Vota ad Divum Aloysium Gonzagam pro pace Italiae. Elegia
O Lodoix, toti nomen venerabile mundo,
Care Deo iuvenis, te mea vota petunt.
Quotquot et Italiam incolimus, te poscimus omnes:
Huc ades, o Lodoix, et mala nostra leves.
Auspice te ponant irati proelia reges, Note: 5
Et fugiat nostro Mars ferus orbe procul.
Extrema, heu, patimur, quae nec percurrere possim,
Ferrea si mihi vox, ferrea lingua foret.
Quis referat quanto glomerentur milite campi,
Quantae acies vastos depopulentur agros? Note: 10
Diffugiunt maesti turbaea per arva coloni,
Heu, dulces iussi deseruisse casas.
Ah, quoties ⟨carmen⟩ pastor modulatus agreste,
Dum pecudes avido gramine dente terunt,
Agmina per campos properare hostilia cernens, Note: 15
Sic fugit, a rabido ceu fugit agna lupo!
Pars gregis in tacitas properat se condere silvas,
Insperata avidis esca futura lupis.
Parte alia miles potitur, tenerasque capellas
Cumque ovibus tauros in sua castra rapit. Note: 20
Ah, quoties gravidis albet dum campus aristis,
Et iam vicina messe colonus ovat,
Hostis adest, totis spargens incendia campis.
Tollitur aethereas fumus adusque plagas.
Ille suos celso spectans de culmine luctus, Note: 25
Iam cito tam longam spem periisse dolet.
Irrigat et lacrymis proscindit et unguibus ora,
Et quatit agresti pectora nuda manu.
Quid dicam eversas imis e sedibus urbes,
Tectaque celsa hominum, templaque sancta Deum? Note: 30
Magnorum monumenta ducum, multosque per annos
Servata, heu, frustra fortia signa cadunt.
Atque triumphales arcus, atque alta theatra
Fracta iacent turpi semisepulta solo.
Nec disrupta cadunt sublimia moenia tantum. Note: 35
Quam multa, heu, muris obruta turba perit!
Ille pedes, truncusque manus, iacet ille cerebro
Ossa rigans, fracto pectore at ille iacet
Hic immaturo praereptum funere natum,
Hic patrem, exanimum quaerit at illa virum. Note: 40
Non tantas adit strages, tot funera tellus,
(Cum subitis olim) moribus acta tremit,
Seu vasto cum se pandens diducit hiatu,
Cum dominisque rapit subruta tecta suis.
Ceu furit emisso feralis machina plumbo, Note: 45
Sternit et imbelli cum populo armigeros.
Conceptos gremio ceu saepe cuniculus ignes
Evomit, ac turres sidera in alta iacit.
Non homines dicas bello decernere, at imo
Ex Erebo inferna spargere monstra faces. Note: 50
Tam teter superas fumus glomeratur ad auras,
Tam procul horrisono murmure cuncta strepunt.
Quem Superum, nisi te, tam saevam avertere pestem
Velle rear, nostris pellere et arma plagis?
Te, te nempe tuae, fas est, succurrere genti, Note: 55
Patriaque auxilio [?] regna fovere tuo.
Te decet et patriamque tuam et servare cadentem
Italiam, ac tantis consuluisse malis.
Nonne vides caeli summo de vertice terras
Et maria, atque ipsos despicis unde polos, Note: 60
Quam duro infelix agitetur Mantua bello,
Tot proavis quondam Mantua clara tuis?
Tota armis regio late circumsonat, ipsis
Hostis adest muris et parat excidium.
Quin etiam externo qui miles ab hoste tuetur, Note: 65
Heu, dirus miseram non minus ipse premit.
Quid dicam Eridani spumantes sanguine lymphas?
Arva quid exanimis strata cadaveribus?
Quid Parmam geminas acies gemina arma timentem?
Hinc Germanus agros, Gallus at inde premit. Note: 70
Hostis uterque, alter quamvis se dicat amicum.
Pugnant ut miseram subdat uterque sibi.
Quid tandem Italiam reliquam, postremaque regna,
Terras, Parthenope quas regit alta, loquar?
Ipsam etenim, flammas vicini imitata Vesevi Note: 75
Dum Bombarda furit, contremuisse putem.
