⟨1.1⟩ Statistica communiter dicitur notio praesentis constitutionis alicuius regni. ⟨2⟩ Per constitutionem intelligimus complexum iuris publici et obligationum inter subditos et imperantem. ⟨3⟩ Sterilis ergo nimis est haec definitio, quia in ea multa desiderantur, sic situs teritorii, cuius qualitates ad constitutionem non pertinent, et tamen partem statisticae efficiunt.

⟨2.1⟩ Hinc nos dicimus statisticam esse cognitionem status uniuscuiusque regni; per statum vero intelliguntur omnes qualitates et objecta; sic in omni civitate debet esse territorium, debent adesse cives illud incolentes; iam nomine qualitatum intelligimus memorabiles qualitates, quae scilicet ad finem totius civitatis concurrunt, sive dein bonae sint qualitates sive malae.

⟨3.1⟩ Complexus ergo harum circumstantiarum erit statistica; haec notitia debet esse philosophica, non materialis, prout nempe res tantum se oculis meis sistit, sed debeo causam, debeo rationem scire etiam, et tunc habebo philosophicam notitiam. ⟨2⟩ Causa talis communiter, imo semper latet in facto aliquo, hoc rescire et ad fontem pervenire ratiocinio pariet notionem status philosophicam. ⟨3⟩ Facta ostendunt nobis Historiae; ergo necessario, ut praesentem regnorum statum scire possimus, debemus historiam eorum inspicere. ⟨4⟩ Statistica etiam judicium formare debet de rebus politicis, de bonitate vel malitia multarum rerum in statu; nam debet esse utilis cum sua scientia, pro hoc autem debet habere principia certa quae in scientiis statisticis et politicis discit.

⟨4.1⟩ Hinc statistica est promptitudo rationem praesentem populorum et regnorum ex causis suis cognoscendi, debitam sententiam de eo ferendi, et notitiam suam cum utilitate ad casus obvenientes applicandi.

⟨5.1⟩ Triplex ergo statisticae est studium, nempe 1‑o Historia regnorum; 2‑o enarratio status praesentis regnorum; 3‑o complexus propriorum quae docent quid felicitati civium prosit sive obsit. ⟨2⟩ Nos omisso tertio studio hic tantum de duobus primis agemus. ⟨3⟩ Studium hoc eminentioribus dignitatibus summe necessarium est, uti ipsis principibus, ministris, legatis populorum. ⟨4⟩ Utilissimum autem est praesidibus dicasteriorum, consiliariis qui saepe consilia suppeditare aulae debent in diversis negotiis belli et pacis, sed unde dabit consilium sine notitia statisticae? ⟨5⟩ Imo in ipsa vita privata civili summe necessaria est pro homine litterato, et figuram facere volente, notio statisticae.

⟨6.1⟩ His breviter perspectis, transeamus ad ipsam Historiam pertractandam.

⟨1.1⟩ Omnia facta, omnes res in Hispania gestae efficiunt Historiam Hispaniarum; de quibus ordine hic.

⟨2.1⟩ Incolae antiquissimi Hispaniarum ignorantur; primi noti incolae sunt Foenicum descendentes; qui 800 ante Christum natum sedes fixerunt in Hispania; Hiasiaticae erat originis, nempe Asiae minoris, ubi imperia Tirus et Sidon erat iis temporibus; territorium eorum in Asia erat sterile et exiguum, hinc per industriam debuerunt succurrere, proin coeperunt artes, opificia excolere, mercaturamque tractare et navigare, et sic celeberrimi mercatores evaserunt, et cum tempore ditissimi; hinc etiam inventores navigationis maritimae dicuntur. ⟨2⟩ Multiplicati domi colonias suas miserunt in vicinas partes et regiones, et sic per Mare Mediterraneum in occidentales partes navigantes devenerunt in Hispaniam, eamque sensim et sensim incoluerunt.

⟨3.1⟩ Post Foenices secundi incolae sunt Celtiberi, hi Arragoniam modernam possederunt; hi duplicis originis putantur esse: ex Celtis et Iberis. ⟨2⟩ Celtae ex Gallis censentur originem habere. ⟨3⟩ Iberi vero descendentes Foenicum. ⟨4⟩ Celtae bellarunt imprimis cum Iberis, tandem pace se unierunt. ⟨5⟩ Tertius populus notus est Carthaginensis, hi originis sunt Africanae, ubi celeberrimum imperium eorum fuit; hi erant Foeniceae originis, etiam nempe coloniae Foenicum. ⟨6⟩ Et per Elissam, uxorem Sicchei, fundata fuit civitas Carthaginensis; quam poetae Didonem dicunt. ⟨7⟩ Hi Carthaginenses vi auri in Hispania tracti et detenti sunt 300 ante Christum natum annis, post primum bellum Punicum cum Romanis gestum. ⟨8⟩ Dein in secundum bellum inciderunt Punicum, quod jam in Hispania habitum est, dein in Italiam translatum bellum, postea etiam in Africa per Scipionem Africanum devicti sunt Carthaginenses.

⟨4.1⟩ Romani ergo profligatis Carthaginensibus eam incoluerunt et Hispaniam fecerunt provinciam Romanam. ⟨2⟩ Tota Hispania autempagina 1-010 tantum 25 annis ante Christum natum devoluta est ad Romanos sub Augusto Caesare per Marcum Agrippam. ⟨3⟩ Ultimus populus in Hispania erat Cantabri, qui per Agrippam subjugati sunt Augusto. ⟨4⟩ Sub Romanis permansit Hispania donec occidentale imperium eorum substitit; dein Romanis profligatis per barbaros aliis gentibus paruit Hispania. ⟨5⟩ Eversum sub Romulo Augustulo anno 476 per Haerulos est imperium occidentale; et tunc fundatum est imperium Francicum, Anglicum per Saxones, Pannonicum per Hungaros, Hispanicum. ⟨6⟩ Sub Romanis ergo per 4 saecula fuit Hispania, sub quibus pace usa est; semper cum exteris, et huc floruerunt res Hispanicae. ⟨7⟩ Lingua Romanorum irrepsit per milites veteranos in Hispaniam. ⟨8⟩ Ipsa etiam religio Christiana inducta per Romanos, cum hanc religionem ipsi tardius amplexi fuissent. ⟨9⟩ Leges et mores Romanorum victorum quoque imbuerunt.

⟨5.1⟩ Primi invaserunt Vandali, Suevi et Alani Hispanias imperio occidentali extincto; hi ex Germania receperunt se ad Hispanias. ⟨2⟩ His aliqui etiam Syrnigos adjiciunt, sed cum Alanis idem erant; Vandali et Alani cum initio saeculi 5‑i venerunt in Hispanias 409‑o anno. ⟨3⟩ Hinc dein in Portugalias se receperunt; relicta tardius Europa in Africam migrarunt, in provincias orientalis imperii, circa 428. in regione Carthaginis; hoc regnum eorum duravit usque finem fere saeculi 6‑i; evertit illud Belisarius, Iustiniani imperii orientis strenuus bellidux. ⟨4⟩ Suevi et Alani remanserunt in Hispania, et ipsi bella inter se gesserunt, ubi a Suevis devicti sunt Alani imperiumque fundarunt Suevi in Hispania. ⟨5⟩ Haec Suevorum imperium erat perenne. ⟨6⟩ Sed Visigothi per Italiam in Gallias et inde saeculo 6‑o circa 541‑8 in Hispanias digressi sunt, retinuerunt sibi partem Galliae, dein profligatis et devictis Suevis, eorum provincias occuparunt inpagina 1-012 Hispania et suum ⟨regnum⟩ fundarunt duce Leovigilco. ⟨7⟩ His temporibus adhuc Romani habebant suas provincias in Hispania; sed Svintilla Flavius circa 637 eos penitus expulit ex Hispania. ⟨8⟩ Extincto etiam imperio occidentali per Haerulos orientis imperatores jure postliminii fundumque condividentes voluerunt provincias imperii occidentis revindicare; hinc plurima bella in Africa, in ipsa etiam Hispania habebant et provincias recuperarunt, et usque Svintillae tempora ibi permanserunt; ab eo vero expressi sunt omnes.

⟨6.1⟩ Imperium Gothicum noviter fundatum amplius semper extensum et ampliatum est; nam in Galliis, ipsa quoque Africa provincias habuerunt, ubi hodie Marocanum Imperium est. ⟨2⟩ Imperium tamen hoc ad tempus extinctum est ineunte saeculo 8‑o seu 711‑o anno, et quidem per Saracenos, seu Mauros; hi incolae Africae erant, Mahomedanaeque religioni addicti (Mahomed ex Arabia oriundus saeculo 6‑o religionem suam fundavit tardiusque totam Africam Asiamque occuparunt eius asseclae); enatis ergo dissensionibus extrudere voluerunt Gothos ex Africa, imo etiam in Hispania eos adorti sunt, et primo 711 anno ipsis successit Gothos subjicere et extrudere ex Hispania. ⟨3⟩ Vitiza rex Gothorum circa 700 post Christum natum decessit, habuit filios, patri tamen non hi, sed Roderigus collateralis sucessit; fraude filii ergo et agnati Vitizae offensi Roterigo, in specie comes Polianus; hi ergo evocarunt Saracenos contra Roterigum, ut sic ad filios Vitizae redeat imperium; Saraceni vero ejecto rege priore non amplius excesserunt ex Hispania occiso Roderico rege, et sic cursu aliquot annorum omnes provincias Gothicas sibi retinuerunt. ⟨4⟩ Pugna haec infelix accidit ad Xeres la frontera; et sic per aliquot annos suberat Hispania caliphis Saracenorum; Talid calipha imperium tenente apud Saracenos, ipsi caliphae diviserunt provincias Hispanicas in plures praefecturas, ex quibus tardius totidem regna facta sunt, cum praefecti usurpatores fierent in sibi subjectis provinciis, quos vi armorum sibi servarunt; tardius tamen per Gothos haec regna omnia extincta sunt pagina 1-014 rursus. ⟨5⟩ Floruerunt autem haec regna Saracenorum: Corduba, Saragossa, seu Caesaraugusta, Valentia, Hispalense, Tolletanum, Granatense. ⟨6⟩ Profligati a Saracenis Gothi se receperunt ad partes montosas regni sine capite, sine rege, ubi etiam in quiete latitarunt in Asturia, Biscaja, Gallitiaque montosa; hic sex 7‑ve annis latitantes consultantesque tandem devenerunt in eligendum ducem sibi Pelagium; hic ex veteri Gothorum regia stirpe oriundus Kindasvindae, regis Gothorum, nepos erat; instruxit copias, collegitque armatos; vires Saracenorum divisae erant jam in plures praefecturas et partes; pugnavit feliciter dominatumque suum extendit ulterius circa 718 et ulteriores annos; post Pelagium subsequi duces etiam strenue se gesserunt contra Saracenos, qui etiam ex Francia ejecti sunt per reges Francicos usque ad Eborum fluvium, unde dein principatus Catalauniae enatus est; ex ceteris vero ditionibus, quas Saracenis extorserunt Franci, enatum est Regnum Navarrae, cuius pars trans Piraeneos in Hispania, alia vero pars in Francia jacet; hinc et hodie et Hispaniae et Galiae rex scribit se Regem Navarrae; coaluerunt dein hae parvae provinciae Pelagii et sic semper firmiores et potentiores evaserunt Gothi in Hispania; sic Sanctius 1‑us dux Aragoniam eripiunt Saracenis. ⟨7⟩ Sanctius 3‑us Ripargossam et Suprargiam revindicavit; etiam Castiliam acquisivit per nuptias cum Nunnia initas, qua erat principissa Castiliae; hic jam tam potens fuit, ut ejicere potuissent eius haeredes Saracenos ex universa Hispania; sed per divisionem provinciarum inter plures liberos vires suas imminuit; qui tamen erat error communis populorum et gentium medii aevi; pessimumpagina 1-016 tamen fuit, debilitantur enim regna et successoribus praebetur ansa discordiarum et bellorum. ⟨8⟩ Sanccius etiam 3‑us inter 4 reges filios suos divisit; Garsias senior filius Navarram accepit, Ferdinandus Castiliam, hic per Sancciam, reginam Legionis et uxorem suam, novam acquisitionem fecit; Gonsalvus acquisivit Ripargossam et Subrargiam, Ramirus Nothus filius accepit Arragoniam. ⟨9⟩ Habuerunt hi novi reges perpetuas turbas inter se; Ferdinandus tamen fratribus partim devictis, partim emortuis conjunxit haereditatem patris sui et tunc fortior etiam cum Saracenis concussit ipsisque eripuit Neo‑Castiliense et Toletanum regnum 1109. ⟨10⟩ Sed etiam Ferdinandus divisit provincias inter filios suos. ⟨11⟩ Saraceni defecerunt quam maxime ex eo quod praefecti abusi potestate sua usurpaverint provincias sibi commissas. ⟨12⟩ Divisiones dein provinciarum Saracenicarum inter filios calipharum etiam obfuerant iis, accesserunt ex his enata bella intestina et tumultus; quibus Christiani in rem suam usi eos ubique represserunt. ⟨13⟩ Aliqui etiam culturam litterarum et agriculturae putant defectus armorum causam esse; sed hoc de tota gente asseri non potest, nam plebs semper arma potuit tractare. ⟨14⟩ Verum quidem est medicinam, astronomiam, geometriam, ipsamque phylosophiam Aristotelicam floruisse apud Saracenos. ⟨15⟩ Ultimatim ad solum regnum Granatense sunt retrusi 1259, et etiam hoc regnum debuit agnoscere dominium aulae Castilianae, solvendo eidem tributum. ⟨16⟩ Regnum Castiliae et Aragoniae per sponsalia connexum est apud Gothos; ultimatim omnia alia minora regna reciderunt ad haec duo regna. ⟨17⟩ Saec. ergo 15 quatuor erant status in Hispania, regnum Granatense, Castiliae, Aragoniae et Navarrae. ⟨18⟩ Ad regnum Castiliae pertinebat ipsa Castilia, Legio, seu Leona, Gallitia, Asturia, Quibusgoa, Alaba, Biscaja, Estremadura, Andalusia et Murtia. ⟨19⟩ Aragonia complectebatur Aragoniam, Valenciam, et Catalauniam; insula [Sicilia in] Mediterraneo mari; Sardiniae insula, et Baleares insulae, uti Majorica, Minorica etc.

⟨7.1⟩ Saeculo adhuc 15 conjunctae sunt duae monarchiae Castiliae et Arragoniae, et ipsum imperium Saracenicum extinctum est, proin mansit sola exigua Navarra. ⟨2⟩ Saec. 15‑o ergo per nuptias conjuncta sunt regna ita, ut maritus uni praesit imperio, uxor alteri regno. ⟨3⟩ In Castilia regnavit Henricus 4, hic defecit in masculo sexu, sed sororem Isabellam et filiam Iohannam Bertrandillam ⟨habuit⟩. ⟨4⟩ In Aragonia praefuit Ioannes 2‑us, et filium Ferdinandum habuit. ⟨5⟩ In Castilia semper ordo cognaticus viguit in successione, proin regnum spectabat ad filiam Henrici prae omnibus agnatis, nempe ad Ioannam, interim haec filia suspecta fuit, quasi spuria esset; Henricus enim ferebatur esse impotens, proin Pertrandus dela Gueva ferebatur esse genitor Iohannae; et hinc exclusam volebant Iohannam ex regno et Isabellam substitui; rex Henricus favit filiae suae, et hinc etiam cum vicinis regnis contulit rem, maxime cum Alphonso 5‑o rege Portugalliae, affine suo (nam huius soror Iohanna fuit uxor Henrici, et mater Iohannae nothae). ⟨6⟩ Cum tamen semper obessent status, determinarunt reges ut Alphonsus rex Portugalliae ducat Isabellam, filius vero illius Iohannam, ut in omni casu regnum Castiliae conjungatur cum Portugallia. ⟨7⟩ Rex tamen Arragoniae cum suo filio idem consilium favit, ut nempe regnum Castiliae conjungat per matrimonium suo cum regno; hinc evertere ut possint projectum Portugallorum, in eo adlaborarunt ut eam foeminam in matrimonium accipiant, quae maximam spem successoribus habet, nempe Isabellam; Castiliani interim excitati per Aragones et fratrem Alphonsum Henrici 4‑ti coegerunt Henricum renunciare regno suo, post mortem tamen fratris iterum substitutus est; Ioannes vero 2‑us cum filio suo omnem lapidem movit ut Isabella consentiret in sponsalia cum Ferdinando filio Ioannis; hoc cum multi ex statibus devicti jam urgerent,pagina 1-020 in effectum deductum est. ⟨8⟩ Alfonsus ergo 5‑us delusus sic petiit sibi Iohannam Bertrandillam dari in matrimonium, ut spem tamen haberet ad regnum mortuo semel Henrico 4‑o; Isabella non obstantibus Portugallis 1469 abducta est per Ferdinandum 24. octob. ⟨9⟩ Ioannes Secundus ergo cessit Ferdinando Siciliam et eum corregentem Arragoniae fecit; hic fuit status usque 1474, nempe usque mortem Henrici 4‑i; post mortem eius ergo enatae lites inter Aragones et Portugallos, sed per status Castiliae delata est sucessio Isabellae, exclusa Iohanna; et tunc etiam diversis limitibus circumscripserunt auctoritatem Isabellae, quam quasi proprio ductu elegerunt; Ferdinandum vero maritum eius corregentem declararunt. ⟨10⟩ Alfonsus tamen Portugalliae rex multos habuit asseclas in Castilia, et civitates quoque sibi addictas; fecit ergo irruptionem in Castiliam armatus seque curavit inaugurari jure sponsae suae Iohannae in occupatis civitatibus; Alfonsus tamen destitutus auxilio regis Franciae Ludovici 11‑i, iteratis vicibus cladem accepit ab Ferdinando; anno 1476 ad Taurum totaliter victus est et ejectus est 1479‑o anno ex Hispania, ubi etiam pacem inire coactus est et renunciare juribus in regnum Castilianum una cum sponsa; et cum haereditatem Alfonsus cum Iohanna non acquireret, etiam eam deseruit, et hinc Clarissa monialis facta est Iohanna. ⟨11⟩ Iohannes 2‑us eodem anno mortuus est et hinc 1479 anno patri successit Ferdinandus, et hinc unita sunt haec regna, sed nondum incorporata. ⟨12⟩ Hic proprie initium sumit historia statistica Hispaniae; nam Ferdinandus abolito titulo Regis Arragoniae dixit se Regem Hispaniae; felix habebant regnum hi principes Isabella et Ferdinandus. ⟨13⟩ Primum Ferdinandi coeptum fuit regnum Granatense agredi et a Saracenorum jugo liberare; cum his Saracenis ingens copia Judaeorum irrepsit in Hispaniam, qui se etiam maxime ad Granatense receperunt regnum; Ferdinandus, Catolicus dictus ingenti flagrabat zaelo religionis, volebat ergo extirpare Judaeismum et Mahomedanismum; maxima vero causa fuit ut jure postliminii reoccuparet Granatense regnum; hinc 1481 anno initium belli factum est, regnante Boabdile calipha apud Saracenos, qui 10 integris annis sustinuit bellum suffultus viribus Africanis; tandem ad solam urbem Granatam restrictus, coactus est se dedere 1491‑o anno.

⟨14⟩ Quod regnum dein regno Castiliae adjectum est, et sic extinctum est imperium Saracenicum in Hispania, quod 780 annis duravit. ⟨15⟩ Concessum fuit quidem initio exercitium liberum religionis incolis Granatensibus; sed 1493 anno renovatum prius decretum et coacti sunt omnes ad fidem catolicam amplectendam, et qui nollent, excederent provincias; quod decretum etiam cum maxima severitate executioni datum est; Iudaeorum ergo magna copia emigravit ex Hispania, et partim in Africam partim in Portugalliam se receperunt; idem etiam cum Saracenis contigit et quidem ad 17,000 familiarum, proin cum maximo totius regni dispendio, qua ingentem vastitatem reliquerunt hi homines, qui etiam seduli opifices magnique artifices erant in Hispania, proin et opulenti erant, ingentem ⟨quantitatem⟩ pecuniarum et thesauri secum etulerunt ex regno. ⟨16⟩ Non tamen omnes emigrare potuerunt, aula etiam omni conatu in eo desudavit, ut convertat et retineat subditos suos, hinc partim policitationibus, partim praemiis, coactionibus etc. adegerit multa milia ad remanendum, sic episcopus Toletanus Ximenes 1499‑o anno fertur ipse 50,000 baptisasse; sed fucata tantum fuit haec conversio, ad vexas evitandas, interne tamen plurimi manserunt Iudaei, vel Mahometani; et hanc superstitionem diu continuarunt ad posteros suos, praesertim Iudaei. ⟨17⟩ Paulo post introduxit Ferdinandus et Isabella Inquisitionem sacram, seu tribunal criminale, quod inquireret in latibundos et fucatos Iudaeos et Mahomedanos, ut exstirparetur penitus Judaismus et Mahometismus. ⟨18⟩ Ad hoc ergo tribunal deferebantur omnes possibiles causae, cum fide catolica pugnantes, tardius vero plures causae delatae sunt huic tribunali. ⟨19⟩ Constabat hoc tribunal ex meris monachis Dominicanis; poena ordinaria ab hoc tribunali imputata fuit rogus, et confiscatio omnium bonorum; valebant in hoc tribunali omnes ocultae delationes, torturae, multique abusus, contra principia juris criminalis sani pugnantes. ⟨20⟩ Propter haec facta Ferdinandi circa religionem Pontifex expedita bulla ad eum anno 1495 ei nomen Chatolici ⟨!⟩ attribuit Alexander.

⟨8.1⟩ Sub hoc Rege Christophorus Columbus detexit novem orbis partem, nempe Americam, sumptibus Ferdinandi; Portugalli enim jam prius ausi oceanum ingredi varias detectiones fecerunt. ⟨2⟩ Columbus hic erat origine Genuensis ex pago Coboreto, excoluit se in arte nautica et omnia nota maria peragravit; animatus exemplo Portugallorum, coepit suspicari in hac enormi aquarum congerie debere adhuc magnam partem terrarum existere; protulit rem primum Genuensibus eosque animavit ut ei committant aliquot naves ad exquirendas terras novas; sed non auditus ad Anglos, inde ad Portugallos venit; sed neutiquam auditus tandem ad Hispaniam venit, ubi etiam multis annis pulsavit donec persuaso confessario reginae Iohanne Peretz Franciscano reginam quoque permovisset, ut 17,000 aureorum resolveret pro hac expeditione, instructis ergo omnibus necessariis tribus navibus iis occidentem versus coepit suos inquisitiones, ubi jam insulae Azores detectae erant. ⟨3⟩ Excessit 3‑a Aug. anno 1492. post 70 dierum iter; jam repperit insulam Antillam, quam Szant Salvador denominavit, anno sequenti redivit domum, ubi admiralis (seu archicallasi) Indiarum titulo honoratus est. ⟨4⟩ Sequenti anno rursus excedens in 4‑a peregrinatione detectis multis aliis insulis littora Americae detexit; redux furente contra eum invidia gloriae suspectus aulae effectus, et in carceres retrusus est, misere etiam perivit; tandem Americus Vesputius Americam primus ingressus est, et occupationes pro Hispania fecit, et hinc ab eo quoque nomen habet America; ingens vis auri, argenti, gemmarumque ex America elata et integra regna occupata tardius per Carolum regem Hispaniae, ubi praetextu religionis propagandae multa centena millia hominum trucidata fuerint; ipsi pontifices per bullas suas fecerunt potestatem regibus terras illas detectas occupandi, sibique servandi, sub onere propagandae religionis; sic Portugalli Brasiliam, Hispani Peruviam et alia regna occuparunt; idem Angli et Belgae fecerunt. ⟨5⟩ Enormem ergo mutationem in systemate Europae fecit haec detectio Americae; praecipue vero status Hispaniae mirum in modum mutatus et fortificatus est.

⟨9.1⟩ Neapoli regnavit Carolus Antegavensis opera Pontificum; qui Carolus erat frater regis Galliarum Ludovici Magni; prius domus Hohenstaufiana praefuit in Neapolitano regno, sed per Urbanum exauctorata est domus et Gallis delata; ex hac stirpe erat Iohanna regina, quae Andream regem enecuit ⟨!⟩, nempe regem Hungariae; haecpagina 1-026 Johanna morti proxima haeredem scripsit remotiorem agnatum, nempe Ludovicum Antegavensem qui erat frater junior Caroli 5‑i regis Franciae, praeteritis omnibus vicinioribus agnatis, nempe Ludovico Magno Rege Hungariae; hinc Ludovicus Carolo Dirachio dedit sumptus et copias contra hanc Iohannam; tempore hoc recte schisma erat in ecclesia inter Clementem et Urbanum 6‑um ob habitationem pontificis Clementis in Gallia Avignionae et Urbani in Italia. ⟨2⟩ Dux ergo Antegavensis a Iohanna creatus confirmatus est et coronatus est Parisiis, Carolus vero Dirachus ab Urbano coronatus est; hic ergo Carolus, Parvus dictus, curavit capta urbe Neapoli jugulari etiam Iohannam, quae Andream fratrem Ludovici jugulavit. ⟨3⟩ Carolus hic Parvus contra promissa, quae Ludovico fecit, quod ad Hungariam nullum jus habere velit, non contentus Neapoli excitatis multis turbis [...]; hic postquam coronatus 40 diebus coronatus regnasset a Blasio Forgáts gladio enecatus est. ⟨4⟩ Defuncto Ladislao, qui dein Neapoli praefuit, successit eius soror Iohanna 2‑a; haec cum successores non haberet, adoptavit Alfonsum regem Arragoniae, quem tamen paulo post exjunxit et Ludovicum 3, ducem Antegavensem, qui nepos erat Ludovici 1‑i ducis Antegavensis quem Iohanna prima adoptavit; hic ergo Ludovicus III duplex jus habuit ad regnum Neapolitanum. ⟨5⟩ Cum morte Iohannae Secundae emersit bellum inter Ludovicum II et Alfonsum, Alfonsus tamen victor evasit, et illud occupavit; hic plurimis annis possedit Neapolim, descendentes non habuit, sed illegitimum filium Ferdinandum Nothum. ⟨6⟩ Alfonsus V habuit Iohannem 2‑um fratrem, qui erat pater Ferdinandi Catolici, et cum Alfonsus liberos non haberet, succedere debuisset Johannes frater, sed Alfonsus filio Ferdinando Notho voluit relinquere; cum tamen pontifex tamquam dominus directus habitus sit semper Neapolitani regni, etiam pontifex consensum suum dedit pro Ferdinando Notho; hinc mortuo patri suo naturali etiam eidem successit in Neapolitano regno. ⟨7⟩ Ferdinandus Nothus habuit Alfonsum Secundum et Fridericum; Alfonsus vero II habuit Ferdinandum 2‑um filium; Fridericus vero habuit [...].

