundo lacrymas. Ad me conversa puella
Ne plores, dilecte, inquit ; nil proxima turbat 
Me mors. Haud moriar, victrix supera astra tenebo. 
Tu pete tecta patris. Venerandi detege Sedem 
Qua Petrus vivit, sacrum et moderatur ovile 
Christiadam, mea cura, mihi carissime sodes, 
Quaere oculis coelum, dia mundaberis unda. 
Littore in extremo similem captare triumphum 
Fas erit. [Haec] serva. Valeas carissime. Coelum
Me vocat. En palmam descendens Angelus adfert, 
Adnectitque meo capiti diadema corruscans.
Hanc animam, hos sensus precor o tu collige Jesu. 
Decidit horrendus gladius ; cervice [revulsum]
Jam cadit innocuum caput ; intactoque cruore 
Terra madet: rapit unus amor super aethera mentem. 
Talia voce cano: Salve laetissima Virgo! 
[Page 24]
Quae lux coelica carcerem 
Invadit radiis beans? 
Ut pulcro aethere devolant 
Laetanti Agmina cantu! 
Sedes sancta recluditur.
Chorus Virginum amabilis 
Inter brachia colligit 
Ridenti ore puellam.
Ecce Artemia dulcia 
Sponsi basia percipit ; 
Sumit gaudia fulgida 
Concentusque suaves.
Coeli Regia, Numinis
Aeterni Solium nitens 
Percellis tenerum mihi
Qua dulcedine pectus?
Quae vox auribus insonat 
Perquam vox mihi amabilis? 
Nempe Artemia ab aethere 
Me nunc nomine dicit. 
Virgo pulchrior Angelis 
Dii sponsaque flaminis 
Monstrat praemia gloriae 
Mi futura perennis. 
Haec haec impavidus petam.
Nempe Artemia, te sequar. 
Christi miles et inclitus 
Ero et sanguine Martyr.
Carcere prorumpens subito, cum talia fatus, 
Evoco Marcellum 9 Romae qui summa tenebat
[Page 25]
Inter Christiadas, me dura Lucina 10 juvabat,
Virgineum corpus, collecto sanguine, tristes 
Balsamicoque oleo, fragranti et aromate inunctum 
Susannae juxta loculum componimus Arca. 
Extemplo trepidans saeva digressus ab Urbe 
Amplexus venerando tuos dulcedine tanta 
Excipio Pastor, vitae tu munera praebe, 
Quae mihi promisit moriens Artemia Virgo. 
Interea Senior lacrymis audivit obortis 
Quidquid Anastiades retulit ; mox ipse libenter 
Vitae munus, ait, tradam: prope volvitur unda 
Has inter ripas Jadris, jam pressimus illas. 
Hic Pastor tollens oculos coeleste precatus 
Auxilium juvenis cervicem numine plenus 
Lustrali conspargit aqua, simul ore sacrata 
Verba sonat sanctam subito donantia vitam 
Littore ab eoo lux fulsit fulguris instar 
Lambit Anastiadis frontem ; mox decidit ipse 
Laetitiae nova signa videns, animaeque recentem 
Concipiens formam interius purumque nitorem. 
Exsurgens, salve, dixit, Deus optime, salve. 
Salve Augusta Trias, nobilis Unitas 
Salve Stelligeri Conditor aetheris
Rerumque omnigenum tu Pater Arbiter 
Pollenti omnia dextera.
Aeterni Unigenus saecla per omnia 
Salve aeterne Deus, sanguine qui tuo 
Servasti redimens terrigenum genus 
Suspensus Crucis arbore. 
Salve divus Amor, Spiritus integro 
Qui Patrem et copulas flamine Filium, 
Portento tenero {Cristiadum} beas
Sancto munere pectora.
[Page 26]
Culparum maculis scilicet integer 
Solutis vitiis ; ipsaque sanctitas
Exornans animam lumine coelico 
Praebet candida gaudia. 
Salve Crux tribuens dona perennia 
Salve Relligio spes hominum unica, 
Pro Te despiciam saevitiem hostium ; 
Erunt dulcia vulnera. 
Interea Petrus ridenti laetior ore 
Oscula dat juveni sancti nova pignora amoris. 
Laetus Anastiades sequitur vestigia Patris ; 
Callibus obtectis sacram sic itur ad aedem, 
Qua recolit Domni venerans pia turba sepulchrum. 
Longa Salonarum prospectans moenia, et arces 
Pastor ait, priscos urbs haec celebrata per annos. 
Hic surgit: memini, retulit quae carmina Vates. 
Interitu alterno quidquid servatur in orbe
Et casu alterno vimque diemque capit. 
Grandia ab exiguis ducunt exordia rebus 
Et regna a parvis urbibus ipsa vigent. 
Sic quae vix humilis surgebat Martia Roma, 
Caede Albae, septem collibus ipsa sedet.
Sic Tyrinthiades quam olim fundaverat Hillus ( 11)
Atque loco dederat nomen habere suum ; 
Parva quidem angustos claudebant moenia calles,
Urbs humilis, populus pauper et ipse fuit. 
Ast cum Delminii venit Romanus ad arces, 
Et cinxit multis oppida militibus ; 
Evertit victor turres, portasque, domosque 
Marte furens currit per fora, perque vias ;
[Page 27]
Romulidumque iram et ferro patriam ultus et igne 
Indignum gentem misit in exilium.
Tunc miseros cives dulces liquisse penates,
Oppidaque et villas incoluisse ferunt ; 
Et veteris passim muros subiisse Salonae, 
Dum secum multas divitias veherent ; 
Et populo titulum, decus et praegrande dedisse, 
Et dixisse suo nomine Dalmatiam. 
Littore in Adriaco sic crevit prisca Salona 
Fulget et Illyrici gloria prima soli.
Tunc bello fortes grandesque minacibus armis 
Heroes aderant, animosque ad magna ciebant. 
Moenia cum premeret rigido Romana juventus 
Obsidio urgeretque fame, ruit horrida in hostes 
Femineae 12 stirpis manus et formidine miscet
Omnia terrifica: facili nunc mente recordor 
Quae vates cecinit memorans praegrande tropaeum.
Heros potenti percitus impete 
Dextraeque fulgens robore ahaeneo 
Fertur per obstantes catervas 
Horrifica metuendus hasta. 
Qua vis coruscat fortior hostium,
Volat secundo marte furentior 
Iraque succensus, cruento 
Sternit equos, equitesque ferro,
Percussa dira caede acies fugit. 
En glorioso pulvere perlitus 
Lauroque praecinctus, superbos 
Victor ovans geminat triumphos.
[Page 28]
Vi praepotenti Mars rabidus rapit
Interdum et ipsas femineas manus, 
Cogitque matronas in armis
Belligeras agitare turmas
Clio revolvens gesta Salonidum 
Mentis puellas exere bellicae, 
Quae quondam in adversas ruerunt 
Romulidum intrepidae phalanges. 
Adgressa cerno milite plurimo 
Circum Salonae moenia, et arduas 
Turresque, portasque insolenti 
Passim acie trepidare cerno. 
Infesta denso fortia ab aggere
Stant castra: crebro dux ferus impete 
Insultat urbi, cursitansque 
Dalmaticos populatur agros.
Tumultuoso qualis in aequore 
Immota rupes tollitur ardua, 
Et frangit undarum furores 
Et rabiem minitantis austri:
Sic aestuanti pectore civica 
Cohors frequentes dejicit impetus, 
Hostilis insultus juventae
Vi cohibet removetque ferro.
Recens furori quis furor additur? 
Cietque ad ausus Juno Salonia, 
Et urget ardentes puellas 
Adgredier male tuta castra?
Late tenebris atrior incubat 
Nox circum, et altus jam sopor occupat 
Hostes fatigatos: quietis 
Tuta quies dominatur arvis.
[Page 29]
It feminarum lecta manus, comas
Dispersa longas, vestibus horridis 
Obtecta, lymphatisque dextris 
Igniferas agitata taedas. 
Inferna qualis turba Acherontidum 
Erumpit orci faucibus intimis, 
Bacchatur et passim per agros 
Terrigenae metuenda genti ; 
Haud dissidentem sic per imaginem 
Currunt furenti pectore feminae, 
Saevoque spectaclo repente
Excubias superant, fugantque.
Invadit omnes terrificus pavor, 
Honorque turbas exagitat recens, 
Et daemonum terrent nocentum 
Visa truci simulacra vultu. 
Injecta longe flamma per arduas 
Moles voraci corripit impete, 
Vallumque comburens ad astra 
Horrisonas agitat favillas. 
Confusa diris agmina ab ignibus
Ignara moestos ingeminant sonos ; 
Et quisque confestim trementi 
Arma manu, clipeosque sumunt.
Portis reclusis protinus exilit 
Miles secundo marte Salonius, 
Et castra pervadens sonanti 
Miscet agens inimica ferro.
Caedes cruentas caedibus insolens 
Late ingruenti disseminat manu,
Quacunque turbatos fatigans
Romulidas, pavidosque longo
[Page 30]
Campo repulsans: flamma voracior
Aut ensis hostes vulnere percutit ;
Tristesque tolluntur fragores,
Horribilis loca cuncta strage
Complet ruina. Nocte sub horrida 
Fusae phalanges diffugiunt procul, 
Et castra, navalemque portum 
Victor ovans penetrat, tenetque.
At sol cupitum duxit ubi diem
Nocturna clades cernitur undique: 
Strages per ipsas arva faetent 
Strata cadaveribus nefandis. 
Et littus horret sanguine, et Adriae 
Fluctus stupentis: Jader amabile 
Immiscet undis, atque trunca 
Membra virûm, galeasque volvit.
Salona laetis plausibus insonat ; 
Pandit relati gaudia proelii, 
Interque rumores faventes
Femineam recipit juventam.
Salve coruscans robore dextera
Et corde firmo turba Salonidûm 
Usque usque vel tardi nepotes 
Magnanimum celebrent tropaeum.
Finierat carmen Petrus, sic inde locutus! 
Vana superstitio passim, falsusque deorum 
Invaserat cultus, nulla hic surgebat in urbe 
Ara Deo Coeli, terraeque, marisque Superno 
Factori, summo qui dirigit omnia nutu:
Munere apostolico tunc has adcessit ad oras 
Domnius 13 atque inter populos nova semina vitae
Effudit diraque fidem cum morte sacravit.
[Page 31]
Scilicet en Templum cineres quod servat et ossa 
Summi Pastoris: tantum venerare Patronum. 
Accedant pietate graves, pronique precantur. 
Tunc Petrus nitidam sacrato chrismate frontem 
Ungit Anastiadis, divino flamine plenus, 
Haec cecinit radios veluti circum undique fundens, 
Salve qui tribuis munera gratiae
Intacta omnigenae Spiritus intimis 
Fundens pectoribus mirificas opes 
Et flammas Cherubim novas, 
Dotes aethereas da Sapientiae 
Inuncto Capiti, pande iter arduum 
Noscendi illecebras, atque pericula
Vitae inter scopulos truces. 
Dona difficilem consilii modum 
Virtutis niveae robor aheneum 
Et rorem sophiae, sensaque candida, 
Et sanctum domini metum.
Ibis impavidus bella per horrida 
Hac virtute potens, ignibus aestuans 
Laetanti rabiem pectore barbaram 
Spernesque invalidas minas. 
Te frustra rabidus pectine carnifex 
Ferrato laceret membraque torqueat. 
Exultes moriens fortior in Deo 
Tutus numine coelico. 
Martyr conspicuus sanguine sis tuo
Victorque aethereas Spiritus ad plagas 
Volabit referens gaudia coelitum 
Inter Virgineos choros. 
[Page 32]
Sic pulcher Christi generoso pectore Miles 
Fulsit Anastiades: sanctam tum pacis ad aram 
Hostia pura datur. Sumit libamina vitae 
Attollens oculos juvenis, grandique nitore 
Spiritus effulsit Christi cum corpore junctus. 
Quae nova flamma rapit per apertas aetheris oras 
Laetificam mentem? Jam fulgida regia coeli 
Ante oculos illi, ridensque Artemia vultu 
Angelicis immixta choris jam sistitur, atque 
Magnanimos urget duro in certamine ad ausus. 
Tum grates peragunt flexo cum poplite, et orant 
Omnia pollentem rerumque hominumque Patronum. 
Decedunt templo. Senior tam, conspice, dixit, 
Hanc Urbem. Turpi vitiorum perdita coeno 
Nunc etiam foetet. Caveas precor, optime, semper 
Illa sequi: intactae teneas praecepta salutis. 
Sanguine Christiadum maculatur, et undique clades 
Cladibus ingeminat Diocles furibundus in urbe, 
Et cives acuunt rabiem, stimulantque Tyrannum. 
Vae miseris. Veniet nimium lacrymabile tempus 
Ultrix ira Dei bellorum turbine perdet 
Urbem cum populo. Solimae ceu rudera quondam 
Dispersa, ante oculos se squallida sistit imago. 
Ergone bellipotens istis surgebat in arvis, 
Inque hoc deserto, pulchra Salona, loco? 14
Quae quondam Illyricas jussu fraenaverat (!) urbes, 
Dalmaticasque oras rexerat imperio?
Et toties hostes debellatura superbos 
Miserat e portis agmina tanta suis, 
Navibus et vento longinqua per aequora vectis 
In patriam vitae commoda mille tulit? 
[Page 33]
Ergo hic marmoreis olim sublata columnis
Magnorum hic aderant tot documenta Virûm? 
Hic et numinibus fumantia templa, sacraeque 
Aedes, urbani grande decoris opus ; 
Compitaque, innumeraeque viae, fora vasta, theatra, 
Turres et longo moenia celsa gyro? 
Heu mihi quid superest tanto de nomine? quidque
Restat adhuc, ni quod signa doloris habet? 
Siccine deperiit splendor, fastusque Salonae? 
Siccine Dalmatici gloria prima soli? 
Sic amplae cecidere domus et regia tecta, 
Oppidaque et passim nobile quidquid erat? 
Quo nunc discessit jactata potentia quondam,
Lataque pugnaci clara tropaea manu? 
Quove magistratus cessit, Patresque verendi, 
Et docti cives, artificumque cohors? 
Quo nunc divitiae, quo nunc navalia, et ampli 
Portus, et tutis ostia littoribus? 
Omnia strata jacent, altis et tecta ruinis 
Et late circum squallor et horror adest. 
Saxorum cumulus, prostrataque rudera passim 
Erutaque hos agros tot monumenta tegunt. 
O dolor! O pietas! o virtus prisca parentum! 
O carum nomen, grande decus Patriae! 
Templa ubi surgebant, atque alta palatia, tauri 
Nunc et oves ipsae pascua tuta petunt. 
Rusticus et cultor terram nunc scindit aratro,
Marmoreis ubi erant atria fornicibus. 
Aut ubi plaudebant laetis spectacula scenis, 
Ingeminat tristes nunc philomela sonos. 
Sibilat et serpens inter dumeta, superbus 
Ibat quo civis per fora, perque vias. 
O sors infelix hominum, plorandaque casus 
Conditio, omnigenis praeda jocusque malis!
[Page 34]
Ast tu, qui transis, gressus huc siste, viator,
Neve has {relliquias} pendere mente neges.
Sunt hae {relliquiae}, sunt haec excidia certe
Urbis honor veteris, conspicuusque decor, 
Hos inter lapidum cumulos, atque eruta saxa 
Cernent et pictas vivide imaginibus 
Cellas, marmoreis et strata cubicla lapillis, 
Commodaque aegrotis balnea corporibus: 
Disjectos arcus, semesaque busta, nepotes, 
Et vastas moles undique ponderibus 
Dispersasque suis cernent, simulacraque trunca, 
Mixtaque cum sculptis moenia marmoribus. 
Et tunc saepe juvet tacitos errare per agros,
Hic ubi cum {pupolo} prisca Salona nitet;
Balatu pecudum, pastorum et carmine tristi 
Adflictas lacrymis irriguisse genas: 
Atque e ruderibus mediis, saxisque sepultis 
Detegere illyrici tot monumenta soli: 
Insculptoque simul lapide, incisisque metallis 
Cernere priscorum grandia gesta virûm. 
Saepe inter cineres, effossique ossa sepulcri 
Inspectare juvet signa superba ducum: 
Et legere in tumulis totum vulgata per orbem 
Herculeae quondam fortia facta manus. 
Utque gemens conjux, lacrymisque per ora solutis 
Defleret sponsae tata inopina suae, 
Ut rueret medios heros moriturus in hostes, 
Rumperet infestas marte furente acies ; 
Quas ferret leges magna gravitate senatus, 
Et quae virtuti praemia clara daret? 
Qualia cum populis commercia opima tenerent, 
Et quantas cives divitias veherent? 
Et possent auri pondus, virgasque politas
Olim e montanis fodere visceribus.
[Page 35]
Tunc aliquis dicet, jucunda haec mente revolvens,
Cui latices aperit docta Sophia suas ; 
Abdita et saeclorum effossa inter saxa videbit, 
Qualis honor patriae, gloria qualis erat, 
Cum turres priscae starent et templa Salonae, 
Altaque cum vastis moenia porticibus ; 
Ut tepidum in molles zephiros tunc iret Jader 
Luderet atque istis moenibus Adriaci 
Spumans unda maris: Nec certe nobilis Hospes
Sollicito spernet tunc loca adire pede. 
Atque hic saepe silens multis spatiatus in arvis 
Evolvensque piis rudera cum lacrymis 
Multa animo releget, veterum praegrandia discet
Gesta Saloniadum, Dalmatiaeque decus. 
Heu! Urbs infelix! saxorum culmine, dicet,
Pressa jaces, tantis condita ruderibus 
Majestasque decorque tuus post saecula longa 
Nominis antiqui [grandia] signa geret!