Et Bitontinis procul edita funera campis
Haud equidem siccis praeteriisse oculis.
Strata cadaveribus nam quis non ingemat arva,
Quin gerat Hircanis aemula corda feris? Note: 80
Adde quod et reliquas quae late incendia partes,
Si nondum Siculas corripuere plagas.
At quatiens rigidum Bellona irata flagellum,
Incutit ingentes ore fremente minas.
Proxima iamque ferox complevit littora miles, Note: 85
Hostica vicinis classis oberrat aquis.
Transmittique ardet furiis agitata iuventus
Atque avidas bello conseruisse manus.
Italia, heu, totum late regnare per orbem
Assueta et gentes comprimere indomitas, Note: 90
Quas Phoebus primas, cum surgit ab aequore, cernit,
Quas fessis sero vespere cernit equis,
Quas sibi subiectas torret celsissimus et quas
Aveso obliquus vix procul ore videt,
Arma inimica modo et dominos admittere iussa, Note: 95
Quos armis quondam vicerat ipsa suis,
Ingemit, at frustra. Captas popularier urbes,
Turrita everti moenia spectat iners.
Nec quidquam, heu, nimium miserae iam denique restat.
Spes est auxilii sola relicta tui. Note: 100
Tu potes iratos revocare in foedera reges,
Tu potes ardentes conciliare duces.
Nota tibi ratio est qua belli crimina tollas,
Alecto afflatu quae serit atra suo.
Et via qua cohibere iras, sedare furore Note: 105
Percita qua possis pectora nota tibi est.
Talem te quondam, tibi cum certaret iniquis
Frater Mantuo cum duce dissidiis,
Mantua mirata est, nam quos mulcere furentes
Solicitae haud poterant ullius ante preces, Note: 110
Ut primum ingressus, et coram, ut data copia fandi,
Diceris alloquio conciliasse tuo.
Sic modo sic etiam totus te sentiat orbis,
Infestas regum consociare manus.
Has certe gentes, hos, te non aptior alter, Note: 115
Aeterna quisquam iungere pace duces.
Haud ignota tibi Germania. Caesaris arma
Gessisti castris parvulus in patriis.
Cum te, sulphurei dum bellica pulveris imples
Tormenta, et flammas evomuisse iubes, Note: 120
Nec tamen ante ingens properas vitare periclum,
Paene recurrentes enecuere rotae.
At subito aethereis iuvenis demissus ab oris,
Summovitque pedes continuitque rotas.
Nec minus ipsa tibi nota est Hispanica tellus, Note: 125
Cum patre hanc olim es iussus adire tuo.
Dumque ibi regali versaris ephoebus in aula,
Mirata est mores aula vel ipsa tuos,
Quae prima has acies, haec tam fera proelia movit,
Si nunquam est oculis Gallia visa tuis. Note: 130
Regnantem at cernas iuvenem; te nomine, teque
Aetate, et niveis moribus ille refert.
[?] Ergo trium, quarum haec pendent a nutibus
Gens devincta tibi est nomine quaeque suo.
Quas ubi perpetua tentabis iungere pace, Note: 135
Corde iram aspicies efluere arma manu.
Nec tantum Italiam servaveris. Abdet in imam
Belona et Mavors improbus ora Stygem.
Pacem orbi referes, ponet Moscovia bellum
Aspera, Sardoi sistet et ira ducis. Note: 140
Vel potius si bella placent, fera bella movebunt
Hinc procul in rabidas, barbara corda, Getas.
Turca ferox vincendus adest; frangenda bicornis
Luna; in Treicias arma movenda plagas.
Gallorum turmis Germana adiuta iuventus Note: 145
Invicto invadet robore Bulgariam.
Nec iam se Aenus spumantem sanguine cernet,
Ister sanguineas in mare ducet aquas.
Convertet totas illuc Moscovia vires,
Arctooque furens inferet arma solo. Note: 150
Eoas dum Persa plagas populatus et urbes
Ismario certat subtrahere imperio.
Gallia fera armis Hispanaque classis ab Austro
Irruet et raptis coget abire plagis.
Arma feret pubesque ducis generosa Sabaudi, Note: 155
Dives et aurato quos rigat amne Tagus.