⟨10.1⟩ Ferdinandus ergo Catolicus petiit successionem cum Ferdinandus Nothus sine jure succedat, sed ille debeat patri suo, fratri defuncti regis succedere. ⟨2⟩ Ludovicus vero XII rex Galliae petiit etiam Regnum Neapolitanum ex legato Iohanae 1‑ae et 2‑ae. ⟨3⟩ Ultimus ex stirpepagina 1-028 Antegavensi erat Carolus, qui Ludovico XI‑o regi Galliae omnes provincias suas legavit; ei successit Carolus et Carolo Ludovicus XII, et hinc habuit ille suas praetensiones; vidit Ferdinandus Catholicus se ejicere non posse Ludovicum XII ex Neapolitano regno; hinc, ut interim partem habeat, inivit cum Ludovico XII foedus et unionem, de retinendo utraque ex parte dimidio regno Neapolitano, quod etiam effectum est; exortis vero ob limites litibus Hispani totaliter ejecerunt Gallos, et Siciliam et Neapolim Hispaniae adjecerunt. ⟨4⟩ Ludovicus XII habuit provinciam Neapolitanam, sic dictam Campaniam felicem et Apruciam, Ferdinandus vero Apuliam et Calabriam. ⟨5⟩ Ejectis ergo principibus antiquis Neapolitanis Friderico et Ferdinando filio Fridericus se dedidit Gallis, a quo ⟨!⟩ 30,000 aureorum habuit, ubi 1504. anno mortuus est; Ferdinandus filius non destitit post patris obitum; per proditionem tamen traditus est cum urbe Tarento Hispanis per capitaneum; hic vixit usque 1559. Valentiae in captivitate. ⟨6⟩ Sic ergo possederunt aliquo tempore duo reges regnum Neapolitanum; enatae sunt tamen de praedio capitanatus lites, Galli ad Aprucium, Hispani ad Calabria spectare dicebat, usque dum ad caedes devenissent inter se apertumque bellum exarsisset; fecerunt dein tamen inducias ut pacifice componant lites, Lugdunumque ad Franciam mitterentur legati; Ferdinandus misit generum suum Phylippum Pulcrum, archiducem Austriae, maritum Iohannae, filiae Ferdinandi; hic Phillippus fuit genitor Caroli 5‑i et Ferdinandi imperatoris.

⟨7⟩ Galli volebant libenter pacem inire, sed Ferdinandus astutus auxit tempore induciarum exercitum suum in Neapolitano regno et hinc non expectantes inducias adorti sunt Gallos eosque retruserunt; Phillipus quamquam se obsidem obtulerit Gallis, non tamen est acceptatus, sed sequenti anno cum exercitu venit in Hispanias; nihil tamen profecit Ludovicus, sed potius cedere debuit totum regnum Ferdinando; 1504 mortua est Isabella, et tunc Ferdinandus neptem Ludovici 12‑i Germanam Foxanam in uxorem sumpsit, conspicuamque summam pecuniae dedit adhuc Ludovico XII, et sic pax composita est; et ab eo tempore usque saec. praesens permansit Neapolis penes Hispaniam.

⟨11.1⟩ Etiam partem nobilissimam regni Navarrae adjecit Hispaniae Ferdinandus. ⟨2⟩ Mortua Isabella, ex qua tantum duas filias supstites habuit Ioannam et Catharinam, quae Henrico 8‑o regi Angliae fuit nupta, ceteris omnibus mortuis masculis, sperabat masculos ex Germania Foxana; sperabat etiam secus successionem Iohanna senior filia, quae archiduci Austriae fuit nupta, nempe Philippo; hinc conabatur regnum Castiliae, uxoris suae, ad se attrahendi ne ad filiam Iohannam perveniat; produxit ergo testamentum uxoris suae quo eum haeredem scripsit, sed hoc non multum juvit 8‑o misit legatum Viennam ad filiam Iohannam, qui persuaderet eam ut renuntiet juri suo; haec Iohanna mentis vitio laborabat. ⟨3⟩ Domus Austriaca hoc observans evertit consilium Ferdinandi; interim etiam tertium remedium tentavit: parabat enim Ferdinandus nuptias cum Iohanna Pertrandilla filia Henrici 4‑i regis Castiliae, quae in monasterio jam erat; cum tamen videret se per status Castiliae nihil efficere possit ⟨!⟩, duxit Foxanam Germanam; voluit administrator fieri Castiliae Ferdinandus, sed nec hoc successit; interim dissensio exorta est inter status Castiliae, quis succedere debeat; Philippus Pulcher missus a patre Maximiliano venit statim in Castiliam, ut uxoris suae jus retineat; etiam Ferdinandus comparuit, sed status Philippo concesserunt ibique rex electus est nomine uxoris suae Iohannae; Philippus post septem menses regiminis in Castilia in 28 anno mortus est; habuit jam duos filios, Carolum et Ferdinandum; haereditas ergo Iohannae spectabat ad Carolum qua seniorem; fuit ergo lis de administratore; adfuit Ferdinandus Catolicus ut pater Iohannae, et Maximilianus imperator, ut pater filii defuncti; res sic agitata est ut Ferdinando deferetur administratio agente maxime cardinali Ximene; administravitque usque mortem suam Ferdinandus. ⟨4⟩ 1509. Ferdinandus Catolicus praemonente cardinali Ximene in Africam expeditionem suscepit, partim ut piratas Algeritanos, Tunetanos, et Tripolitanos compescat, partim cum jam 1494. pontifex Alexander VI donaverit Africam totam Ferdinando, cum ei titulum Chatolici attribuisset; pontifex enim illis temporibus habebatur pro domino directo et illimitato rerum spiritualium et temporalium. ⟨5⟩ Expeditio haec optatos effectus habuit, victi enim sunt iteratis vicibus tam mari, quam in solido; sic Oran, Burgia, et Tripolis expugnata est a Hispanis; alios vero status ita fregerunt ut pacem tributo annuo emere coacti fuerint.

⟨12.1⟩ Sub idem tempus occurrit occasio Ferdinando magnam partem Navarrae acquirendi. ⟨2⟩ Ludovicus 12 rex Franciae possedit eo tempore ducatum Mediolanensem; hic ducatus conterminus est ditionibus Venetis; Ludovicus hic voluit extendere potestatem suam in Italiam, proin ex Venetis decerpere voluit quidpiam provincias; parabat ergo bellum contra Venetos, sed necesse fuit fautores Venetorum in partem suam attrahere; hinc cum Ferdinando Catolico, cum Iulio 2‑o Pontifice et Maximiliano Imperatore [...], et hoc foedus Liga Cameracaensis nuncupatur in Italia, ab urbe Cameraco in qua coaluit haec Liga; respublica fracta undequaque fuit armis; tandem ne ipsas Venetias expugnet Ludovicus, studuit ab hac Liga avertere pontificem et Ferdinandum, quod opibus suis et vi auri etiam effecerunt; Ferdinando scilicet remiserunt debita, quae praedecessores eius reges Neapolitani contraxerunt a Venetis; sicque nova Liga contra Ludovicum 12 inita est cum Venetis, Gallique exstirpati sunt ex Italia per Ligam Sanctam, a capite pontifice sic dictam. ⟨3⟩ Hinc ingens odium enatum est inter Ludovicum 12 et Iulio Pontifice. ⟨4⟩ Cardinales male contenti erant cum Iulio, qui bellicosus homo parum curavit ecclesiam sed tantum politica Europae; hinc Pisae convenerunt patres cum cardinalibus; Iulius ergo cum sibi adhaerentibus patribus Romae convocavit concilium; Ludovicus ergo, ut affligat Iulium pontificem, defendit Concilium Pisanum; Ludovicoque minabatur excommunicationem, proscripsitque regem Navarrae, agnatum et foederatum Ludovici 12, Ioannem Alfredanum; Iulius ergo pontifex denominavit ⟨sententiae⟩ suae executorem Pherdinandum ⟨!⟩ Catolicum; verum fracti sunt Galli Conciliumque Pisanum translatum est Lugdunum; Ferdinandus ergo inducto in Navarreum regnum exercitu, ultra dimidium eius occupavit, et ab eo tempore reges Hispaniae sunt in possessione regni Navarraei usque Pyreneos montes; pax quidem confecta est, sed Ferdinandus non restituit amplius Navarram. ⟨5⟩ Et haec sunt facta celeberrima Ferdinandi, post quae 1516. decessit; per mortem eius regimen Hispaniae ad domum Austriacam venit, quae usque 1700. annum regnavit; successit Ferdinando Chatolico Carolus archidux Austriae; hic erat filius Philippi Pulchri et Ioannae, quae erat Ferdinandi filia et Isabellae. ⟨6⟩ Carolus erat filius Philippi, qui Maximiliani et Mariae Burgundiae; Maria erat Caroli Audacis ducis Burgundiae filia, in quo defecit linea iunior Burgundica. ⟨7⟩ Carolus ergo Austriacus post mortem Ferdinandi adimit ⟨!⟩ pagina 1-034 omnes provincias Ferdinandi, et jam prius possedit 17 provincias Belgicas jure haereditatis Burgundicae; regnum Castiliae accepit jure matris Iohannae, quae quidem adhuc vixit, sed mentis vitio laboravit; item et regna Arragonica titulo matris suae; Carolus hic nomine Caroli 5 imperatoris notus est, in Hispania erat 1‑us; hic usque 1556. annum regnavit. ⟨8⟩ 1519. mortuus est avus eius Maximilianus I. ⟨9⟩ Hinc etiam haereditas Austriaca eum respexit, ut aetate maximum, quamquam id Franciscus rex Galliae omni modo impedire conatus sit. ⟨10⟩ Videns tamen se curis aggravari, haereditatem Austriacam cessit Ferdinando fratri juniori suo, addito pacto mutuae successionis, et hinc enatae sunt duae lineae, Austriaco-Hispanica, et Austriaco-Germanica; primis annis Carolus statim molestias in Hispania habuit, seditio enim per absentiam eius in Germania exorta est per proceres, sub nomine Iunta Santa, seu Foedus Sanctum; comparuerunt ergo armati contra defensores Caroli; ratio saeditionis fuit Germanus, peregrinus princeps Carolus; dein Carolus antea fuit in possessione 17 Belgicarum provinciarum, natus fuerat ibi, sedemque in Belgis habuit, hinc etiam ad Hispaniam secuti sunt eum ministri et servitores Belgici, quos etiam promovit, et fovit ubique. ⟨11⟩ Ipsi quoque Galli foverunt has turbas, ut in turbido piscari possent. ⟨12⟩ Carolus tamen bonas dispositiones faciens post multas caedes duorumque annorum lapsum fregit seditiosos 1521. ⟨13⟩ Eodem anno Carolus magnam in America fecit occupationem, nempe Mexicanum regnum subjectum est Carolo, quod fuit opulentissimum et florentissimum regnum Hispaniae; post duos annos etiam Peruvianum regnum et Chili regnum occupaverunt, belliduce Ferdinandus Kortecz ⟨!⟩; iam enim prius sub Ferdinando Chatolico Hispani fecerunt occupationes, plerumque tamen tantum insulas; sic insulam Cubam diximus esse occupatam, in hac Cuba fuerat Cortecz quasi vice gubernator; hic cum 600 peditibus et 18 equitibus fortunam tentaturus exivit terras quaesitum novas, deprehendit Dlapskalenses pauperespagina 1-036 tamen homines, hi eum versus Mexicanum regnum perduxerunt; prohibuit Motezuma imperator Mexicanus extensionem Europeis; sed retrusi sunt usque urbem Mexicanam, in lacu Mexicano sitam, urbem sat splendidam palatiis imperatoris et templo idolo Viczli puczli dedicato. ⟨14⟩ Motezuma ergo homagium praestare debuit, et tributum ad 600,000 marcarum auri deposuit; cum haec contingerent, commendans Cubae Delasquaesius invidens famae Cortezii eum qua commendans eius revocavit [eum]; cum non veniret, exercitum ei opposuit in insula Mexico, sed Cortesius vicit Delasquaesium; donec exterius pugnatum esset, in urbe contra 80 Hispanos, quos Cortezius in urbe reliquit, exarsit seditio, sed etiam ob iniquitatem Hispanorum, qui plus semper et plus auri et gemmarum extorquere voluerunt saeviveruntque; in somno et crapula opressos agressi sunt, multisque cesis, eos exspoliarunt; redux ergo Cortezius deprehendit circiter aliquot centenos homines in armis, quibus Motezuma liberatis praeerat, sed Hispani non territi copia eos fortiter aggressi sunt, eosque ubi ceciderunt, ipse Montezuma occisus est; electus est dein Gattimozin imperator, sed et hic captus et in vincula conjectus est a Hispanis; Mexicani tamen non territi caede tot millium rursus cinxerunt urbem demolitisque aggeribus eos aquis cinxerunt et fame perimere volebant Hispanos, sed illi cadaveribus caesorum Mexicanorum structis aggeribus reliquerunt civitatem; sed prius in lacu quoque cum Mexicanis pugnare debuerunt navibus, sed et ibi victi sunt Mexicani; Gattimozin in tormentis carbonum una cum sacerdote uno Mexicano mortuus est cum fateri nollent, aut non possent, locum quo thesauros suos et ecclesiae in lacum injecerunt. ⟨15⟩ Sic ergo imperiumpagina 1-038 Mexicanum occupatum est pro Hispanis; ex his unam quintam partem Cortezius sibi servavit, unam regi misit Carolo, et 3/5‑tas militibus distribuit suis. ⟨16⟩ Motezuma primus imperator habuit filios, quibus dein rex Hispaniae nomen comitum Motezuma dedit cum territorio amplo. ⟨17⟩ Eodem modo ergo etiam per manum et Chyli regnum est occupatum.

⟨13.1⟩ Sic ergo Carolus 5‑us ad immensam condescendit auctoritatem, emulationemque et invidiam caeterorum principum Europae excitavit; maxime infensus erat Franciscus rex Franciae, qui invidebat Carolo imperialem coronam et hinc continuo eum bellis vexavit Franciscus, ob has causas potissimum; secunda causa fuit regnum Neapolitanum; scimus etiam reges Galliae aliquot haeredes scriptos esse a Iohanna regina Neapolitana, Ferdinandus tamen Catolicus exturbavit Gallos ex alia dimidia parte etiam; hanc ergo partem jure postliminii voluit Franciscus rex Franciae. ⟨2⟩ Tertia causa sita fuit in Ducatu Mediolanensi, ad quem jam Ludovicus 12 rex Franciae praetensiones fecit jure successionis maternae, sed exturbatus fuit; Maximilianum ducem Zvorcianum, qui dein possedit hunc ducatum [...], Franciscus rex Franciae, jam huic possessioni obnitebatur Carolus I; nam Mediolanensis Ducatus est feudum Romani imperii, proin imperator est dominus directus, ad quem recidit feudum extincto domino feudatario. ⟨3⟩ Et in omni mutatione feudatarii investitura, seu introductio et statutio fieri debet per dominum directum, et dominus utilis debet juramentum fidelitatis praestare. ⟨4⟩ Hic ergo cum mutatio facta fuerit, Franciscus effectus est vasallus imperatoris Caroli, et eius investituram debuisset expetere; Franciscus tamen hoc non fecit, et hinc imperator praetendit, ut familia Svorcianorum recedat in possessionem ducatus.

⟨14.1⟩ Quarta causa dissensionum fuit ducatus Burgundiae. ⟨2⟩ Carolus imperator fuit haeres Mariae Burgundicae haeredis Burgundicae possessionis; Galli tamen sequestrarunt hunc ducatum eumque duxerunt esse feudum virile, non foemineum, proin eos respicere hunc ducatum; hunc ergo ducatum repetiit Carolus ut portionem avitae suae haereditatis.

⟨15.1⟩ Quinta causa fuit comitatus Flandriae et Artesiae; hi ducatus origine a sua ⟨!⟩ erant feuda coronae Gallicanae.

⟨2⟩ Imperator venit ad possessionem harum provinciarum, ergo Carolus fuit vasallus quoque Francisci; hoc rursus dedignabatur facere imperator et negavit ducatus esse feuda Galliae. ⟨3⟩ Hae ergo erant causae enatorum bellorum; quo accessit etiam lis de regno Navarrae per Ferdinandum Catolicum astutia Galliae avulsum, et Hispaniae connexum. ⟨4⟩ Galli ergo grassantibus Hispanis dein irruperunt in Navarram, inde tamen expulsi sunt; sed 1521‑o errupit formale bellum, quod per 4 annos duravit; Leo enim Decimus pontifex non parum contulit ad prolongationem huius belli, qui Carolum incitavit quam maxime propter ducatum Mediolanensem; politica enim Italiae, quae ex multis parvis debilibus statibus constat, suadet ne potens unus imperans permittatur pedem figere, ne suprimat omnes; hinc omni modo egerunt Itali ut Gallos prohibeant ex Italia; belli his occasione ergo Galli ejecti sunt ex Mediolanensi ducatu; duas clades, unam ad Vicociam, et aliam ad Ticinum seu Paviam decretorias Galli acceperunt die 24. Feb. 1525. anno; ubi temere se in pugnam immisit, disperso toto exercitu eius, ipse Franciscus cum plerisque proceribus suis captus est, Madrittumque deductus. ⟨5⟩ Imperator gravissimas conditiones proposuit ei, quas acceptare diu tergiversatus est, et hinc usque 14. Ian. 1526. in captivitate fuit; propter quod etiam in gravissimos morbos incidit, ex quibus tamen reconvalescens coactus est omnes conditiones Caroli subscribere; fuerant hae tabulae pacis: Franciscus juri in regnum Neapolitanum renunciet. ⟨6⟩ 2‑o) Ducatum Mediolanensem restituat duci Svorciae Francisco, et per hanc renunciationem etiam res publica Geneva in libertatem restituta est. ⟨7⟩ 3‑o) Ducatum Burgundiae Carolo tradat proxime. ⟨8⟩ 4‑o) Renunciet supremo juri in comitatus Flandriae et Artesiae. ⟨9⟩ 5‑o) Nunquam velit agere ad recuperandum regnum Navarram, nec pro se, nec pro alio. ⟨10⟩ 6‑o) Promittat se ducere velle Eleonoram sororem Caroli. ⟨11⟩ 7‑o) Duos filios obsides relinquat. ⟨12⟩ 8‑o) Omnia haec puncta solenni jure jurando confirmet. ⟨13⟩ Praeter haec imperator ambitiosus non nihil, adjecit etiam hoc ut quoties imperator jusserit eum redire in captivitatem, toties redire cogatur; Franciscus ergo, ut eludat hunc articulum, curavit in Gallia palatium rurale aedificari, eique nomen Madriti indidit, quo se recipere posset citatus in captivitatem. ⟨14⟩ 14. Feb. 1526. pax subscripta est, quae nomine pacis Madritensis venit; etsi jure jurando pacem hancpagina 1-042 firmasset, tamen redux ille in Galliam, mutari coepit facies rei; proposuit enim parlamento, seu statibus pacificationem, an servare teneatur has conditiones; hocque cum negaverunt status ex eo quod conventio haec vi diuturnitateque carcerum extorta sit; 2‑o) quod rex contra officium suum egerit haec concedendo, cum tempore coronationis juret se regni limites non imminuturum. ⟨15⟩ 3‑o) Quod tantum rex fuerit subscriptus huic pacificationi, et nullus ex statibus. ⟨16⟩ 4‑o) Burgundi reclamabant huic pacificationi, et noluerunt avelli a corona Franciae.

⟨16.1⟩ Hae ergo conditiones, etsi non graves et ponderosae, fecerunt, ut parlamentum publice reclamaret huic pacificationi omni. ⟨2⟩ A jure jurando vero a pontifice Clemente 7. absolutus est Franciscus; nam ipse pontifex fuit promotor belli huius contra Carolum; nam ipse imperator potens in Italia effectus metum incussit Italis; hinc ipse pontifex foedus inivit cum Francisco pluribusque Italiae respublicis ⟨!⟩, nempe Florentina, Veneta et cum Francisco Svorcia; imperator vero cum rege Angliae inivit foedus. ⟨3⟩ Carolus ergo graviter ferens foedus Clementium in pontifice voluit ulcisci hanc injuriam Romamque usque copias suas misit felicissimeque expugnaverunt urbem Romam eamque diripuerunt, excepto castro S. Angeli, in quo pontifex cum 17 cardinalibus morabatur; maxime cardinalium spoliabant aedes, nisi vexam ingenti summa aeris redimerent; cinxerunt castrum hoc et deditione ceperunt pontificem cum omnibus cardinalibus; juvit etiam Germanos, quod lues circa Neapolim multos Gallorum ipsumque ducem Foxinum eripuerit; Carolus ergo adegit pontificem ad pacem ea conditione ut recedat ipse a foedere, et etiam alios abigat ab hac unione; quod cum contigisset, Franciscus ipse recedere debuit et in urbe Belgii Cammeraco nova pax confecta est; in hac renovata sunt omnia puncta pacis Madritensis; aliqua puncta accesserunt, nempe de redemptione duorum principum Gallicanorum in summa duorum millionum et 500,000 imperialium. ⟨4⟩ Et de ducenda Eleonora per Franciscum; et sic retineat ⟨!⟩ Burgundiae ducatum, quem restituere deberet Carolo, pro successione liberorum ex hoc matrimonio; si vero liberos non haberet, succedat Carolus in hoc ducatum.

⟨17.1⟩ Haec pacificatio Cameracensis Gallicae Traite de Dammes dicitur, seu Tractatus personarum illustrium sexus foeminaei; munere etiam legatorum utebantur foeminae in hac pace; ex una parte erat Margareta amita Caroli, ex alia persona mater Francisci Ludovica, 1529-i anno.

⟨18.1⟩ Intra hos belli annos in Europa in America felices occupationes et detectiones factae sunt; Carolo nempe regnum Chilense, Peruviense, et Quittense, capto et occiso Attapavita imperatore Peruviensi, per Franciscum Pisarum, qui cum 300 suis peditibus et aliquot equitibus, 12que tormentis 40,000 exercitum Attapavitae dispersit et destruxit. ⟨2⟩ Lis dein exorta est inter ipsos Hispanos, inter quos unus alium jugulari curavit, donec advenientibus pluribus Hispanis subjiceretur Carolo totum regnum. ⟨3⟩ Cuique equiti 240 marcae auri, pediti 160, argenti decuplo tantum obtigit in divisione hac raptarum opum; Carolo miserunt 30,000 marcarum argenti, et 3000 mar. auri infecti, seu crudi; facti vero argenti 20,000, auri vero 2000, 1538. anno; fertur in his omnibus provinciis ab anno 1520. usque '38. 12 milliones hominum caesos fuisse. ⟨4⟩ Auctus Carolus tantis provinciis ferebatur de eo quod in eius regno nunquam sol occumbat. ⟨5⟩ 1530. equitibus Rhodiis, modo Melitensibus, Carolus donationes fecit; scimus hos equites tempore cruciatorum expeditionum contra Saracenos enatorum originem suum habuisse; tales fuerant Templarii, a vicinio collegio templo Hyerosolimitano; tales Hospitallarii, seu Iohannitae, Teutones etc; ejectis Christianis per Saracenos etiam hi ordines ejecti sunt; hi ergo Hospitallarii ad insulam Rhodi se receperunt, sed et hinc ejecti per Turcas dispersi sunt per Italiam, Germaniam; Carolus ergo ipsis ob merita sua donavit insulam Melitam, in mari Mediterraneo sitam, a quo loco nomen habent et hodie; alii sunt titulares, alii ordinarii, hi habent praedia seu commendaturas. ⟨6⟩ Titulares vero nihil habent. ⟨7⟩ In hunc annum recedit etiam Caroli 5i coronatio Bonnoniae a pontifice Clemente 7-o facta, quae est ultima coronatio imperatorum per pontifices facta.

⟨8⟩ Consuetudo imperatores coronandi per pontificem originem ducit ab 800. anno, quo Carolus Magnus a Silvestro pontifice coronatus et imperator electus est, extincto in Italia et occidente imperio Longobardico; et hinc originem ducit vocula electus regnorum imperator quem adhuc hodie in titulo imperatoris depraehendimus. ⟨9⟩ Eadem occasione imperator rem publicam Florentinam convertit in monarchiam; urbs Florentina medio aevo libertate donata est et respublica declarata, Carolus vero 5‑us in mulctam, quod conspiraverit haec civitas cum hostibus suis, privavit eam libertate sua; ursit etiam pontifex Clemens ut sic Alexandro Medicaeo eam ut feudum donet et Alexander ducat naturalem filiam Margaretham; annuit ergo Carolus et Alexandrum, civem opulentum, fecit ducem Florentiae.