[Page 40x]

LIBER SECUNDUS.[Page 41x]
Interea Christi Miles digressus ab Urbe 
Tecta petit Dioclis. Juvenili laetus in ore 
Pulcher Anastiades divino flamine plenus 
Optatoque inhians coelo, ceu mane sereno 
Sol nitidus Bebii surgit cum vertice montis 
Incedit placidus, nova munera corde volutans. 
Nam virtus, pietasque simul recreatque fovetque 
Internos animi motus, ad grandia dulcem 
Erigit et mentem, divinaque praemia poscit. 
Ipse viam calcat solus, collesque relinquit 
Hinc inde arboribus laetos, turresque propinquas 
Jam cernit, murosque altos, arcusque potentes. 
Ingreditur portum tacitus, plateamque decoram 
Adspicit atque dolens spernit simulacra Deorum. 
Jam Dioclem obsequio spectat, longamque salutem 
Augurat, at temnit rabiem, vultumque minacem. 
Caesareo orbatus sceptro, frontisque corona 
Ipse 1 hortos recolit, terram partitur, et altis
Sepibus obcludit circum, rastroque reformat. 
Semina tum mittit, spargit tum fluminis unda, 
Foecundum transponit olus rapasque tenaces, 
Lactucasque albas. Gaudet longo ordine poma
Ponere cum ficis, vites oleasque virentes, 
Inserit atque piros, nucibus tum persica jungit. 
His super interdum sylvam quae proxima frondet 
Adscendit ; lepores timidos, multisque capellas 
Insequitur canibus, telisque et cuspide longo 
Percutit, optatam referens cum carmine praedam. 
At frustra menti quaerit solamina, dirus
[Page 42]
Quem dolor excruciat penitus, torquetque malorum 
Conscia saevities ; cordi nulla otia donat. 
Ac veluti clades inter, crebrasque rapinas 
Qui vitam degit latro, formidine pressus 
Vindictam metuit, flammataque fulmina coeli, 
Hinc tristes horas, longa formidine ducit 
Insomnesque trahit noctes tristissima vitae 
Tempora saepe suo tacitus sub corde volutans. 
Interea Petrus veteri discessus ab urbe 
Visit Anastiadem. Juvenis laetissimus ore 
Excipit Ipse Senem, dein illi fausta precatus: 
Alme Pater, dixit: vidisti Principis unquam 
Hanc 2 Sedem grandi et palatia splendida luxu?
Hic nempe fastus, vanaeque superbia pompae 
Atque omnis cultus romano more coruscat. 
Ista domus Dioclis: pulchro stant ordine circum 
Caesarea perculta mano viridaria, et horti. 
Alme Pater, spectare domum cupis, aurea tecta? 
Me sequere. Est animus subito tibi cuncta notare. 
Ecce Domus 3 celsis surgens cum molibus adstat
Pulchra, ingens visu. Veteri qui venit ab urbe 
Prospectans longe turres 4 jam cernit utrasque
Quae muros claudunt hinc, hinc munimine cingunt. 
Has inter numero similes sed mole minores 
Muros jam superant aliae, belleque decorant. 
Conspice qui circum pulchro cum forcipe perstant 
Arcus marmorei, 5 lux queis tum plurima passim
Immitti gaudet recreatque aulaea colore 
Fulgida purpureo vastas cingentia Sedes. 
Quae species visu! gradienti quanta voluptas! 
Quis decor iugenti spatio formaque superbus 
Adspicitur late circum? Spectanda videbis. 
Aurea 6 porta patet: Nomen tibi denotat istud
Nobile quid referat, vel quid mirabile pompa? 
[Page 43]
Junguntur lapides lecti, nexuque cavato 
Adstant connexi et valido cum pondere utrimque 
Arte laboratum acri sustentare fatigant 
Fulcimen. Loculis quatuor simulacra superne 
Exurgunt separata pilis, pompamque ministrant. 
Ingresso portam via lecto e marmore strata
Ecce datur, rectoque forum cum tramite monstrat. 
Hinc inde en vasta decoratur porta corona 
Porticibusque suis, species pulcherrima visu! 
Cursuque omne latus pari finitur ubique. 
Porta 7 hac auriferi spectat de vertice montis
Surgentes Solis radios, et prospicit illa 
Oceano mersos. Ridenti in vertice collis 
Haud aliter gaudet foecundos cernere campos 
Agricola et messes flavas oleasque virentes: 
Vel pastor pecudes late per prata vagantes 
Ut gestit vastos circum spatiator ad arcus
Immensum quoties pelagus prospectat, et altos 
Arboribus montes densis, scopulosque sonantes 
Ventorum fremitu, jactatasque undique circum 
Undarum pulsu terras, orasque, sinusque. 
Hinc juvat ornatus et commoda noscere et omnes 
Porticibus junctos colles, quadrumque theatrum 8
Solis ad occasum structis qua porta superbit 
Fornicibus, monstratque altas sub tegmine sedes. 
Adspice ut a dextra surgunt palatia parte? 
Haec subeas, oro. Cernis quae porticus illa
Nobilis adcingit circum? Domus ista 9 ministros
Colligit, et famulis secreta cubicula praebet. 
Jussa ferunt Dioclis, mandataque dira facessunt. 
Quae rabies oculis rutilat, quae pectore in imo 
Saevities furibunda fremit, malesuada malorum 
Improbitas quoties fatalis fertur in ipsos 
Christiadas, foedari insonti sanguine gaudens. 
Tum Senior, dixit, lacrymis super ora solutis ; 
[Page 44]
Proh stirps remotis educata rupibus
Nutrita lacte tigridis saevissimae,
Atque innocentum saepe pota sanguinem 
Quae promis impie ferox nequissimos 
Dolos furenti tetricoque Principi! 
Ut jussa gaudes feritatis horridae 
Dextra cruenta, perfidoque pectore 
In immerentes exequi Christi greges? 
Quales malorum immaniumque vulnerum 
Parare poenas, explicare plurimas 
Caedes peroptas, et cruore spargier? 
Quales calumnias iniquo crimine
Miscere quaeris, excitasque Caesarem 
Turpes ad iras, ultionem luridam? 
Ast justa praeceps fulminantis Numinis 
Vindicta stridet, impiosque dissipat. 
Fatur Anastiades, sed nunc, Sanctissime, cerne 
Quanta domus, saevos quam pulchra ministros 
Excipiat, genus injustum ad mala cuncta paratum. 
Adspice quae circum lecto de marmore sedem 
Porticus exornat. Stant vasta cubicula passim 
Interius, munita armis, pulchro ordine fulgent. 
Parte alia, forma simili, {Ginicaea} nitescunt.
Porticibus decorata suis. Loca fulgida praebent 
{Foemineae} sedes turbae, queis sumere somnum
Instruere et dapibus mensas, et ducere pensa. 
Hinc aliae lanasque parant, et volvere fusos
Usque agiles rutilo digitos cum tegmine quaerunt, 
Hinc filos aliae lectos vel murice tingunt, 
Vel jungunt aliae tinctos, varioque colore 
Componunt pariter, retrahuntque volumina, et orbes, 
Ast aliae texunt deductis stamina filis
[Page 45]
Inscribunt flores varios, plantasque virentes 
Atque feras, volucresque simul, stellasque coruscas 
Templaque cum domibus, navesque per aequora jactas 
Armatosque viros truculenta ad proelia missos. 
Adspicis obtectas Persarum ( 10) veste nitentes 
Aurato peplo sponsas, tristesque puellas 
Stragula texentes patrioque e more tapetes. 
Proh quod opus gemmis varioque colore coruscans!
Amplexu Regum patrioque extorris ab urbe, 
Cogitur ista cohors captivam ducere vitam.
Ingemit hic Petrus, commoto et pectore clamat.
Propter impiae sonantes Babilonis gurgites 
Sic gemebant exulantes Salamonis filiae 
Colla vincta pertrahentes per labores plurimos. 
O propago ditiorum lacrymanda Principum 
Qui suis tot nationes recreabant legibus. 
Ergo tractas pensa dura, colligatis frontibus? 
Jamque longe pervetustis Susiorum moenibus 
Regia longe superba, patriaque splendida 
Laneas parare vestes et tapetes texere 
Huic tyranno saevienti cogeris miserrima? 
Quae nefanda barbararum gentium crudelitas! 
Inter hostes ense victos foeminas deducere 
Et catenis usque vinctas ferre foeda munera! 
At beata plena amoris, plena pacis coelicae 
Sancta Christi lex capita, jura tollet perfida 
Impiosque curat usus dissipare Caesarum 
Bella pulsat clade dira, bella sparsa sanguine 
Excipitque dulciori mater hostes pectore. 
Quae luxus species recensque pompa
Has angit miseras premit fatigat
[Page 46]
Auro multiplici, simulque filis 
Sericis decorare molliores 
Vestes, stragula, divites tapetas? 
Vanitas hominum nimis caduca! 
Mores Romulidum nimis nocentes! 
Qui posset facili referre versu 
Formas omnigenas novas intentes 
Queis ornare solent superbiores 
Matronae caput aureis coronis 
Gemmis colla, nitentibus lapillis, 
Corpus vestibus elegantiori 
Intextis modulo maloque ritu. 
Proh sodes fuge perditos malignos 
Hos usus hominum reasque pompas, 
Et mores fuge, sperne turpiores 
Vanas illecebras fugacis orbis 
Hostis tartarei dolos nefandos. 
Laudat Anastiades salubria dicta, sed istinc 
Egrediamur ait; cernis quae nobile callis
Ducat ad usque Forum 11.; grandi quo mole columna
Aere gerit fusas statuas. Quam sceptra tenentem 
Lata manu spectas, Dioclem sub imagine fingit 
Dum vastum diro fraenat (!) moderamine mundum. 
Heu nimium felix, rectae sapientia mentis 
Si fors persuasit deponere fronte coronam. 
Virtus digna quidem merito ; sed tristis et ingens 
Formido abjecit mentem, mersitque profundo 
Curarum pelago ; vel nunc quoque torquet et angit 
Inter delicias, tranquillaque dona vireti. 
Parte alia surgens simili cum pondere pila 
Herculii effigiem monstrat. Teterrimus olli 
Conspectus, fera frons ; oculi ceu fulgura lucent 
Horrisonamque notant rabiem, quaeritque cruorem. 
[Page 47]
Os hominum, caedesque truces. Vel dextera monstrat 
Impia jussa necis. Vindex sed Numinis ira 
Jam ruit, et perdet crudeli morte tyrannum. 
Conspice et has quae stant Lybico de monte columnae 
Hinc atque inde novem pulchro cum fornice et omnem 
Porticibus decorant seriem: tolluntur ad auras
Prospectu ingenti, nova dant signa laboris et artis
Qua grave Propileum nitido de marmore surgit
Quatuor innixum pilis. Quae nobilis extat
Majestas arcus, atque inclitus ordo coronae?
Et Sphinges spectes hominis quae brachia (!) monstrat,
Et quae praemonstrat rictus unguesque leonis.
Limina tutantur vigiles. Aegyptia tellus
Has dedit, et veteres monumenta, haec grandia Thebae
Misere. At Petrus miranti lumine circum
Omnia perlustrans grandi sic carmine fatur:
Eja ingruenti percitus impete 
Cito volatu quo volucris feror? 
Quae me stupescentem repente
Regna tenent, populique, et urbes. 
Salve Canopi fertilis insula
Quondam prophanae fons sapientiae 
Tellus per antiquos Tyrannos 
Fatidico recreata Nilo! 
Quae mi laboris grandia ahaenei
Portenta passim, munera et ingeni 
Sistuntur audacique structa
Artificum monumenta dextra?
Cavata saxo cernere Meridos
En stagna lactor, mentis opus grave, 
Cum grana camporum per aequor 
Fertilior cumularet unda. 
[Page 48]
Hac parte lecto cernere marmore 
Laetor superbas arte Piramides 
Et vasta per centum recessus 
Daedaliae loca tecta Sedis: 
Parte hac ad instar montis et ardui 
Videre Sphingem vertice maximo, 
Vel inter ungues colligentem 
Aediculam nitidam Tonantis.
Et Templa vasto condita fornice 
Supra columnam stantia, et arduos 
Longum per accessum scalarum 
Cum plateis domibusque muros.
In aere fusam solis {immaginem}
Spectare grandi prodigio juvat,
Quae mane surgentes referret 
Blandisono radios canore. 
Thebana portis moenia cum suis 
Et templa vastis arcubus edita ; 
Post {soecla} disjectas ruinas
Attonitus reteget viator. 
Sepulcra Regum monte sub intimo 
Cavata, cellas, atria, tramites, 
Quae monstret aetati remotae 
Vir Patavi 12 veniens ab urbe.
Ignota stabunt carmina {mistica}
Et scripta formis mira latentibus, 
Ast Gallus 13 agnoscet, legetque
Fulmineo minitandus ense. 
Salve superbis natio molibus 
Miranda tardis usque nepotibus 
Salve gigantaeos per ausus 
Gens profugum memoranda in aevum!
[Page 49]
Laudat Anastiades, Senior venerande, sed omnes 
Quos circum spectas arcus, pulchrasque columnas, 
Thebarum excidio ereptas, vastumque per aequor 
Huc dicunt vectas. Sed nunc venientibus adstat 
Nobile vestibulum 14 grandi cum fornice, formam
Interius {cicli} praestans, quadrique superne.
Quattuor in cellis vigiles adstare rotundis 
Usque solent, loculis pulchro dein ordine factis 
Hinc simulacra sedent nitido de marmore sculpta: 
Aenotrius Janus, Saturnus saecula perdens, 
Harpocrates tacitus; Genius simul arbiter Aedis. 
Porta patet monstratque arcus, atque atria 15 longa.
Hinc inde undenae, vasta cum mole, columnae 
Sustentant ingens caeso cum fornice culmen. 
Quae species operisque decus quae regia passim 
Adstat majestas? Dioclis domus ista superbi. 
Sunt dextra, laevaque cubicla nitentia luxu: 
Haec habitat Dominus felix, ut temporis usus 
Vult, poscitque simul languentis cura salutis 
Et jussum vitae regimen: cum pulchrior aestas 
Adridet, laetus surgentem cernere solem 
Ipse cupit, cellasque tenet, quo vespere in undas 
Mergitur occiduas; hiemis cum squallida venit 
Tempestas, loca grata fovet. Longa atria 16 cingunt
Aulae porticibus similes cingentibus aedem, 
Hic dulces sonuere suo modulamine cantus, 
Scenicus adsurgit ludus, risusque theatri ; 
Hic festus celebratur bonos, moresque, modique 
Visere queis Dioclem datur et bona verba precari. 
Tum Senior clamat tollens suspiria corde:
Theatra sperne, scenicasque imagines. 
Proh quae libido turpis hic et insolens 
Cor innocentum foedat, angit, enecat
[Page 50]
Nefanda menti porrigens phantasmata 
Mores ocellis dictitans turpissimos; 
Ut histriones inter altos canticos 
Verbis jocosis, et figuris turpibus 
Malos amorum praedicant casus, dolos. 
Passim comoedi belluarum pellibus 
Tecti, vel elegantibus cum vestibus 
Sistuntur, illicoque luridam 
Scenam reformant indecoris saltibus.
Quin corrigunt mores malignos civium, 
Pravos adumbrant cum secundis plausibus. 
Hanc sperne turbam, viliorum pessimam, 
Ludos jocosque turpiores effuge. 
Actus nocentes horridi spectaculi, 
Irae, furoris, vindicisque pectoris 
Cladem, cruorem, et inferentis vulnera 
Proh sperne abhorrens, et pavescens effuge. 
Semper comoedos blandientes despice, 
Semper tragoedos sperne tu teterrimos.
Dicta probat Juvenis: sed sustentare columnae 
Vix possunt aulas toto cum pondere tecti: 
Hinc penetrare datur spatio quae clausa minori 
Bina loca adsurgunt. Quam cernis, cella Corinthi 17
Dicitur et Grajae formas imitarier urbis 
Hic licet, ornatusque omnes, victusque dapesque 
Et luxus pompam et dulcis modulamina cantus. 
Stant lecti circum, Graecorum more parati, 
Effulgent mensae pretiosaque vasa rubescunt. 
Quam nunc ingrederis, Cyzici grandis ab urbe 
Nomen habet, sequiturque modos, luxumque superbum, 
Quem gentes Asiae vastas refovere per oras 
Usque solent, opibusque nitent facilisque redundant
[Page 51]
Omnigenis terrae donis coelique, marisque. 
Quid non absumit demens luxuria, et ingens 
Ingluvies ventris potusque insana lubido? 
O genus infelix hominum sic tristia quaeris
Perniciemque paras, sollicitasque necem? 
Romulidae toto natio celeberrima in orbe 
Ob tot victrici lata trophaea manu:
Quo virtus armorum abiit, quo gloria famae,
Quove ruunt raptae divitiae populis? 
Coenarum ingluvies gemmas absumit et aurum, 
Omnia mensarum sumptus et ipse vorat. 
Usque dapes raras peregrinis quaerite ab oris 
Et bibite auratis extera vina scyphis: 
Nempe lucrosas volucres huc Africa mittit, 
Atque Asia unguentis mittit aroma suis. 
Et mare quod tumidos miscet late undique fluctus 
Huc mittit pisces, ostrea cum lepade. 
His dapibus miseri stomachum ventremque gravate
Quae possunt magnas perdere divitias. 
Vinaque libantes grandi contendite concha, 
Dulcius et quidquid Graia terra tulit. 
Balsamicae nubes modico volvuntur ab igne 
Atque odor adsperso funditur usque solo: 
At saltus scurrae ducunt Nymphaeque choreas, 
Et tollunt dulces {timpana} pulsa sonos.
Sternitur ecce dapum satiatum pondere corpus ; 
Mens rapta ardenti perditur ipsa mero,
Pharmaca tum stomachum relevant ; quid foedius usquam?
Cum male digestis prandia foeda vomunt. 