Adiungent Venetique suamque Hetruria classem,
Romanusque suam relligione potens.
Graecia prima, altis evulsis ut mille carinis,
Aequora de celso vertice prospiciet. Note: 160
Sentiet advenisse diem qua libera colla
Vindicet inviso surripiatque iugo.
Sentiet et nova Roma et sentiet Ilia tellus
Concipietque imo gaudia quanta sinu!
Et Solime caesi servans monumenta Tonantis Note: 165
Dediscet tandem barbara iura pati.
Ultra Caucaseos vel se gens improba montes
Abdet vel ferro colla cruenta dabit.
Nos tibi de solido ponemus marmore templa,
Uremus meritis et pia thura focis. Note: 170
Hic[?] Caesar notusque aderit pietate Philippus,
Hic regem aspiciet Gallica turba suum.
Credo equidem. Interea communia vota secundes,
Et fausto, o Lodoix, omine dexter ades.
Ad Patrem Bartholomeum Boscovich Societate Iessu male erga patriam affectum Patriae
ipsius epistola
Illa ego quam nimium rabidis agitatus ab Austris
Distinet Hesperiis Adria littoribus.
Alloquor absentem tua te dulcissima quondam,
Nunc invisa animo Patria maesta tuo.
Fas foret irarumque omnes effundere habenas, Note: 5
Incutere et iustas ore fremente minas,
Ingratumque caput furiali carmine, quali
Battiades Ibin devovet, impetere.
Haec mihi pro meritis referenda est gratia tantis,
Ut vultum horescas, nomen ut ipse meum? Note: 10
Ipsa tibi primas venienti lucis in auras
Excepi molli membra tenella sinu.
Nutricemque dedi, quae prima alimenta pararet,
Illusit curis spes nisi vana meis.
Nec tibi plena dedit quae debuit ubera nutrix, Note: 15
Nec te lacte suo nutriit ipsa tigris.
Nonne ego sermonis Latii morumque magistros,
Quique tibi Pindum panderet, ipsa dedi?
Nonne tibi silvisque tuas campisque paravi
Ac medio toties aequore delicias? Note: 20
Tot merita atque ipsum Patriae venerabile nomen,
Improbe, sunt animo despicienda tuo?
Quin etiam promissa fides, iurata voluntas
Commovet haud sensus irrita facta tuos.
Mente tenes nostra cum discedentis ab urbe Note: 25
Ex oculis caderet plurima gutta tuis?
Vestibas teneras prima lanuguine malas
Ingenuusque aderat tunc tibi in ore robur.
Ah, quoties: „Vale – dixisti - vale, Patria tellus,
O, tellus iterum nostro adeunda pede! Note: 30
Tempus erit; bis nona olim cum advenerit aestas
Cum reducem aspicies meque meamque ratem.
Tum vero aut iterum nunquam tua littora linquam,
Vel si Italas rursum cogar adire plagas,
Excidet haud unquam ex animo dulcissima nostro Note: 35
Patria et Illyrici littora grata maris.
Tunc etenim adnitar, si forte redire licebit,
Sedibus ut nunquam cogar abire tuis.
Per mare, per ventos, per omnia numina ponti
Adriaci iuro quae mihi fausta precor.“ Note: 40
Venisti. Hesperias cito sed revocatus ad oras.
Me fugit, ut Getici littora saeva Maris.
Cur non et mortale genus caelique potentis
Poscimus iratos in tua damna Deos?
Cur Ventos, sceleris cur non bene conscia tanti Note: 45
Imploro Adriaci Numina laesa Maris?
Picenas olim si quando missus ad urbes
Tentabis facilem per vada salsa viam,
Ut feriat subito stridens Aquilone procella,
Sponte irata tuam mergat ut unda ratem. Note: 50
Quo tamen abripior? Quid inani concitor ira?
Ipse minas, iram temnis et ipse meam.
Non ea sum meritas quae possim sumere poenas.
Ira nec heu quidquam nostra timoris habet.
Effusi satius cohibere furoris habenas Note: 55
Nec formidandas deposuisse minas.
Proque minis lacrimas et vota adhibere precesque
Si modo te lacrimae si modo vota movent.
Haec ⟨saltem⟩ patriae ⟨facies⟩ miseranda movebit [?]