⟨19.1⟩ Anno 1535. suscepit expeditionem Carolus in Africam contra piratos, et in specie contra Hairadium Barbarossam; hic potens et superbus bello fracta respublica Tunaetana Muleasem ducem dejecit trono suo; Carolus ergo refugientem ad se Muleasem ipse in persona reposuit dignitati suae fracto Barbarossa, et tunc Muleassem promisit nunquam se velle esse hostem Christianorum, nunquam amicum Turcarum; praesidium tamen Colletanum sibi servavit, ut pedem fixum in Africa haberet, Tunaetanos vero tributarios fecit. ⟨2⟩ Redux ex hac expeditione per Siciliam, ipsi relatum est Franciscum Svorciam decessisse sine prolibus, qui dux Mediolanensis erat, et per Carolum dux refectus erat; Carolus hunc ducatum jam pridem cogitavit cum suis provinciis conjungere exstincto Svorciae linea; hinc Philippo filio suo eum destinavit. ⟨3⟩ Franciscus 1. rex Galliae publico manifesto petiit quoque hunc ducatum jure proaviae suae pro filio suo secundo genito; hinc res devenit ad controversias et bella, 1536.; hac occasione Franciscus 1‑us rex Galliae inivit foedus cum Solimanno Turcarum imperatore, et hinc enatum est foedus perpetuum Gallorum cum Turcis; et reipsa tunc maximas molestias causarunt Turcae Carolo; nihilominus tamen fortuna favente et perspicatia sua usque '38. annum grassavitpagina 1-048 Gallos in ipsa quoque Gallia direpitque ⟨!⟩ urbes Gallicas aliquas; anno '38. indutiae celebratae sunt; pontifex etiam egre ferens foedus Christianissimi principis cum Turcis coepit agere de pace inter potentes hos imperantes; hinc inducias primum in unum dein vero in 9‑em annos effecit inter eos; sic dein tamen in amicitiam devenerunt iterum hi duo imperantes, quae tamen amititia non nisi 4 annis duravit; elapsis enim 4 annis exarsit iterum bellum ob ducatum Mediolanensem, quem Carolus promisit Francisco, non tamen illi dedit. ⟨4⟩ Anno 1541. rursus novam expeditionem in Africam suscepit contra Algirios; haec male successit, qua inconsiderate suscepta fuit, in finem vergente autumnno jam, ubi obstantibus nebulis pluviis, procellis, destructa classe, sua re infecta redire coactus sit. ⟨5⟩ 1543. erupit bellum inter Gallos et Carolum; duo enim conspicui Galliae viri per Italiam iter facientes in Mediolanensi ducatu in fluvio Po ex insidiis occisi sunt; fuerant hi legati Gallici, unus Venetias, alter Constantinopolim deputatus fuit, sed clam, se enim tantum pro privatis simulabant; Galli ergo suspicabantur hos duos jussu Caroli occissos fuisse; Franciscus ergo cum Christiano 3‑o rege Daniae, cum Gustavo 1‑o rege Sveciae, et cum Sulimanno 2‑o imperatore Turcarum, Carolus cum Henrico 8‑o rege Angliae inivit foedus (qui ipsi infensus fuit nempe Francisco, quod cum ipso schisma non fecerit); Galli in Belgio et Italia multa ex sententia gesserunt fregeruntque saepe Caesareos, in specie ad Caerisolas, opido Piemontii; omni enim ex parte aggressi sunt Carolum, Turcae per admiralem Barbarossam, qui ad Gallias multa millia Turcarum intulit ad expellendum Carolum ex Gallia; plurimos tamen excessus fecerunt Turcae in ipsa Gallia amicissimis, seu Gallis; Carolus per Campaniam ad viscera Galliae properavit, et jam Parisiensibus horrorem maximum incussit, et etiam cinxisset urbem si Henricus coadjutor non emansisset diutius in expugnandis duabus urbibus; in medio fortunarum tamen suarum [fortunarum] decrevit pacem facere cum Gallis propter res Germaniae valde contricatas; exorta enim est in Germania rebellio ob Lutheri et Calvini schisma, quibus jam complures principes Germaniae adhaerebant; ipse dein imperator consecutus est scopum suum, nempe ducatum Mediolanensem jam pro [suo] filio suo consequtus est, et hinc 1544. pax Crepiacensis coaluit inter eos.

⟨6⟩ Hac pace ergo Cameracensis, et consequenter etiam Madritensis, confirmata fuit; et ipse Franciscus consensit in donandum ducatum Mediolanensem filio suo Phylippo. ⟨7⟩ Dum bellum in Germania exarderet inter protestantes et Catolicos, mortuus est Franciscus rex Galliae; ei successit Henricus 2‑us; hic major adversarius erat patre suo Caroli, hinc tuendos suscepit protestantes Germaniae, et hinc cum Mauritio electore Saxoniae, duce protestantium, foedus inivit, trajectoque Rheno tres provincias, seu diaeceses (nempe Metis, Tullum, et Verdunnum) Lotharingiae occupavit; hinc ergo distractus Carolus debuit contra Gallos agere cum 100,000 hominum, irrito tamen conatu; nam Metensem urbem recuperare non potuit a Gallis; irrupit dein in Artesiam provinciam Galliae, duasque urbes insignes occupavit, et solo aequavit. ⟨8⟩ In Italia vero etiam ad Martesiam vicit Gallos, dein in Senensi republica etiam insigniter vicit Gallos; quae respublica se cum Gallis conjunxit; expulsi sunt quidem Germani per Gallos, sed rursus tertio Carolus ejecit Gallos et sequestravit rempublicam; ante finem huius belli Carolus 1554. consiliavit matrimonium inter filium suum Phylippum et reginam Angliae Mariam. ⟨9⟩ Philippus habuit primo Mariam regis Portugalliae filiam, ex qua Carolum filium habuit jam juniorem his temporibus; Carolus imperator enim voluit in haeredibus et nepotibus suis Angliam cum Hispania [...].

⟨20.1⟩ Post hoc matrimonium sequenti anno nausea quasi tantorum negotiorum et bellorum affectus, ut se pietati devovere posset depositis omnibus curis suis abdicationeque omnium regnorum solitudinem quaesivit; haereditatem Belgicam primo filio suo Philippo cessit, qui etiam sedem in Belgis fixit, ut vicinior esset uxoris suae regno. ⟨2⟩ Dein etiam Hispanica regna cum Italicis tradidit Philippo; ultimo etiam imperatoriam dignitatem transtulit in Ferdinandum Primum, qui jam prius rex regnorum a statibus electus fuit; his terminatis monasterium S. Justi Hyeronimitanorum, in Extremadura situm, ingressus est; anno tamen 1556. adhuc inducias fecit cum Francisco ⟨!⟩ rege Galliae ad Vancellas ad annos quinque.

⟨21.1⟩ Philippus hic nomine 2-i gubernavit Hispaniam, quia honoris gratia Philippum Pulcrum A. A. D. D. Austriae in unum regem suorum numerarunt; Maria eius uxor anno '58. mortua est, quo etiam parens Carolus mortuus est; et quidem sine prolibus mortuus est; Phylippus ergo sedem suam transtulit in Hispaniam; vix tabulae pacis Vancellensis ratificatae fuissent, jam iterum Galli bellum renovarunt; Philippus cum 50,000 suorum statim obviam ivit Gallis, in Italia quoque habuit Octavium ducem Parmensem, sibi additum, quod ei ducatum Placentiae donaverit; alium Cosimum Medicaeum, qui ducatum Florentinum a Carolo habuit, et ei Senensem rempublicam donavit adhuc; item et Sabaudiae ducem; ipsa quoque uxor eius Maria, tunc adhuc vivens, ei ex parte Angliae adstitit; Galli initio stupendas victorias retulerunt, tardius tamen fractis viribus pacem facere debuerunt cum Philippo.

⟨22.1⟩ Hinc ergo 1559. pax confecta est ad castrum Cambesiae, per quam conventionem Galli omnia loca, nempe 198, quae illi magno cruore et molestia occuparunt, restituere debuerunt; etiam Philippus tria bene munita loca, quae in Galliis expugnavit, restituere debuit; occasione huius pacis stipulatus est Phylippus sibi Isabellam filiam Henrici 2‑i regis Galliarum, quae Carolo filio Filippi ex primo matrimonio jam desponsata fuit. ⟨2⟩ In Belgio Hispanico exorta est his temporibus rebellio, quae originem modernae reipublicae Holandicae dedit; Filippus enim, cum sedem suam in Hispaniam transtulisset, gubernatoribus subjecit has provincias, et sub his enatae sunt lites et malcontentiones Belgarum, quae dein in cruentum bellum errupit ⟨!⟩; Belgae enim mitissimo imperio assueti amplisque privilegiis gaudentes praesertim sub Carolo, qui apud eos educatus fuit; Philippus vero totus Hispanus, trux et melancolicus sprevit eos et tantum Hispanis addictus fuit; maximum vero quod nimis severe exercuerit autoritatem suam in protestantes Belgas; ob has ergo causas enatae sunt rebelliones ad quas componendas misit ducem Albanum cum mandato ne a voluntate et severitate regis vel latum unquam recedat; his tamen non tantum res nonpagina 1-054 melioratae, sed magis adhuc destructae sunt; gliscebat odium aliquot annis, quibus plures provinciae se conjunxerunt, donec 1568. in apertum bellum erupit, quod per 80 annos duravit, una cum tempore aliquo induciarum. ⟨3⟩ Eodem tempore etiam in Hispania exarsit seditio Moliscorum, seu eorum qui ex Mahomedanis et Judaeis coacti sunt ad sacra Christianorum amplectenda sub prioribus jam regibus; hi ergo recuperandae prioris religionis et libertatis causa rebellarunt contra Filippum, maxime Granatensis regni incolae; hi enim homines ad formam quidem Christiani se distinxerunt vestitu diversisque moribus, quos Philippus ipsis prohibuit; et sic bellum enatum est in quo multa millia hominum caesa sunt, donec fractis viribus eorum dispersit eos per universam Hispaniam.

⟨23.1⟩ Severitatem Philippi etiam filius eius Carolus, et uxor patris Isabella [...]; putabat enim Philippus quod Carolus in necem suam perspiraverit; etiam selotipia eum excruciavit; effectus huius fuit quod filium suum sacrae inquisitioni tradiderit, ubi etiam peremptus est, et eodem anno etiam Isabella mortua est, non sine suspitione veneni.

⟨24.1⟩ Ad haec tempora recidit etiam expeditio quam habuit Philippus contra Turcas, qui potentissimi jam erant his temporibus etiam in Europa; subegerunt enim insulam Cyprum, per quam toti Italiae formidabiles effecti sunt; Pius ergo 5‑us pontifex vigebat omni modo ut unitis viribus agatur contra Turcas; Phylippus ergo cum Venetis et pontifice huic expeditioni praefecit fratrem suum naturalem Iohanem (Don Juan d'Austrie); sub initium optatos effectus habuit, in specie anno 1571. ad Lepanto, non procul Corintho¹, eximiam victoriam retulerunt de Turcis, ubi capto duce Turcarum eoque contra jura gentium decapitato totam classem eorum destruxerunt et exercitum sparserunt; cum tamen hic ⟨successus⟩ eorum non pari fervore continuaretur, Turca recuperatis viribus sub Zelim duce repressit iterum Hispanos fere ex tota Africa excepto Oran, et Massalquitam.

⟨25.1⟩ 1581. Phylippus novo regno auxit haereditatem suam, nempe universam Portugalliam; ille jure haereditario accepit hoc regnum; rex enim Sebastianus Portugalliae, juvenis, bellosus ⟨!⟩ homo suscepit expeditionem in Africam, ubi ipse rex cum plurimis nobilium finem occubuit; hoc extincto rex fuit unicus Henricus Cardinalis, ad quem successio devoluta est, qui tamen 70 annorum jam tantum 2 annis praefuit; extincto ergo sexu masculino comparuerunt plures principes exteri, qui jure foemineo petierunt regnum, inter hos fuit etiam Philippus II, qui jure matris Isabellae, quae Emmanualis ⟨!⟩ Magni regis Portugalliae erat filia [...]; hic ergo tacere fecit alios aemulos; fuit etiam mas unus, nempe Antonius de Crato, qui erat prior ordinis Melitensis in Crato; hic erat filius Ludovici et nepos Emanuelis Magni, sed objiciebatur ei quod non sit ex thoro legitimo; ferebatur enim Ludovicus cum sua matre matrimonium conscientiae inivisse; maxima tamen pars Portugallorum eum pro legitimo habuerunt regemque voluerat, et hinc bellum enatum est; suffultus quidem est a Gallis, sed non ita ut resistere potuisset Phillipo, et hinc expulsus est ex Portugallia, et in Gallia defecit. ⟨2⟩ Sic ergo Philippus Ulissiponae coronatus est; regnum hoc nisi 60 annis permansit sub potestate Hispanorum, quo tempore mirum in modum destructum est hoc regnum, plerumque a Hollandis, qui cum Philippo bellum gerentes diripiebat Portugalliam cum eius provinciis. ⟨3⟩ Phylippus ergo se tam potentem videns conabatur cum Elisabetha regina Angliae congredi ad quod bellum quam maxime Romani pontifices foverunt; Henricus enim VIII, rex Angliae, defecit ab ecclesia Chatolica, et a Romani pontificis auctoritate; ab hoc Henrico descendit regnum ad Eduardum Mariam, quae Catolica fuit, ab hac vero ad Elisabetham protestantibus accommodatam; pontifices voluissent ergo Elisabetham tamquam haereticam et inobedientem regno privare et excommunicare; Sixtus ergo Quintus Romanus pontifex executorem suae sententiae fecit Phylippum, qui etiam odio personali ferebatur in eam, tamquam talem quae eius matrimonium oblatum excussit et respuit ⟨!⟩, foveritque rebelles Bellgas contra Hispanos; comparavit ergo Philippus ad ea tempora invisibilem classem tam magnitudine quam fortitudine, ultra 3000 tormentorum secum ferentem, et 20,000 classiariorum et 8,000 navarcorum, et omni die in sustentationem huius classis 30,000 aureorum erogavit.

⟨26.1⟩ Anno ergo 1588. classis haec invictissima movit contra Anglos. ⟨2⟩ Conflixerunt in oceano Germanico, quia etiam Belgae conjunxerunt naves suas classi Anglicae; in hoc conflictu victoria stetit penes Anglos, partim fortitudine Anglorum, partim procellis et fluctibus destructa classe. ⟨3⟩ Eo dein anno paucissimae naves reverterunt in Hispaniam; hic Philippus accepto nuncio hoc tristissimo fertur dixisse se non contra fluctus et procellas bellum gessisse. ⟨4⟩ Bellum tamen continuatum est pluribus annis cum Elisabetha.

⟨27.1⟩ Sub idem tempus Philippus se miscuit controversiis quae in Gallia propter successionem enatae sunt; linea etiam regnans Aurelianensis extincta est in Henrico 3‑o per Clementem Jacobum monachum ex insidiis occiso; respexit ergo regimen stirpem agnaticam, nempe Domum Bourbonicam, quae in regno Navarreo ad haec tempora praefuit; fuit in Navarra ergo Henricus etiam 3‑us dictus; huius parens fuit Antonius rex Navarrae² qui dein nomine Henrici 4‑i in Gallia successit. ⟨2⟩ Ob hanc ergo successionem per noviter introductam Lutheri religionem ingentes enatae sunt lites et bella, nempe inter Hugonotas, seu reformatos, et partem Catolicorum; caput Hugonotarum fuit filius regis Navarrei, nempe Henricus 3 Navarreus, qui quaerebat coronam Galliae contra omnem protestationem ligae sacrae, seu Catolicorum partis; Chatolici pro se habebant pontifices; stante ergo bello hoc Philippus fovit Ligam sacram contra protestantes ut sic HenricusIV excludatur, imprimis ex odio religionis, dein sperabat se posse regnum Galliae et successionem transferre ad Isabellam filiam suam, quam ex Isabella Henrici 3‑ii filia suscepit, quamquam id contra leges fundamentales Galliae fuisset, juxta quas foeminae non succedunt; et si hoc efficere non posset, maluisset dividi regnum vastum Franciae inter plures competentes; Henricus tamen IV sagacissimus fortissimusque suae aetatis haeros omnes has artes everterit; non enim tantum Phylippum, sed ipsos Ligistas devicit et fregit ubique omnesque sensim provincias sibi subjecit; et sic tandem ab ipsis Ligistis receptus etpagina 1-060 coronatus est; firmatus semel domi Henricus ad ulciscendam injuriam dein Phylippo bellum intulit quod, etsi non omni vi et fortitudine geri potuisset, ob debilitatam tantis bellis Galliam, tamen res non contemnendas fecit, praesertim in Belgio Hispanico. ⟨3⟩ Hinc post duos annos pax confecta est, annuentibus libenter Hispanis, anno 1598‑o; qua pace Phylippus Henricum regem Galliae agnovit et utraque ex parte omnia ad statum priorem restituta sunt; Philippus eodem anno mortuus est, aetatis 72 anno. ⟨4⟩ Haereditatem tamen Burgundicam seu Belgicam ante mortem suam donavit Isabellae filiae suae; sperabat enim quod si proprium principem iis dederit, rebellionem cessaturam; Albertus vero archidux Austriae pro ea determinatus est maritus; magna tamen astutia usus est Philippus; filia enim jam fuit provectioris aetatis, proin non erat spes sobolis (⟨hinc⟩ referunt quidam eam medicamentis sterilem redditam fuisse) debuisset ergo ea defuncta sine haeredibus recidere Belgium ad Hispanos, sed illi praeviderunt astutiam, et eam non susceperunt. ⟨5⟩ Successit Philippo patri Phylippus III; sub hoc evanescere coepit magnitudo Hispaniae; post mortem patris sui habuit duo bella continuanda, Belgicum et Anglicum, sed utrumque misere et infeliciter terminavit; ipse quoque Phylippus III ad res graves natus non fuit; anno ergo 1604. pax confecta est cum Anglis, ubi omnia ad statum priorem restituta sunt, pax cum Iacobo 1‑o confecta est. ⟨6⟩ Cum Belgis quoque libenter pacem composuisset, sed illi nihil de subjectione scire volentes omnia praeter libertatem spreverunt; factae ergo sunt induciae tamquam cum gente libera ad 12 annos ab anno 1596.

⟨28.1⟩ Anno 1609. magnum errorem politicum commisit Phylippus per relegationem multorum millium Moliscorum, seu descendentium Judaicorum et Turcarum, et sic circiter 900,000 subditorum solum vertere coacti sunt. ⟨2⟩ 1616. Philippus hic cum domo Austriaca pactus est, nempe cum Mathia et Ferdinando 2‑o eius successore, quo foedere duae hae aulae mutua auxilia sibi promiserunt; quo maxime linea Germanica indiguit, quae per bellum religionis mirepagina 1-062 fracta fuit; hanc unionem graviter tulerunt aulae Europeae, praesertim Galli, perpetui aemuli utriusque lineae Austriacae; vi hujus pacti ergo Phylippus suppetias misit Ferdinando contra rebelles Bohemos et Germanos sub duce celebri Ambrosio Spinola, qui subjecto palatinatu inferiori multa fecit pro Ferdinando; praeter haec nil magni a Hispanis gestum est, et Philippus 1621. anno mortuus est. ⟨3⟩ Ei successit Philippus 4‑us filius; hic initio statim adlaboravit ut errores commissos sub patre et languores emendaret, et hinc cardinalem ducem de Lerma, cum omnibus creaturis suis removit a sua statione; aliud eius negotium fuit bellum Belgicum, quod cum omni vi industriaque incoatum fuit; verum ob domesticas vicissitudines aliaque bella nihil cum eis efficere potuit. ⟨4⟩ Anno 1629. cum Gallis in Italia bellum incepit Phylippus 4‑us cum Ludovico 13‑o; causa belli fuit successio in ducatu Mantuaniensi. ⟨5⟩ Est hic ducatus feudum domus Austriae, quod stirps Gonsaga habuit, nempe Vincentius 2‑us; qui mascula prole destitutus tantum filiam habuit, recidit ergo successio ad lineam agnaticam, nempe ad Carolum Néverniensem; haec familia habitavit a longo tempore in Gallia, proin fuit stricte subditus et vasallus Gallicanus; convertit ergo hic Carolus se ad regem suum Ludovicum 3‑um ut eum in successione suffulciat; jam aemulum habuit Phylippum 4‑um, qui ab imperatore sperabat hoc feudum vel ad minimum maximam eius partem; alteram vero familiae Sabaudicae cessisset, quae etiam praetensiones formavit; deventum est ergo ad bellum; nam Ludovicus 13 eo perduxit apud Vincentium ut Carolum agnoscat haeredem et agnatum suum filiamque suam desponset filio Caroli Néverniensis, Carolo etiam. ⟨6⟩ Mortuo ergo Vincentio Ferdinandus imperator curavit sequestrari ducatum, sed Carolus jam Mantuae adfuerat suffultus viribus Gallicis, quibus sperans incubuit supprimere et debilitare domum Austriacam, quod plerumquepagina 1-064 suasu cardinalis Richelieu factum est, qui ad potentiam maximam evehere conatus est aulam regis sui, quod supressione Hugenotarum domi et immixtione et ingestione in omnia negotia exterorum regnorum efficere conatus est. ⟨7⟩ Enatum est ergo atrox bellum in quo Galli ex sententia negotium suum gesserunt; duravit bellum usque 1632., quo anno Clarasci³ consentiente Ludovico 13‑o tamquam victore pax confecta est, et Ferdinandus imperator debuit Carolo Néverniensi conferre feudum. ⟨8⟩ Victori Amadaeo duci Sabaudiae partem portionis Mantuanae, nempe Montem Ferrati cessit Ludovicus 13, ut eum sibi devinceret liberumque transitum haberet per eius comitatum in Italiam; Hispani ergo hoc bello non multum laudabilis fecerunt, sicque regni Hispaniae auctoritas vilescere coepit in Italiam; anno 1633. decessit in Belgio Isabella filia Phylippi 2‑i, improlis quidem, et hinc iterum reciderunt ceterae provinciae ad Hispanos, sub quorum potestate permanserunt usque initium huius saeculi; ceterae vero 7 provinciae nunc nomine Belgii foederati venerunt.

⟨29.1⟩ Aula Gallica florere et tonum dare volens in Europa coepit iterum de mediis cogitare cum Germanis vel Hispanis disconveniendi; huius originem et causam ex Germania susceperunt Galli; Ferdinandus enim post celebrem victoriam, quo ⟨!⟩ ad Nordlingam de Svecis et protestantibus retulit, se levare et fortificare coepit; usque ergo 1635. annum Galli clam tantum foverunt aere, armis, stipendiis Suecos et rebelles; post hunc vero annum apertum bellum erupuit; praetextus fuit Philippus Cristophorus Elector Trevirienses, hic enim fuit inter perduelles et rebelles favitque protestantibus, hinc Hispani eius electoratum invaserunt expugnataque urbe Treviriensi ipsum quoque electorem ceperunt; in huius ergo restitutionem in integrum movit bellum Ludovicus 13‑us; hoc bellum usque 1648. annum protractum est, seu usque pacem Vestphallicam, qua bellum 30 annorum Germaniae terminatum est; hac pace bellum Gallorum cum Germanis terminatum est, sed cum Hispanis adhuc 25 annis bellarunt Galli.

⟨30.1⟩ His bellis continuis cum exteris accessit etiam bellum internum et rebellio in Catalaunia; provincia enim haec dicebat se nimis onerari et gravari per ducem D'Olivaretz, hinc non auditi ab aula coeperunt rebellare; Philippus IV omni ex parte pressus videre debuit quomodo hi se liberam rempublicam effecerunt; Catalauni tamen videntes se non diu posse resistere Hispanis se subjecerunt Gallis eosque juverunt.

⟨31.1⟩ Anno 1640. ex similibus causis rebellare coepit regnum Portugalliae, cum 60 annis subjecti fuissent Hispanis; tantis ergo malis vexatus nullibi quidpiam memorabile efficere potuit, sed tantum vires attritae sunt et auctoritas Hispaniae eviluit.

⟨32.1⟩ Portugalli enim plurimum passi sunt a hostibus Hispaniae, qui tam in ipso regno Portugaliae quam in mari et Americae provincias eis dilacerarunt et vexarunt; accessit quod ipsi Hispani, tantis bellis vexati, onera plurima imposuerint ipsis, exhauriverintque regnum; hinc 1640. rebellare coeperunt sub ductu Iohannis ducis de Draganea, qui originem a regibus prioribus ducebat; occisis ergo Hispanis una cum prorege occupatisque urbibus et portubus se in libertatem restituerunt; usque 1668. bellatum est cum Hispanis; quo tempore se diviserunt et a Hispanica aula independentes declarati sunt. ⟨2⟩ Anno 1641. conjurarunt in Hispania proceres Andalusiae videntes oportunitatem ad haec; impedita tamen est haec rebellio et oppressa in semine; omnia haec mala Philippus videns causam eorum omnem in ministerium suum retrusit; hinc remoto etiam primario ministro Gasparo de Gusmalium ei suffecit nempe Ludovicum Harem, sed nec hac re multum effecit; nam anno 1647. in regno Neapolitano emersit ⟨rebellio⟩, quae usque Siciliam se extendit; per multitudinem bellorum accidit ut penuria in aerario enasceret; hinc ad contributiones exagerrandas, noviter inducendas, deventum est; fiebat id quoque in Neapolitano regno, ita, ut etiam fructibus in foro venalibus accisa imponeretur; hoc graviter ferebantpagina 1-068 Neapolitani fructibus assueti; cum ergo hae accisae vi exigerentur, enatae sunt lites et tumultus in foro, et ex hac contempta parva scintilla ingens exarsit incendium; populus habuit ducem suum Thomam Agnellum, piscatorem, astutum hominem, qui artibus suis clam ultra 100,000 hominum sibi devicit armavitque omnes; prorex ergo Dux de Arthos efficaces fecit dispositiones; dux eorum Angellus captus et trucidatus est, graviminibusque eorum satisfactum est, et sic aliqua ex parte consopitae sunt turbae; sed post aliquot annos non deerant aliqui qui saeditiosos excitarent, et sic Ianuario Anese duce qui faber gladiorum erat, rursus exarsit rebellio, quae longe acerbior erat, cum ad ipsam Siciliam se extenderit; plurimum autem fuit quod Galli duce Henrico Guisio juverint classe integra Neapolitanos rebelles; hic ergo Guisius declaravit regnum Neapolitanum liberam rem publicam et se ducem reipublicae; Phylippus ergo misit classem contra rebelles, ubi capto Henrico Guisio supressi sunt seditiosi et ad obsequium reducti, praestantia et fortitudine Iohannis Austriaci junioris, qui erat filius naturalis Phylippi 4‑i. ⟨3⟩ Videns se ita curis et molestiis distrahi valedixit bello Belgico ut totas vires contra Portugallos vertere possit, quos damnandi maximam spem habuit; Belgas vero nimis a se remotos et potentes jam vix ac ne vix quidem subjungere se posse videret; sub idem tempus pax Vestphalica coaluit in Germania, et eodem negotio ergo in Vestphallia Phylippus renunciavit juri suo in 7 provincias foederatas eosque pro hominibus liberis declaravit; et sic contra Portugallos se tota vi convertit, sed mox in eo impeditus est per Olivierum Cronvel, usurpatorem coronae Anglicae; hic enim foedus commercii causa inivit cum Portugallis, vi cuius Portugallos defendere debuit contra Phylippum; decrevit ergo pacem inire cum Gallis, quae etiam 1659. in montibus Pyreneis per cardinalem Mazarini, ministrum Ludovici Galliae regis, et Ludovicum Haruz, coaluit; per hoc foedus Catalauniampagina 1-070 Phylippus recepit a Gallis, sed totum comitatum Ruscimonensem, quem hoc bello Hispani occupaverant, restituere Gallis debuit; hic comitatus clavis fuit Hispanis in Galliam, et hoc comitatu amisso per montes Pyraeneos divisi sunt a Gallis Hispani; ipsis etiam Anglis obtulerunt Hispani pulcherrimam Americae insulam Iamaicam, pacis ineundae causa, et hinc etiam cum Anglis pax coaluit, adjecto adhuc Anglis pulcherrimo portu Belgii Hispanici Dünkirchum (Dunquerca).