O demens hominum luxus, causa una ruinae!
O stulta ingluvies, funera certa parans!
[Page 52]
His descende precor gradibus, tum balnea 18 cernes.
Ista juvant arte, dant commoda summa saluti 
Et nitidos donant artus: sed corpora in unda 
Emundare negant, tenui nisi ludere motu 
Et faciles agitare manus prius inter amicos 
Hi studeant, aulamque vides ad munera ludi 
Quam dicunt ; tepido quae jungitur ista calore 
Aeriique tenet nomen nota pallia servat. 
Quae loca nunc calcas, haec sphaeristeria dicunt: 
Hic etiam pallae lusus jam membra fatigat 
Jam lassas reddit vires. Stat cella superne: 
Illa vaporiferos densae caliginis instar 
Colligit humores, facilesque effundit in omnes 
Sudoris guttas ; calidis haec balnea lymphis 
Cetera frigidulo recreant cum flamine lotos. 
Adspicis hunc veluti puteum 20, quem saxa recludunt
Vasta nimis circum? Jadri deducitur amne 
Haec aqua ; et exundans varios servatur ad usus. 
Hanc quoque fac videas cellam 21: ne frigore ab ipso
Laedantur loti subito, moderamine eodem 
Temperieque frui simili juvat. Aurea perstant 
His prope purpureo velamine vasta cubicla 22,
Quis Dioclis tentat somno sua membra levare: 
Argento similis fert pulvinaria lectus, 
Picturisque nitet circum variisque figuris 
Quaeque suo paries latere. Haud procul ecce refulgens 
Porticus exsurgit, pulchro cum fornice monstrat 
Aediculam 23, medicae summo in qua tollitur artis
Ara Deo! qualis majestas splendet in ausu? 
Atria consurgunt lybicis sublata columnis. 
Liminibus vastis grandi cum pondere porta 
Praebet {epistilium} lecta praegrandius arte.
Fulcimen quadri lapidesque ligamine juncti 
[Page 53]
Efficiunt, nimioque labore nitentius intus: 
Insculptaeque simul coronae omnia cingunt 
Romanosque modos gustumque ostendere certant. 
Numinis effigies adstat nitido aere coruscans 
Aedicula in media. Semoto exire recessu 
Adspice serpentem longo volumine, ut alte 
Extollit caput horrendum, linguamque trisulcam, 
Exagitansque oculos reptans dat sibila crebra, 
Conscenditque aram, statuam superare fatigat 
Fulgentemque Dei faciem. Timor illico cogit 
Tentantem ruere in praeceps, atque ore venenum 
Lambere diffusum frustra. Tum pectore fervens 
Et portentiferae reserans prodigia mentis
Grandia voce canit Petrus; fert grandia voltu.
Quae mihi rerum species recentum 
Sistitur cultum removens nefandum? 
Cuncta pollentis video corusca 
Munera dextrae. 
Scilicet foedum simulacrum et ara 
Corruit turpi maculata casu ; 
Moxque nigranti trepidans recessu 
Effugit anguis. 
Desilit summo rutilans ab axe
Fulgor, et manans tenues per auras 
Illico templum radiante circum 
Lumine replet. 
Grande vas lecto lapide excavatum 
Tollitur signum referens cupitum, 
Sculpta Crux adstat tribuens beatae 
Pignora vitae.
[Page 54]
Vox sacerdotis sacra verba profert. 
Sale conditas oleoque inunctas 
Mundat has undas, mala pellit hostis
Damna maligni.
Spiritus virtus veniens Superni 
Labitur, culpae maculas repurgat 
Quippe Jordanus fluitans recepit 
Nobile donum. 
Excipit Jesus peragrans ad oras 
Cum cupit sanctos retulisse fontes 
Corporis tactu, laticesque donat 
Flamine dio. 
Turba florentum juvenum, senumque
Et puellarum properat sacratum 
Semper ad fontem, recipit beatae 
Munera pacis. 
Scilicet cordis maculas lavacro 
Quisque depurgat nova dona sumens, 
Sedis optatae superum notatur 
Inter alumnos. 
Coelicae vitae dator innocentum 
Alme fons salve, veneranda et aedes! 
Splendor en major decorat vetustae
Culmina pompae.
Enitet templum memorans Joannis 
Nomen, exsurgit recolenda semper 
Ara commendans monumenta cunctos 
Grandia in annos.
Interea redeunt ad prisca cubicula Regis. 
Tum Juvenis, sodes, ait, illa parte repostas 
En scalas cochleae similes ; descendimus istis.
[Page 55]
Hae autem secretis tacitisque recessibus omnem
Percurrunt aedem subter, pilaeque reductae
Hinc atque hinc arcus magno cum pondere grandes 
Sustentare valent: longa cum calle meatus 
Panduntur, tectique trahunt, qua singula circum 
Turris ad omne latus surgit, monstratque latebras. 
Hinc maris Adriaci littus peramabile laetos 
Conspectus offert gradienti: ut pulchrior aedes 24
Hac parte adspicitur! Denae jam quinque columnae 
Conjuncto ex lapide injectas cum fornice sculpta 
Sustinere coronas et simul addere toti 
Grande decus domui quaerunt; qua porticus omnis 
Prospectum extendit late, qua summus in axe 
Sol radians signat medii sua tempora cursus. 
Spumeus hic fluctus perflat cum ventus ab austro 
Rumpitur, evolvensque imas immittit arenas. 
Huc naves properant, cursu maria alta secantes 
Exonerant merces, celeri cum remige cymbae 
Saepius accedunt faciles, gens appulit oris. 
Extremas versus turres, bipatentibus adstant 
Arcubus ingentes portae, totamque decorant 
Porticibus faciem tectis, loca dulcia eunti.
Candida consurgunt supra simulacra 25 Quiritum
Qui bello celebres claros retulere triumphos. 
Tullus Marte ferox: grandes in pectore sensus 
Usque fovens Ancus: memorata ad munera lectus 
Tarquinius senior: cincti diademate frontem 
Hinc inde Heroes patria cum lege Senatus 
Quos coluit. Nomen totum volgare per orbem 
His licuit. Brutus cognati sanguinis hostis: 
Ense Camillus atrox: crudeli morte superbus 
Regulus: et Fabius pugnae cunctator: et ardens 
Marcellus, Liviusque sagax. Duo fulmina belli 
Scipiades: Paulusque vehens praegrandia curru
[Page 56]
Munera grajugenûm: praedas aurumque Lucullus 
Adcumulans Asiae: Pompejus funere flendus: 
Et Caesar lauro cinctus: nitidaque corona 
Augustus fulgens: acie Germanicus ipsa 
Clarior, ast omnes augusto sanguine creti. 
Titus amor patriae, toto celeberrimus orbe: 
Caesareique duces regalia sceptra tenentes. 
Quae rerum species? nova quae spectacula scenae? 
Ast ascende precor, sancta venerando senecta, 
Ferrea porta 26 patet: cochleae pars altera sursum
Qua gradibus ducit summas conscendere cellas. 
Incolit has sedes Diocles, cum floribus aestas 
Exornat late campos, et flamine dulci 
Eurus permulcet jucundas leniter undas. 
Qualis adest oculis prospectus utrimque tuentis, 
Vel mare velivolum videat, scopulosque remotos 
Messibus aut flavos agros, oleaque virentes! 
Porticus hic spectat surgentis lumina Solis,
Quo juga protendit mons Aureus, altaque monstrat 
Culmina cum sylvis Bebiusque, et saxea terga 
Albius, arctoi quassatus turbine venti. 
Arboreas inter plantas olusque virentes 
Hortus jucundos subter diffundit odores, 
Hortus delicium Dioclis, sua grata voluptas. 
Ut gaudet quoties flores ipse inter et herbas 
Ambulat! Ut felix placidusque et fronte serenus 
Adridet! sed cor curis vexatur acerbis, 
Cladibus ingeminat curas, tristesque dolores,
Conscia mens scelerum torquet sibi viscera et angit: 
Vana quies vultu frustra bella intima pellit. 
Altera quam premimus nunc porticus imminet orae, 
Brachiaque ostendit colles, et florida Olynto: 
Longa Pharus dives pecorum, vel fertilis Issa. 
Quo caput occiduis nubeum submittit in undis. 
[Page 57]
Mons surgit propior nemoroso vertice lectus 
Venatu recreat dominum. Quo plurima circum 
Porticus angustis nitet arcubus altaque praebet 
{Quatuor} in partes constructa sedilia, cernis
{Amphiteatra} trucis quae dant spectacula belli.
Ingentes crates solidis ubicumque coronis 
Tolluntur: quoties recluso carcere vidi 
Immanesque feras rictu contendere et ungue, 
Atque homines nudos foedari sanguine et ipsos 
Christiadas laceris membris occumbere morti. 
Ingemuit Senior, lacrimans et talia fatur: 
Quo mens furore vestra gaudet pertrahi 
Viri fugaces stultiores perditi!
Non bella dira, nec malorum plurima
Cohors valebunt sat necis, sat funeris 
Inferre flenda toto in orbe gentibus? 
Cruenta pax erit, cruenta dulcior 
Erit voluptas? scilicet spectacula 
Cruore foeda, tristibusque cladibus 
Vos expetito recreant solamine! 
Quot corda nata motibus mitissimis 
Ludos cruentos saepe cum perspexerint 
Furore plena concupiscunt sanguinem? 
Humana mens turpi malo proclivior
In pejus usque volvitur citissima, 
Viam recludit pectori crudelitas, 
Visu feroci, perditoque lumine. 
Quo stulte curris se necantes cernere 
Servos furentibus scelestisque ictibus, 
Vel dissecari belluarum morsibus 
Dirisque tigridum leonumque unguibus? 
Dulcedo amara vel voluptas effera 
[Page 58]
Rapit cruenta perditum cupidine 
Sopore sicut obvolutum Stygio.
Haec sperne velox, effuge haec spectacula!
Annuit his Juvenis ; commotus pectore fatur: 
Porticus ecce nitet ; septem spectare trionem 
Unde datur: montesque simul, longasque Salonas, 
Moeniaque Andrecii subjectaque littora late 
Caprario, et spumans rabidis aquilonibus aequor, 
Ast propera: Templi 27 lucentia culmina cernis.
Hoc subiisse juvat. Pulchroque ex marmore stratum 
Ecce forum premimus pedibus. Jam nobile surgit 
Marmoreis gradibus Templum. Pulchro ordine circum 
Sex cum ter denis Lybico de monte columnae 
Arte laboratas grandi cum mole coronas 
Sustentant, supraque jacent perstrata resecto 
Ex lapide: insculptis basibus simulacra Deorum 
Stant, decorantque simul tutantur et omine certo 
Usque domum. Fallax Superum Regina Tonantis 
Et soror et uxor ; Sophiae dilecta Minerva: 
Flava Ceres spicis, diris Mars horridus armis. 
Blanditiis Venus alma suis, atque aliger ipsis . 
Mercurius pedibus; quassans ex aere Tridentem 
Neptunus pelagi domitor ; Vulcanus et ardens 
Pieridum socius, cantusque suasor Apollo; 
Hinc Musae surgunt forma specieque nitentes; 
Hercules attollens clavam, Bacchusque rubescens, 
Et Pluto, et Genius grandi virtute gubernans 
Romulidum imperium ; tum conditor ipse Quirinus 
Ceteraque insipiens quae gens sibi numina dicit. 
Quam speciem praestat, majestatemque coruscam 
Grande Peristilium statuis, pulcraque (!) corona 
Praecingens Templum? Eois ut surgit ab undis
[Page 59]
Sol rutilans radiis, roseo fulgore decorus ; 
Sic sacra tanta inter monumenta extollitur Aedes. 
Ordinis integritas recti, sapiensque venustas 
Ingeniique nitens summis cum partibus ardor, 
Caraque simplicitas rerum simul undique fulget. 
Porta suis injecta pilis, subjecta coronae 
Iugenti, variis quas ars bene sculpta decorat 
Floribus, ecce patet ducto cum cardine, et omnes 
Ostendit species operis. Jam nobile Templum 
Porrigit octonas facies, spectantibus aptis
Conjunctas saxis ; ratio quae certa praecidit 
Mensura simili, modica et cum calce ligavit. 
Sed sacram subiisse domum juvat. Emicat intus 
Coelica majestas. Summo de vertice lumen 
Descendit radians, medias et percutit aras, 
Illac nubiferus cum victima ab igne crematur, 
Evolat ad coelum fumus revolutaque thuris 
Caligo incensi, gratosque effundit odores. 
Aspice quas nuper tellus Aegyptia misit
Hasce columnarum moles. Stant octo ferentes 
{Florideum} epistilium totidem supraque minores
Arte laboratas pretioso e marmore ductas: 
En simulacra vides hinc inde adstantia, formae 
Apta Gigantaeae: illis est custodia Templi. 
Jupiter iste Tonans: nemorum illa est candida cultrix ; 
Insculpti circum Bacchantum more notantur 
Ludentes chori, incincti tempora sertis 
Et nemorum Nymphae pulsantes tympana dextra 
Ducentesque leves saltus, tenerosque triumphos. 
Instar squamarum testudo tota coruscat
Vasti opus ingenii, grandi molimine tectum 
Sustentat nitidum varias firmatque figuras: 
Titanides bello victi, subitoque sepulti 
Mortibus injectis ; flammas ex ore vomentem 
[Page 60]
Aetna tegit vasto Poliphemum corpore, et usque 
Vultur Promethei jecur immortale cruentat 
Vertice Caucaseo. Summa vi Sisiphus ingens 
Saxum urget; praeceps rapido ruit impete monte. 
Orpheus auritas silvas, montesque sequaces 
Blandisona ducit cythara, lacrymansque fugacem 
Respicit Euridicem: cernes tum cetera demens 
Quae plebs effinxit. Qua majestate decorum 
Numen adest, cultuque suo, simul ore verendum? 
Hos loculos circum dilecta cubicula dicunt 
Illius, hic stultae capiunt oracula gentes. 
Callibus obtectis, nigranti nocte, ministri 
Accedunt, responsa ferunt, incertaque dicta, 
Queis dat credulitas demens certissima sensa. 
Proh genus infelix hominum, vereque dolendum 
Aeternum spectate Deum, agnoscite cultum, 
Discite et aethereae venerari dogmata legis. 
Hisce dedit lacrimas Senior: tum laetior ore 
Fata legens animo, venturaque mente revolvens 
Sint grates, inquit, Factori ante omnia mundi 
Christiadumque Deo, qui tam dementia nostris 
Cordibus eripuit, tenebrasque removit et omnem 
Errorum seriem, reserans nova lumina Coeli 
Christus ubi infernos pede pressit ovante triumphos. 
Quali luce nitet Templum? Hoc subit ecce Joannes 28
Italicis veniens oris. Ipse omnia circum
Conspicit, atque oculos flammato pectore tollens 
Voce sonat grandi, simulacrum informe deorum 
Corruit extemplo: trepidi fugiere ministri 
Abditi et horrifico strepitu sonuere recessus, 
Lux coeli effulget; bonitas et Numinis Usque 
Enitet hic, Sanctique augusta extollitur ara. 
Ponitur et Cathedrae solium venerabile in annos! 
Is primus sedet Spalati memorabilis Auctor,
[Page 61]
Et Domni cineres lectos, atque ossa reponit
Integra Anastasii. Proh quae miracula cerno
Vulgari ante aras praedulce levamen egentum! 
Aspice nunc seriem longam labentibus annis 
Pontificum, teneant qui sedem summaque dona 
Doctrinae intactae, cordisque ad grandia nati 
In populum effundant faciles, virtute magistra, 
Justinus 29 jam purgat aqua, qui foeda Naronae
Arva colunt. Primas decoratur honore Joannes 30
Dalmaticos ultra fines. Incedere vidit 
Victrices Venetum naves prope littora Petrus 31;
Mores informat Laurentius 32. Hostis honorum
En silvas inter vitam Crescentius 33 egit,
Purpureo Albertus 34 sapiens vestitur amictu.
Eloquio grandis, sanctis virtutibus ingens 
Nimbo saxorum moritur Rainerius 36, optans
Carnificum veniam. Praefert Crucis inclyta Petrus 36
Munera. Bernardus 37 forti sermone fatigat
Usque hostes ; Bellae sociali foedere summos 
Hugrinus 38 Patriae dat opes: Rogerius 39 adstat
Funeribus Thomae moerens: Venerabile Romae 
Concilium Patres inter pervisere gaudet
Zannius 40: Intactum fulgens te purpura vestit
Cornelî 41. Solium linquens quae dogmata fundis
Antonî 42 infelix! Turrim Ponzonius 43 ornat
Marmoream. Quid te Mariae sudantis imago 
Perturbat, Praesul 44? Recreas dulcedine morum
Sic cives, Albane 45, tuos. Tu claudis alumnos
Cosme 46 tibi caros, plantas ceu cultor in horto.
Te Cupille 47 nitens Virtus comitatur euntem,
Dum Turcas cernis multa formidine turbas 
Effugere ad montes Bosnaeque revisere campos, 
Effulget pietasque tua, Lage 48. Insignis ab Urbe
Antonî 49 Mucari vitae sacra munera praebes
[Page 62]
Dalmatico sermone valens. Coluisse viretum 
Bizza 50, cupis studiis Tiluri prope fluminis oras.
Integritas Dinaricii 51 {pulcherima} splendet.
Virtutum dilecta cohors, caritasque coruscans, 
Te Garanine 52 trahunt, laudant rerum omnium egentes.
Cippice 53 candidula late bonitate renides.
Paule 54 venis. Populum patriae facundia linguae
Usque rapit: docto sophiae recludere in horto
Intactam gaudes sedem, praegrandia 
Templo Dona ferens, majora dares; ni tristia fata 
Tam cito te raperent! Densa caligine rerum 
Obvolvor circum: mentem nox invida late 
Obtegit. Egredior Templo: loca prisca revisens, 
Tecta peto, parvamque casam prope littora Jadri.