Corda tibi, nisi sint aemula tigridibus. Note: 60
Non me bella premunt. Italisque tot urbibus ardens
Qui furor extremum iam parat excidium.
Fusa iacent cunctis dum tetra cadavera campis,
Unda cruentati dum rubet Eridani,
Armis dum totus late circumstrepit orbis, Note: 65
Nulla premunt campos arma inimica meas.
Bella tamen graviora mihi Styx atra minatur,
Iam me iam telis imperit illa suis.
Iam prope pulsa meis Pietas procul exulat oris.
Una prope Improbitas regnat et omne scelus. Note: 70
Tu quoque, sancte Pudor, iam nostras deseris arces,
Quo tam iam dudum conspicienda fui.
Quae quondam patrios servare assueta penates,
Nec nisi nosse suam casta puella domum,
Heu, nunc ignotos quam saepe impune pererrat Note: 75
Illa lares telis icta Cupidineis?
Est mihi quae vires Erebi, quae comprimat arma,
Quae gerat impavidas in pia bella manus,
Loiolidum sacrata cohors, assueta triumphis,
Auspiciis cuius tu quoque bella geris. Note: 80
Saepe mihi haec alias infernos reppulit hostes,
Iussit et ad Stygios saepe redire lacus.
At modo quid prosit? Sermonis conscius huius
Vix inter multos unus et alter adest.
Alter et Illyricas longe digressus ad urbes, Note: 85
Nunc procul, ut solet, hinc se suaque arma tulit.
Caetera turba regit proceres. Quem femina poscat,
Qui populum data dirigat arte rudem,
Vix unus superest. Sed et ipse laboribus impar
Immodicis operam postulat usque tuam. Note: 90
Postulat ille tuam. Nam te non aptior alter,
Vel si quis tota quaereret Italia.
Sive Italo, seu sit patrio sermone loquendum,
Artem nemo sua vinceret arte tuam.
Illyricos omnes Loiolae castra secutos Note: 95
Doctrina ipse unus vincis et ingenio.
Nec tamen haec periisse putes te Patria quamvis
Ut populo possis consuluisse vocem.
Spondeo non populus tantum dicentis ab ore
Plurima pendebit docta caterva tuo. Note: 100
Namque mihi haud desunt seu qui vaga sidera norint,
Seu rerum causas, seu bene posse loqui.
Adsunt, qui Musis et Apolline [?] ⟨dicta⟩ favente
Verba ligent Latiis Illyricisque modis.
Ingeniis ego terra ferax, hic te quoque digna Note: 105
Ergo manet dotes scaena parata tuas.
Quod si forte meis potius te distinet oris,
Quae mihi vis auri, quae mihi pompa deest,
Quodque peregrino careant palatia luxu,
Ornatu careant quod mea templa suo. Note: 110
Ista licet desint, alias tamen usque parare
Delicias animo sum potis ipsa tuo.
Utque tibi puero placui, placuique canenti
[?] ⟨Facundo⟩ laudes carmine saepe meas,
Seu terris dum te Mavortia Roma Latinis Note: 115
Abstractum a dulci detinet Illyria,
Seu dum Turrigeris augusta Perusia muris
Te tenet ad Tuscae nobile murmur aquae.
Ipsa ego nunc etiam potero placuisse nec illis
Quas tum laudaras, sum sine deliciis. Note: 120
Servat adhuc solitas et Montovierna volucres,
Servat adhuc pisces pulchra Gravosa suas.
Et manet ille inter geminae confinia lymphae
Quo te detineat nobilis Umbla, sinus.
Adriaci decus Umbla maris, qua nulla per omnem Note: 125
Nymphas inter adest pulchrior Illyricum.
Quam mater genitam sinuoso in litore tellus
Haud tenui ditat fonte perennis aquae.
Illa mare haud ullo defessa labore viarum
Intrat, se nymphis miscet et Adriacis. Note: 130
Quid mea quae Melite donat chonchilia iactem?
Quid memorem plenis ostrea grata vadis?
Quae si cuncta olim fecere ut dulcior essem
Ipsa tibi rutilis Patria sideribus,
Nunc quoque cum maneant, poterunt placuisse animoque Note: 135
Efficient ut sint nunc quoque grata tuo.