⟨33.1⟩ Ludovicus 14‑tus sibi stipulatus Mariam Theresiam filiam Phylippi 4‑i pro uxorem; renunciavit tamen Ludovicus omnibus juribus uxoris suae, et tunc consensit Phylippus cum hoc promissum in tabulis pacis solemniter insertum esset. ⟨2⟩ Vix tamen mortuus est Phylippus 4., jam Ludovicus 14‑us vi armorum suorum sibi haereditatem uxoris suae quaesivit. ⟨3⟩ His feliciter terminatis omnes vires suas convertit Phylippus in Portugallos, sed parum tamen effecit; nam clam Angli et Galli juverunt ipsos pecunia, armis, munitione etc., imo 1663. ad Almaxial ingentem cladem acceperunt Hispani a Portugallis et 1655. etiam unam ad Montesclaros; eodem anno decessit Phylippus 4., post 40 annorum sat infelix imperium.

⟨34.1⟩ Successit ei Carolus II, filius quadriennis sub tutela matris sui, sub qua imperium capessivit, nempe sub Maria Anna Filippi 4‑i vidua; ut tamen melius negotia irent tutrici ex certo numero procerum consilium status adjunxerunt ad graviora negotia pertractanda; huic consilio interfuit etiam Ioannes Austriacus junior filius Phylippi 4‑i; hic multas vicissitudines fecit in hoc consilio, ita ut exturbari debuerit per reginam eique suffectus est P. Neidhart confessarius reginae, per quod multorum animos abalienavit a se regina, donec non ⟨!⟩ exturbato confessario restitutus fuisset Ioannes Austriacus. ⟨2⟩ Bellum Portugallicum continuatum quidem est per tutricem reginam, sed segniter, praesertim cum 1667. per Ludovicum 14. regem Galliae bellopagina 1-072 petiti fuissent; causa fuit dos, quam Ludovicus 14. pro uxore sua petiit post mortem Philippi 4‑i, quamquam se obligaverit nihil unquam velle se petere dotis loco, et quidem in specie petiit Provincias Belgicas.

⟨35.1⟩ Scivit Ludovicus se et cum Anglis et cum Belgis debere habere rixas propter petitionem suam; hinc Belgas et Anglos bello implicare commisit, quod reipsa effecit; ardente ergo hos inter bello praetensiones suas formavit apud Hispanos, et cum id non obtineret, irrupit in Belgium armata manu, sibique subjecit plurimas civitates cum toto ducatu Burgundico; videntes haec belligerentes Belgae foederati et Angli seque delusos observantes pacem inter se fecerunt et foedus iniverunt contra Ludovicum 14‑um, sibique Svecos adjunxerunt, et sic cum societate Hispanorum pacem extorserunt Ludovico; et sic 1668. Aquisgrani pax coaluit; ut nempe Burgundiae comitatum restituat Hispanis Ludovicus; arces tamen munitas demoliri curavit prius Ludovicus ut sic alia occasione data eo facilius occupare possit; in Flandria vero aliqua loca sibi servavit; enervata sic Hispanorum potentia auctaque Portugallorum potestate per amicitiam Anglorum, pacem confecerunt cum Portugallis eodem anno, et sic Portugalia independens declarata fuit, et in statum priorem restituti sunt, Aquisgrani; unicum locum in Africa, nempe Septam (Ceutam) pro memoria dominii sui in Portugalliam sibi servarunt.

⟨36.1⟩ Rex Franciae videns ad hanc coactam pacem plurimum contulisse Hollandos proposuit ergo sibi ulcisci hoc factum eorum, avulsit, profusis millionibus pellexit ad suas partes Anglos, ipsos etiam Svecos avulsit a foedere Hollandico, et sic non expectatus comparuit cum exercitu suo, captis tribus provinciis ipsam Hollandiam invasit, et Amsterodamo minatus est jam ruinam; Hollandi tamen in hoc periculo praeruptis aggeribus et apertis cataractis maritimas aquas immiserunt, et sic se aquis cinxerunt 1672‑o anno; in mari tamen felicius bellarunt Hollandi, insignes enim victorias retulerunt de Gallis. ⟨2⟩ Acta haec Gallorum Hispania non potuit pacato cernere animo ob metum Belgii Hispanici, hic foedus cum Hollandis inire deberunt ⟨!⟩ contra Gallos, et sic etiam domus Austriaca Viennensis concurrere debuit in hoc bellumpagina 1-074 contra Gallos; Imperator effecit ut etiam elector Coloniensis deserto Ludovico 14‑i transiverit ad partes Imperatoris sui, etiam Angli deseruerunt Gallos; hoc bellum usque 1678. protractum est, et omnibus his annis tam strenue se gessit Ludovicus 14. ut ille Noviomagi ubi pax tandem coaluit, adhuc conditiones praescriberet. ⟨3⟩ Tres provinciae Belgii rursus restitutae sunt in integrum; Hispani tamen 16 loca munita in Belgio Hispanico Gallis cedere debebant, una cum comitatu Burgundico; Galli etiam ipsis aliquot exigua loca occupata restituerunt Hispanis. ⟨4⟩ Circa hanc aetatem, nempe 1677, Carolus II attigit majorennitatem in Hispania, proin mater abdicare debuit se tutelae, imo ex ipsa urbe regia excedere debuit regina, ne amplius ad negotia publica et regni influere possit, minister vero eius Valantzoela ad insulas Phylippinas relegatus est usque dies vitae suae; regina vero Toleti resedit.

⟨37.1⟩ LudovicusXIV, inquietissimus principum, non diu permansit in quiete, sed causas quaesivit ulterioris belli; hoc ut habeat deputavit Cameras reunionis sic dictas, seu commissiones politicorum, qui exquirerent praetensiones aulae Gallicanae in aliis regnis, et provinciis; primum erat regnum Hispaniae, in quod praetensiones putabat se deprehendisse; missa ergo deputatione petierunt comitatum Lutzeburgicum pro equivalenti praentensionum suarum; hoc cum Hispani facere non possent, ne sic Galli totum Belgium ad se attrahent, Ludovicus armata manu irruit 1681‑o anno in hunc comitatum eumque totum sibi subjecit expugnata arce Lutzeburgensi; et eo scivit vi pecuniarum suarum adducere Belgas et Anglos Ludovicus ut, licet garantirisaverint pacem Noviomagensem, tamen non tantum Hispanos non juverint, sed potius Angli juverunt Gallos; contra Leopoldum vero suscitavit Turcas in Hungaria, ut nec is juvare potuerit Hispanos; Hispani ergo deserti ad 20 annos coacti sunt inducias facere cum Gallis 1684, ut nempe duo loca munita in Belgis recipiant Hispani, cetera vero occupata a Hispanis servarent sibi Galli; pax tamen non nisi 4 annis duravit; nam 1688. bellum restauravit; incepit autem tunc cum imperatore Leopoldo ut sic etiam Hispanos involvat; fuit autem assumpta occasio belli Archiepiscopatus Coloniensis vacans; pro hoc commendavit Ludovicuspagina 1-076 principem Firstenberg, Imperator vero et Pontifex ducem Bavariae, qui etiam electus est; et hinc bellum incoatum; mox etiam cum Anglis et Hollandis lites habuit Ludovicus 14 ob detronisatum Iacobum 2‑um in Anglia eique substitutam domum Lineburgico-Brunsvicensem; ad has lites ergo concurrerunt etiam Belgae, Iacobus vero confugit ad Ludovicum Galliae regem, qui eum etiam ejecto principe Vilhelmo 3‑o restituit; bellum hoc initio horrende afflicti sunt; Galli enim ad viscera Hispaniae jam devenerunt, 1689. sub duce Noely Parcellonem expugnarunt, et jam Madrito approximarunt, et sic usque 1697. sustinuit hoc bellum contra potentissimas potentias Europae; hoc anno pax coaluit Risvicensis, vi cuius cuncta Ludovicus restituere debuit Hispanis; in Anglia vero Vilhelmum 3‑um invitus recognoscere debuit regem Angliae. ⟨2⟩ Non defuit tamen causa politica quare restituit Hispanis omnia, nam Carolus 2. fuit in defectu, nulla spes prolium adfuit; hinc sperabat totum regnum devoluturum ad suum nepotem, quia ipse Carolus 2. commendavit nepotem Ludovici 14. pro rege, agente complurimum pontifice, et episcopis Hispanie; nepos enim eius erat ex Maria Theresia Phylippi 4‑i filia; reipsa etiam 3 annis post hanc pacem exstinctus est Carolus 2us nulla relicta sobole; extincta ergo est linea Austriaca Hispanica, proin jus devolvebatur ad aliam lineam, nempe Austriacam Viennensem Leopoldi. ⟨3⟩ Habebant tamen alii etiam principes spem Carolo succedendi, nempe alii, qui jure foemineo praetensiones formabant in Hispania; tales sunt 1‑o) Leopoldus 1. imperator, qui jure masculino, proin maximo jure petiit, nempe agnationis, cuius jus etiam pactum mutuae successionis inter has aulas roborabat. ⟨4⟩ 2‑o) Erat domus Bavarica nempe Iosephus princeps Bavariae. ⟨5⟩ Hic condescendit matris ex parte ex Hispanica linea, et jam a Carolo 2‑o fuit electus successor. ⟨6⟩ Philippus 4‑us habuit filiam Margaretham Theresiam, quae Leopoldo imperatori nupta fuit; ex hoc nata est Maria Antonia, quae Maximiliano duci nupta fuit, et haec genuit Iosephum hunc, proin fuit nepos Leopoldi; sed hic mortuus est ante Carolum. ⟨7⟩ 3‑us fuit princeps Sabaudiae Victor Amadeus; hic jure proaviae, Catharinae, filiae Phylippi 2‑i, quaesivit regnum Hispaniae. ⟨8⟩ 4‑us fuit Ludovicus 14., qui pro nepote suo extorsit regnum; nam Ludovicus cum Maria Theresia, Phylippi 4‑i filia, genuit Ludovicumpagina 1-078 Delfinum, ex hoc natus est Ludovicus dux Burgundiae, et ex hoc Ludovicus 15tus; Phylippus ergo dux Antegavensis, qui etiam filius erat Ludovici Delfini, electus est rex Hispaniae, et ex hac sunt adhuc reges Hispaniae, linea vero Ludovici ducis Burgundiae successit in Gallia; Innocentius 11‑us pontifex cum clero Hispanico plurimum in hoc fecit; cum morte ergo Caroli Galli statim Phylippum sub nomine 5‑i induxerunt in regnum armata manu, ibique inauguratus est; tandem etiam Sabaudia et Bavaria, Portugallia, Anglia, Hollandia eum recognoverunt; nemo ergo praeter Leopoldum protestatus est, et in ditiones Hispanicas Italiae Eugenium cum 32,000 misit, ad vindicandum jus suum; solus quidem parum effecisset Leopoldus, sed Angli et Hollandi defecerunt a Ludovico, qui eos delusit spe divisionis provinciarum aliquarum Hispanicarum, dein aegre ferebant arctam hanc unionem potentium imperantium, qui omnibus aliis molestias creare potuissent; anno ergo 1702. foedus initum est inter hos 3 et una eademque die 15‑o Maji bellum denunciatum est Gallis; exarsit ergo bellum attrocissimum tam terra, quam mari, et usque 13 annorum duravit et nomine belli successionis Hispanicae venit; partes belligerentes sibi praefixerunt, ut exturbato Phylippo 5‑o ex trono Hispaniae, substituatur Carolus junior filius Leopoldi, sicque mens Ludovici deludatur, quamquam successio in Hispania spectasset Leopoldum patrem, et postremum Iosephum primum filium seniorem, hi tamen duo renunciarunt juri suo; primis annis sat ancipiti fortuna bellum gestum est, Galli tamen ex Catalaunia ejecti sunt, in urbe Barcillonensi Carolus se curavit inaugurari sub nomine Caroli 3‑ii, et sic jam praecipuum belli theatrum fuit Hispania, in qua etiam paulo post ad Almanaram in Valentia decretalem victoriam retulerunt de Gallis et Hispanis, et sic Arragoniam, Neucastilium, Catalauniam et ⟨Asturiam⟩ ⁴ sibi subjecerunt; ipsam Madrittum expugnavit, ibique solemniter inauguratus est, proin duos reges Hispania habuit; circa annum decimum tamen infelicius negotia gerebant, et repressi sunt ex tribus provinciis excepta Catalaunia; interim anno 5‑o mortuus estpagina 1-080 Leopoldus, cui Iosephus 1‑us successit; anno 11‑o mortuus est etiam Iosephus sine haeredibus, solus ergo remansit Carolus; maluit ergo incertam successionem relinquere et certam arripere, quod etiam fecit et sic imperator sub nomine Caroli 6‑i coronatus est in imperatorem, et regem Hungariae; hoc videntes Angli et Hollandi, ne Carolum ad formidabilem lenient auctoritatem, mutarunt consilia sua, et voluerunt potius Phylippum 5. regem Hispaniae habere, hinc se primi Angli Gallis conjunxerunt circa 11 annum, sed et hoc Angli non sine ratione fecerunt. ⟨9⟩ Anna enim tunc temporis regina voluisset exauctoratum Iacobum fratrem suum restituere, hinc etiam tunc indiguisset ope Ludovici 14‑i; quod tamen non contigit, cum Anna prae mortua fuerit; Carolus ergo desertus a foederatis consensit in pacem, quae Utrajecti in Hollandia anno 13 huius saeculi coaluit; non tamen omni ex parte renunciatum est in hac pace juri praetendentiarum; praecipua capita huius pacis consistit in divisione et sumptuum satisfactione; nempe Phylippus 5. sit verus rex Hispaniae Europae; ut tamen duae monarchiae aliquando non conjungantur, Phylippus 5‑us pro se et suis successoribus debuit renunciare successioni in Francia. ⟨10⟩ Ceterae provinciae, uti insula Zardiniae, Mediolanensis ducatus, Belgium et regnum Neapolitanum Carolo cessae sunt. ⟨11⟩ Victori Amadeo attributa fuit insula Siciliae cum titulo regis, et jus succedendi in Hispania in defectu linearum; Angli acceperunt insulam Minorcam, commodissimam pro commercio, dein promontorium Gibraltariense, seu columnas Herculis, quod in ipsa Hispania versus Africam situm est, et hinc clavis maris Mediterranei merito dici potest, ob fretum angustum quod inter Africam et Gibraltar est; sic ergo diminuta Hispania vehementer est; Phylippusque contentus non fuit.

⟨38.1⟩ Angli etiam a Gallia acceperunt in America sinum Hudsonis, insulam S. Christophori, Terram novam, et novam Scotiam, ob auxilia praestita; promisitque munimentum Dünkircsum demoliri curare. ⟨2⟩ Portugalli acceperunt in America ⟨!⟩ promontorium Capitis viridis. ⟨3⟩ Sabaudiae dux recepit suas terras, quas prius Galli arripuerunt,pagina 1-082 nempe usque Alpium altitudines. ⟨4⟩ Hollandi desiderabant ut Belgium Hispanicum nec Hispanis, nec Gallis detur, sed alteri tertio remotiori detur, nempe Austriacis remotis; secundo, sciverunt Hollandi se perpetuis rixis Gallorum expositos esse ob defectum munimentorum in limitibus; hinc egerunt ut arces suas habere et iis militiam propriam illocare possint; hae urbes dein Barier Städte cognominatae sunt; domus ergo Austriaca hanc servitutem in se recepit, imo etiam stipendia his militibus solvit aula Viennensis; hanc tamen servitutem Iosephus 2. anno 1781. sustulit. ⟨5⟩ Garantiam huius pacis promisit aula Anglica, Gallica, et Hollandi; haec tamen pax Utrajectensis nondum fuit finalis, nam Carolus et Phylippus 5‑us nondum inter se convenerunt; et sic Hispani post paucos annos bellum renovarunt; nempe 1716., cum recte Carolus cum Turcis implicitus esset, tunc occupaverunt Siciliam et Sardiniam fere nemine resistente; Carolus provocavit garantes partes contra Philippum; primi erant Galli; mortuo enim ibi Ludovico 14‑o successit pronepos Ludovicus 15., qui sub ducis Aurelianensis Phylippi gubernio regnavit, hic ergo promptus erat ad bellum, ut sibi amicos conciliaret exteros; fuit enim valde lucrosum tutorem esse in Galliam; acceserunt etiam Angli; anno 18‑o cladem navalem Philippo intulerunt, et sic 19‑o anno jam de pace cogitatum est, quae etiam anno 20‑o coaluit penitus; Carolus ergo 6. cuivis juri in Hispaniam formandae ⟨!⟩ renunciet; Hispania cum omnibus Americanis provinciis attribuatur Phylippo. ⟨6⟩ Phylippus renunciet juri in omnes priori pace amissas provincias. ⟨7⟩ Insula Siciliae cessa est Carolo, et Sardiniae insula cessa est Victori Amadeo; Phylippus tamen 5., ut filiis suis in Italia aliquem adcommodationem procuraret, cum videret duos ducatus, nempe Parmensem, et Florentinum esse in defectu, hinc stipulatus est sibi pro Carolo, filio tertiogenito, nomine feudi; mater enim Caroli huius, seu secunda uxor Phylippi 5‑i, fuit Elisabetha Odoardi 2‑i, ducis Parmensis; imperator etiam annuit huic petito, et hinc neutralis militia, nempe Helvetica, illocata est his ducatibus; haec 20. anno facta sunt, et 25. diplomate publico hoc feudum ei addixit imperator; anno 1724. Phylippus 5. abdicationem fecit regiminis sui et Ludovico 1‑opagina 1-084 (amantissimo) filio suo cessit regimen Hispaniae; hic post septem menses regiminis in variolis mortuus est; post eius mortem rursus Phylippus 5., qui primo 41 anni fuit, regimen suscepit; anno 1725. eruperunt dissensiones inter Phylippum 5., et Ludovicum 15. regem Galliae; causa huius fuit haec: Ludovicus 15. jam jam ⟨pubertatem⟩ attigit circa hanc aetatem; curator ergo dux Aurelianensis putabat matrimonio conjungendas esse aulas has, Hispanicam et Gallicam, nempe Mariae Annae Victoriae ⟨!⟩ Phylippi 5‑i filiam et Ludovicum 15.; Maria haec fuit septem annorum, hinc missa est Parisios ad educanda ⟨!⟩; in hac sententia permansit Ludovicus usque tempus majorennitatis, nempe 14 annum; cum ergo a tutore suo liberatus fuisset, assumpsit sibi Carolum ducem Borbonium pro ministro primario; jam inter stirpem Burboniensem et Aurelianensem summum intercedebat odium, maxime propter tutoratum; ut ergo Carolus Burbonensis odium suum exserat in defunctum tutorem regis, Aurelianensem, conatus est omnia evertere, quae tutor fecit; hinc etiam haec sponsalia irritare conatus est; exosam reddidit ergo eam apud Ludovicum, et ipsi proposuit Catharinam, Stanislai Lescincki, nobilis Poloni, qui bis rex Poloniae electus, sed semper exturbatus est per factionem Saxonum; hic ergo Stanislaus Parisiis vixit cum sua filia; haec complacuit Ludovico et eam duxit repudiata Hispanica sponsa; parens ergo Phylippus hanc ignominiam ulturus cum Carolo 6‑o foedus inivit contra Gallos; cum tamen Carolus non posset juvare serio, egit apud aulam Anglicanam ut negotium hoc componat; Angli ergo comparuerunt magna classe in mari et mediatorem fecerunt (Georgius ergo 1‑us rex Angliae). ⟨8⟩ Viennae collatis consiliis 1729. compositum est negotium, Iosephus enim rex Portugalliae duxit Mariam Victoriam. ⟨9⟩ Imperator etiam annuit ut educta Helvetica militia ex duobus ducatibus induratur Hispanica militia. ⟨10⟩ Anno 1731. mortuus est Antonis dux Parmensis, et sic statim [ipsi] successit ipsi filius Phylippi 5‑i Carolus; anno vero 35. successit in Hetruria mortuo Gasto.

⟨39.1⟩ Anno 1732. Hispani habuerunt expeditionem in Africam contra pyratas, qui praesidia Oran et Massalquivir 1708. anno ceperunt tempore belli successionalis; belli huius eventus optatissimus fuit, pyratae fracti, et praesidia recepta sunt.