[Page 71x]

[Page 72x]
LIBER TERTIUS[Page 73x]
Delicias inter, delecta et commoda rerum
Imperii spernens fastus, plaususque superbos
Jurgiaque et fraudes comitum, tristes livores
Securae Diocles peragebat tempora vitae.
Saepe tamen tacita gaudebat volvere mente
Gesta suae dextrae totum vulgata per orbem,
Grandiaque omnigenae contempta insignia pompae,
Utque acies premeret formidatasque phalanges
Laeta triumphali properans victoria curru.
Hic tot opes inter dulcisque silentia sedis
Praeteritos iterum Senior revocaverat annos
Primaque Anastiadi monstrarat facta, vicesque.
Haud procul a longis floret Dioclea 1 Salonis:
Nascitur hic infans Valeri 2 de sanguine cretus.
Roma tenet puerum cum gente, stipendia ducit
Romulidas inter primaevo flore juventae.
Ense potens, virtute gravis, suscepit honores
Militiae, rueret medios dum fortis in hostes
Sterneret et multo exundantes sanguine turmas.
Jam subit, hic fatur, cum vidit Moesia quondam
Me duce, Romanas acies in proelia mitti
Barbaricas terrere manus et castra levare ;
Tunc Druidum 3 quaedam subito delecta Sacerdos
Sistitur, et mox voce sonans, mihi debita dona 
Trade precor. Tradam, clamo, cum purpura corpus
[Page 74]
Exornet, sceptrumque geram. Tunc ipsa repente
Grandio erigitur, lucentia lumina vertit
Attollitque comas, flammanti et protulit ore:
Mundi sceptra geres, Aprum cum dextera perdet:
Auribus insonuit vox haec, Dea foemina visa,
Concutit ossa timor, subito perclusa stupore
Mens haeret, veluti siquis prostratus in antro
Pythiaco recipit turbato oracula corde.
Ipse ego sum omen trepidanti pectore, vera
Sensa ratus, sylvas lustrans vallesque repostas
Saepe hasta stravi canibus pellentibus apros:
Sed diversa ferunt cecinit quae diva Sacerdos.
Haud procul a pelago fluctus quod verberat urgens
Chalcidicaeque arces surgunt, tentoria late
Romulidum posuere acies pulchro ordine ; et adstat
Arrius 4 alta petens cognato sanguine foedus.
Concio (!) erat: culpaque carens et criminis ultor
Ense hostem adgredior. Ceu cum per prata, per arva
Adspicit errantem trepida formidine cervum
Venator cursuque premit, canibusque fatigat
Et captum telo perimit, sic impete fervens
Frustra currentem multi cum vulnere sterno.
Ingeminant acies plausus: oracula tollunt.
Pressit humum fatalis Aper: Tibi sume coronam.
Illyrico interea qua floret Margus 5 in arvo
Castra tenet, turbas firmat, parat arma Carinus 6.
Egredior, longum per iter, gressuque citato
Infestas cerno peditumque equitumque phalanges,
Jam tuba terrificae dat signa faventia pugnae.
Ac veluti in sylvis taurorum armenta boumque
Instant vi multa grandique furore feruntur,
Unguibus adstantes frustra, vel dentibus ursos
Adsiliunt, feriunt cum cornibus, atque repente
Cedere compellunt trepidos: sic agmina utrimque
[Page 75]
Concurrunt infesto animo, vultuque minaci
Terrificae adgressu primo hinc atque inde catervae.
Inflexae hostiles coguntur cedere ab omni
Compulsae cornu, trepidae dat terga Carinus
Ipse fugae, teneo castra adversa, oppida, et arces ;
Devictaeque acies victoris signa sequuntur.
Laeta meos urgens comitatur gloria gressus
Hinc et Sarmaticis vidit Pannonia 7 gentes
Effugere et multa Raetheos 8 caede repulsos
Germanosque metu pressos. Victricibus armis
Regna Asiae peragro. Dites quacumque per Urbes
Victorem excipiunt cives, plausos secundos 
Ingeminat, tolluntque novi monumenta trophaei.
Deserit extemplo Syriae Rex Nerseus arces:
Incedo viridi redimitus tempora oliva
Pacis opes gestans. Galerius ocior aura
Insequitur Persas multa formidine pressos
Adgressuque petit Regem, prope Tigridis undas
Deturbat clade ingenti, et Euphratis ad oras
Impatiens urget: duo flumina sanguine foeda
Atque cadaveribus stupuere exterrita circum,
Urbs dilecta nimis recipit Nicomedis 9 ovantem.
Ingenti sumptu tollo, luxuque superbo 
Templa, aedes, circos, vastis aurata theatra
Porticibus. Romam venio, Tiberinaque cerno
Ostia ; Romulidas inter plaudente Senatu
Ipse triumphali sancta ad Capitolia curru
Conscendo lauroque nitens spoliisque superbus
Adsto Urbis domitor, totum et regnator in orbem.
Laetitiae nova signa canunt, plaususque per auras
Undique tolluntur, parti monumenta trophaei
Romulidae ponunt, ponit simulacra Senatus.
Cor mihi gestit ovans, tanti mens conscia gestit
Imperii totusque meis dum nutibus orbis
[Page 76]
Paret, majestasque novo fulgore coruscans 
Inclitaque augustos praecedit gloria gressus. 
Tunc aedes Romae, tunc vastis balnea thermis 
Instituo viridesque hortos, et pulchra Theatra, 
Romanae dominus terrae, felicior ipse. 
Regifico sumptu patria tellure nitentes 
Erexi has Aedes; domus esset cara Parenti.
Quo decor imperii cessit! quo fastus honorum? 
Abjecti plausus resonant, opprobria laudes, 
Contemptus belli splendor, clamorque triumphi. 
Sceptrum ubi deposui, tranquillam ducere vitam 
Sperabam, sed tuta quies, pax integra tristi 
Pectore diffugit ; frustra lenire dolorem 
Venatu quaero et laceros solarier artus 
Inter delicias artis rerumque situsque. 
Taedia dant animo viridaria consita circum, 
Ex oculis sopor ipse abiit ; tristissima spectra 
Terrificis terrent formis turbantque paventem. 
Quo fortes abiere acies ; quo gloria dextrae? 
Quis furor erumpens mediis e faucibus orci 
Viscera divexat! Vindex quae Numinis ira 
Torquet turbatas effoeto in corpore vires 
Praecipitemque trahit fatalis noctis ad umbram? 
Talia corde dolens lacrymisque per ora volutis 
Hic Senior retulit curis agitatus iniquis. 
Frustra plorantem recreat moderamine vitae 
Mitis Anastiades virtutis praemia monstrans,
In orbe quidquid nascitur invido 
Crebris caducum cursibus effugit, 
Turpique stultorum irretitas 
Fraude rapit recreatque mentes. 
[Page 77]
Est vita nempe labile somnium. 
Somno sepultus qui jacet, illico 
Lusus per umbras insolentes 
Mille sibi renovat figuras. 
Excitus omnes perdit imagines 
Vocesque perdit, sensaque dulcia
Atque obstupescenti cerebro 
Ore capit vacuas tenebras. 
Infesta vanae pompa superbiae 
Opes malignae, luxus iniquior 
Tentatque mortales voluptas 
Blandisonis recreare spectris. 
Sic imperantum gloria Caesarum 
Lati triumphi, palmaque bellica 
Plaususque, terrentesque fasces Note: 1
Ludificant per inane cives.
Quo cessit ensis robur aheneum 
Quo nunc trophaeis arma micantia 
Cessere, diffusaque fama 
Quo celebres fugiere voces? 
Trophaea multis parta laboribus 
Sternuntur, arcus marmore nobiles, 
Disjecta procumbunt repente 
Praecipiti simulacra nisu. 
Sic Templa quondam, tectaque regia 
Theatra, circos, balnea, porticus 
Evertet ingenti ruina
Lapsa sono tacito vetustas.
Morsu tenaci cuncta vorat dies 
Falsasque rerum pandit imagines 
Interque dispersas ruinas 
Facta hominis male tuta prodit.
[Page 78]
Humana quantum ars aedificat sagax 
Aequat figuras et modicas domus 
Quas saepe acervatis arenis 
Ipse jocans statuit puellus. 
Ubique mixtos insidiis dolos 
Ubique cernes invida pectora, 
Mendaxque fatali veneno 
Fraus serit insatianda damna. 
Sane beatus tempore qui suo 
Valet ruinas noscere perfidas, 
Virtute confisus nefandae 
Vincit ovans mala sensa fraudis.
Spernit caducae dona superbiae 
Proculque pompis atque negotiis
Gaudet suo tecto in remoto 
Ipse hilarem renovare vitam. 
Haud cor malignis casibus abjice, 
Cognosce mentis grande jubar tuae 
Et per reluctantes triumphans 
Te usque trahat Sophia ipsa turbas.
Hic hic reposto floret in angulo 
Optata vitae blandidulae quies. 
Secura cultos inter hortos 
Otia aedibus his aguntur. 
Attolle sursum lumina ad aethera 
Verosque rerum quaere modos ibi: 
Virtute sic tandem magistra 
Invenies sine fine pacem. 
Hoc Diocles secum recreatus carmine, rursus 
Talia voce refert. Socium legisse juvavit 
Imperii similem croceum qui ferret amictum. 
Caesareoque duces decoravi nomine binos 
[Page 79]
Queis jus omne foret totum regnare per orbem 
Nec rueret civili exundans sanguine Tibris. 
Hinc etiam Augusti Caesar decoratur honore 
Persarum victor spoliis oneratus opimis 
Saepius hostiles prosternens caede phalanges. 
Interea felix moderamen in orbe Quiritum 
Mille vices passim turbant atque horrida bella, 
Et portentiferis 10 spectacula tristia monstris.
Iam moestis responsa negant oracula templis 
Signa nec ostendit nostras ubi victima ad aras 
Decidit, attonitusque timet pallore Sacerdos. 
Sic squalor tristisque pias metus occupat aedes 
Nostraque relligio cessat, cultusque deorum 
Perditur. Ingenti numero late undique crescit 
Christiadum pietas. Ipsi simul agmina complent, 
Atque ministri eorum, decorantur honoribus, atque 
Munia Caesareae absolvunt praegrandia Sedis, 
Quin et nos diris intentant perdere flammis 
Bis aedes 11 vasta positas Nicomedis in urbe
Ignibus invadunt piceis. Nox horrida monstrat 
Instans excidium: flammantia tecta sepulchro 
Me sociumque meum tegerent, ni Caesar 12 adesset,
Pelleret insidias longe, ignitasque ruinas. 
Tune furiis socii excitus per numina juro 
Mactare infestos homines. Jam clade necantur 
Sanguinea passim. Sed mens formidine grandi 
Obstupet, insolitoque haeret vexata dolore. 
Inscius ipse mihi {defaetos} corporis artus
Vix moveo impatiens ; urbesque, orasque peragro 
Imbellique animo Romana ad moenia tandem 
Accedo. Rabieque nova succensus et ira 
Iam cladem jubeo: furialia funera scribo. 
Cladibus horrescens subito pressusque dolore 
Aufugio ; renuens foedatam strage coronam 
[Page 80]
Tristis, inermis, privatam procul agere vitam
Huc venio ; pacem colo. Bis ad regna vocatus
Bis renuo sceptrum: hic olera 13 excoluisse juvabit
Quam debellato Romae dominarier orbe.
Fatur Anastiades pacato laetior ore ;
Fortunate Senex inter tuta otia villae!
Ut hic longius urbibus 
Turbatisque negotiis
Juvat ducere candidam
Inter commoda vitam!
Nec discordia perfida 
Laedit pectora tristia 
Nec gentis strepitus gravis 
Tollit saepe quietem. 
Non hic ambitio invida 
Ingenti omnia turbine 
Miscet, turbat et impotens 
Foedat clade cruenta. 
Non hic pompa superbiae 
Luxusve insatiabilis, 
Opes civibus abripit 
Parans plurima damna.
Nec clangit tuba bellica 
Non dira ensibus agmina 
Currunt proelia ad horrida 
Spargunt arva cruore. 
Sed pax aurea blandula 
Aedem dulcius incolit,
Alma felicior quies
Mulcet laeta vireta.
[Page 81]
Dulce et cernere coelicam 
Naturae speciem integrae, 
Quae vestit juga montium 
Valles, prata, nemusque,
Campos messibus aureos, 
Laetosque undique vitibus, 
Ramis usque virentibus 
Bacca divite olivas. 
Dulce est dum mare turbidum 
Raucis fluctibus infremit 
Vel dum flamine leniter 
Ludens littora pulsat. 
Naves divitiis graves 
Oras dum placide tenent, 
Circum et navita funditur 
Tuto laetior ore. 
Dulce est hic viridaria 
Multo spargere semine
Herbas tollere, flosculos
Gratos inter odores.
Vel per culmina collium 
Sectari lepores leves 
Vel damas canibus citis 
Vel captare volucres. 
Tutos ducere sic dies 
Inter tuta silentia, 
Artus reddere vividos 
Ad haec tecta reverti. 
Qua Caesar frueris tuae 
Doctrinae omnigenis bonis 
Tenes commoda plurima 
Dulcis dona quietis. 
[Page 82]
Talia dum juvenis placido modulamine sensu 
Ore sonat monstrans felicis munera vitae, 
Adflicto Diocles fundit suspiria corde: 
Bella, licet, dixit, nostris horrentia tectis 