9 ⟨At venisse vetant, quos si modo linquis amicos⟩
⟨Adria vix iterum posse videre sinet.⟩
⟨Quis? Tibi in Hesperiis tantum numerantur amici⟩
⟨Urbibus, in nostra nullus amicus adest?⟩
Hoc etiam invenies [?] ⟨veteres⟩ in littore amicos.
Hic germanus adest, hic tibi trina soror.
Hic tua cara parens, hic plurima turba tuorum.
His etiam certe semper abesse nefas.
Ergo, veni! Facilem iam spondent aequora cursum. Note: 145
Iamque leves Zephiri lintea plena vocant.
Auguror. Advenies. Laetis micat ignibus aether.
Ipse mihi laevum Iuppiter intonuit.
Ergo, meas navis quae prima accedet ad oras,
Me laetam puppo cernet adesse suae. Note: 150
Namque aderis. Vixque egressus dulcissima mille
Ore feres patriis oscula littoribus.
Adria Neptuni iussu, marium omnium, fluviorumque applaudente concilio, in Anconitano
portu regiam collocat. Carmen
Aequoreis quae festa diis celebrata, quid omnis
Adriaci nuper tractus maris, omnia late
Littora festivis resonarint plausibus, altum
Ardua qua caelo tollit caput ipsaque pulsans
Nubila, ferratis assurgit turribus Ancon, Note: 5
Musa, cane! Atque tuo divina attingere vati
Nil verito aequam operi tanto tu suffice venam.
Tuque adeo, caelo, tu, qui sublimis ab alto
Singula perlustrans oculis, vix diceris ipsum,
Dum pompam attoniti aequoream mirantur, et haerent Note: 10
Quadriugi, ignivomum vexisse per aethera currum,
Phoebe, ades! Et causas rerum resque ordine pande.
Qua sese aequoreas immittens Tybris in undas
Circaeum montem Solis prospectat ad ortum,
Nobilis in medio portus Neptunia sedes Note: 15
Erigitur. Vasto rex hic Neptunus in antro
Sceptra tenet fluviosque omnes, maria omnia nutu
Temperat. Huc, ceu saepe solet, sibi subdita ponti
Numina ab extremis, edixerat, omnia mundi
Finibus ad sese, propria statione relicta, Note: 20
Mox iter arriperent. Summis de rebus agendum.
Ergo omnes plebesque deum regesque marini
Expediunt sese et Neptunia iussa facessunt.
Iamque aderant ambo Oceani. De finibus alter
Occiduis vasta Genitor se mole ferebat, Note: 25
Mille trahens secum fluvios quos Gallia gignit,
Quos Belga, et toto divisus ab orbe Britannus,
Hispanusve bibit, quos Africa littore tellus
Australi, sive Occiduo, seu quos America
Dives alit. Te, Mosa pater, te, Sequana, teque, Note: 30
O, Thamasis! Nec flaventi Tagus abfuit aureus
Gurgite, fluviorum nec rex
12 Argenteus Amnis
Undarum mole aequoreis haud regibus impar.
Queis comitem sese glaciali frigore torpens
Balticus addiderat sinus atque algentia ponti Note: 35
Numina Sarmatici. Aurorae de finibus alter
Iapponieis dives, dives Sinensibus undis,
Ipse quoque ingentes immensa per aequora turbas
Duxerat Euphratem Gangemque et Persica tellus
Quotquot alit, quotquot fluvios bibit Indus adustus, Note: 40
Quotquot Arabs, quorumque nigrantia corpora in undis
Saepe solet frustra Aetiopum lavisse iuventus.
Ad Rubri extremos fines maris, Africa [?] ⟨sese⟩
Exiguo qua tractu Asiae cum littora iungit,
Ingentem subter tellus curvatur in arcum Note: 45
Atque viam occiduas Eois pandit ad oras
Pervia Numinibus. Qua sese ubi turba deorum
Effudit Nilo occurens, mox omnia [?] ponti
Aegaeique Euxinique et Maeotidos orae
Numina procedunt et se venientibus addunt. Note: 50
Urget iter numerosa phalanx ac praepete cursu
Italiae in medio Neptuni sistitur antro.