⟨40.1⟩ Post hanc expeditionem Phylippus 5. bellum indixit Carolo Sexto; ratio huius fuit Sanctio pragmatica, quam Carolus inducere voluit, vi cuius unicam filiam suam Mariam Theresiam, in defectu alterius prolis, in omnibus provinciis sibi succedere voluit, exclusis omnibus iis, qui jus habebant successionis; induxit Carolus in suis provinciis, cum consensu suorum subditorum, hanc sanctionem, eamque ab exteris receptam et garantirisatam voluit; in hac sanctione etiam successio limitata est, nempe ut primo succedant descendentes Mariae Theresiae, his deficientibus Iosephi primi succedant descendentes, hos excipiant Leopoldi primi succesores; anno 1724. post comitia Hungarica publicata est haec sanctio. ⟨2⟩ 1732. Romanum imperium suscepit hanc successionem; 1725. Hispania, 1727. Russia, 1732. Anglia una cum evictione, 1730. Hollandia una cum evictione, 1732. Dania, 1735. Francia recognovit eam. ⟨3⟩ Non obstantibus his anno 1733. protestatus est Phylippus 5. contra hanc sanctionem tamquam praejuditiosam; in suas partes traxit regem Sardiniae, Sabaudum et Gallos, qui eo proniores erat, cum Ladislaum Lezcincky mortuo Augusto 2‑o rege Poloniae voluerint trono Polonico intrudere contra Caroli 6‑i et Annae Czarissae Russiae factionem, qui Augustum 3‑um electorem Saxoniae voluerunt, et reipsa etiam Augustus factus est rex Poloniae; imperator ergo in Italia satis resistere non potuit, cum etiam in Polonia fuerit distractus; hinc regnum Neapolitanum et Siciliam occupaverunt Hispani; interim videns se non sufficere, et ut post obitum suum filiae regnum pacatum relinqueret, tulit sacrificium hostibus suis, nempe regnum Neapolitanum et Siciliam cessit Hispanis, et hinc '35. pax coaluit Viennae; definita vero est pax anno '38. Versaille in Gallia; hinc ergo dux Parmensis Carolus, filius Phylippi 5‑i, factus est rex Neapolis et Siciliae. ⟨4⟩ Horum duorum regnorum loco recepit Carolus 6. ducatum Parmensem et Placentium nomine aequivalentis. ⟨5⟩ Etiam Galli rem suam egerunt; inhiabant enim Galli jam pridem ducatui Lotharingiae contermino regno suo, saepe habuerunt cum ducibus Lotharingiaepagina 1-088 altercationes, subegerunt sibi eum, et iterum restituere debuerunt; de hoc ergo acquirendo nunc egerunt; duces Lotharingiae circa ea tempora erant Franciscus, parensIosephi 2‑i, et Carolus, gubernator Belgii; horum ergo duorum vexatorum a Gallis principum partes tuitus est Carolus 6‑us, eos Viennam detulit splendideque educavit, ita ut dein plane filiam suam Mariam Theresiam Francisco in uxorem dedit; Galli ergo urgebant ut hi duo principes concedant ipsis Lotharingiam, et eius loco acciperent magnum Hetruriae ducatum (Toscannam), quae modo cum morte Gastonis ducis vacans facta est; et sic reipsa etiam commutatio facta est. ⟨6⟩ Et hunc ducatum Lotharingiae cessit Ludovicus 15. Stanislao Lescinckio; post eius mortem vero 1766. incorporatus est coronae Franciae; anno '739. iterum bello se immisit Phylippus 5. cum Anglis ob possessiones eorum in America, et praecipue ob commercia furtiva (heimliches Handel); nam in America viget regula ut populi subjecti tantum cum suis metropolitanis commercium exerceant, nempe subditi Anglicani cum Anglis tantum etc.; hinc ergo exortum est bellum in Florida et Canada; hoc bellum dein continuatum est per plura regna; anno enim 1740. mortuus est Carolus 6. in Octobri; emersit ergo hic rursus quaestio de successione foeminarum; primi erant Hispani qui protestati sunt contra sanctionem ex eo quod acceptatio eius prior sit praejuditiosa successoribus suis; dixit enim stirpi suae prioritatem competere prae Mariae Theresiae, cum eius stirps ex linea seniore procedat, Mariam vero Theresiam tantum ex juniore linea; Maria enim Theresia ex Ferdinando 2‑o descendit; hic Ferdinandus venit ad successionem exstincta linea seniore, nempe Mathia; Phylippus vero 5. descendit ex Anna, filia Maximiliani 2., sorore Mathiae et Rudolfi, et nepote Ferdinandi primi; interim haec omnia jus Phylippo nonpagina 1-090 tribuerunt; nam in successione habet ratio ultimi possessoris, proin Maria Theresia tamquam proxima ultimo possessori maximum jus habuit; miserunt ergo copias in Hispaniam ad occupandas terras pro quartogenito filio suo Phylippo; jam hoc bellum successionale ingressi sunt plures alii, nempe Carolus dux Bavariae, qui universam haereditatem Austriacam pro se praetendit; provocavit enim ad conventionem, quae [intercessit] inter suos ascendentes et Ferdinandum primum intercessit, nempe pactum successionis mutuae inter descendentes Alberti ducis Bavariae et Ferdinandi Primi; hic enim Albertus habuit Annam filiam Ferdinandi; hinc fecerint pactum quod si nulli legitimi Ferdinandi adfuerit haeredes, succedant Bavari; sed Maria Theresia fuit legitima proles, ergo etc.; sed Bavari adulterarunt hanc vocem ehelich (legitima) et scripserunt männlich (mascula proles); colludebat Bavarus cum aliis principibus, maxime cum aula Gallica, quae ceteroquin semper fuit aemula Austriacorum; actum fuisset hinc certe de monarchia Theresiae, nisi Hungari, semper fidi et sinceri, ipsi omnibus succurrisset viribus, fractisque Gallis et ejectis bis Bavaris ex ipsa Bavaria sustinuissent coronam Mariae Theresiae; ad hoc praetendentes accesserunt etiam rex Poloniae et Saxones; et Fridricus rex Borussiae; huius ascendens Fridericus Vilhelmus adhuc elector Brandeburgicus, fecit conventionem cum domo Austriaca de certis Silesiae partibus, tardius etiam Fridericus 3. fecit conventiones vi cuius pro certa summa cessit Austriacis partem suam aliquem in Silesia; Fridericus ergo rex Borussiae protestatus est contra hanc pactionem, et fere integram Silesiam pro se praetendit; hoc bellum, licet per 8 integros annos durasset, fortitudine Hungarorum irritum redditum est; ipsi quoque Hollandi, Angli ex parte sua non deerant; eductis enim classibus Hispanos Gallosque fregerunt; ab anno '44‑o Galli deposita larva pro se coeperunt vastare Belgicas provincias Austriacas; post mortem Caroli 6. electus est Carolus dux Bavariae in imperatorem nomine Caroli 7‑i; debilis tamen princeps ejectus per Hungaros ex suis provinciis erumnis etpagina 1-092 egritudine oppressus mortuus est; et sic Franciscus dux Lotharingiae '45. electus est in imperatorem succesitque in imperio nomine Francisci 1‑i; anno 1746. mortuus est Phylippus 5. in Hispania, ei successit Ferdinandus 2‑us, et ab eo tempore jam segniter bellum hoc ex parte Hispanorum gestum est; caeterum cum potentissimis duobus maritimis potentiis agendum habuerint, ipsos etiam Gallos in America lacessiverunt Angli, plurimum Borussus astu et fraudibus suis effecit, integram enim fere Silesiam occupavit; anno 1748. pace Aquisgravensi clausum est bellum hoc; Hispani quidquid amiserunt per bellum ad Anglos recuperarunt, et ducatum Parmensem acceperunt a Maria Theresia pro Filippo fratre Ferdinandi 2‑i; hic Filippus fuit parens Isabellae, uxoris primae Iosephi 2‑i; constitutum tamen est, quod si contingeret Carolum fratrem succedere Ferdinando in casu defectus, tunc Philippus hic succedat Carolo in regno Neapolitano, et ducatus Parmensis recidat ad domum Austriacam. ⟨7⟩ Galli omnia occupata restituere debuerunt. ⟨8⟩ Friderico Borusso relicta fuit Silesia. ⟨9⟩ Sanctio pragmatica acceptata fuit in reliquis omnibus ab omnibus. ⟨10⟩ Ferdinandus 2‑us hic languidum admodum habuit imperium in Hispaniam et etiam sine prolibus mortuus est; ei successit tertiogenitus frater Carolus 3, antea rex Neapoleos et Siciliae; debuisset ergo huic Carolo succedere Phylippus frater in Neapolitano regno; interim Phylippus mansit in possessione suorum ducatuum, Carolo vero successit filius in regno Neapolitano, nempe Ferdinandus, modernus rex; hic Carolus Phylippum maximum tamquam haebes et mentis impos exhaeredatus est. ⟨11⟩ Carolus 2‑us, eius filius, declaratus est successor in Hispania; et Ferdinandus est rex Neapolitanus et Siciliae renunciatus; caeterae potentiae aut noluerunt, aut non potuerunt reclamare huic instituto Caroli, quamquam contra apertas pacis conditiones actum fuerit; domus Sabaudica, quae expectantiam in Placentiae ducatum habuit, parato aere excontentata fuit; Maria Theresia vero consensit, etiam si jus apertum in Parmensem ducatum habuit; fuit enim tunc bello septennali involuta, et cum Gallis egit contra Borussum, eo a fortiori, quod Iosepho 2‑o, filio suo, desponsata fuerit Isabella, Phylippi huius filia. ⟨12⟩ Hic Carolus 3‑us regnavit ergo in Hispania; anno 1761. coaluit foedus inter 4 aulas Bourbonicas, nempe Hispaniam, Galliam, regnum Neapolitanum et Parmensem ducatum; nempe arctissimo vinculo se conjunxerunt ad ferendum sibi auxilium in omni casu; vigorepagina 1-094 huius foederis Carolus 3. rex Hispaniae statim in bellum involutus est, nam Galli juverunt Austriacos, Borussum juvabat Angli; hinc Galli cum Anglis in America et in mari concurrerunt; hinc etiam Carolus deposita neutralitate hostes esse debuerunt ⟨!⟩ Anglorum; Hispani tamen exiguum quid retulerunt boni, imo plurima habebant damna; anno vero '63. pax universalis facta est in Europa; haec pax dicitur Fonteneblö-iensis; Angli hoc bello subegerunt insulam Cubam a Hispanis, hanc repetierunt, acceperunt etiam, sed Floridam in America septentrionali cedere debebant Anglis. ⟨13⟩ Ab anno ergo 1763. Carolus [se] pace utens felicitati populorum suorum se dedidit, ad evehendum commercium, oeconomiam et statum militarem, quae omnia neglecta sunt; sacram inquisitionem etiam restruxit et regulavit. ⟨14⟩ Anno '66. domestico tumultu Madrittae exorto coactus est rus petere, malum tamen suffocatum est praemature. ⟨15⟩ Rationes hae erant: quod ille decreto suo voluerit vestimentum ipsorum reformare, pallia nigra, et decussatos pileos ipsis prohibere, et vestimenta Gallica invehere; Hispanica ergo plebs ceteroquin infensa Gallis tumultum excitavit, multi etiam Galli transiverunt ad Hispanos, imo primaris regis minister fuit Gallus, ergo etc. ⟨16⟩ Remoto ergo ministro Gallico suscepit Hispanum comitem de Aranda et huius perspicacia tumultus compositi sunt; ea occasione ingens suspicio in Iesuitas recidit, quod etiam illi manus in tabula harum discordiarum habuerint, et hinc totus ordo eorum relegatus fuit ex Hispania; anno 1767. una eademque die colligati, navibus impositi, et in Italiam translati sunt, 12‑a Octobris. ⟨17⟩ Haec res graves altercationes cum aula Romana post se traxit; tandem aula Viennensis et Parisina cum Portugallia se conjunxerunt in exstirpationem Iesuitarum, sed Benedictus 13. confirmavit potius ordinem hunc quam ut eum exstirpasset; anno vero '69. cum Ganganelli cardinalis pontifex renunciatus fuisset, anno '73. bulla nova ordinem hunc ecclesiae noxiumpagina 1-096 pronunciavit et sustulit; anno '78. Carolus 3. rex Hispaniae bellum suscipere debuit propter colonias Americanas; coloni enim Americani ab Anglis vehementer praessi sunt, provolarunt ergo ad arma 13 provinciae, vinculoque arctissimo se copularunt contra Anglos, libertatem suam quaerebant sub belli duce Vassington; Angli ergo contra eos armis profecti sunt, sed parum fecerunt; rex ergo Franciae videns hoc foedus inivit cum his provinciis commerciale, hinc etiam contra Ludovicum 16‑tum arma sumpserunt Angli anno '75. ⟨18⟩ Carolus ergo 3. rex Hispaniae ob foedus suum cum Gallis debuit arma arripere contra Anglos anno '78., anno '81. et '2. etiam in Hollandos versum est bellum, qui clam vendiderunt arma Gallis et Hispanis; promontorium Gibraltar expugnare volebant Hispani, sed nulla ratione potuerunt; insulam tamen Minorcam ceperunt, quam etiam retinuerunt per pacem. ⟨19⟩ Post hoc bellum etiam cum Algiriis, Africanis piratis, habuit bellum, sed et hoc inutile fuit segniterque gestum; anno '88. decessit, ei successit filius Carolus 4‑us secundogenitus, qui modernus est rex; specimina boni regis dedit statim initio; caristia magna fuit, ille ergo magnis expensis summis pretium exaggeratum frumenti restituit ad commune pretium, venationem regiam vehementer restrinxit, pro bono et commodo plebis, ad duo tantum loca. ⟨20⟩ Debita priorum regum declaravit pro debitis coronae, proin pro suis. ⟨21⟩ Haec enim debita jam quasi caduca erant et nullus regum curavit exsolutionem eorum; ille ergo in se suscepit exsolutionem. ⟨22⟩ Inter domum Austricam nostram et Hispanicam ergo intercedit vinculum magnum affinitatis; Iosephus enim 2. anno '60. duxit Phylippi, ducis Parmensis, filiam Isabellam; qui fuit frater Caroli Tertii regis Hispaniae. ⟨23⟩ Leopoldus vero 2. duxit filiam Caroli Tertii, et sororem moderni regis Hispaniae Mariam Ludovicam. ⟨24⟩ Mariam vero Amaliam, sororem Leopoldi, duxit Ferdinandus, frater Isabellae et filius Philippi.

⟨41.1⟩ Rex vero Neapolitanus modernus duxit Mariam Carolinam anno '68, Leopoldi 2‑i sororem, filiam Mariae Theresiae. ⟨2⟩ Anno 90‑o Franciscus primogenitus Leopoldi 2‑i duxit Mariam Theresiam, filiam Ferdinandi regis Neapolitano. ⟨3⟩ Eodem anno '90‑o modernus Magnae Hatruriae dux duxit filiam Mariam Franciscam, filiam regis Neapoli, Ferdinandi.

⟨42.1⟩ Eodem anno matrimonium initum est inter coronae haeredem Neapolitanum Ianuarium et Mariam Clementinam, filiam Leopoldi 2‑i; vices sponsi subivit Carolus quartogenitus genitus Leopoldi; utraque pars horum est impubes.

⟨1.1⟩ Regnum hoc Portugalliae easdem fere vicissitudines subivit quas Hispania; ob vicinitatem suam possessa fuit antiquitus a Foeniciis, Chartaginensibus; tandem a Romanis subactum et in provinciam Romanam redactum est; tempore Romanorum Lusitania appellabatur Portugallia et fuit pars Hispaniae Romanae; hinc et hodie saepe eodem nomine compellatur; sub potestate Romanorum permansit usque interitum imperii occidentalis seu usque saeculum 5‑tum. ⟨2⟩ Variae enim barbarae gentes per Hispaniam grassatae etiam Lusitaniam invaserunt; primi erant Alani, eos secuti sunt Vandali et Suevi, qui omnes ex Hispania transiverunt sedesque suas fixerunt; Alani tamen regnum ibi non condiderunt, sed primi erant Svevi qui regnum fundarunt sedesque fixas ibi habuerunt, prouti in Hispania. ⟨3⟩ Eorum regnum ab anno 440. usque 584. floruit in Lusitania; tunc enim a Visigothis extinctum est tam in Hispania, quam ⟨in⟩ Lusitania sub duce Visigothorum Leovigilco et tunc successit regnum Gothorum in Lusitania; sub initium 8‑i saeculi Saraceni regni Gothici finem imposuerunt, et ab eo tempore caliphae Saracenorum Lusitaniam sibi subegerunt; donec dein diversi reges Chatolici, Gothici Hispanici, pedetentim recuperassent a Saracenis tam Hispaniam, quam Portugalliam. ⟨4⟩ Alphonsus 1. rex Legionis primus fuit qui Saracenis saec. 8‑o adhuc extorsit Interamnensem provinciam, tardius vero etiam provinciam Transmontanam; his duabus provinciis commune nomen Portucale inditum fuisse deprehendimus; hoc dein nomen tardius per g loco c scriptum invenimus, et hinc originem nominis totius regni quidam deducunt. ⟨5⟩ Prima urbs Portugalliae Mauris erepta in his provinciis fuit Viseum, ad hanc urbem repertus fuit lapis funebralis cumpagina 1-102 inscriptione hac: Hic jacet Gothorum Rex ultimus; probabiliter Rodericus rex. ⟨6⟩ Alfonsi successores dextra usi fortuna plures et plures provincias eripuerunt Saracenis. ⟨7⟩ Saec. XI Ferdinandus 1‑us rex Castiliae limites Portugalliae usque Mundam fluvium ⟨extendit⟩, Alfonsus 6‑tus fere omnes hodiernae Portugalliae provincias ad finem saec. XI eripuit Mauris, excepta Algardia, quam nepos eius sibi subjecit; provincias has Lusitanicas reges Castiliae per proreges administrabant. ⟨8⟩ Tempore Alfonsi 6‑i praefuit Henricus, dux Burgundiae dictus, his provinciis qua gubernator, et hic est quasi fundator hodierni regni Portugallici; aliqui hunc putant esse Lotharingicae originis, alii stirpis Burgundicae, ex stirpe scilicet juniore; Hugo Capetus fuit fundator novae stirpis regnantis apud Gallos, habuit filium Robertum, ex hoc natus est Henricus rex Franciae, et Robertus; huic donavit parens Robertus ducatum Bourgundicum, et ex huius linea dicunt plurimi condescendere hunc Henricum, et quidem aliqui filium, aliqui dicunt nepotem fuisse.

⟨2.1⟩ Per tempora, quibus Castiliani reges impliciti erant bellis, factum est ut saepe principes alii succurrerint iis; et sic etiam Henricus hic accurrit Alfonso 6‑o; pro quibus fidelibus servitiis ipsi provincias Portugallicas gubernandas dedit; dein uxor Alfonsi fuit soror patris huius Henrici, et hinc ei carissimus fuit; aliquo tempore ergo gubernavit has provincias, tardius Alfonsus 6. filiam suam Theresiam copulavit huic Henrico et ipsis cessit provincias has Lusitaniae; initio videtur tantum usum fructuum ipsis concessisse; nam ipsum dominium primo per testamentum suo genero reliquit Alfonsus 6. anno 1095, quo etiam decessit Alfonsus. ⟨2⟩ Accepit autem sub nexu feudali has provincias, ut suas initio tantum nomine comitatus haberet, non regni, hae provinciae. ⟨3⟩ Ab hoc ergo anno computatur regimen stirpis Burgundiae, quae usque 1383. in Portugallia praefuit; titulus tamen regis primo sub eius successore invaluit, auctis provinciis per filium huius Henrici; Henricus enim tantum ut feudum possedit comitatum suum, sub onere defensionis cum 300 equitibus reges Castiliae; ipse Henricus jam cum Arabibus seu Saracenis diversa gessit bella, et hinc inde ipsis abripuit terras; vixit usque 1112; ei successit Alfonsus 1. filius; hic primus nomen regis suscepit; cum admodum juvenis esset matremque perfidam haberet, quae ad alias proles suas ex secundo matrimoniopagina 1-104 deducere voluisset provincias, primo 18. aetatis anno successit; Theresia enim mortuo marito Henrico nupsit Ferdinando Paesio, comiti Trassamore; vitricus hic initio quidem ut tutor administravit provincias, dein vero usurpata dignitate ad suos devolvere voluit haeredes; cum vero 18 annorum esset Alfonsus edoctus est per suos fideles de statu negotiorum; excitatis ergo factionibus in comitatu Portugalliae Theresia se convertit ad aulam Castilianam, ad Alfonsum 7‑um (vel 8‑vum); ibi quaesta est adversus filium suum pollicitaque est quod post obitum suum sine haeredibus velit feudum domino directo restituere, si ipsam tuitus fuerit contra filium, quem fenoliae ⟨!⟩ indirectae accusavit, quamvis ipsa commiserit fenoliam primam; misit reipsa auxilia Alfonsus 7, sed Alfonsus juvenis prudentia sua et fidelitate suorum eo rem publicam duxit ut profligatis Castilianis matrem ipsam captam incarceraverit, et sic armis se ad haereditatem imponere debuit; et hinc Alfonsus 1. ipsos Castilianos fenoliae directae arguit seque absolvit omni subjectione feudali, et independentem declaravit comitatum suum, contra omnem protestationem Alfonsi 7‑i; ex hoc dein tardius atrox bellum emersit, cum sibi titulum regis attribueret. ⟨4⟩ Complura tamen prius bella gessit Alfonsus contra Saracenos, a quibus complura territoria accepit; anno 1139. contra Ismarum Saracenorum regem insignem retulit victoriam, qui trans Tagum regnum suum habuit, et cum 5 regulis suis vasallis venit contra Alfonsum; Alfonsus in Campo Regio (dictus est Campus Regius, quia in hoc campo prima vice suscepit titulum regium, ut incitaret suos milites) metatus est castra sua, felicissimam victoriam retulit de Ismaro et 5 vexilla principum occuparunt, et ideo ad insigne Portugalliae, quod ut rex novum suscepit, 5 haec vexilla in perennem memoriam relata sunt; post hanc victoriam ad limites usque Algardiae trans Tagum protulit limites comitatus sui; post hoc ergo celebravit conventum statuum; Romanorum Pontificum aucupatus est favorem ut titulum regium obtinere possit seque tueri contra Castilianos; Innocentius 2‑us pontifex fuerat iis temporibus; promisit ergo quod regnum suum subjicere velit Pontifici ut feudum velitque tributum solvere; Innocentius ergo reclamantibus Castilianis ei titulum regium tribuit; promissionem suam defuncto Innocentio sub Alexandro 3‑o renovavit et consummavit; hic Pontifex misit ipsi coronam cum bulla solemni, qua etiam anno 1143.pagina 1-106 Lamaci in comitiis coronatus est; bellum quidem gestum est cum Castilianis, sed favente fortuna semper Lusitanis. ⟨5⟩ Tardius coronatio una cum solutione tributi neglecta est a Portugalis. ⟨6⟩ Decessit 1185. ⟨7⟩ 1179. captus est Alfonsus a Castilianis una cum opido Padajotz; haec tamen captivitas non pessimas sequelas habuit; unice capta loca in regno Castiliano restituere debuit Alfonsus, independens tamen mansit; in Lamacis comitiis etiam ordo successionis definitus est, regnum indivisibile in posterum declaratum, regni successio haereditaria illata est, et quidem pro utroque sexu; primo ergo succedunt omnes descendentes in linea recta, et praeter hos frater regis; etiam foeminae succedunt, et quidem descendentes filiae excludunt fratres parentium – hic casus modo contigit in Portugallia; foeminae tamen clausula sunt circumscriptae, si peregrino principi non nubant; si ergo nubat, ammittit jus haereditatis, ne sic regnum ad peregrinos principes perveniat per foeminam.

⟨3.1⟩ Alfonso Primo successit anno 1185. filius Sanctius I. qui Populator dictus est; hic cum clero et pontificibus in acerbes contentiones incidit; sub priori regimine clerus non tantum magnam auctoritatem, sed etiam opes sibi comparavit in Portugallia, cum ipsorum ope indiguerit Alfonsus; jam omnia adversabantur tardius rationibus politicis, incepit ergo Sanctius modice immunitatem cleri triplicem restringere eosque oneribus publicis subjicere; recurrerunt ad Pontificem clerici et sic lites enatae; de cetero terras suas auxit, melioravit regnum; anno 1212. Salvam urbem munitam Mauris eripuit; ei successit Alfonsus 2. Grassus; hic patris vestigiis inhaerens Alcassar urbem Mauris eripuit cum aliis minoribus terris; continuavit tricas cum Pontifice, nihil enim cessit clero; infelix tamen erat in eo quod excommunicatus sit sicque mortuus 1223; ei successit Sanctius 2‑us; huic non minus pacatum cessit regnum, petulantia enim cleri de die in diem crevit; caeterum per 22 annos regnum sustinuit, tamen per Pontificem exauctoratus est, per Innocentium 4‑um, ob obstinatiam suam; cedere ergo fratri suo Alfonso debuit regnum; hic tamen vivo Sanctio 2‑o rex dictus non est, sed regens; anno 1248. decessit Sanctius 2. et sic Alfonsus successit in regno nomine Tertii; hic uxoris nomine comes erat Boloniae, seu Bonnoniae, quae est provincia in Picardia Franciae; uxor eius erat Mathildis; hic territorium suum auxit accessione regni Algardiae anno 1281. ⟨2⟩ Hoc regnum est illud idem a quo hodierni reges Portugalliae se scribunt,pagina 1-108 nempe Europea Algardia; alia est in Africa, hinc se utriusque Algardiae scribunt reges. ⟨3⟩ Haec Algardia jure postliminii pertinuisset ad Castiliam, hinc cum Castilianos conventum est ut dominium directum pertineat ad Castiliam, utile vero ad Alfonsum, proin quasi titulo feudi possideret; sed tardius etiam ab hoc sunt absoluti; Alfonsus enim 3. duxit Beatricem, Alfonsi 10‑mi regis Castiliani filiam, et sic cum ea liberum jus ad Algardiam accepit cum consensu etiam Pontificis. ⟨4⟩ Habuit tamen cum pontificibus prius lites propter matrimonium suum hocce, quia vivebat adhuc eius prior uxor. ⟨5⟩ Ei successit Dionisius, Justus dictus; sub hoc litibus cum clero finis impositus est, cum praejudicio regis; et hinc magis adhuc firmatus est clerus in hoc regno tam quoad immunitates, quam quoad dignitates; imo etiam jus circa sacra concessit Pontifici in suo regno; haec 1289. anno acta sunt cum Nicolao 4‑to pontifice. ⟨6⟩ Sub idem tempus jam contra ordinem templariorum variae accusationes et suspiciones oriebantur; hi erant equites religiosi qui ex voto suo obligabantur decertare contra Turcas tempore expeditionum; erat nobilissimus et ditissimus ordo; concitarunt ergo sibi invidiam principum; accesserunt etiam eorum aliqui excessus, et hinc per Phylippum pulcrum regem Galliae exstinctus est ordo hic; Dionisius tamen rex Portugalliae e contra clementer cum ipsis egit, et nisi tunc dissolvit ordinem cum 1312. Viennae Gallorum per Pontificem exstinctus fuisset; et tunc ex bonis confiscatis eorum fundavit ordinem Christi in Portugallia multaque monasteria et caenobia fundavit; academiam Coimbricensem etiam fundavit anno 1290, ex qua hodie universitas facta est. ⟨7⟩ In agricultura multum quoque collaboravit, et navigatio per maria ipsius sub regimine incoata est; prius enim tantum littoribus contenti altum maris non petebant ob navium defectum; classis ergo Portugallica prima egressa est in altum mare; hanc dein navigationem secuti sunt Hispani, et posteri. ⟨8⟩ Dyonisius anno 1325. decessit; ei successit Alfonsus 4‑tus Audax dictus, ob res bello praeclare gestis; nempe Mauri cum Granatensibus Saracenis bellum parabant regi Hispaniae Alfonso 11‑o, ubi 200,000 equitum et 400,000 peditum adducta sunt contra Hispanos; Alfonsus ergo eduxit exercitum suum, cui praefixit Alfonsum 4‑tum, regem Portugalliae; ad Tariffam anno '340. ad limites Hispaniae congressum est; Alfonsus ergo ea fortuna et dexteritate egit ut stratis 200,000 Maurorum profligaverit ceteros captis multis milibus; hinc ergo nomen Audacis accepit, quia ab hac victoriapagina 1-110 pendebat salus Christianorum in occidente. ⟨9⟩ Rempublicam suam laudabiliter gessit, navigationem et commercium fovit; filius eius Petrus turbas concitavit contra patrem, cuius turbae ipse parens erat ansa; Petrus enim hic invito patre duxit celebrem virginem Agnem de Castro, quae dein inter sanctas relata est; Alfonsus ergo hanc Agnetem trucidari curavit et hinc turbae enatae sunt, arma corripuit contra patrem eumque throno dejicere voluit; inter has turbas anno 1351. decessit, ei successit Petrus I. filius Rigorosus, et juxta alios etiam Crudelis dictus est, ob nimiam severitatem in exercenda justitia; hinc etiam Iustitiarius dictus est. ⟨10⟩ Maxime saevit in eos, qui ansa erant necis uxoris suae. ⟨11⟩ Limites potestatis regiae extendit magis, restringendo ecclesiasticos et status regni; temporibus enim iis plurimum restricta erat potestas principum et regum, ob nimiam cleri et nobilium potestatem et influxum; multas saluberrimas dispositiones domi fecit, normam monetarum cudendarum neglectam emendavit; decessit 1370. ⟨12⟩ Ei successit Ferdinandus filius, Nobilis vel Gentilis dictus; hic multum nocuit Portugalliae per tumultus domi excitatos et bella splendide nimis gesta. ⟨13⟩ Complacuit ipsi quaedam Eleonora, Ioannis Laurentii de Kunha uxor; hanc vivente marito in uxorem suscepit et hinc per familiam potentem Kunha turbae excitatae sunt, quae cum maximo regni detrimento suppressae sunt. ⟨14⟩ Habuit dein bellum contra Castilianos, apud quos regnavit Petrus Crudelis; hic odium suorum sibi conciliavit, praecipue ei infensus fuit Henricus frater naturalis Petri; hic ergo petens bello petitus fuit a suo fratre, et hunc juverunt Galli; Petrum vero juverunt Angli; Petrus reipsa ejectus est ex regno, sed tardius Eduardus, princeps Anglus, superatis adversariis reposuit Petrum; Henricus tamen frater bellum reparavit ut ipsum quoque Petrum caperet 1369. ad Montyial, ubi dein post 10 dies propria manu in carceribus trucidavit Henricus Petrum sibique thronum arripuit; hoc ergo negotium dedit etiam regi Portugalliae ansam belli; Henricus enim fuit naturalis filius Alfonsi II. regis Castiliae, proin non habuit jus ad regnum, Ferdinandus vero 1, rex Portugalliae, fuit filius Beatricis, Sancii 4‑i filiae; proin habuit jus ad coronam Castiliae; bello ergo jus suum quaesivit, sed pluribus annis inutiliter pugnatum est, cum maximo Portugalliae damno; et anno '373. juri suo abdicavit Ferdinandus, imo tardius inivit contractum cum Henrico vi cuius successionem in ipsa Portugallia detulit ad domumpagina 1-112 Henrici; non enim habuit filium, sed filiam Beatricem; hanc ergo desponsavit Iohanni filio Henrici, et sic, ut Portugallia devolvatur ad haeredes Iohannis et Beatricis; sed Beatrix fuit ex adulterio nata, uti scimus, ex uxore Kunhai; interim tamen contractus coaluit; hic tractatus dein diuturno bello dedit ansam; Ferdinandus anno '383. decessit, et sic Bourgundica stirps extincta est; ei successit stirps Iohannis Noti, usque 1580. annum.