Nunc absint, fugiatque istam discordia sedem 
Et licet omnigenis niteat pulcherrima rebus 
Natura haec inter viridaria et arva beata, 
Alma quies animi pax et dulcissima cordis 
Me miserum linquit curis dum vexor iniquis. 
Conscius horrendae cladis per rura, per urbes 
Quam ferus edixi, patrati criminis auctor 
Usque angor trepidans: adstat mihi mortis imago 
Ultrix culparum. Veterum jam gloria rerum 
Et robur dextrae celebrati et fama triumphi 
Et decus imperii, fulgorque evanuit omnis, 
Solvitur haud aliter nubes ad lumina solis.
Hinc animi moeror subiit, dum mente revolvo 
Tempora prolapsae vitae fastusque nitentes: 
Hinc et perfracti miseranda abjectio cordis. 
Nulla quies tristi, nullum solamen egenti. 
An cum mens veluti subito perculsa furore 
Turbatur confusa simul, simul Impete grandi 
Acta novos sensus monstrat, nova verba susurrat. 
Infelix hominis vilem tunc ipse figuram 
Ostento, ratione carens, formaque loquendi. 
Vel cum nox dulci recreat defessa sopore
Corpora propulsans miseri fera signa doloris 
Effugit ex oculis somnus: nova cura fatigat 
Corda premens: mentem spectacula lurida terrent. 
Ecce mihi ante oculos umbrarum sistitur agmen, 
Horresco visu: tum major imagine et ore 
Fortius exclamat, Diocles, me, perfide, noscis! 
Vestibus indutus sacris sum nomine Cajos 14
Lege tua damnor: cryptas subisse coactos 
[Page 83]
Anxiferas inter curas, famisque dolores
Occubui patiens. Tunc clamat voce sonanti
Gabinius 15 nomen mihi: barbare, cerne catenas
Queis vexor vinctus: me squallor et horrida fames 
Terrifico absumit morsu, diraque securi 
En caput obtruncat tortor. Dum talia specto 
Mens incerta haeret: trepidat formidine corpus 
Nequidquam vox quaerit opem: cum visio monstris 
Horrisonis adstat: crebro cum vulnere turba 
Carnificum juvenem 16 vinctum ducuntque trahuntque
Carcere nigranti claudunt, plagisque cruentis 
{Dillacerant} ferroque secant candentia colla.
Ingentes agitane gemitus suspiria fundo 
Cum nova turba venit properans de pariete summo. 
Claudius 17 ipse vocor, dira quem morte necasti,
Unus, ait, tortor cervicem dividit ictu 
Maximus hic alter fraterno sanguine junctus 
Ense cadit. Structum lignorum cernis acervum, 
Ecce Uxor 18 dilecta mihi vinclisque ligata.
Cum natis trahitur firmato pectore, et ardens 
Flamma rogum invadit pervasaque corpora perdit ; 
Dum tollunt oculos immoto pectore Numen 
Exorant, rapiturque ardenti vortice dulcis 
Cum pueris mater. Summo volat aethere fulgens 
Aligerum sacrata cohors, palmasque triumphi 
Tendit ovans. Frustra mandas, saevissime, in undas 
Flumineas spargi cineres, flammantiaque ossa. 
{Relliquias} venerata simul jam colligit unda,
Littus et ad tacitum leni cum murmure pellit. 
Christiadaeque hilares dia novitate stupentes 
Frusta legunt, ponunt lecta inter aromata in urnam. 
Laetus Anastiades flammato haec protulit ore:
[Page 84]
Martyrum salve generosa proles! 
Patriam longis retrahis Salonis, 
Mortis ut palmam capis ad sonantes 
Tybridis oras! 
Turba tortorum truculenta saevit, 
Adparat funes, gladios, bipennes, 
Ligna componit, facibusque diros 
Suscitat ignes. 
Corde sed forti placidoque vultu 
Vincla, vos, enses rabidos, flagella
Et rotas diras, piceasque prompti 
Spernite flammas. 
Decidunt collo capita haec revulsa 
Trunca foedantur calido cruore 
Corpora irrorant male secta multo 
Sanguine terram. 
Jam rogus flagrat: sociata mater 
Filiis adstat gemitus repulsans: 
Ignis ardenti manibus ligatos 
Vortice volvit.
Grata vox circum sonitu beato 
Tollitur, plausus renovans secundos, 
Sancta vox dias reserans cupiti 
Aetheris aulas, 
Dulcis Heroum ter amata proles 
Fortis in diram ruitura mortem. 
Cordis intacti Deus ipse spectat 
Nobile robur. 
Hostiam thuris veluti suavis 
Corporum puram recipit, beatis
Gaudii spargit radiis necatos 
Clade furenti. 
[Page 85]
Mane sic primo recreare terram 
Luce sol laeta solet et nitenti 
Rore gemmatos veluti refundit 
Ipse lapillos. 
Guttulae fervent tepido calore 
Candidi formam subeunt vaporis 
Evolant motu celeri per altas 
Aetheris oras. 
Integer fumus, maculis et expers 
Leniter surgit medios per ignes 
Atque odoratae specie beatas 
Nubis ad auras. 
Panditur sacrae penetrale sedis 
Cantus exultat nova signa portans 
Fortium grandi celebrat relatos 
Corde triumphos. 
Angeli summo veniunt ab axe 
Gestiunt dulces renovare plausus
Et gerunt laeti meritae decora 
Praemia palmae 
Martyrum salve generosa proles 
Adde mi robur similes ad ausus! 
O quater felix valeam referre 
Grandia gestu! 
Haec ubi verba capit Diocles, tunc protinus infit: 
Diffugere oculis simulacra horrentia, et inde 
Ipse stupens vexor trepida formidine, et altas 
In lacrymas solvor: diri trepidantia morsus
Viscera dilacerant penitusque incendia adurunt. 
Egone tantae auctor cladis, fera causa cruoris 
Saevius effusi passim? Tortorque meorum
[Page 86]
Quos natura mihi cognato foedere junxit? 
Talia dum refero plorans, quo cella recessus 
Vasta tegit velis, surgit furibunda puella 19,
Grandi voce sonat flammantia lumina volvens: 
Promissam Herculio cernis saevissime sponsam! 
Carcere me clausit pressit squalore flagellis 
Ille tuus tortor: sceleratam ponere ad aram
Thura jubet: subito simulacrum vulnere praeceps 
Procumbit validoque ignotae robore dextrae 
Longius abripitur {disectum} in turpia frusta.
Mi caput obtruncat gladius: tu sanguine gaude, 
Barbare ; quam sociam cernis teneramque parentem 
Extorrem patriae et crudeli morte peremptam 
Anxiferas inter curas tua jussa tulere. 
Haec animo memorans diri nova damna doloris 
Expertus, pavida ac terrent suspiria mentem. 
Ipse metus inter frustra depellere tento
Tristitiae fera spectra meae: gravioribus adstant 
Vulneribus caesae nigra sub imagine formae 
Luridaque ante oculos circum spectacula surgunt. 
Nam videor media Nicomedis 20 in urbe sedere
Excelso fulgens solio dum ducitur agmen 
Christiadum: specto gladios, dirasque secures 
Atque cruces, structosque rogos, taedasque facesque 
Scorpionesque simul diro cum pectine serras. 
Hinc alios video truncatos ense, vel altis 
Infixos crucibus, flammisque ad ligna cremari 
Exustos facibus, flammata in stagna remissos, 
Per fora, perque vias serris vel pectine sectos. 
Mente volans pavida spumantem sanguine multo 
Aspicio Tiberim, fusam per compita passim 
Carnificum turbam diris vexare flagellis 
Jam vinctos homines, graphiis discerpere acutis 
Et circo in medio laceratos ungue ferarum. 
[Page 87]
Et quos saepe ferox inter tormenta Salonis 
Mactari volui aut vinctis post terga lacertis 
Hac aede inclusos vidi crudelia passos ;
Ante {occulos} properant cuncti longo ordine et ipsa
Vulnera praemonstrant {strumentaque} barbara mortis
Horrificae visu formae: quas inter imago 
Vestibus accedit sacris binosque puellos 
Ipsa trahit manibus: tunc clamat voce sonanti 
Ille ego sum Felix 21 isto quem litore tortum
Hosque simul pueros crudeli occumbere ferro 
Barbaries furibunda jubet. Nunc vulnera cerne 
Dissectosque artus, caput et cervice revulsum ; 
Adspice et hos pueros perfractis ossibus atque 
Corporibus pressis undanti sanguine foedos, 
Perfide, clade tua gaude, fusoque cruore, 
Multiplicique modo poenarum et mortis acerbae. 
Talibus ingemui mugitus noctis in umbra 
Extollens, qualis sacrata taurus ab ara 
Saucius effugiens auras mugitibus implet. 
Per cellam erravi trepidas, corpusque fatigans 
In terram cecidi: terram tunc dentibus ipsis 
Nequidquam mordere volo, vel lambere lingua 
Speque carens omni desperatusque furore.
Sensibus abreptus 22 veluti qui corpore functus
Pressus humi jacui dum lux nova surgit ab ortu. 
Talia Anastiades commoto subdidit ore: 
Vos oculi deflete mei, lacrymisque rigate 
Dum patria innocuo sanguine terra fluit. 
Jam furor et Dioclis fera desperatio in aede 
Dire Christiadis ultima fata parat. 
Porticibus clausos nigra sub nocte cavatis
Mors manet atra et quos carcer in urbe tenet.
[Page 88]
Per fora perque vias tortor dirique ministri
Mille necis formas instituuntque rogos. 
Hic inter flammas vinclis constricta cremantur 
Corpora, ferratae dilacerantque rotae. 
Colle super tractos truncat furibunda bipennis, 
Navibus et vinctos fluminis unda rapit. 
Suspensi laqueo cellis moriuntur in imis 
Vel circo dantur praeda jocusque feris. 
Et tibi Petre 23 caput cecidit cervice revulsum
Aeternas fidei qui mihi tradis opes. 
Eja oculi deflete mei, lacrymisque rigate
Dum patria innocuo sanguine terra fluit. 
Quid loquor! haud lacrymas sed dulces fundite sensus 
Et date laetifico nunc nova signa sono. 
Felices Christum licuit queis morte fateri, 
Et clade optatam pandere ad astra viam. 
Et vos felices dira inter proelia nempe 
Coelestis subito ros levat omne malum. 
Neve catenarum crudelia vulnera passi 
Integra dum sedem mens videt aetheream. 
Mens inhians coelo, Dens unica cura volenti
Et gladios sprevit, probra, flagella, rotas. 
Culparum finis mors est finisque dolorum 
Et cessant vestra quaeque pericla nece. 
Vos patiens calcastis iter per tela per ignes, 
Hoc iter ad summum vos docet ire Patrem 
Est coelum patria aeternis fundata columnis 
Urbsque Dei supero vos capit ipsa sinu. 
Vulnera vestra tulit Christus mortemque subivit, 
Et dolor extremo funere nullus adest.
Ac veluti in sylvis spoliatus fure viator
Externas perdit corporis exuvias: 
Artus qui perdit, mentis tunc perdit amictus 
Nec sentit poenas, damna nec ulla videt.
[Page 89]
Felices fidei firmastis sanguine robur,
Felices nunc vos aetheris aula tenet. 
Terra cruore madens longos foecunda per annos 
Heroum melius germina sancta dabit. 
Sic cum per campos urunt incendia messem 
Excrescit passim pulchrior ipsa seges. 
Miles digressus pugnae sua vulnera monstrat 
Victricique capit munera laeta manu: 
Vos caput avulsum geritis plagasque recentes 
Summa Dei omnigenas gratia fundit opes. 
Vos sequar intactae Fidei certamina vincens, 
Et vestris liceat semper adesse choris, 
Quo mea Virgo 24 nitet, quo me splendore coruscans
Ipse manet Petrus magnaque ad acta ciet.
Nuncius interea sulcans vasta aequora savi 
Appulit: extemplo Diocli sic, ore ministri,
Fatur Anastiades: raptus Maxentius 25 ira
Linquere nunc natam renuit: nil jussa precesque 
Nil promissa juvant: veteres memorare triumphos 
Praemia et Angusti benefacta illustria cordis 
Haud removent animum. At tanta oblivio tristes 
Jam senis instaurat curas angetque dolores. 
Complorat natam lacrymisque per ora solutis 
Illius repetit nomen suspiria ducens 
Nunc vinclis cernit strictam, laesamque flagellis, 
Nunc errare putat miseram per rura per urbes, 
Et tandem pressam curis diro ense necari.
Haec volvens animo Diocles, loca quaestibus implet 
Et gemitus tollit, cella resupinus in ipsa 
Procumbit, laceransque genas et pectora tundens. 
Tune clamat juvenis questu commotus et ira. 
[Page 90]
Has ergo, Maxenti, vel ipsis belluis 
Crudelior, venena nutriens sinu, 
Has tot receptis gratias reddis bonis? 
Quis nomen inclitumque Caesaris decus, 
Quis obtulit tibi et nitentem gloriam 
Sceptrumque victoresque militum exercitus? 
Ingrata sensa sic iniquo pectore 
Fovere gaudes! Tu seni patri negas 
Caram cupitam filiam concedere! 
Negas solari tristiori percitum 