Ecce autem et lento tandem Pater Adria gressu
Succedit tectis. Illum Padus atque Timavus
Subsequitur. Post hos fluviorum nomina mille, Note: 55
Quotquot et Italiae superum latus Illiricosque
Pertexunt campos, subeunt. Nec defuit Umbla,
Illiricaeque atque Adriaci decus Aequoris ingens.
Quam medio genitam vernantis flore iuvente,
Exponit mater sinuoso in littore tellus. Note: 60
Illa mare haud ullo defessa labore viarum
Ingreditur longoque secans placida aequora tractu,
Propellit fluctus dum se pulcherrima nymphis
Misceat Adriacis qua turribus ardua cinctam
Marmoreis Ragusa attolit ad aethera frontem. Note: 65
Ergo ubi quisque aderat, solio Neptunus ab alto:
„O, fidi heroes, regi gratissima vestro
Numina! – ait - Propriis quae causae e sedibus omnes
Ut vos accirem impulerint advertire mentem,
Exponam. Adriacis Italum qua littus ab undis Note: 70
Illiriam contra alluitur, se collibus Ancon
Attolens geminis caput inter nubila condit.
Regalem, ut cuncti nostris, Rex Adria sedem
Fixerat hic olim, quam succedentibus annis
Ob varios casus mutare coactus in imas Note: 75
Aequoris ipse sui discedens transtulit oras.
Ut redeat dudum multorum vota requirunt.
Hoc petit Eridanusque Tybrisque. Hoc ipsa rubenti
Ore, licet sileat, magis omnibus expetit Umbla,
Aequoreas inter longe pulcherrima nymphas. Note: 80
Misimus ex nostris illuc qui visa referret.
Ipse quoque id suadet. Communibus Adria votis
Annuit, hac nostra sed nutum expectat ab aula.
Ergo nos etiam, nisi si sententia vestra
Discrepet, annuimus. Regni sed cura tuendi Note: 85
Cum nos hic teneat, nos, o, nos ire novamque
Fas maris Adriaci sedem celebrare faventes.
Ite omnes! Nexis et foedera iungite dextris.
Tum proprias fuerit cum quisque regressus ad oras,
Illuc legatos atque annua munera mittat. Note: 90
Mittat opes. Aderit, quod et inde referre licebit.“
Dixerat. Ingenti sonuerunt omnia plausu.
15Totque inter solus fertur doluisse Timavus,
Attamen ingentem quamvis concepit, omnem
Tot Divos veritus pressit sub corde dolorem. Note: 95
Iamque omnis Divum se turba ferebat aperto
Aequore. Praecedunt alii longo ordine. Primus
Agmen agit Padus. Hinc reliqui quos Adria secum
Duxerat incedunt. Post hos ipsa Adria utrique
Occeano medius. Sequitur quos cetera turba. Note: 100
Ac veluti sudo cum signifer Hesperus axe
Emicuit, subeunt rutilantiaque astra suoque
Sidera quaeque loco, stupet inscia turba, repente
Tot divum facies medio super aethere natas,
Sic ibi tot divum tantam tanto ordine pompam Note: 105
Mirantur Driadesque procul nymphaeque locorum
Et circum fusi longum delphines in orbem.
Finibus illi autem Siculis Aethnaque relicta
Irata, securi Scyllae diraeque Harybdis,
Littora circumeunt Picenis donec in oris Note: 110
Anconae sesse sinuoso in littore sistunt.
Regali hic Divos ornata palatia luxu
Excipiunt centumque nitens gemmata collumnis
Aula et purpureis longa atria pulchra corallis.
At domus interior reges adamante corusca Note: 115
Excipit. Hic dextras iungunt et foedera firmant.
Cetera turba deum festivos aequore aperto
Exercet ludos. Tritonum longa canoro
Agmina dant sonitum lituo nymphaeque choreas
Implicitae dextram celebrant et carmina dicunt. Note: 120
Omne sonat late plausu mare. Littoris ora
Adriaci ipsa etenim voces percusa remittit.
Montibus e summis mirantur Oreades, alto
Ipse etenim insuetam cernens ex aethere Phoebus
Miratur pompam. Interea stridentibus alis Note: 125
Fama loquax toto sese diffundit [?] [in orbe],
Orbis in extremis celebratur finibus Ancon.