⟨4.1⟩ Successit ergo Ferdinando 1‑o Iohannes Nothus, qui fuit filius naturalis Petri Crudelis, naturalis frater Ferdinandi, usque '433. annum regnavit; mortuo Ferdinando gubernavit provincias Eleonora vidua Ferdinandi nomine filiae suae Beatricis et Iohannis mariti eius; interim domi Portugalli protestati sunt contra tractatum defuncti Ferdinandi; maxime se opposuit Iohannes princeps, naturalis Petri Crudelis, qui et dignitate sua conspicuus erat (fuit enim magnus magister, ordinis equestris Anisensis) et populo ob virtutes carissimus; hinc unanimi consilio electus est moderator rerum agendarum et domi et contra Castilianos; feliciter ergo gestis rebus profligarunt Castilianos ex tota Portugallia, et sic Iohannes hic Nothus totam Portugalliam sibi purgavit; felicissimam victoriam ad Alinbaratam anno 1385. retulerunt Portugalli de hostibus suis. ⟨2⟩ Et sic in regem electus est jure haereditario a Portugallis in signum gratitudinis ob servatum regnum a jugo Castilianorum; bellum tamen cum Castilianis usque '399. protractum est; eo anno pax quidem coaluit, sed etiam post eam renovatum est bellum et duravit usque 1411, et tunc finalis pax coaluit cum Ioanne 2‑o rege Castiliae et Iohanne Notho, qua pace Castiliani in perpetuum renunciarunt suo juri in Portugalliam; hic Iohannes multum contulit ad fortunam suorum, navigationem valde fovit, ipse indicavit navigantibus viam in Indias orientales, quamquam sub eo adhuc non detegerunt eam ⟨!⟩; 1415. occupata fuit in Africa Septa (Ceuta); '419. detexerunt insulas Canarias Portugalli, in specie Maderam et insulam Porto Santo, tardius insulas Asores; bellum Africanum continuatum est; in urbe Coimbria residebant ad haec tempora reges Portugalliae, Iohannes tamen hic Ullissiponam (Lisabon) transtulit, ubi et hodie est sedes regum; in hac ergo urbe contraxit morbum pestilentiae, qui tunc grassabatur per Europam occidentalem, et in hoc exstinctus est post laudabile regnum, anno '433; habuit 4 legitimos filios, et unum naturalem; successit ipsi Eduardus coronae princeps; memoraripagina 1-114 meretur etiam Iohannes, et Henricus Navigator, filius Iohannis Nothi; ille navigationem promovit et ipse navigationem ingressus est; fuit dux Deviseo et magnus magister ordinis Christi; naturalis filius eius, nempe Nothi, erat Alfonsus, ex hoc deducit moderna regnans familia in Portugallia originem; donavit ipsi parens ducatum de Braganca; huius ergo successores excusso jugo Hispanico regnum Portugalliae obtinuerunt. ⟨3⟩ Nothus Iohannes sub suo regimine codicem juris Romani, in linguam regni sui traductum, induxit in Portugallia. ⟨4⟩ Eduardus successit patri suo, bellum Africanum fouit, sed non tam bene ei successit ut patri; urbem Tingim anno '437. obsidione cinxit, sed Marocani eos ante urbem ad cladem provocarunt, et ipsos ad internecionem vicerunt; et sic frater eius Ferdinandus Castus obses datus est Marocanis, ubi peste correptus decessit; ipse Eduardus domum revertens hoc morbo corruptus mortuus est; filius Eduardi fuit Alfonsus, qui 6 annorum fuit in morte patris; successit ergo anno 1438. patri nomine Alfonsi 5‑ti; data est ergo ipsi Eleonora mater, Ferdinandi regis Arragoniae filia, in tutorem et gubernatricem regni; egressa minorennitate in Africam expeditionem suscepit ulturus cladem patris, recuperavit omnia prius possessa, et novas occupationes fecit anno '458, et hinc Africanus dictus sit; tardius vero regis utriusquis Algarbiae nomen suscepit, factis maioribus in Africa occupationibus. ⟨5⟩ In incrementum navigationis multum impendit, optimo cum successu; Capitis Viridis insulae in Africa anno '444. detectae sunt; provincia Ginea (Guinea) etiam his temporibus detecta est in Africa, quae propter fodinas auri percelebris est; tardius etiam Angli eo devenerunt, et ab hac provincia nomen habet moneta Anglica Guinee qui est duplicatus aureus; etiam provinciam Congo detexerunt. ⟨6⟩ Romani ergo pontifices, ut eos magis animarent, dominium harum provinciarum Portugallis concesserunt et ipsis ultro jus detegendi et occupandi terras infidelium contulerunt, et quidem cum jure exclusionis omnium aularum; hoc fecit Nicolaus V, Calixtus Tertius, Sixtus IV etc. ⟨7⟩ Alfonsus eo etiam curas suas direxit ut regnum Castiliae conjungeret cum Portugallia, uti in Hispaniae historia vidimus; quod tamen ipsi non successit per matrimonia, uti voluisset; bello dein victus renunciare debuit praetensionibus per uxorem, Henrici regis Castiliae filiam, ei enatis.

⟨5.1⟩ Decessit anno '481; ei successit filius Iohannes 2‑us; sub hoc ad maximum splendorem evecta est Portugallia, hinc Perfectissimus dictus est; vidit ille regimen valde esse restrictum suum, hinc conabatur ante omnia limites potestatis suae extendere, omniaque agere sine statuum et ordinum concursu; enata est ergo hinc malecontentio subditorum, et ex hac conjuratio plurium, cui etiam agnati Iohannis se associarunt, inter caeteros Iacob dux Deviseo, qui in secundo gradu erat cognatus Ioanni; alter erat Ferdinandus dux de Braganca, qui erat nepos filii naturalis Ioannis Nothi; haec tamen conspiratio prodita est et capita seditionis incarcerata, nempe principes duo cum ceteris, anno '483‑o; Ferdinandus capite plexus est publice, Iacobus vero ab ipso Iohanne confossus est in carceribus, ceteri plures capite plexi, rex vero continuavit auctoritate propria regere populum suum. ⟨2⟩ Anno '492. ingentem multitudinem exulum Mahomedanorum, Judaeorum, et Saracenorum ex Hispania recepit hic rex, salvo usu religionis uniuscuiusque; sed non diu usi sunt hac libertate, nam et ibi coacti sunt ad religionem Christianam; commercium magnopere juvit; provinciam Congo et Ginea fortalitiis et praesidiis firmavit, et novas expeditiones ordinavit, in quibus tandem ad finem Africae pervenerunt, ad promontorium nempe Bonae Spei, per Bartholomaeum Diacz, anno '492; Christophorus dein Columbus fecit prius iter in Americam ex partibus Hispanorum; hinc enatae sunt lites maximae inter Portugallos et Hispanos; Iohannes enim II dicebat se jus exclusivam habere ad detegendas terras incognitas; compositae ergo sunt lites per pontifices ut hae duae aulae cum exclusione aliarum gentium dividant terras incognitas; nempe ab Asoriis et Capitis Viridis insulis ad 370 milliaria ad occidentem laterem incognitarum terrarum occupent Portugali, hinc vero ad orientem versus occupent Hispani; anno '506. Iulius 2. pontifex hunc Tortesilensem tractatum ratihabuit. ⟨3⟩ Anno '494. decessit Iohannes 2.; ei successit proximus agnatus, cum sine prolibus moreretur; Alfonsus enim eius filius, jam uxoratus, ex equo prolapsus, anno '91‑o mortuus est; duo erant principes, qui quaerebant successionem: Maximilianus imperator et dux Deviseo Emanuel; hic enim dux et Iohannes ex communi stipite descendebant, nempe ex Eduardo, cuius erant nepotes; Maximilianus vero imperator per sexum foemineum fuit conjunctus, mater nempe eius fuit Eleonora, quae fuit filia Eduardi regis Portugalliae, sed Portugalli magis favebant Emanueli, et hinc etiam rex salutatus est anno '495. ⟨4⟩ Hic Magnipagina 1-118 nominis honore ornatus est, maximum et splendidissimum fuit sub ipso regimen; conjunxit se vinculo affinitatis cum Hispania, ut praesidium quodpiam haberet, et fors regnum Hispaniae devolveret ad ipsum, hinc duxit Alfonsi filii Iohannis 2‑i relictam viduam Isabellam, sed ea in primo puerperio mortua fuit, et etiam eius filius Michael paulo post mortus est; duxit ergo filiam tertio natam Mariam Ferdinandi Chatolici; etiam hac mortua duxit Eleonoram Phylippi Pulcri Austriaci filiam, ex qua dein successores habuit. ⟨5⟩ Studium eius omne in commercio situm erat. ⟨6⟩ Cum maximo successu Emanuel hic Iudaeos et Saracenos persequendos suscepit, et ad sacra Christiana coegit '498. partim zelo religionis impulsus, partim hortatu uxoris suae; hinc solemni aedicto statuta est poena relegationis aut servitutis in obstinatos Judaeos et Saracenos. ⟨7⟩ Multi ergo Africam petierunt, opulentiores vero, qui res suas relinquere non poterant, ad speciem ad sacra Christianorum transiverunt; ipsae proles invitis parentibus captae et baptisatae sunt; Emanuel de caetero auspicatissimum regnum habuit, navigationem et commercium promovit et auxit, Africam totam circumnavigari curavit; anno '497. expeditus fuit Vasco de Gama bellidux cum 4 navibus, hic primus littora Africae orientalia detexit, '98. anno appulit Chalecutium. ⟨8⟩ '99‑o anno rediit Vasco, et admiralis Indiae creatus est a rege; anno '502. suscepit secundam expeditionem cum pluribus navibus et militibus, ultusque est perfidiam Chalecutienseum, qui aliquot suorum trucidarunt, quos ibi reliquit; tardius praesidiis se firmarunt Portugalli, et varias occupationes fecerunt; cum Aegyptiis tamen et Venetis tardius multos habebant tricas; hinc pertinet id, quod ante detectum hoc iter in duas orientales ⟨provincias⟩ via patuerit per continentem, nempe per mare Mediterraneum, dein per Aegyptum, Persiam etc; cum ergo commercium valde molestum fuisset hinc mercatores non ibant ipsi ad orientales Indias, sed promovebantur aromata per nationes barbaras usque ad Aegyptios, hi dein vendebant Venetis, qui monopolium exercebant per totam Europam cum aromatis; detecta vero per Portugallos via commodissima ad orientales Indias, merces aliam viam susceperunt, Portugalli enim leniori sumptui ⟨!⟩ inferebant in Europam, proin longe leniori pretio poterant dare quam Venetae; ipsi Chalecutenses et alii populi Indiarum lubentis merces suas dabant Portugallis, qui ipsis ad fores venerunt pro mercibus, ubi prius ipsipagina 1-120 debebant obviam ire emptoribus; et sic factum est ut Venetorum commercium corrueret; Veneti ergo omni modo egerunt ut Portugallos exturbent ex usu commercii; conspirarunt ergo cum Aegyptiis, Persis, qui omnes detrimentum habebant ex hoc commercio; hinc ergo bellum ingens paratum est contra Portugallos non obstantibus tamen his molestiis, devictis multis, seque firmatis in Indiis, commercium suum ultro quoque sustentarunt, et sic permanserunt in monopolio usque subjectionem suam Hispanis; per Hispanos vero devenit ad Hollandos hos commercium, penes quos et hodie est. ⟨9⟩ Expugnarunt Ormusium, Malacca, Cochinum, Diu, et Goa; in his urbibus et praesidiis se firmarunt Portugalli; Goa dein centrum commercii effectum est. ⟨10⟩ Procedente tempore occuparunt insulas Molucas, aromatiferas, alias sibi tributarias effecerunt, praecipue belliduce Albuquercio, ita ut jam latissime per Mauritaniam, per Guineam usque insulam S. Thomae extenderetur commercium eorum, alia ex parte per omnia littora Asiae, imo usque ad Iaponiam ipsam. ⟨11⟩ Circa haec tempora, nempe 1500, casu detexerunt Brasiliam; anno '501. Americus Vesputius expeditus est ad detegendam Brasiliam penitus, hic ergo pro rege suo Emanuele occupationes fecit, militibus stabilivit munimenta sua; suscepit Emanuel etiam expeditionem contra Marocanos, qui ipsum inquietabant saepe in suis occupationibus, et hoc quoque bene ipsi successit, repetitis enim victoriis fregit ipsos.

⟨6.1⟩ Anno '521‑o decessit Emanuel, et vere nomen Magni meruit, ob multa praeclare facta in Portugallia. ⟨2⟩ Successit ei filius Iohannes Tertius; hic vestigia patris in omnibus pari felicitate pressit; consummata fuit sub ipso apprehensio insularum Molucanarum; Carolus 5. imperator movit ipsi difficultatem propter occupationem insularum Molucanarum, et quidem ex pace Tortesilensi; dicebat enim Carolus has insulas ad se spectare, quia in ipsius territorio jacebant; cum tamen videret eum ejicere non posse, petiit aequivalens in pecunia; obtulit ergo Iohannes 350,000 ducatorum Carolo, et sic speciali Caesar-Augustana pace roboratus est hic tractatus; ipsi etiam principes Asiatici egre tulerunt dominium Portugallorum, hinc saepe bella enata sunt, sed Iohannes 3. auctoritatem suam prudentia et perspicacia sua retinere scivit; maximam molestiam ei incolae Cambajae crearunt, qui munimentum Diu evertere volebant, sed ipsorum consilium eversum est per Iohannem. ⟨3⟩ In Africa septemtrionalipagina 1-122 res pariter ex sententia gestae sunt contra Marocanos; hic enim novae adhuc possessiones factae sunt, et arcem etiam Magazan in littoribus maris Mediterranei posuit '546; ardore religionis incensus operam dedit ut populi isti ad sacra Christianorum transirent, vidit dein etiam quod populi hi eo lubentius ipsi subessent si etiam illi Christianae religioni addicti fuerint; hinc ordinem Jesuitarum, tunc temporis introductum et confirmatum, primus recepit, et ipsis usus est ad convertendos aethnicos suos; Coimbriae ergo primum collegium eorum fundavit; inter hos ergo missionarios celeberrimus fuit S. Franciscus Xaverius.

⟨7.1⟩ Hic rex etiam Sacram inquisitionem induxit in regnum, ad exstirpandos Saracenos et Judaeos occultos. ⟨2⟩ Decessit post 35 annorum regimen anno '557, successorem reliquit nepotem Sebastianum infantem; filius enim et coronae haeres Iohannes praemortuus est; initio tutelam gerebat avia Sebastiani, Chatarina, filia Phylippi Pulcri et soror Caroli 5‑i; secundam tutelam, postquam renunciasset Catharina dignitati suae, a '561‑o anno Henricus Cardinalis, filius Emanuelis Magni et frater junior Ioannis 3‑ii gessit; sed etiam sub huius gubernio variae altercationes intercesserunt, cum monachis valde faverit; hinc anno 1567, dum 14. annum aetatis ageret Sebastianus, maiorennis declaratus est, et gubernavit imperium. ⟨3⟩ Generosus, magnanimus, et ultra modum audax princeps fuit hic, per quod maximum reipublicae damnum intulit; per educationem enim fervidum eius temperamentum et audax non est supressum, non ad meliora reductum, praeterea ipsi odium ingenitum contra infideles, et intolerantia, proin non parum educatio eius contulit ad totius civitatis detrimentum; commercium enim fuit jam a saeculis praecipuum Portugalliae fulcrum, desueverunt jam ab armis; ille vero audax, belli ardore fervens subtraxit subditos a commercio, et arma tractare fecit, praesidia sua in Africa lustravit, ipse expeditionem in persona in Indias orientales proficisci voluit, terras suas augendi, et ardue ipsum ab hoc periculoso coepto abstrahere poterant; in regno Marocano bellum domesticum ardere coepit inter duos principes, Mulei Mahumed, et inter Mulei Moluco; Sebastianus ergo occasionem hanc arripiens, succurrit Mahumedo; sperabat enim extensionem provinciarum suarum; hinc 1578. expeditionem in persona suscepit, profectus contra Molucum; factumve sit astu Moluci, vel temeritate Portugallorum, sufficit quod Portugalli se immiserint ad ignotas terraspagina 1-124 sibi; non procul ab urbe Alcassar Quivir, ad fluvium Luco, hic ipsum praestolabatur Molucus et eum ad proelium provocavit, cruenta ergo intercessit pugna, in qua totus fere exercitus Portugallorum deletus est, et ipse Sebastianus occubuit (comparuit quidem '99‑o eius saeculi homo, qui se Sebastianum dixit, sed auditus non est); ipsi etiam Mahomed et Molucus in hoc bello occubuerunt, Molucus quidem ex morbo sub ipsa pugna; tristissimus fuit hic eventus pro regno; totus enim fere exercitus, nobilitas praecipua, ipse rex et cum eo tota regnans familia extincta est; suscepit ergo Henricus cardinalis, ultimus ex stirpe Iohannis Nothi, qui regni gubernacula capessivit anno '578. ⟨4⟩ Vidit se aetate jam fractum, hinc voluit ut se vivente designetur ei successor, et hinc consenserunt etiam status ut evocentur omnes connexae aulicarum praetensiones investigentur, et ipso adhuc vivente judicio statuum et ordinum successor eligatur; optimum tamen hoc coeptum per mortem repentinam Henrici interruptum est; anno '580. ⟨5⟩ In hoc ergo defecit stirps Iohannis Nothi; invaluit ergo hic species interregni in Portugallia, nempe a 30. Ian. '580. usque Phylippus rex Hispaniae Ulissiponae homagium excepit Portugallorum, quod fuit 12‑a Apri. '581. ⟨6⟩ Primus ergo praetendens fuit Phylippus 2. rex Hispaniae, hic jure matris suae, nempe Isabellae, quae fuit filia Emanuelis Magni regis Portugalliae et conjunx Caroli 5‑i imperatoris, petiit successionem in Portugallia.

⟨8.1⟩ 2‑us praetendens fuit Antonius de Crato, hic fuit filius Ludovici ducis de Beja, qui fuit filius Emanuelis M. et Violantae de Gonetz; hic Antonius dixit se esse legitimum filium Ludovici, sed multi negabant eum legitimum filium, hinc etiam dictus est Antonius Nothus; de Crato dictus est, quia Crato est civitas Portugalliae, in qua ordinis Melitensis equites habuerunt magnum prioratum, qui iis temporibus erat Antonius Nothus.

⟨9.1⟩ 3‑ius erat dux Parmensis, nempe Rainutius Parmese, qui erat filius Alexandri ducis Parmese et Mariae quae erat senior neptis Emanuelis M.

⟨10.1⟩ 4‑to) successionem petiit stirps principum Bragantinorum qui per nexum sexus foeminei praetendebant; iunior enim neptis Emanuelis M. Catharina nupta fuit Iohanni duci de Braganca.

⟨11.1⟩ 5o) fuit domus principum Sabaudiae, Carolus enim Emanuel 1‑us dux Sabaudiae fuit filius Emanuelis, qui eodem anno mortuus est quo Henricus cardinalis. ⟨2⟩ Hic ergo juvenis Carolus Emanuel nomine Beatricis aviae suae, quae nupta fuit Carolo Sabaudiae ducis, avo Emanuelis; hic tamen ob debilem aetatem suam non ursit valde, sed potius consensit in Phylippum 2‑um regem Hispaniae, qui etiam filiam suam Catharinam dedit ei in uxorem; sed et ceteri praetendentes parum aut nihil ausi sunt contra potentem Phylippum regem; solus Antonius de Crato restitit ei; constitit enim ei de odio canino, quod inter Portugallos et Hispanos exstitit, hinc sperabat se viribus suorum valere fors contra Filippum, et etiam a Gallis et Anglis adjutus est; Filippus tamen praetensionem suam valido exercitu supponit, intravit in viscera Portugalliae, bis vicit Antonium eumque profligavit ex tota Portugallia, et hinc 1581. ipsam Ulissiponam cinxit, ubi in necessitate rex proclamatus est, comitia dein in urbe Tanoro indixit, in quibus privilegia nationis confirmavit, novaque ipsis complura promisit jura; et sic Portugallia peregrino principi subjecta fuit; Antonius de Crato se ad insulam Terceram, quae est una ex insulis Asoriis, quae omnes Crato addictae erant, ⟨recepit⟩; domi ergo firmatus classem expedivit ad subjiciendam Terceram, ubi clade navali victus Antonius etiam hinc profligatus est; caeterae ditiones omnes Africae, Americae ultro se subjecerunt potestati Phylippi. ⟨3⟩ Antonius se recepit ad Gallias, ubi aliquo tempore latuit, postquam vero Phylippus 2. exercitum contra Elisabetham reginam Angliae, anno '589. ⟨duxit⟩, Antonius subjutus ab Anglis appulit ad insulam Terceram, ut eam sibi subjiceret, sed jam adfuit classis Hispanorum, proin parum effecerunt Angli; recepit se ergo iterum in Franciam, ubi anno 1598. mortuus est sine haeredibus.

⟨12.1⟩ Habuit Phylippus molestias maximas in Portugallia; adhuc comparuerunt enim 4 in ordine, qui se dixerunt Sebastianum, qui in Africa putabatur occubisse; hi ingentem Portugallorum nacti sunt sectariorum ⟨copiam⟩, libenter enim jugum Hispanorum dejecissent collo suo Portugalli; vigilantia tamen Phylippi factum est, ut omnes caperentur, depraehensi enim duos fuisse eremitas et unum pistorem. ⟨2⟩ Quartus vero comparuit 20 annis tardius, nempe eo anno, quo Phylippus mortuus est; hic comparuit Venetiis, ubi se aperte regem Sebastianum dixit; aula Hispanica id audiens, eum astu Florentiam evocari fecit, ibi interceptus et inpagina 1-128 Hispaniam deductus est, ubi in squalidissimos conjectus carceribus, ibi vitam suam terminavit; de hoc ergo ultimo adhucdum est dubium, an vere fuerit necne Sebastianus; quicumque enim eum viderunt ipsum pro vero Sebastiano servarunt.

⟨13.1⟩ Sub ipso adhuc Phylippo premi coepit Portugallia et vexari perpetuis bellis, quae gessit Phylippus cum principibus Europae, et in his semper Portugallia, ob situm suum, lacessita fuit a hostibus Phylippi, cum jam nunc pro uno corpore cum Hispania considerata sit; dein plus etiam utilitatis habebant hostes Phylippi ex Portugallia diviti tunc adhuc, quam ex Hispania; Belgae foederati maxime noxii erant Portugallis, hi enim rebellantes contra Phylippum, cum eos armis supprimere non potuisset, conatus est eas egestate et penuria sibi subjugare; harum enim sterilium provinciarum ramus sustentationis fuit piscatio, et navigatio, illi permultum ergo lucrati sunt ex commercio Portugalliae; vecturas enim suas praestabant Portugallis ad Indias orientales, dein etiam mercaturam cum Portugallis faciebant, ex qua multum lucrati sunt, sicque opes suas auxerunt; Phylippus ergo rex Portugalliae effectus hunc ramum sustentationis foederatis rescidit, prohibuit Portugallis omnem communionem cum Hollandis, omne commercium; enorme flagellum fuit hoc pro foederatis; in desperationem ergo acti id fecerunt quod non facile secus ausi fuissent; quaesiverunt nempe ipsi viam ad Indias orientales, impediti maxima inter pericula per viam consuetam fractis omnibus impedimentis, quae Portugalli et Hispani ipsis ubique locorum posuerunt, devenerunt ad Indias orientales et sic ipsi commercium hoc ad se adtraxerunt, varias possessiones ibi capiendo, et naves Portugallorum interceperunt; ipsum promontorium Bonae spei adhuc vivente Phylippo sibi occuparunt per quod Portugallis multum nocuerunt, firmati vero per hoc etiam alias occupationes fecerunt, et Portugallos ubique fregerunt; inter haec decessit Phylippus 2, ei successit Phylippus 3‑us, qui, ut scimus, languidum admodum habuit imperium; in Portugallia commercium magis magisve concidere coepit, et ipsum regnum exhauriri; ab anno 1598, quo Phylippus decessit, usque 1605. ipsis insulis Molucanis Portugallorum potiti sunt Hollandi, cum ceteris fere omnibus possessionibus orientalibus eorum, in quibus se positis munimentis et citadelis magis semper et magis fundarunt. ⟨2⟩ Hollandi per hoc magis adhuc fundarunt commercium suum quod societatem mercatoriam erexerunt, quae adhuc existit nomine Ost indische Compagnie, quae ad tantas excrevit divitias, utpagina 1-130 cuicumque regno comparari possint; animati per Belgas Angli etiam profecti sunt ad Indias cum magno Portugallorum damno; videns Phylippus 3. pacem facere coactus est anno 1604. et '5‑o, qua tamen Phylippus nihil ex amissis recuperavit, et cum Hollandis '609‑o inducias inire coactus est; Phylippo 3‑o successit 4‑tus anno '621.; terminabantur hic induciae cum Hollandis, recruduit ergo bellum, quod rursus ex sententia gestum est ex parte Hollandorum; Phylippus enim 4. distractus bellis per totam Europam non potuit jacturam Portugalliae reparare, hinc ⟨Hollandi⟩ ⁵, quod reliquum adhuc erat provinciarum, sibi subjecerunt, et cum Persis conjuncti fregerunt armis etiam Portugallos, urbemque praecipuam commercialem Diu Persae sibi subjecerunt; non contenti his Hollandi etiam ad Americam animum adjecerunt Brasiliamque eripere volebant Portugallis; hinc societatem Indiae occidentalis erexerunt (Vest-indische) et sic ad annum usque 1638. fere totam Brasiliam eripuerunt Portugallis; imo et ultimum eorum commercium Iaponense astu ipsis extorserunt; nempe Portugalli prioribus temporibus missionarios miserunt ad Japonenses, qui felici successu operati sunt in Japonia, et sic etiam commercium ad se adtraxerunt Portugalli; Hollandi ergo conati sunt suspectos reddere missionarios Portugallos et cum ipsis etiam aliqua ratione religionem Christianam; dixerunt enim missionarios et Portugallos velle Romani Pontifici subjicere imperium Japonense; auxit effectum huius astutiae intercepta unius missionarii epistula ad Pontificem, in qua dicitur multos jam fideles obnoxios esse sedi Romanae; hinc 1638. attrocissimam persequtionem susceperunt in Portugallos, ita ut facile 70,000 hominum trucidata sint, etiam baptisati Japonenses; et sic grati Japonenses commercium cum Belgis inceperunt et actu tantum Belgis patet territorium Japonense ex omnibus Christianis; 1640. etiam in Africa exturbarunt Portugallos suis ditionibus; sed etiam domi diversis malis vexati sunt Portugalli, praemebantur enim diversis exactionibus ob perpetua Hispanorum bella per totam Europam, et ultimatim considerabantur ut populus armorum jure oppressus; expectarunt ergo ultro occasionem jugum hoc intolerabile dejiciendi; hinc jam '638. anno coeperunt quaedam civitates se in libertatem adserere, sed suppressi sunt a Hispanis cum non adfuerit adhucpagina 1-132 communis consensus; meliorem tamen occasionem nacti sunt sub Phylippo 4‑o, qui bellis ubique pressus etiam domi cum Catalaunis lites habuit; titulo ergo contra Catalaunos procedendi se armarunt undique irruperuntque in urbes, et praecipue Lissabonam, quam una cum portu et in eo existente classe sibi occuparunt; Vasconcello gubernator totius provinciae se opposuit quidem cum suis Hispanis, sed captus et trucidatus est, et sic exiguum post tempus tota Portugallia a Hispanis purgata est, regnum ipsum sequutae sunt omnes possessiones Americanae, et Africanae; sola Septa seu Certa in Africa mansit sub potestate Hispanorum; anno '641. congregati sunt in comitiis Portugalli, et de rege eligendo actum est; aderat princeps Iohannes dux de Bragancza, conspicuus vir, et Iohannis Nothi descendentibus ⟨!⟩, nempe ex Alfonso filio Notho Iohannis; hic ergo omnibus carus rex salutatus est sub nomine Iohannis 4‑i (Alfonsus 1‑us fuit filius nothi Iohannis Nothi; Alfonsus hic habuit filium Ferdinandum 1‑um, hic 2‑um Ferdinandum, hic Iacobum, hic Theodosium, hic Iohannem, hic Theodosium 2, et huius filius fuit Iohannes 4‑tus). ⟨3⟩ Iohannes hic difficile bellum sustinere debuit cum Hispanis; ipsae etiam aulae Europeae divisae erant inter Phylippum et Iohannem; sic Galli, Angli, Sveci Iohannem pro libero recognoverunt, una cum Hollandis, sed vicissim aula Caesarea Germanica fuit pro Phylippo, aula etiam Pontificis, sed Portugalli paratiores erant ad schisma faciendum quam ut se subjiciat Hispanis; initio enim Phylippus non potuit agere contra Portugallos, ob bella cum Gallis, Anglis; videntes se sic efficere non posse quodpiam, profusis multis pecuniis conati sunt Hispani in ipsa Portugallia seditionem incipere, et necem Iohannis decreverunt, sed per Marchionem de Ajamonte, amico Iohannis, prodita est astutia et remotum periculum; tutus ergo mansit Iohannes.