Patrem dolore, lacrymasque tollere? 
Gemit senex cietque questus maximos 
Curaque divexatus infelix perit! 
Ingrate, monstra vincis et furias truces! 
Cordi quid ingrato mali non jungitur? 
Fugax tibi sit quaelibet fiducia, 
Nivi ingruenti frigidae simillima 
Solvatur usque, computrescat marcida 
Currentis instar amnis unda refluat. 
Ast punienda cordis obstinatio. 
Ultoris ira justa Numinis ruit. 
Decusque sceptri atque Imperi omnis gloria 
Abit repente: vilis in certamine 
Cades, nefande, bellico cum turbine 
Inter cruentos devolutus gurgites. 
Interea Diocles curis agitatus acerbis
Dum dulcem revocat natam, dum nomine clamat 
Multa dolens animo, Tiberis de littore venit 
Nuncius. Exceptumque arrectis auribus audit 
Illico Anastiades, Dioclique dolentia verba 
Commemorans, cessere, inquit, bella, horrida bella, 
Et Tiberis multo despumans sanguine volvit 
Colla virûm, galeasque simul truncataque passim
[Page 91]
Corpora cum gladiis. Dudum jam Gallia vidit 
Hinc illinc acies fortes concurrere ad arma, 
Atque minas signare truces grandique tumultu 
Irruere in patriam, Romanos perdere cives. 
Has primum turmas Constans 26, tibi munere junctus,
Duceret in diras infesto pectore pugnas, 
Victoresque ageret laetus, latoque tropaeo 
Firmaretque novis opibus, nisuque superbo. 
Nunc natus, nuper decoratus nomine et alto 
Caesaris imperio, turbas regit ipso paternas. 
Ille tuus quondam obses erat 27, Galerius illum
Tunc traheret secum. Grandi virtute coruscans 
Consilio fortis, galea metuendus et hasta
Agmen agit ; formidato ruit impete in hostes 
Massiliae juxta muros: ceu turbo catervas 
Dissipat infestas: subita formidine captus 
Herculius 28 dat terga fugae, turpique scelestus
Morte perit: laetas acies tunc colligit Heros. 
Cum subito ante oculos circum undique fulgurat aether 
Luce nova rutilant, vestesque, comaeque, oculique, 
Osque ducis: stupet ipse silens, sua lumina volvit 
Qua sol mane oriens fulget, mirabile visu! 
Obstupuere acies dulci terrore silentes, 
Ignea tunc toto Crux spectatissima coelo 
Signatur, medioque loco stant lucida verba: 
Hoc signo vinces: clamant dulcedine ovantes 
Per campos turbae: salve Crux sancta Triumphi. 
Crux beata, grande signum nobilis victoriae, 
Tu levamen dulce cordis, mentium solatio. 
En triumphus concupitus, nunc tibi conceditur 
Fulgor ingens, fons amicis en salutis enitet. 
Ipse fulgor fons cruentae mortis hostibus micat, 
Te videntes robur addant vimque grandem pectori.
[Page 92]
Luce ducti per catervas ense currunt hosticas. 
At misellus cui negatur lumen ingens cernere, 
Ensis illum perdit audax ingruenti vulnere. 
Alma salve Crux colubri comparata aheneo ; 
Hunc videnti mox redibat dulcis olim sanitas. 
Ecce signum collocatum lene signum gentibus 
Ecce gentis fons redemptae, fons beatitudinis. 
Dia Crux fugas tenebras, dissipas et jurgia 
Auream pacem reducis, munus omne largiens, 
Lata per mundum nefanda dispulisti numina 
Quaeque pulsans probra, mores intulisti civicos. 
Gloriam tradis supernam, coelicasque gratias 
Grande virtutum tropaeum, splendidum coeli Deus. 
Tanta lux possit videri, percolique gentibus. 
Nox erat et tacitas jucunda silentia in umbras 
Agmina tuta tenent curis somnoque sepulta: 
Heros visa animo secum miracla volutat, 
Verbaque lecta notat, cum jam tentoria ad ipsa 
Angelus advenit coelesti luce coruscans, 
Miranda specie, toto et pulcherrimus ore
Sistitur ante oculos: quae tu mitissime Princeps 
Signa agitas conspecta tibi, conscribe libenter 
Vexillis mox ipse tuis; Crucis inclita forma 
Eniteat passim: tibi stat victoria certa, 
Felix imperio totum dominaberis orbem. 
Aliger 29 effugit lucem post terga relinquens.
Multa silens haeret, trepidatque exterritus Heros, 
Jussa tamen mandat; tenebris aurora fugatis 
Littore ab Eoo cum vix placidissima surgit 
Signum dulce Crucis gestant vexilla, simulque
Bellantum galeae: peditumque equitumque phalanges 
Augustam inscribunt formam, {laetiquo} salutant.
Virtute interea excitae, dulci omine raptae 
Terrificae incedunt acies, Romamque propinquant. 
[Page 93]
Haud procul a viridi, Tiberis quam perfluit, ora 
Campus erat late {praecintus} collibus, atque
Umbriferis sylvis, quo tunc Massentius atrox 
Duxerat infestas adverso Marte catervas, 
Ille ferox animo, curisque agitatus iniquis 
Fatidicos tentare Deos, sacra dona parare
Et mactare bovem flammantes jussit ad aras. 
Jam Numen 30 fatale sonat ; clamatque Sacerdos
Ista dies bello Romanum perderet hostem. 
Demens omen habet laetum, vulgatque triumphum. 
Venerat incedens mitis per rura per urbem 
Luce Crucis fulgens Heros: tum buccina rauco 
Dat signum pugnae sonitu: ruit impete grandi 
In primas acies: gladiis utrimque coruscis 
Instant adversi, volitantque micantia tela. 
Ensibus accedunt enses, scutisque refractis 
Corpora multiplici feriuntur vulnere, foedum 
Percutiunt truncata solum ; tum cominus omnes 
Hinc atque hinc turmae sese conatibus urgent. 
Pugna anceps agitur, cum lucida in aethere fulgent 
Signa revisa Crucis. Subito clamore secundo 
Fortius insurgunt perculsae luce stupenti 
Concursu magno peditumque equitumque catervae 
Infestasque premunt turmas ad fluminis oram. 
Undique compulsae cedunt, undaque reductae 
Jamque catervatim glomerari ad litora tentant 
Adgressum at nequeunt cornu superare sinistro ; 
Dextro autem, colles versus sylvasque coactae 
Ponunt arma acies laetaeque Heroa salutant 
Victorem: medium subita formidine captum 
Agmen flectit iter dominam quo ligneus Urbem 
Pons Tiberi injectus jungit camposque virentes. 
Acrius adsiliunt trepidos facto impete, et alte 
Cum Cruce vexilla ostentant, sonituque frementi 
[Page 94]
Undique praecingunt profugos, et pontis ad ipsum
Tum caput immani pugnant certamine, donec 
Pondere bellantum fractus ruit ipse repente 
Pons late in praeceps, simul ingentique ruina 
Devolvit turmas, agitantes brachia frustra 
Sanguineos inter fluctus, spumasque sonantes, 
Corpora corporibus miscet, truncataque membris 
Membra, hastas gladiis, galeisque natantia scuta. 
Ore minax, rabieque fremens Maxentius 31 alto
Gurgite praereptus crudeli morte necatur. 
Gutture foedatas recipit dum turpiter undas 
Heros spectaclo gaudet, plausuque secundo 
Laetificas inter turbas praegrande tropaeum 
Extulit, hostem ultrix punit dum Numinis ira. 
Interea cives qua porta recluditur omnes 
Egressi novitate hilares, laetusque Senatus 
Victorem excipiunt decoratum tempora lauro 
Optatumque ferunt laudabili ab omine vasti 
Imperii dominum: repetunt hunc carmine turbae. 
Romulidae laeti, longo simul ordine Patres 
Victricesque acies cantis clangentibus Urbem 
Ingressae festum exultant celebrare triumphum. 
Heros ductum equis niveis diademate fulgens 
Invehitur curru portans sacra munera pacis. 
Circumfusa ruit vicos, plateasque per omnes, 
Plebs plaususque iterat gemmisque coruscans 
Intextumque auro Labarum signisque notatum 
Obstupet inspectans aeternae insigne salutis 
Auriferaeque Crucis formam, mirabile visu! 
Flexa genu recolit. Miraclum corde volutans 
Omnia Pollenti Caesar pia sensa recludit, 
Christiadis pacem donat, totumque per orbem 
Templa jubet tolli, summo sacra thura cremari 
Factori rerum, vulgari munera Jesu, 
Et portentiferae {coloestia} dogmata Legis.
[Page 95]
Laetitia exultant cives passimque per urbem 
Excurrunt, laudesque ferunt plaususque secundos 
Victori. Subito caesi simulacra Tyranni 
Fracta cadunt, turpi raptantur fune ligata 
Aequanturque solo versis monumenta columnis ; 
Relligio Christi victor dominabitur orbe. 
Haec ubi multa gemens turbatis auribus audit, 
Mugitus tollit Diocles, suspiria corde 
Longa trahit tristi, curaque agitatus acerba, 
Deliquio pressus perdit sua sensa repente, 
Corruit, atque jacet resupinus. At inde recepit 
Paulatim vires, vomuitque horrentia probra 
Ore venenato, manibusque per atria reptans 
Immani cum voce sonat. Jam Numinis ultrix 
In caput ira meum cadit atri fulminis instar! 
Me miserum insectat diro mors lurida vultu 
Jam morior nigra tectus caligine, et ipsi
Circum errant oculi, solem lucemque petentes! 
Occubuere mihi cognati sanguine juncti, 
Ipse senex pressusque malis, confectus et annis, 
Invoco jam mortem, solamen dulce malorum! 
Me fugiere mei ; vastis orientis in oris 
Vivit adhuc mihi, selegi quem lege Quiritum, 
Natorum in numero, gentis proh dedecus ingens! 
Ast extrema manent torquentque venena scelestum! 
Nil mihi fama juvat nec gloria nominis ipsa, 
Haec ruit in praeceps ; grandi disjecta furore 
Hac illac simulacra jacent sublata columnis 
Jam monumenta suis turpi miscentur acervo. 
Vitali quid luce fruor? quid munere vitae 
Gaudeo curarum pelago commotus iniquo? 
Me mors praeripiat tanto discrimine, et omni 
Cum sensu solvat lethei oblivio lacus.
[Page 96]
Dum Senior demens morienti corde volutat 
Has curas, vocesque iterat lacrymandaque verba, 
Ducit Anastiades venientem ex urbe Legatum
Nomine Caesareo, qui majestate decorus
Haec perfert: Diocles, Caesar diademate fulgens 
Te cupit adstantem festo, dum ducere sponsam 
Constituit: posito bello, victoria fulget 
Laurifero incedens curru: pax aurea Romam 
Italiam exhilarat totum diffusa per orbem. 
Insubres grandes ludos, festumque parare: 
Ergo veni ; propera: summo te Caesar amore 
Expectat, veteresque duces, laetusque Senatus. 
At Senior 32, veteris memorans convicia culpae
Victorisque timens rabiem, mortemque cruentam 
Caesareos renuit nutus, spernitque favores. 
Tunc furor invadit mentem: dementis ad instar 
Cursitat hac illac, clamatque, gemitque, ministros 
Evocat horrendo sonitu, stimulatque cietque 
Carnifices vexare minis, et vulnere diro 
Perdere Christiadas: furibundo pectore vulgat 
Jussa necis: crescit fera desperatio clades: 
Aede illa clausi, recolentes tecta Salonis 
Christicolae miseri gladio mactantur et igne: 
Interea Dioclem vexat dementia et angit,
Nunc casus memorans tristes, cordisque dolores 
Ut puer illacrymat, tacita nunc mente pererrans 
Europae atque Asiae magnis excursibus urbes 
Invisit, ducitque agmen, celebratque triumphos, 
Nunc rabie exultat clades interque rogosque 
Incedens multo foedari sanguine, et altus 
Adsidens circo spectat pugnare leones. 
Curarum cumulus pectus descendit in imum 
Visceraque exurit flammatis ignibus ardor. 
[Page 97]
Lurida spectra [animum] turbant. Negat ipse videre
Aetheream lucis speciem: moestoque cubiclo 
Se claudit pavitans: renuit responsa vocatus 
Sensibus abrepto similis: convivia spernit 
Vitalesque cibos: spernit quodcumque levamen. 
Nunc se multa gemens lecto, terrave volutat: 
Nunc raptare manu muros nunc tollere grandes 
Mugitus fletusque simul: diro igne vorari: 
Hinc dolor {oxusto}, vel desperatio corde
Extremos reserare sonos, aurasque ciere. 
Saepe carens sensu, motu et spoliatus ab omni 
Procumbit: viresque capit, consurgit, et errat 
Incertus vitae. Ducit noctesque diesque 
Talia perpessus: nimio languore gravatus, 
Conclamat 32: "Rapior, nigra circumdatus umbra,
Christiadum Numen punit me vindice dextra, 
Infernoque lacu perdit lethaea vorago" 
Vidit Anastiades Dioclis lugubria fata 
Ultricemque Dei poenam: fugit ocior aura. 
Fortiter occumbit profuso sanguine Martyr. 

[Page 98x]

[Page 36]

Appendix A Adnotationes

Appendix A.1 1.

Diocles, Diocletianus e gente Valeria Salonitana. Natus est Diocleae oppidulo quod parum distaret Salonis. Antequam ad Imperium conscenderet, dicebatur Diocles ; cum purpuram indueret, voluit appellari Diocletianus latino more, atque etiam Jovius. Cum vero imperio discessit, dictus iterum est Diocles. Ita Lactantius. Imperio cessit ann. 304 circ. Ann. 59 aetatis suae.

Appendix A.2 2.

Galerius, dictus Armentarius, Caesar a Diocletiano creatus est eo ipso die quo Constantius. Ita Lactantius c. 9 describit Galerium: "Inerat huic bestiae naturalis barbaries et feritas a Romano sanguine aliena. Non mirum, cum mater ejus transdanuviana, infestantibus Carpis, in Daciam novam, transjecto amne, confugerat. Erat etiam corpus moribus congruens, status celsus, caro ingens, et in horrendam magnitudinem diffusa, et inflata. Denique et verbis, et actibus, et adspectu, terrori omnibus, ac formidini fuit."

Appendix A.3 3.

Nicomedia Urbs Bithyniae celeberrima.

Appendix A.4 4.

Anastasius, Cubicularius Diocletiani, martyrium passus est Sirmii VI idib. Jan. an. inc. Farlat. II. 444.

Appendix A.5 5.

Petrus I. Episc. Salonitanus quo tempore Diocletianus abjecto imperio in sua Aede privatam vitam degebat. Martyr fuit.

Appendix A.6 6.

Artemia filia Diocletiani et Serenae. Aetatis suae anno primo a {doemone} cum invaderetur, a Cyriaco diacono Romanae Ecclesiae liberatur, et inde sacro baptismale refecta Christi religionem [p. 37] amplectitur. Anno 13 aetatis a Maximino martyrio coronatur Virgo haec celeberrima, eo ipse die, quo [Maximinus] frater ejus adoptivus Imperium auguratur. Eo ipso die etiam Cyriacus post teterrimos cruciatus capite plectitur.

Appendix A.7 7.

Maximinianus Herculius Imperator et Augustus creatus ann. 287 a Diocletiano, cui erat similis. Ita enim (Lactantius c. 8)‘"in utroque mens una, eadem cogitatio, par voluntas, aequa sententia... non ad bene faciendum sed ad male.“’ Dici voluit Herculius quasi Herculis filius. Romae Christianos vexavit, antequam se imperio abdicaret. Ad illud postea a filio Maxentio revocatus, iterum postea cessit imperio, et tandem tertio purpuram sumpsit. Constantino insidias molitus, apud Massiliam laqueo vitam fiuivit. Farl. II. 407.

Appendix A.8 8.

Maximinus vulgo Daja vel Daza dictus. Hunc Diocletianus adoptaverat filium. A Galeno avunculo Caesar creatus, se ipsum Romae Augustum adpellat post Diocletiani discessum. Post mortem Galerii assumpto imperio, teterrime Christianos Romae divexavit. Tandem in Orientem profectus post pacem Christianis a Constantino concessam, nihilominus in Oriente Christianos dilacerans, a Licinio bello insectatus, Tarsi moritur. Ita Lactantius Cap. 49. "Sed prius cibo se infersit, ac vino ingurgitavit... sic hausit venenum. Cujus vis referto stomacho repercussa, valere non potuit in praesens, sed in languorem malum versum est pestilentiae similem, ut diutius protracto spiritu cruciamenta sentiret.“

Appendix A.9 10.

S. Marcellus Papa regebat tempo re persecutionis Diocletianeae Ecclesiam. A Maximiano jumenta curare jussus, indutus amictu cilicino, martyr moritur.

Appendix A.10 10.

Lucina Matrona Romana pietate celeberrima, quae Christianos in carcere detentos alebat et solabatur tempore persecutionum,

[Page 38]

Romae moritur sanctitate eminens die 30 Junii, vertente saeculo tertio, ac in crypta a se constructa sepelitur.

Appendix A.11 11.

Salonae Urbs ab Hillo filio Herculis fundata, hinc Hillis dicta. Antiquitus et peninsula inter Jadrum, et Tedanium, ac mare, dicebatur Hillidos, Hilline. Urbs Salonarum initio angustis liinitibus circumscripta, post eversionem et excidium Delminii valde crevit, et tempore Romanorum Imperatorum occasum versus, triplici murorum ordine muniebatur, et hinc triplici auctione crescebat. Urbs certe tunc maxime florere videbatur.

Appendix A.12 12.

Faeminarum (!) Salonitarum facinus audaciae plenissimum, describitur apud Farl. I. 279. Pompejanae Classis Praefectus Octavius Salonas diu frustra oppugnavit. "Salonenses (ita Dio Cassius) ad extremum una cum mulieribus erumpentes magnum facinus ediderunt. Mulieres demissis capillis, vestitu nigro indutae, acceptis facibus, denique quam maxime terribili habitu compositae, media nocte ad castra oppugnantium accesserunt, metuque exanimatis excubitoribus (quippe doemonum species illis exhibebant) omnibus simul locis castrorum ignem injecerunt: eas subsecuti viri, multos eo tumultu excitatos, multos etiam dormientes occiderunt: ita et castra et stationem navium quam Octavius habebat confestim occupavere."

Appendix A.13 13.

S. Doimus vel Domnius S. Petri Apostolus, origine Syrus vertente anno 69 primi saeculi, primus Salonarum Episcopus, Ecclesiae Salonitanae fundator, et Dalmatiae Apostolus Martyrium subiit anno 104.

Appendix A.14 14.

Salonarum Urbs anno 539, capta et ferro ac igne vastata.

[Page 63]

Appendix B Adnotationes

Appendix B.1 1.

Diocles maximam voluptatem e viridario colendo captabat. — Imo cum Herculius Maximianus eum ad imperium iterum suscipiendum litteris blandissimis excitaret, respondit: si sciret quam dulcia essent olera, quae ipse Salonis coleret, non ita scripsisse.

Appendix B.2 2.

Palatium a Diocletiano aedificari coeptum est anno 292 et absolutum omni ex parte anno 298. Maxima erat ejusdem magnificentia ut poterat cognosci ab iis, quae adhuc supersunt, quae profecto jure ac merito possunt comparari tum nobilitate tum pulchritudine cum nobilissimis et pulcher(i)rimis antiquitatum monumentis, quibus praesertim Europa glorietur.

Appendix B.3 3.

Domus. Palatium hoc extendebatur in longitudinem pedes 630, et in latitudinem pedes 510.

Appendix B.4 4.

Turres quibus hoc Palatii latus circumscribebatur, adhuc supersunt, sed alia sub forma. Quae vero turres has inter surgebant fuerunt eversae.

Appendix B.5 5.

Cryptoporticus nobilitate pulcherrima totum cingebat Palatium ad deambulandum opportuna. Latus meridiem versus, adhuc nonnullos arcus ejusdem ostendit.

Appendix B.6 6.

Aurea Porta. Hae adhuc superest, sed a terra abscondita. Fulcimen tantum conspicitur, a quo potest dignosci ejusdem nobilitas. Lapides ibi adhaerent adnexione et conjunctione mirabili.

[Page 64]

Appendix B.7 7.

Porta orientalis funditus eversa, et alia a Venetis aedificata. Occidentalis lateris nullum superest vestigium.

Appendix B.8 8.

Amphitheatrum vel Theatrum quadratum ad belluarum certamina. Hoc exsistit adhuc maxima ex parte occasum versus. Conspiciuntur Cryptoporticus ad spectacula cernenda et porta e saxis belle connexis formata, qua ferrea crates demitteretur.

Appendix B.9 9.

Ministerium erat a dextera ingredientium portam auream, et Gynecaeum a sinistra. Hae domus separabantur a porticibus, et a via quae ad forum, et ad portas orientalem ed (!) occidentalem ducebat. Harum domorum nullum vestigium superest ; sed a reliquiis illius porticus orientem versus quae cryptoporticum sustentabat, potest facile deduci tum Ministerium, tum Gynecaeum a ceteris palatii partibus sejungi prorsus ac separari.

Appendix B.10 10.

Persis a Galerio devictis, filia Regis Persarum et nobilissimae matronae in captivitatem deductae, in aede Diocletiani textrinum exercebant. Farl. t. II.

Appendix B.11 11.

Forum. In hoc foro surgebant duo columnae granditate et marmore nobilissimae et gestabant statuas aeneas Diocletiani, et Maximiani Herculii, sed omnia eversa et asportata. Hoc forum, quod maxima ex parte existit adhuc, decorat cum suis columnis Propylaeum, quod est pulcherrimum tum ob ornatus, tum ob armoniam (!) partium omnium. Quatuor (!) columnae cum novem ex omni latere sunt ex ordine Corinthio et marmore Lybico. Tres habet portas, quarum media, nobilissima. Ante Propylaeum erant duo Sphinges Aegyptiacae. Altera superest {hieroglyficis} inscripta ; quae vero habebat pedes leoninos et similis erat Sphingi, quam Augustus locaverat

[Page 65]

super Obeliscum Campi Martii, eversa fuit et prorsus destructa. Volunt nonnulli hoc Propylaeum cum columnis asportatum fuisse a ruinis Thebarum, vel Mempheos celeberrimarum Aegypti civitatum.

Appendix B.12 12.

Belzonius Patavinus qui tantam sibi gloriam comparait in detegendis antiquitatibus Aegypti,

Appendix B.13 13.

Galli in expeditione Aegyptiaca cum in insula quadam Nili lapidem detexissent, quae legem quandam scriptam signis hieroglyphicis et graecis litteris insculptam exhibebat cumque ejusdem legis transcriptionem in atraque lingua Parisios misissent, haec interpretatio praebuit causam eruditissimis viris et modum, quo possent hieroglyphicam scripturam dignoscere et intelligere.

Appendix B.14 14.

Vestibulum hoc magna ex parte potest videri. Interius formam exhibet rotundam, superius, videlicet in tecto, quadratam. Id fit ex eo quod in quolibet angulo cellula rotunda erat cum fenestris. In hisce cellulis vigilabant excubitores. Adhuc ana cellula potest conspici. Ceterae in alias formas fuere conversae.

Appendix B.15 15.

Atria cum columnis granditate et pulchritudine spectabili, cubicula interna, triclinia et cetera loca, quae domicilium aestivum et hiemale Diocletiani constituebant, prorsus eversa et rudera asportata. Porta tantum superest quae e Vestibulo ad Atrium ducebat, affabre exculpta.

Appendix B.16 16.

Hinc et inde ab atrio erant duae aulae, quarum altera inserviret ludis scaenicis et concentibus, altera caeremoniis (!) regiis. Istae Aulae extendebantur in longitudinem 85 pedes, et in latitudinem pedes 59. Fornices earum sustentabant 19 columnae, quae a {paretibus} distarent pedes 10.

[Page 66]

Appendix B.17 17.

Juxta Aulas ludorum et {Coeremoniarum} erant duo vasta Triclinia, quorum aliud Corinthiacum dicebatur, aliud Cyzicaenum, eo quod in ipsis mores Corinthi et Cyzici sequererentur, vel quoad dapes, vel quoad ornatus.

Appendix B.18 18.

Ab hisce Tricliniis per aliquot gradus, qui extarent in angulo, descendebatur ad balnea. Hisce addebantur tres aulae, sive cellae mediocris extensionis. Prima dicebatur apodyterium, quod exercendo corpori inserviebat, vel despoliando ; hinc adpellabatur etiam tepidarium, aerium, spoliarium. Huic proxima vocabatur sphaeristerium seu locus exercitiorum (!), et juxta Plinium, locus ludendae pilae.