⟨14.1⟩ Portugalli ergo saluti suae prospicientes cum Hollandis coeperunt transigere, ne scilicet amplius vexentur provinciae earundem; uterque enim populus pro libertate sua egit; adhaesit tamen utraque pars circa occupatas terras et provincias a Hollandis; bonum tamen commune poscebat, ut pax circa hostilitates, et induciae circa occupationes Hollandorum ineatur, et sic anno sequenti etiam foedus iniverunt ad sepagina 1-134 invicem defendendas, et hinc comparuit etiam conspicua classis Hollandica Lissabonae, ad defendendos Portugallos, ad 10 vero annos induciae factae sunt circa ditiones occupatas; has tamen inducias neutra pars observavit; nam incolae Brasilienses rebellarunt contra Hollandos et se adjunxerunt Portugalliae, Belgae vero in Indiis orientalibus invaserunt ceteras provincias, sic insulam Ceilo, quam maxima ex parte Portugalli habebant, sibi occuparunt, et sic usque '661, '2, '3. perdurarunt altercationes inter eos donec '669. finalis pax coaluisset inter has nationes, Hollandos et Portugallos; Portugalli vero in usu libertatis suae permanserunt usque nostra tempora semper; Iohannes hic 4‑us rem aerarii optime administravit, suasque non exiguas divitias omnes in bonum reipublicae convertit, et 56 milliones reliquit in 6. anno regni cum anno '653. mortuus esset; successit ei secundogenitus filius Alfonsus, nam Theodosius senior ei praemortuus est; hic Alfonsus nomine 6‑ti venit et per 12 annos regnavit; fuit 13 annorum cum parente privaretur; tutrix eius fuit Ludovica Guzman mater, ex stirpe illustri ducum Medinae Sidoniae.

⟨15.1⟩ Propterea dissensiones successive enatae sunt, propter quas ipse Alfonsus renunciare debuit regimini; mater enim eius ita coepit negotium educationis, et regiminis, ut illa aut semper aut tamen in longius tempus gubernare possit provincias filii loco; alii dicunt ipsum Alfonsum mentis debilitate et hebetudine laborasse; anno '661, cum majorennis declararetur rex, mater coepit ipsius debilitatem statibus et ordinibus proponere; alii dicunt matrem unum intellexisse cum monachis, qui eam etiam suffoverunt; ordines tamen his non moti urserunt regis institutionem, et hinc '662. rex proclamatus est, quo etiam mater mortua est; bella cum exteris feliciter gesta sunt ad ea usque tempora in Europa, sed infeliciter in Indiis orientalibus cum Belgis, hi enim sensim Portugallos ex una civitate ad aliam repraesserunt, et jam urbem residentiam Goam conati sunt iis eripere; Portugalli ergo ad Anglos se converterunt, qui dein pacem confecerunt inter Belgas et Portugallos; pax haec favens fuit Belgis; debuerunt enim renunciare possessionibus Belgarum in Indiis orientalibus, imo intuitu Brasiliae ipsispagina 1-136 aequivalens stipulati sunt Portugalli, anno 1661; haec tamen pactio effectum non habuit, sed iterum recruduit bellum, anno vero '69. finalis pax inita est; procedente bello Phylippus, cum se liberasset a Gallis, omnes vires convertit contra Portugallos, sed nil effecit, adjuti enim erant ab Anglis, Gallis et Belgis.

⟨16.1⟩ Interim domi frater Alfonsi Petrus vestigia pressit matris suae contra Alfonsum, instigabant enim monachi et adulatores Petrum quod Alfonsus non sit eius mentis, et hinc altercationes enatae sunt; anno 1666. procurarunt Alfonso uxorem Mariam Franciscam Elisabetham ex stirpe Nemosiorum; cum hac ergo Maria conspiravit Petrus adversus Alfonsum, ut eum loco et throno deturbent; Maria enim erat magnanimis, vivax foemina, Alfonsus vero fractus, debilis; facile ergo aures praebuit Petro et eius adhaerentibus; primos ergo passus facit regina, quae eum inpotentem declaravit et divortium petiit; rem hanc omnibus viribus adjuverunt monachi, remque eo adduxerunt, ut Alfonsus post 12 annos gubernii renunciaverit regno, quam renunciationem etiam susceperunt status; Petrus ergo nomine regentis administravit regnum et 1668. Petrus duxit reginam in uxorem, Alfonsus vero arctissima custodia in remota urbe custoditus est in insula Tercera, dein vero in urbe Sintra⁶; anno '683. decessit Alfonsus in captivitate sua, ab hoc vero anno Petrus titulum regis publice assumpsit; anno 1668. finis impositus est belli Hispanici, nam Ludovicus 14. rex Galliae post mortem Phylippi 4. regis Hispaniae bello lacessere coepit Hispanos ad obtinendas 13 provincias Belgii titulo dotis pro uxore sua, Hispani ergo labefactati tot jam bellis ad servandum Belgium copias suas ex Portugalliae limitibus retraxerunt, Portugalli enim ceteroquin jam '660. ad Almaxial decretoriam victoriam retulerunt de Hispanis et etiam '65. ad Montes Claros, hinc exiguam spem habebant pro recuperatione Portugalliae; interim ne Ludovicus 14. valde potens evaderet, conspirarunt Sueci, Angli, Hollandi cum Hispanis et sic Acquisgrani pacem subscribere debuit Ludovicus 14, et tunc etiam hac pace Acquisgranensi res composita est etiam per Anglos inter Hispanos et Portugallos, 1668. anno; hac ergo pace Portugalli in integrum restituti sunt, Hispani agnoverunt majestatem Portugalliae, et ex Septa (Ceuta) in Africa nil sibi reservarunt, omnes etiampagina 1-138 aulae Europeae recognoverunt majestatem Portugalliae. ⟨2⟩ Regimen ergo Petri ab hac conventione celebre effectum est, caeterum Petrus prudentia sua feliciter gubernavit regnum suum. ⟨3⟩ Conjurationem, quam Ludovicus 14. excitare voluit in Portugallia, ideo quod bellum non moverit contra Hispanos Petrus, feliciter detexit legatus Hispaniae, et sic annihilatum est; Ludovicus 14. etiam usum fluvii Amazonum in America sibi petiit a Portugallis, imo ipsum dominium supremum, ut sic ceterae gentes ei tributum solverent, sed Petrus scivit prudenter evitare bellum cum Ludovico, etiam cum Hispanis ob colonias S. Sacramenti provinciae; imminuit Portugalliae etiam bellum ob successionem Hispaniae, sed Petrus politica usus sequutus est semper eas partes a quibus plurimum sperandum erat et minimum metuendum, et sic extorsit se ex bello ad quod incautum foedus vel altercatio ipsum praecipitare potuisset. ⟨4⟩ Hinc bello Hispanico immortuus est Petrus; anno enim 1706‑o mortuus est; successit ei filius Iohannes 5‑tus; hic fuit filius senior Petri ex secundo matrimonio cum Maria Sophia ex domo Palatino Neoburgica; adivit regnum flagrante bello, quod usque annum '713. protractum et utiliter pro Portugallis gestum est; pace Ultrajectensi pax reposita, qua pace Portugallis territorium S. Sacramenti et fluvius Amazonum, quem Ludovicus 14. praetendit, assertus est Portugallis, ceterorum juribus annihilatis.

⟨17.1⟩ Bello liberatus Iohannes curas suas convertit ad negotia domestica, agriculturam, commercium; multi tamen ipsum arguunt, quod recte ea non egerit, quae politica eorum temporum poposcisset ab eo; debuisset enim exercitum et classem restaurare ut authoritatem sibi procuraret apud exteros; desolata enim erat facies harum rerum sub ipsius regimine. ⟨2⟩ Fuit Iohannes hic summus Pietista, omnem operam convertit ad promovendam religionem, multos milliones, quos ex fodinis adamantum in Brasilia percepit, profudit in monachos et moniales (indoles Ioannis inde conjici potest quod rex Borussiae scribat de eo, quod a Pontifice impetraverit potestatem missam celebrandi usque ad elevationem). ⟨3⟩ Anno 1716. fundavit patriarchatum in regno suo; institutio haec patriarchatus erat paradoxa, nam totum regnum erat jam divisum in diaeceses et archiepiscopatus; Ullissipona erat sub jurisdictione archiepiscopi, hinc egit Iohannes, ut Pontifex capellam suam aulicam elevaret ad dignitatem ecclesiae metropolitanae, et sic duae erantpagina 1-140 metropolitanae dein in urbe; hinc Iohannes divisit urbem in novam et veterem, occidentalis eius pars nova, orientalis vetus dicta est, et sic partem novam cessit novo metropolitae, veterem vero permisit antiquo; haec dein divisio civitate donata est; fundavit nobile monasterium Mass. ⟨4⟩ '725. ex parte Hispaniae periculum impendere coepit Portugallis, praesertim quod Hispani viderent neglecta classe et exercitu res Portugallorum esse summe debiles; egre tulit Philippus diminutionem monarchiae suae per pacem Ultrajectensem; Hispani ergo omnem quaerebant causam crambem suarum praetensionum renovandi, sed Portugalli intermediantibus Anglis sciverunt declinare hoc periculum, et eo rem adduxerunt partim minis, partim pollicitationibus ⟨!⟩, ut has aulas affinitatis vinculo ligarent; '729. ergo Iosephus Emanuel Iohannis 5‑i filius duxit Mariam Annam Victoriam filiam Philippi 5‑i, quam Ludovicus 15. repudiavit; et filius Philippi 5‑i Ferdinandus duxit Mariam Barbaram filiam Iohannis 5. ⟨5⟩ In limitibus Portugalliae conventum est, ubi permutatio sponsarum maxima cum pompa facta est, nempe in insula Pegon quam format fluvius Caja; est nempe locus Extremadurae; in hac ergo insula palatium splendidum ligneum exstructum est, et ad aequalitatem gentium observandam duplex ingressus factus est ad palatium, ut sic quivis regum solus sine alterius praejudicio intrare potuerit in pompam.

⟨18.1⟩ Anno '722. Iohannes in graves simultates devenit cum Pontifice; omnes enim aulae utuntur jure cardinalem praesentandi Pontifici; hoc jus postulabat etiam Iohannes pro archiepiscopo Pichio, Inocentius 13. ei denegavit generalem repulsam dando; litem hanc continuavit etiam Benedictus 13. successor; Iohannes ergo exacerbatus omnem connexionem aulae suae cum aula Romana praescidit; Clemens 13. successor videns schisma hoc hinc concessit Iohanni 5. hoc jus facta conventione inter litigantes. ⟨2⟩ Circa 35. huius saeculi annum ligamen inter Hispaniam et Portugalliam relaxari coepit, et quidem ob violatum jus gentium in immunitate legatorum; Madritti enim suspecti aliqui homines cum famulitio legati Portugallici notitiam habuerunt, et frequentarunt Petri de Belmonte legati ad eum; hi homines suspecti quaesiti ad carceres occultarunt se in aede legati; requisitus legatus ut extradet hos suspectos, et cum non satisfaceret huic petito, mandatopagina 1-142 Phylippi 19 ex famulitio legati incarcerati sunt; Portugalli hoc audientes, 19 Hispanici legati homines incarcerari fecit ⟨!⟩, imo ipsum legatum ammandavit, hinc ad arma deventum est, primi Hispani in limitibus Portugalliae et Brasiliae hostilitates exercuerunt; Portugalli ergo refugerunt ad Anglos, qui etiam negotiatione et belli apparatu pacem Hispanis extorserunt.

⟨19.1⟩ Anno '41. enatum est bellum successionis Austriacum in Europa; belli huius occasione neutralitatem tenuit Portugallia; profuit tamen Mariae Theresiae aula Portugallia quod magnam vim pecuniarum crediderit ei ad bellum continuandum; incidit ad haec in morbum Iohannes, quo multis annis vexabatur; anno '748. peculiari titulo a Benedicto 14‑o pontifice ornatus est, nempe regis fidelissimi; sub rege hoc languido et aegroto ipsa negotia, quae sub Franciscani pontifice Caspari regimine fiebant, languida erant; decessit 1750; successit ei Iosephus Emanuel filius; hic usque '72. annum regnavit; hic adjecit animo, ad mendanda ea quae male aut languide sub patre gesta sunt, maxime sub ministerio Bombalii; anno '753. cum Hispania se in tractatum immisit propter insulam S. Sacramenti, ob quam multae controversiae prius enatae sunt; cessit nempe eam Hispanis, hi vero partem Paragvariae cedebant Portugallis; excitatae sunt tamen turbae inter commissarios, qui per seditiosos incolas dispersi sunt, recidit dein tota suspitio ad Iesuitas excitati tumultus; sed et ex Hispanis multi nolebant hoc cambium fieri, sic ipse Carolus rex Neapoleos, frater Iosephi, protestatus est huic cambio; illi ergo incurrerunt magnam notam per hoc. ⟨2⟩ Anno '55. urbs Ulissiponensis per terremotum et inde exortum incendium 1‑a Novembris fere tota deleta est; anno '58. tamen maior infelicitas Iosephum mansit, ad necem enim se peti publice videre debuit; cum enim ex distractione domum reverteretur ex dumetis 9 scloporum explosiones factae sunt in caretam eius, sed tamen ex omnibus unicus globus in brachio sinistro eum tetigit; redux investigationes fieri fecit, sed nemo repertus fuit, investigata tamen repagina 1-144 magis suspecti esse coeperunt duo proceres de hoc crimine, nempe dux Abejro, et Marchio Tavoro, intimus amicus prioris; cum his in suspitionem venerunt etiam Iesuitae, in specie pater Malegrida; cinctis ergo palatiis superius nominatorum omnes incarcerati sunt, processusque contra eos exarsit, quid decisum, quid probatum sit, ignoratur; ex effectu tamen colligere licet eos perduellionis reos et convictos fuisse, nam 12. Jan. anni '759. lata est sententia perduellionis in omnes supra nominatos, quae sententia etiam executioni tradita est; Iesuitae scilicet 4 laqueo suffocati, proceres vero gladio percussi sunt, bona omnia harum familiarum in fiscum redacta, et nobilitatis omniumque privilegiorum privati sunt descendentes; et in totum ordinem Jesuitarum relegatio decisa fuit; omnes enim colligati tam in Europa, quam America, navibus in Italiam delati sunt; et bona ipsorum in fiscum et pias causas conversa sunt; in scholis ipsis substituti sunt oratores S. Phylippi Neri; dicunt quidam totum hoc ex odio marchionis Bombal, primarii ministri Iosephi, adversus Jesuitas evenisse; Bombal enim fuit totum-fac Iosephi, et infensissimus Jesuitarum hostis; dein processus hic sub modo regnante regina filia Iosephi discussus est postquam Bombal remotus est ex ministerio. ⟨3⟩ Commissio haec decidit omnes condemnatos inocentes fuisse, sed fiscus regius se opposuit huic sententiae commissionis et declaravit se evincere velle omnes perduelles fuisse; hinc tertio revisio facta est processus et relatio huius tertiae inquisitionis incerta est, quia nihil ad publicum prodivit; descendentes tamen duorum procerum in integrum, etiam in bona omnia et honores restituti sunt; incertum ergo hactenus est num regina hoc ex gratia vel justitia fecerit. ⟨4⟩ In contrarium vero hoc dubium creat quod camerarius ducis Arejro, qui sincellus ducis fuit, fuga se salvaverit, cum omnes interciperentur sub Josepho, et nulla diligentia intercipi potuit donec anno 1783. Ulissiponae in hospitali in articulo mortis revelaret confessario omnia ea esse vera et certa, quae haero suo objecta sunt, regicidii causa; Iosephus mascula prole destitutus solicitus fuit ut Mariae Franciscae filiae suae regnum procuret; hinc procuravit matrimonium inter Petrum, fratrem suum, et filiam, coronae principem; Petrus frater eius fuit prior ordinis Melitensis et prior de Crato; hoc accidit anno '760, anno '61. natus est filius Franciscus, qui anno '88. decessit, sed '62. natus est alter filius; Iosephuspagina 1-146 habuit cum pontifice Clemente 13. summas altercationes ob ordinem Jesuitarum cassatum et Pontifici transmissum ad Italiam; haec sponsalia etiam erant contra jus canonicum; offensus Josephus legatum Romanum misit domum, idem fecit Pontifex; Iosephus rursus fere in belli contentionem devolutus fuisset, si Angli ei opitulati non fuissent; scimus enim his temporibus bellum arsisse in Europa tota, ob successionem Mariae Theresiae; Angli enim pro parte Austriacorum erant, Galli cum Hispanis conati sunt Portugallos in foedus suum, et contra Anglos excitare, sed Josephus observata stricta neutralitate elusit ipsos; hinc '62. Hispani coeperunt lacessere Portugallos, sed Angli causam belli scientes prompti ferendis auxiliis erant, repraesseruntque Hispanos, et eodem dein anno pax universalis composita est.

⟨20.1⟩ Iosephus omni severitate jura majestatica sua, praesertim circa sacra versantia, erexit et confirmavit, quod Romanus Pontifex nullo modo ferre voluit; edidit ergo bullam anno '65. in favorem Iesuitarum, recte tunc, cum Hispania et Portugallia eum urgeret ⟨!⟩ ad sufferendum hunc ordinem; qua bulla sollemni ordinem hunc tamquam ecclesiae summe necessarium in perpetuum confirmavit; Iosephus vero sub poena capitis prohibuit episcopis publicationem hujus bullae; episcopus Michael dela Annunciata, episcopus Coimbriae, fautor Pontificis, curavit prohiberi sub poena excommunicationis omnes libellos, qui in favorem factorum regiorum scribebantur; in hac littera pastorali etiam quaedam accerbitates contra regem et ministerium erant; Iosephus ergo eum exauctoratum ad publicos carceres perpetuos [eum] condemnavit; hae acerbitates inter duas aulas durarunt usque mortem Clementis 13; ei successit cardinalis Ganganeli sub nomine Clementis 14‑i; hic praestantissimus vir, aliorum longe principiorum quam Romanus Pontifex prior anno '73. concordatis initis pacem restituit, ordinemque Jesuitarum extinxit tamquam ecclesiae et civitatibus noxium. ⟨2⟩ '769. cum Marocanis in belli contentiones venit Iosephus; hi enim populi plurimum ex praedis et rapinis vivunt, hinc in perpetuo statu belli vivunt cum caeteris principibus, nisi praepotentia unius gentis retineantur in respectu, caeteri vero minores gentes tributo annuo sibi inducias emere debent, sub titulo doni gratuiti 20, aut 30,000 aureorum; Marocani enim ante finem induciarum [ceperunt] arcem Malaczan in Africa expugnare coeperunt, compositi tamen sunt rursus aucto honorario annuo; eodem annipagina 1-148 fine iterum in vitae periculum incidit Josephus; cum enim in venatione moraretur, rusticus cultrum vibravit in regem; observans tamen id rex resiluit; factum hoc ex desperatione huius hominis accidit; hic enim rusticus ad summam egestatem deductus vindictam summere voluit de rege; nihil enim praeter asellum unum habuit, quo merces deportando per montes se intertenuit, non valens tributum solvere; collectores etiam hunc assellum ademerunt ei. ⟨3⟩ Circa rem literariam bonas ordinationes effecit Josephus; anno 1777. decessit, postquam solatium haeredum nactus fuisset ex sua filia; imo etiam nepoti suo Francisco copulavit cum juniore filia sua Maria Beatrice, sed satis inconsulte; nam Maria fuit multo senior marito suo, hinc sterile mansit matrimonium; defuncto Josepho successit eius filia Francisca excluso fratre regis; interim maritus Petrus titulum regis gessit; floruit bellum his temporibus inter Anglos et colonistas Americanos, hoc extensum est ad Gallos et Hispanos et Belgas; Portugalli tamen in statu indifferenti manserunt; etiam in eo prudenter et politice se gesserunt Portugalli, quod in neutralitatem armatam, quam Russica imperatrix procuravit, se non immiserint; Angli tamen renunciare debebant colonistis suis Americanis sicque pax '83. anno coaluit. ⟨4⟩ '86. decessit Petrus conjunx et patruus Franciscae. ⟨5⟩ '88. decessit etiam filius Petri Franciscus et quidem improlis, postquam maxima indicia et specimina magni ingenii et praestantis legislatoris dedisset; ab eo tempore Iohannes junior princeps et princeps Brasiliae, qui conjugem habet Mariam Carolinam, filiam Caroli 4‑ti regis Hispaniarum, in uxorem ⟨!⟩; adhuc proles non habent.

⟨21.1⟩ Haec stirps Bragantina etiam in Hungaria habet jus succedendi, et quidem per sanctionem pragmaticam Caroli 6‑i; per hanc enim sanctionem <ius succedendi pertinet> non tantum ad Mariam Theresiam et eius descendentes, sed etiam ad Iosephum 1‑um et eius descendentes, et his deficientibus ad descendentes Leopoldi 1‑i, et ex his descendunt Portugalli; nam Maria Anna, filia Leopoldi, fuit conjunx regis Portugalliae Ioannis 5‑i et fuit mater Josephi et avia modernae reginae Portugalliae.

⟨1.1⟩ Belgium hoc foederatum seu Respublica Hollandica est pars Belgii totius seu provinciarum inferiorum Germaniae Niederland; sitae sunt hae provinciae ad Rhenum. ⟨2⟩ Cis Rhenum ad Germaniam pertinent; trans Rhenum ad Gallias pertinebant jam antiquitus ante tempora Romanorum; Iulius Caesar terminato bello Helvetico in belli contentiones venit etiam cum Gallis (populo tunc temporis foederato contra Romanos); hinc per bellum decennale subjecit eos Julius Caesar, proin tunc totum Belgium subjectum est Romanis; nam tunc temporis etiam Batavia inito foedere cum Romanis se eis conjunxit, ut provincia socia, non ut subjecti; idem fecerunt insulae Seelandicae, quae et hodie potior pars Belgii foederati sunt. ⟨3⟩ Saec. 1-o, 2-o post Christum natum Romani fines terrarum suarum semper promoventes transjecto Rheno etiam caeteras Germaniae provincias sibi subegerunt, proin etiam cis-Rhenanae provinciae Belgii subjectae sunt Romanis, a quibus nomine Galliae Belgicae condecoratae sunt; permanserunt hae provinciae sub dominio occidentalium imperatorum, usque excidium imperii occidentalis; hoc everso invasae sunt hae provinciae per Visigothos, Burgundiones, tandem per Francos, qui transcenso Rheno Gothos ejecerunt, Burgundiones sibi subjecerunt, provinciasque sibi tenuerunt, saeculo vero 5-o ipsos Romanos ex caetera Gallia ejecerunt, fundaruntque celebre regnum Francicum, quod et modo floret. ⟨4⟩ Etiam imperium Francicum diversos vicissitudines subivit, initio quidem valde crevit eorum potestas sub prima stirpe regnante Merovea, dein per divisiones provinciarum satis debilitati sunt, donec iterum Carolus Magnus conjuctis omnibus provinciis mirum in modum auxisset provincias suas; post Carolum rursus facta est divisio; Ludovicus enim primus filius Caroli incidit cum filiis suis tribus in altercationem, et post eius mortem facta estpagina 1-152 divisio provinciarum; Lotharius accepit Italiam, Carolus Franciam, Ludovicus vero Germaniam; Lotharius paulo post defecit et hinc tantum Germanicum et Francicum mansit imperium, Lothariae vero provinciae divisae sunt inter 2 fratres, et tunc Belgium recidit ad Gallos; sic permanserunt negotia usque defectum lineae Ludovici, et tunc Germania factum est regnum electivum; saeculo 9-o Gallia divisa est etiam in Lotharingiae et Franciae regnum, et tunc Belgium Lotharingiae regno adjectum est; sed paulo post extinctum est hoc regnum Lotharingiae, et tunc Belgium recidit ad Franciam, sed tardius iterum ex regno Franciae excisa est portio titulo Ducatus Lotharingici, cui iterum Belgium adjunctum est.