Appendix B.19 19.

Supra has aulas, hoc est in tabulato superiori aliae duae balneorum species habebantur, hoc est balnea frigida, et balnea vaporifera, ad sudorem excitandum opportuna.

Appendix B.20 20.

Puteus hic adhuc conspicitur; saxis quadris satis bene adnexis componitur ad aquas e Jadro flumine derivatas conservandas.

Appendix B.21 21.

Juxta Aulas quae balnea frigida et vaporifera constituebant, Aula alia aderat, quae eundem caloris gradum servaret.

Appendix B.22 22.

Cubiculum Imperatoria tribus constabat partibus, quae semicirculi formam referebant. Ad partem cubiculi quae lectum servabat, porticu quadam ingredi licebat, quae porticus duabus columnis et tribus arcubus formabatur. Arcus vero habebant velamina purpurea quae Cubiculum omne a cryptoporticu externa dividerent, ubi vigilarent excubitores.

Appendix B.23 23.

Aedicula Aesculapio sacra, nunc in Baptisterium mutata. Prospectus hujus Templi est pulcherrimus. Optimam partium harmoniam [p. 67] prae se fert. Architectura servat ordinem Corinthium. Pars interior in longitudinem extenditur pedes 24, in latitudinem 16, densitas murorum pedes 6 habet. Corona, bellissime sculpta cingit interius superiorem Templi partem. Lapides affabre sculptae et grandiores tectum constituunt. Quatuor (!) pilae sustinent ornatus exteriores. Pilae, quae portam formant, habent 16 pedes altitudinis. Olim erat etiam Propylaeum quod nunc non cernitur. Hoc Templum integrum prorsus conservatur.

Appendix B.24 24.

Praecipuus Palatii Prospectus meridiem versus mare prospectat. Hic prospectus suam pulchritudinem potest adhuc offerre, cum muri conserventur. Turris maxima, orientem versus, extollitur paene integra, quae occidentem versus exsurgebat, et juxta quosdam cineres Diocletiani conservabat, eversa prorsus ac diruta est. Haec facies in 74 pedes extollebatur, dum illa quae Septentrionem spectat, in pedes 55. Hinc solum internum videtur per loca subterranea grandi opere elaborata, quae conspiciuntur adhuc, ad eandem altitudinem fuisse deductum. Hic prospectus habebat olim 50 columnas, quarum adhuc etiam conservat 42. Monstrat Cryptoporticum pedes 25 latam quae totum circuiret Palatium, ut diximus.

Appendix B.25 25.

Volunt nonnulli has statuas fuisse eversas in odium idololatriae impietatis et in mare demersas non procul a monte Marliano occidentem versus.

Appendix B.26 26.

Porta ferrea ita dicta forsan eo quod ferreis laminibus constabat, et ex adverso aureae portae responderet, adhuc conservatur. Ad oras maris mittit.

Appendix B.27 27.

Templum hoc quod alii Jovi, alii Dianae sacrum dicunt, nunc in Cathedralem Virgini Mariae in coelum Assumptae dicatam, mutatum maxima ex parte, conservatur. Externa porticus cum 36 columnis, quae fere omnes conservantur, totum Templum cingebat.

[Page 68]

Proportio Templi magna admodum. Altitudo interior habet pedes 85. Forma externa praebet octagonum, quodlibet latus externum habet pedes 35, internum 25. Hine densitas comprehendit pedes 10. Forma interna circularis, habet diametrum pedum 42. Octo columnae ordinis Corinthii, ex pulcherrimo marmore Libyco, adhaerent cuilibet lateri, et habent pedes 24 altitudinis, et sustinent alias octo columnas quatuor ejusdem marmoris, quatuor porphidi. Istae habent pedes 12, et sunt ex ordine composito. Ornatus coronarum, quae conspiciuntur inter hosce ordines columnarum, sunt elegantissimi. In Templo erant octo loculi, quatuor circulares et quatuor quadrati. Architectura portae et porticus externae est nobillima. Fulcimen internum constat formis circularibus instar squamarum dispositis. Pars media aperta accipiebat lucem. Licet forma interna fuerit multis in partibus mutata, potest tamen nobilitas pristina facillime dignosci.

Appendix B.28 28.

Joannes I. Ravennas Archiepiscopus annis 552-680, qui Templum hoc in Cathedralem Metropolitanam convertit.

Appendix B.29 29.

Justinus I. Archiep. ann. 840-860 convertit Naronienses.

Appendix B.30 30.

Joannes III. Arch, electus Primas ann. 914-940.

Appendix B.31 31.

Petris III Arch. ann. 1000-1015.

Appendix B.32 32.

Laurentius Arch. Ann. 1059-1099.

Appendix B.33 33.

Crescentius Arch. ann. 1099-1112.

Appendix B.34 34.

Albertus de Mora Arch. et Cardinalis 1166-1175.

[Page 69]

Appendix B.35 35.

Rainerius Archiep. ann. 1175-1180, fuit Martyr.

Appendix B.36 36.

Petrus VII Archiep. 1185-1187, qui facultatem obtinuit Crucem prae se ferendi.

Appendix B.37 37.

Bernardus Archiep. 1195-1217.

Appendix B.38 38.

Hugrinus Archiep. 1244-1248.

Appendix B.39 39.

Rogerius successor ejus. Archiep. ann. 1248-1266.

Appendix B.40 40.

Zannius Archiep. ann. 1451-1473.

Appendix B.41 41.

Andreas II. Cornelius Archiep. Cardin, ann. 1536.

Appendix B.42 42.

M. Antonius de Dominis Archiep. ann. 1602-1616.

Appendix B.43 43.

Ponzonius Sfortia Archiep. 1616-1640.

Appendix B.44 44.

Leonardus Bondumerius Archiep. 1640-1668.

Appendix B.45 45.

Bonifacius Albanus Archiep. ann. 1668-1678.

Appendix B.46 46.

Stephanus Cosmus Archiep. ami. 1678-1708.

Appendix B.47 47.

Stephanus Cupilli Archiep. ann. 1708-1719.

[Page 70]

Appendix B.48 48.

Joannes Baptista Laghi Archiep. ann. 1720-1730.

Appendix B.49 49.

Antonius Cadcich Archiep. ann. 1730-1745.

Appendix B.50 50.

Pacificus Bizza Archiep. ann. 1745-1756.

Appendix B.51 51.

Nicolaus Dinaricius Archiep. 1756-1764.

Appendix B.52 52.

Lucas Garagnini Archiep. ann. 1764-1783.

Appendix B.53 53.

Laelius Cippico Archiep. 1784-1807.

Appendix B.54 54.

Paulus Clemens Miossich Episcopus Spalatensis et Macarensis olim Salonitanus ann. 1829-1837.

Appendix C Adnotationes

Appendix C.1 1.

Dioclea, patria Diocletiani, erat oppidulum non procul a Salonis, ut docet Porphyrogenitus. Nonnulli volunt fuisse Castrum Saxeum. Farl. II. 346.

[Page 98x]

Appendix C.2 2.

Gens Valeria nobilissima inter Salonitanos. Cajus Aurelias Valerius, avus Diocletiani, opibus et honoribus florebat. Volunt aliqui Valerium, patrem Diocletiani, scribam fuisse, cum quodam casu paternis bonis fuerit spoliatus. Diocletianus videtur fuisse appellatus Cajus Aurelius Valerius. Familiam Valeriam, Roma Salonas commigrasse anno 270, optimis argumentis probat Joannes Tomcus Marnavitius Farl. II. 356.

Appendix C.3 3.

Sacerdos quaedam inter Druidas, com hospitio in Moesia Dioclem excepisset, et ab eo hospitalia peteret dona, dixissetque Diocles, se daturum cum ad imperium conscenderet, sacerdos illa dicitur fatidica quadam voce protulisse: eris Imperator, cum Aprum occideris. Farl. II 307.

Appendix C.4 4.

Arrius Aper cum dolo occidisset Numerianum imperatorem, generum suum, qui praeerat exercitui romano, cum Diocletianus Moesiaci exercitus Praefectus, et domesticis Praepositus, vellet se excusare a suspicione caedis Numeriano illatae, teneretque militum concionem, in eaque Arrium Aprum vidisset, de repente ira ardens irruit in Aprum, eumque manu propria peremit: et ab exercitu apud Chalcedonem oblatam purpuram sumpsit. Farl. II. 352.

[Page 99]

Appendix C.5 5.

Margus. Aliqui volunt hanc urbem fuisse in Pannonia, aliqui in Illyrico, atque ideo Murgum idem esse ac Mucrum. Hinc Auctor Chronici Norimbergensis et Hieronymus Heninges, probant Carinum apud Mucrum sive Mucarum in Dalmatia fuisse acie vietum. Mucarum autem juxta Farlatum II. (362) idem est ac Macarasca nostrorum temporum.

Appendix C.6 6.

Carinus bello victus, tum in Pannonia, tum in Dalmatia, Narbonam, idest Naronam, quae sua patria erat, confugit, et suos excitavit, sed a Diocletiano iterum devictus bellans cecidit. Farl. II. 362.

Appendix C.7 7.

Diocletianus vicit Sarmatas et Raethos in Pannonia, et timorem, suis victoriis, incussit Germanis. Farl. II. 36S. Triumphus fuit illi decretus ob has victorias ann. 287.

Appendix C.8 8.

Galerius a Diocletiano missus contra Nerseum, Persarum Regem, primo quidem haud bene rem gessit, sed postea victoriam obtinuit. Triumphus ob hanc victoriam Diocletiano decretus.

Appendix C.9 9.

Tanto amore ac benevolentia Nicomediam Diocletianus prosequebatur, ut eam nobilitate palatiorum et monumentorum Romae studuerit comparare. Instituerat eam totius Orientis Urbem Principem.

Appendix C.10 10.

Lactantius de Mortib. Pers. Cap. 10. " Tum quidam ministrorum scientes dominum, cum adsisterent immolanti, imposuerunt frontibus suis in mortale signum: quo facto, turbatis daemonibus, sacra turbata sunt. Trepidabant aruspices, nec solitas in extis notas videbant, et quasi non litassent, saepius immolabant.“

[Page 100]

Appendix C.11 11.

Galerius cum suis in odium Christianorum tentavit flammis incendere Diocletiani Palatium, et reos scelestissimus accusavit Christianos, ut excitaret imperatorem ad Edictum persecutionis vulgandum. Lact. Cap. XII. de Mort. Pers.

Appendix C.12 12.

Galerius, omnium iniquissimus. Diocletianus, vulgato edicto persecutionis tanta mentis imbecillitate et quasi dementia affectus est, ut relicta Nicomedia, varias Europae regiones peragraverit. Ubi autem Romam pervenit, furiis Galerii excitatus, novum edictum vulgavit in Christianos. Lact. de Mort. Pers. Cap. 18.

Appendix C.13 13.

Diocletianus respondit Herculio, qui cum excitabat ad purpuram recipiendam: utinam Salonae posses visere olera nostris manibus instituta! Farl. II. 497.

Appendix C.14 14.

S. Cajus Papa, ex gente Valeria Salonitana, patruelis Diocletiani, sub quo martyr occubuit Romae.

Appendix C.15 15.

S. Gabinius martyr, ex gente Valeria, frater S. Caji et patruelis Diocletiani martyrio coronatur Romae.

Appendix C.16 16. 17.

S. Claudius et S. Maximus fratres, ex gente Valeria Salonitana, apud ostia Tiberina, patrueles Diocletiani, martyres occubuere. Claudius erat clarissimus, et Maximus erat comes rei privatae.

Appendix C.17 18.

Praepedigna uxor Claudii, et filii Alexander et Cutia, apud ostia Tiberina igne occubuerunt martyres.

Appendix C.18 19.

S. Susanna filia S. Serenae et Diocletiani, quia renuntiavit

[Page 101]

Jovi sacra offerre et nuptias Herculii Maximiani, in aede propria, gladio transfixa, martyr occubuit.

Appendix C.19 20.

Tanta fuit clades Christianorum in Diocletiani persecutione ut haec aetas appellaretur Aera Martyrum.

Appendix C.20 21.

S. Felix, Epetinus Episcopus, cum duobus pueris videtur martyrium subiisse in littore prope aedem Diocletiani.

Appendix C.21 22.

Ita (Lactantius cap. 42.)‘Jactabat se huc, atque illuc, aestuante anima per dolorem, nec somnum nec cibum capiens. Suspiria, et gemitus, crebrae lacrymae, jugis volutatio corporis, nunc in lecto, nunc humi.’

Appendix C.22 23.

S. Petrus, Episcopus Salonitanus, martyrium subiit Salonae paulo ante Diocletiani teterrimum interitum.

Appendix C.23 24.

S. Artemia Virgo et Martyr, quae antequam gladio interficeretur hortata est Anastasium, ut baptisma reciperet, et inde martyrii coronam adsequeretur.

Appendix C.24 25.

Maxentius, Romae a militibus Imperator creatus, immemor beneficiorum a Diocletiano acceptorum, renuit ad senem mittere Valeriam ejus filiam. Farl. II. 504. Hic ipse Maxentius postea a Constantino victis, in Tiberi cadens periit.

Appendix C.25 26.

Constantius, simul cum Galerio, a Diocletiano Caesar fuerat nominatus, et in Galliam missus, ut illas provincias bello tutaretur. Hic fuit pater Constantini.

Appendix C.26 27.

Constantinus fuerat obses in Palatio Diocletiani, cum a Galerio, qui ab Oriente redierat, duceretur.

[Page 102]

Herculius Maximianus apud Massiliam a [Constantino] bello debellatur.

Appendix C.27 28.

Constantinus postquam vidit fulgentem crucem in sole cum epigraphe τούτῳ νίκα, commonitus est, ut ait Lactantius cap. 43. in quiete ut coeleste signum Dei notaret in scutis, atque ita proelium committeret. Fecit ut jussus est, et transversa X littera, summo capite circumflexo, Christum in scutis notat.

Appendix C.28 29.

Maxentius, ut ait Lactantius cap. 44. inspici jubet libros Sibyllinos, in quibus repertum est, illo die hostem Romanorum esse periturum.

Appendix C.29 30.

Maxentius, in fugam versus, properat ad pontem, qui interruptus erat, ac multitudine fugientium pressus in Tiberim deturbatur. Lact. ibi.

Appendix C.30 31.

Id habetur in Farl. (II. 403.) Victor in Epitome. Quippe cum a Constantino et Licinio vocatus ad festa nuptiarum per senectam quominus interesse valeret excusavisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio ac Maximino favere, suspectans necem dedecorosam, dicitur hausisse venenum.

Appendix C.31 32.

Ita viginti annorum felicissimus Imperator, ad humilem vitam dejectus adeo, et proculcatus injuriis, atque in odium vitae deductus, postremo fame atque angore confectus est. Lact. cap. 42.

[Page 103x]

Appendix C.32

Index

Auctoris vita pag. III
Praefatio - 3
Liber I - 9
Adnotationes - 36
Liber II - 41
Adnotationes -63
Liber III -73
Adnotationes - 90