⟨2.1⟩ Tempore eo, ubi regnum Germaniae electivum effectum est, saepe enatae sunt lites inter Germanos et Francos de provinciis Belgicis; tandem inter Othonem 2-um imperatorem, ex stirpe Saxonica, et Lotharium regem Franciae anno 980. conventio inita est de his provinciis (Othonem 2-um dico imperatorem, ante Othones enim controversia erat inter reges Franciae et Germaniae de hoc titulo; cum enim etiam reges Franciae Caroli Magni descendentes fuerint, etiam ii usi sunt hoc titulo, sed Pontifex Germanis attribuit hunc titulum, nempe Othoni 1-o jure exclusivo). ⟨2⟩ Lis ergo definita sic fuit, ut omnes provinciae Belgicae exceptis duabus Flandria et Artesia cedantur Germanis, duae vero hae Gallis maneant. ⟨3⟩ Saec. 10, 11. erant obscurissima pro tota Europa, in quibus mera bella, turbae et altercationes inter gentes vigebant; sub his temporibus saepe potentes nobiles et alii jura majestatica aliaque sibi non competentia jura sibi appropriabant, hinc enatum est systema feudale in Germania et Francia, partim cum consensu regum, partim iis invitis, et hinc factum est ut Germania in complures ducatus, comitatus, principatus divisa fuerit, uti eam et hodie videmus divisam. ⟨4⟩ Idem [accidit] etiam in Belgio accidit; ea ratione qua Germania divisum est in plures dinastias, comitatus, principatus, ex quibus dein 17 provinciae enatae sunt.pagina 1-154 ⟨3.1⟩ Statuum tamen, seu subditorum magna mansit semper in Belgio auctoritas; ut enim concilient sibi tales usurpatores, aut donatarii animos suorum subditorum, varias immunitates, privilegia ipsis concedere debebant, et jam ab iis temporibus permansit apud Belgas spiritus quidam libertatis et independentiae; erant status hi 17 sequentes, jam saeculo 11-o, nempe 4 ducatus: Brabantia, Limburgum, Luxemburgum et Geldriae; erant 7 comitatus: Flandria, Artesia, Hannoniae, Hollandia, Zeelandia, Namurium, Zutfania; erant 5 dominia: Frisia, Mechlinia, Utrajectum, Transisolana, Groninga. ⟨2⟩ Antverpia fuit 17-a, quae nomine Marchionatus S. Romani imperii usa est; hi omnes erant vasalli, clientes imperatoris quidem, soli tamen omnibus juribus majestaticis usi sunt; per decursum saeculorum hae provinciae per nuptias, per hereditariam successionem, imo et titulo emptionis ad paucorum dominatum devenerunt, donec tandem ad unius ducis Burgundiae lineae junioris omnes hae provinciae devolverentur; senior enim stirps Burgundica, quae ex Hugone Capeto in Gallia descendit, extincta est 1345; ducatus ergo Burgundiae recidit ad coronam. ⟨3⟩ Hinc Iohannes Bonus rex filio suo juniore donavit hunc ducatum, nempe Philippo Audaci; ab hoc Philippo ergo descendit junior linea Burgundica, ad hanc ergo descendit totum Belgium; extincta tamen in Carolo Audaci linea juniore ducum Burgundiae; unicam filiam habuit Carolus Audax Mariam; haec Maria Burgundica nupsit Maximiliano imperatori, et ex hoc matrimonio natus est Philippus Pulcher, archidux Austriae; cum hac ergo Maria debuisset totum Belgium ad stirpem Austriacam devolvi, cum ea unica haeres fuerit, sed exortum est bellum inter Maximilianum et Gallos; Galli enim ducatum Burgundicum tamquam feudum virile coronae Gallicae sequestrarunt, Galliaeque incorporarunt; Austrica vero stirps accepit comitatum Burgundiae, seu aliquem partem Burgundiae et 17 provincias Belgicas;pagina 1-156 Maria non diu vixit, ei successit Philippus Pulcher, qui plerumque Gandaviae habitavit cum sua uxore Iohanna, Ferdinandi Chatolici filia, ita ut Carolus filius eius hic natus sit in Belgio, qui etiam successit patri suo, in Hispania defuncto, in Belgio; postquam vero post Ferdinandi Chatolici decessum etiam rex Hispaniae factus fuisset, conjunxit hic Carolus 5. has provincias cum corona Hispanica; Carolus hic intendisse legitur hos provincias in unum corpus colligere, et titulo regni unius eas administrare, ad facilitanda regiminis negotia; hoc tamen coeptum ei non successit ob ampla privilegia et immunitates omnium provinciarum, quae tamen nullo modo induci poterant ad renunciandum juribus suis; permanserunt ergo hae provinciae in suo statu; cavit tamen Carolus solemni edicto ab omnibus provinciis recepto, ne unquam ullo sub praetextu dividantur hae provinciae, ad omne malum divisionis antevertendum; sub hoc Carolo Belgae florentissima tempora habebant; ille enim ibi natus et educatus totus Belga erat, eosque in ipsa Hispania omni modo juvit, navigatio enim, commercium, manufacturas omni modo promovit, faustissimumque sic regimen habuit. ⟨4⟩ Sub ipsius regimine nova secta Lutheri et Calvini erupit ad ipsum etiam Belgium; haec sub Philippo 2-o in rebellionem attrocissimam eruperunt, quamquam jam sub Carolo severissime inquisitum fuerit in haereticos; sub Carolo provinciae Belgii arctissimo vinculo Germanico imperio junctae sunt, imo ipse ducatus Flandriae et Artesiae, qui prius ad coronam Gallicam spectabant, sub Carolo caeteris provinciis incorporati sunt, post victoriam nobilem quam de Francisco rege Galliae retulit. ⟨5⟩ Germania tota jam sub Maximiliano imperatore, avo Caroli, divisa est in circulos; hae ergo omnes provinciae Belgicae nomine Circuli Burgundici Germaniae incorporatae sunt.

⟨4.1⟩ Res Belgicae longe aliam faciem susceperunt sub Philippo 2-o, filio Caroli eiusque successore; omnium horum malorum non ultima causa fuit indoles cruda, severa Philippi 2-i; Carolus enim affabilis, mitis, omni ex parte favit Belgis, sed Philippus totus Hispanus, trux, melancolicus favit Hispanis, spretis Belgis non tantum in Hispania, sed in ipso Belgio Hispanospagina 1-158 praeposuit ipsis; hac re totius Belgii odium sibi contraxit; haec tamen non sola causa aversionis fuit, sed accessit et id, quod Philippus non tantum Caroli decreta circa haereticos renovaverit, sed ea extendit, gravioribus poenis roboravit, et severissime exsequi fecit; erant et aliae minores causae, uti studium vindictae et odii procerum quorumdam Belgii; sed princeps Vilhelmus Aransionensis (Duc d’Aurange), hic princeps erat superbus et ambitiosus, eminuitque caeteris opibus et divitiis; cupiebat hic ut gubernator harum provinciarum creatur tempore absentiae Philippi; rex interim aliam personam creavit gubernatorem; dein dux hic voluit nuptias inire cum Catharina, ducis Lotharingiae filia, ut sic per eam gubernator fieret; sed Philippus in neutrum consensit, sed Margaretham sororem naturalem suam, conjugem ducis Farnese, creavit gubernatricem; hic ergo dux Aurelianensis ⟨!⟩ nullam neglexit occasionem Philippo nocendi cum tempore; cum hoc enim principe plures status erant offensi Philippo, quod neglecti fuerint; praecipui ex his erant comes Egmontanus et comes Ornanus; infensum habuit etiam statum ecclesiasticum, episcopos; videns enim Philippus dioecesium non esse aequam distributionem, aliquas esse nimis magnas, hinc voluit plures dioeceses creare, sicque imminuere ceterorum proventus; abalienavit ergo animos episcoporum antiquorum, hi ergo negotiis religionis in rem suam usi non parum contulerunt ad exacerbandos animos contra Philippum, qui severitatem suam crescente semper numero haereticorum auxit etiam semper, nihilque de mediis lenioribus cogitavit. ⟨2⟩ Maxime exarsit odium omnium cum reducta inquisitione in Belgium multa milia morti tradidisset post abitum suum in Hispania mortua uxore sua prima anno 1559. ⟨3⟩ Constituit etiam in Belgio consilium ex sacerdotibus etpagina 1-160 monachis constans, qui inquirerent in haereticos, et quamquam hoc tribunal nomine inquisitionis sacrae (exosae summopere Belgis) non uteretur, tamen procedura et effectus eius idem erat; severitas huius tribunalis novum momentum exacerbationis Belgarum fuit; multo enim severiores poenae adhibebantur in Belgio ab hoc tribunali quam in Hispania, ob diversam harum gentium indolem; Hispani enim severi, taciturni, parum inter se conversantes, non exigebant tantam severitatem, quam vivaces, loquaces, audaces Belgae; erravit etiam Philippus in electione consilii status, quod Margarethae gubernatrici adjecit, pro gravioribus negotiis provinciarum dirigendis; in hoc consilio meri tales erant qui Philippo faventes et eius creaturae erant et ipso facto ceteris exosi erant; inter caeteros praecipuus erat cardinalis Granvellanus, qui toti consilio, et ipsi quasi etiam gubernatrici praepositus, sine cuius assensu et nutu nil fieri poterat; hic vero homo ab omnibus odio ferebatur; vix ergo, his constitutis, Philippus discessit ex Belgio, jam enatae sunt dissensiones et morem mandatis regiis vix gerebant Belgae; capacitata fuit gubernatrix de eo quod hae dissensiones componi non possint, nisi cardinalis Granvellanus removeatur; datis ergo plurimis litteris ad Philippum post aliquot annos, nempe 1564-o, publico decreto revocatus fuit ad Hispaniam; negotia tamen administrationis per remotionem cardinalis non multum mutata et meliorata sunt; Margareta enim consiliis aliorum usa est, qui a cardinale non multum differebant; videns Margaretha ultra omnem modum animos Belgarum exulceratos, constituit de vero rerum statu edocere Philippum; effectus huius deputationis et litterarum Margarethae nullus fuit, imo novas poenas adjecit pro inoboedientibus et seditiosis; videntes ergo Belgae omnia leniora media insufficientia esse ad permovendum Philippum, coeperunt proceres inter se communicare consilia suaeque saluti prospicere; decreverunt ergo foedus inter se inire viresque omnes conferre ad succurrendum, si aliquis eorum ad inquisitionem traheretur, aut periculum alterutri imminueret; hoc foedus anno [anno] 1565. factum est sub nomine Compromissi; hoc Compromissum in scriptum redactum est pluribusque articulis auxerunt securitatis propriae causa, et haec quidem omnia ad Dei gloriam et regis bonum et felicitatem promovendam; hoc ergo adhuc non animo seditionispagina 1-162 fecerunt; caput huius foederis fuit Henricus Brederod cum 400 circiter aliis baronibus, comitibus et nobilibus; consenserunt in id, ut adhuc semel Margaretham novo supplici libello accederent ad abroganda decreta Philippi; missa nova deputatio est ad Philippum; nobiles hos ingens turba plebis comitata est ad urbem Bruxellam ad Margaretham, quae consternata est hoc confluxu; comes ergo [ergo] Berlemontius, qui ei adstabat, dixit gubernatrici nihil metuendum esse de his geux, seu mendicis; hoc ergo nomen inhaesit deinde protestantibus et instantibus Belgicis, dicti enim sunt Geisii, et ipsi protestantes rebelles pro insigni suo peram mendici (Bettel-Sack) assumpserunt. ⟨4⟩ Alii dicti sunt Geisae maritimi, qui nempe bellarunt mari contra Hispanos.

⟨5.1⟩ Deputatio tamen ad regem facta nullum effectum habuit, imo acerbiter repulsi sunt, quasi inaudita; corripuit ergo indignatio totum populum, non enim tantum inoboedientes, sed jam violenti ubique erant; sacra sua prohibita publice exercuerunt, pluribus in locis publicis, sed armati semper, ut contra violentias tuti essent; non contenta tamen plebs protestantium his, virus suum in Chatolicos profuderunt, eorum ecclesias incenderunt, dejecerunt statuas, praesbiteros enecuerunt ⟨!⟩ ita ut intra triduum 300 ecclesiae Chatolicorum demolitae fuerint. ⟨2⟩ Gubernatrix quas potuit dispositiones contrarias fecit, partim vi eos frangendo, partim potentiores lenitate et gratia sibi devincendo, ita ut tranquilitas restituta fuerit, eo felicius quod multi ex rebellibus solum verterint, iram Philippi metuentes; plurimum ad hanc quietem contulerunt comes Egmontanus, Aransionensis et ceteri comites; Philippus tamen recte hos pro capitibus rebellionis habuit, et palam contra eos debacchatus est, princeps ergo Aransionensis fuga se salvavit ad Germaniae principes protestantes, a quibus magnis animatus suffultusque viribus et pecuniis; in limitibus ergo Germaniae Vilhelmus princeps Aransionensis collectis profugis eum secutis coepit exercitum colligere; gubernatrix cum aliis fidelibus Philippum invitarunt ad Belgium, ut ipse clementia componat has turbas, sed rex ducis Albani consiliis corruptus nihil de his audire voluit; putabat enim infra dignitatem suam esse ad leniora descendere cum hac misera gente; imo libenter habuerunt Hispani exortas esse has turbas, ut sic armis suppressos Belgas tamquam rebelles amplius privilegiis et libertatibus suis privarepagina 1-164 possent. ⟨3⟩ Demandavit ergo duci Albano, ut forti stipatus exercitu in Belgium digrediatur, lenisque admodum Margarethae vices ut gubernator Belgii suppleat, et quidem cum plena potentia, observet tamen haec duo, ut haereticos exstirpet, dioecesiumque novam divisionem exsequetur; advenit ergo '557. anno Bruxellas; eo initium fecit quod plures nobiles suspecti ut primipili carceribus mancipati sunt, una cum comitibus pluribus; omnia acta protestantum, ipsum etiam Compromissum eorum, declaravit crimen laesae majestatis divinae et regis esse, consequenter omnes in his versati perduelles et criminis laesae majestatis rei decreti sunt; constituit ergo tribunal judiciarium criminale, quod inquireret in reos sine ulla revisionis et appellationis gratia; supplicio ergo ultimo multi affecti sunt bonaque eorum confiscata sunt; elapsi sunt quidem multi in insulas, in Helvetiam aliamque Germaniam; caeteri vero absentes rei citati sunt ab hoc tribunali, et cum non comparuerint, ut contumaces rei convicti, bona eorum confiscata sunt; interim Vilhelmus Aransionensis collectis aliquot milibus in Germania cogitavit succurrere suis; anno ergo '568. primas copias induxit Ludovicus comes Nassoviae, frater principis Aransionensis; obviam ei init comes Arenberg, qui gubernator Frisiae fuit; prima pugna 23-a Maji accidit et haec pugna pro Geisiis faustissima fuit, in campis Heilicher Lee; audiens hoc Albanus ipse se operi accinxit cum majore parte exercitus; ante tamen discessum suum Brüxellis, 2-a Iulii, comites Egmontanum et Hornanum, cum aliis multis ultimo supplicio affici curavit; Albanus ergo fregit comitem Nassoviensem ob praevalescentem copiam hominum die 21-a Iulii; medio tempore dux Aransionensis cum parte copiarum suarum ingressus est in Flandriam, in qua tamen partim ex defectu pecuniarum, partim causae suae diffidens ob fractum totaliter exercitum fratris sui dimmisso toto exercitu suo fuga se salvavit ad Germaniae principes; Albanus ergo sufflatus hac fortuna solemnem statuam erigi curavit in memoriam pugnae suae felicis Antverpiae; post haec partim ut rebelles magis supprimat, partim cum ipse pecuniis laboraret, novis gravissimis exactionibus pressit eos; initio quidem centesimam partem omnium facultatum pendere debuerunt, dein 20-am partem bonorum immobilium, tandem decimam partem omnium mobilium praestare debuerunt toties, quoties venderentur; his oneribus gravissimis ipsos etiam quietos cives exacerbavit, praesertim cum armata exsecutio in procinctu fuerit contra renuentes; interim cum haec Bruxellis pararentur,pagina 1-166 relatum est ei per nuncios, quod Geisae marini urbem et portum Hollandiae Brielam adorti sint eumque ⟨!⟩ expugnaverint; Albanus tamen superbus bellidux contempsit hoc voce Hispanica (Nada) nihil, et tamen ex hoc nihil prodivit tota respublica Hollandiae; hinc versum hunc in perennem rei memoriam tardius fecerunt crevit in immensum, quod fuit ante nihil; occupavit vero Brielam comes Bergensis anno 1572; anno eodem ceperunt Lissingam in insula Valchria Zeelandiae, et tardius Campoveriam urbem munitam; animati per hoc alii protestantes plures urbes rebellare coeperunt, et sic exiguum post tempus tota Hollandia, excepta Schenhooia et Amsterodamensi urbe rebellare coepit; hae ergo civitates rebellantes ducem sibi elegerunt Vilhelmum Aransionensem eique in qualitate pro-regis fidelitatis juramentum spoponderunt; intra paucos menses ultra 150 naves maritimorum Geisiorum collectae sunt in Zeelandiae portibus, adjuti ab Anglis et Gallis navibus et provisionibus bellicis, et haec classis maximas causavit Hispanis molestias; haec enim classis fregit mari Hispanos ubique, etiam si terra saepe victi sint rebelles a Hispanis; Geldria, Frisia, et Transisalana provincia secuta est Hollandiam et rebellarunt contra Hispanos; urbem Mons Hannoniae etiam hoc tempore expugnavit comes Nassoviensis una cum arce eius; hanc urbem dux Albanus dein per famem ad deditionem coegit rursus, et recepit; recuperata hac urbe expugnavit urbem Mechlinium et Isusaniam, quas etiam exspoliari curavit per milites, per quod rursus exacerbavit animos Belgarum erga Hispanos, praecipue cum etiam urbem Nardeam funditus deleri curaret; haec '573. acciderunt; Philippus de hactenus actis per cursores semper certior factus, videns causam tantorum malorum non ultimam esse severitatem nimiam ducis Albani, hinc eum revocavit ad Hispaniam; sub hoc crudeli belliduce intra aliquot annos plus quam 18,000 Belgarum manu carnificis ceciderunt, praeter eos qui bello occubuerunt; suffecit ei Ludovicum Recesnensis, commendatorem ordinis equestris S. Iacobi, et gubernatorem tunc temporis ducatus Mediolanensis; hic mitioris animi aliquantum res Hispanorum melioravit, in adventu suo quidem tota classis Hispanorum deleta fuit per Geisos maritimos anno '73; hac deleta portum Ramecensem expugnarunt una cum urbe eiusdem nominis et per hanc totam insulam Valcriam sibi subjecerunt.

⟨6.1⟩ Anno tamen 1575. negotia magis ex sententia cesserunt Ludovico cum Geisiis terrestribus; conflixit enim cum exercitu rebellium et hoc proelio ad internecionem victi sunt in Mokerheide ad Goavam urbem die 14-a Ap; in hoc proelio ipse Ludovicus comes Nassoviae cum fratre suo Henrico Nassoviae occubuit totusque exercitus eorum stratus et dissipatus est; post hanc victoriam rursus Hispani in petulantiam abierunt obque defectum stipendiorum rapiebant praedabanturque ubique. ⟨2⟩ Pacata hac urbe exercitum suum ad Lugdunum Batavorum expugnandam admovit, incolae se ex desperatione vehementer defendebant, pressit tamen fame, jam jam se dedere coacti fuissent, nisi alii Belgae effossis aggeribus fluvii Mosae inundassent exercitum Hispanorum, sicque coegissent solvere obsidionem; anno 1576. imperator Maximilianus 2-us se obtulit mediatorem, hortatus est regem Hispaniae et etiam status Belgii, ut condescendant ad pacem; misit ergo ad urbem Bredam legatos suos; non alienus erat Philippus, sed a suo proposito recedere nullo modo voluit, nullum ergo effectum habuit haec legatio; post hoc ergo, cum nullam spem in gratia Philippi viderent, Hollandia et Zeelandia, provinciae praecipuae Belgii, arctissimo vinculo se colligarunt, principem Aransionensem ducem belli sibi elegerunt illimitata cum potestate, gaudeatque omnibus juribus et praerogativis, quibus vicarii regis gaudebant; inter haec eodem anno decessit gubernator Ludovicus Reccesnensis; post eius mortem consilium status suscepit gubernationem negotiorum ad interim; odium interim Belgarum adversus Hispanos, quos pro apertis hostibus habebant, mirum in modum crevit; Hispanicus enim miles ex defectu victualium et stipendiorum urbes celeberrimas Antverpiensem et Ultrajectensem exspoliaverunt et depopulati sunt; publice ergo per magistratus civitatum, quae etiam cum Geisis non faciebant, animati sunt cives ad corripienda arma contra milites Hispanos eosque ejiciendos; et tunc plures provinciae Belgii missis deputatis communem rem fecerunt cum Hollandis et Zeelandis, nempe Brabantia, Flandria, Artesia, Hannonia, Namurium, Utrajectensis et Mechlinia. ⟨3⟩ In urbe Gandano (Gent) inito foedere se conjunxerunt et hinc etiam hoc foedus pactio Gandensis dicta est; hac pactione constitutum est mutuis viribus in eo collaborandum, ut pax restituatur Belgio, ut libertas religionis evincatur, ut miles Hispanus eliminetur, sed de Philippi regis exauctoratione adhuc nihil memoratum est, proin non [adhuc] rebellabantpagina 1-170 contra eum adhuc; nam si haec concessisset ipsis, prouti egerunt apud eum, pax restituta fuisset; Philippus finxit ad speciem se consentire in hanc pacificationem, occulte tamen decrevit hoc foedus dilacerandum. ⟨4⟩ Misit ergo Philippus fratrem suum naturalem Iohannem Austriacum cum plena potestate rerum gerendarum, qua gubernatorem; non deerant aliqui, maxime in Hollandia et Zeelandia, qui suadebant non esse fidendum Philippo et eius gubernatori Iohanni, caeterae vero provinciae conjunctae cum Hollandis inclinabant in Iohannem; tandem etiam Hollandi et Zelandi retracti sunt ad partes Iohannis sub ea conditione, ut foedus Gandanense solemni edicto nomine Philippi regis ratihabeatur per gubernatorem.

⟨7.1⟩ Hoc edictum a Hispanis Edictum perpetuum dictum fuit, anno '577. fuit promulgatum; interim paulo post apparuit non vanam fuisse suspicionem Hollandorum; Iohannes enim non multo post hoc edictum hostiliter se gessit, castellum Namuriense expugnavit militiamque Hispanicum illocavit; offensi per hoc Belgae Iohannem hostem reipublicae pronunciarunt decreveruntque eum expellere ex castello Namüriensi, quod et effectuarunt, plurima castella expugnarunt, et aliqua solo aequarunt; post haec confluxerunt Bruxellas ibique ducem Aransionensem praesidem provinciarum crearunt; diffidentes tamen causae suae decreverunt alium Philippo acceptiorem eligendi gubernatorem, hinc Matthiam juniorem filium Maximiliani imperatoris et fratrem Rudolphi imperatoris elegerunt gubernatorem, qui etiam comparuit; auctoritatem tamen eius circumscripserunt status et ordines, dein ei ut locumtenentem ad latus collocarunt dominum Aransionensem; haec tamen omnia summe displicuerunt Philippo; misit ergo Iohanni novas copias et suppetias, quas Alexander dux Farnese adduxit anno '578; eodem anno conflixerunt partes ad urbem Gemblusium; hoc in conflictu Hispani rursus profligarunt Belgas, diversas urbes collimitaneas expugnarunt, spoliarunt; uti Lovanium (Löwen), Philippopolis (Philipsbourg), Limburgum. ⟨2⟩ Videntes se ubique vinci Belgae decreverunt Henricum 3-um evocare eique subjicere, malentes alteri subesse quam Philippo; miserunt ergo Parisios legatos, sed Henricus rerum circumstantiis impeditus deprecari debuit hanc oblationem;pagina 1-172 commendavit tamen Belgis fratrem suum ducem Franciscum Alencolis, qui etiam in Belgio comparuit; cum tamen viderent eum non comparere exercitu stipatum, dissensiones exortae sunt inter ipsos status, quas ipsum religionis novae exercitium in provinciis Catolicis adhuc non parum adjuvit; diversae ergo provinciae, tardius Valonicae dictae, deseruerunt foedus Gandanense; hae sunt illae provinciae, quae hodie domui Austriacae parent, tunc vero Hispanis se rursus adjunxerunt. ⟨3⟩ Dum haec fierent, morte insperata decessit Iohannes Austriacus; ille ante mortem suam in ducem Farnese transtulit gubernium harum provinciarum ad interim; Philippus vero confirmavit eum in sua dignitate; ille ergo omnia contulit ut provincias Valonicas, tunc adhuc vacillantes, abstraheret a rebellibus conjungeretque cum Hispanis. ⟨4⟩ Caeterae vero provinciae in urbe Utrajectensi congregati ⟨!⟩ foedus arctissimum iniverunt, excepta Artesia, Hannonia et parte Flandriae; foedus hoc anno 1579. initum est inter Geldriam, Hollandiam, Zeelandiam, Frisiam et Utrajectum; harum provinciarum exemplum secuta est paulo post Transisalana et Groninga; hoc foedere constitutum est, ut provinciae hae unitis viribus suam libertatem vindicare velint; 2-o) si quocunque tempore de pactione pacis ageretur cum ipsis, sine consensu omnium 7 provinciarum nihil agatur. ⟨5⟩ 3-o) in mensura tributorum sine communi omnium consensu nihil determinetur; huic ergo vinculo superinaedificata est respublica hodierna Hollandia; coeperunt nummos cudere jam his temporibus, et in primis nummis suis expresserunt navim fluctuantem in mari fractis velis cum inscriptione hac: Incertum, quo fata ferent; ipsi enim viderunt res suas pessime constitutas esse; dum haec ageretur Utrajecti Philippus rursus egit per legatum suum Antverpiae de pace universali omnium provinciarum cum Philippo; foederati tamen videntes se numquam intentionem suam adepturos, interturbarunt ipsi foedus hoc; ceterae tamen provinciae exceptis his 7 se Philippo subjecerunt. ⟨6⟩ Post haec ergo bellum apertum exarsit inter Hispanos ceterosque eis subjectas provincias et inter foederatos; agitata fuit inter foederatos quaestio de imperante, hinc anno '581. convenerunt provinciae, tunc Philippum declararunt exauctoratum; die 26-a Iulii publico instrumento expositisque causis se liberos et independentes declararunt, ex eo quod Philippus leges et consuetudines, quas jure jurando manutenendas promisit, violaverit.

⟨8.1⟩ Determinatum ergo est ut imperio se subjicerent Francisci Alenconii, ducis Antegavensis, quem ipsis Henricus 3. rex Galliae submisit, interim imperium eius valde arctis limitibus circumscribebatur; ille vero absolutum imperium affectabat, hinc inducto milite Gallicano ad civitates contrariantes cogere voluit, sed Belgae offensi per hoc profligarunt Gallos eosque pro hostibus habebant; dein postulabat Franciscus ut has provincias non tantum pro se et suis successoribus jure hereditario possideret, sed si nullam posteritatem relinqueret, recidant hae provinciae ad Gallos; hanc ultimam conditionem nullo modo susceperunt Belgae; hinc maximae dissensiones inter eum et Belgas enatae sunt; ultimo ipse Alenconius cum dedecore cum omnibus suis excedere coactus est ex Belgio, et in Galliam se recipere, ubi etiam anno '83. occubuit; videntes se delusos a Gallis imperium summum Vilhelmo Aransionensi detulerunt, ob magna eius merita; dum de his ageretur, in urbe Delforum Vilhelmus manu Caspari Gerhard pistoleta occidit 10-a Maji 1583; per eius mortem vehementer consternatae erant provinciae; Alexander ergo dux Farnese gubernator ubique ipsos pressit duce destitutos; congregati ergo status decreverunt officium belliducis deferre Mauritio, filio juniori occisi Vilhelmi Aransionensis, videbant enim in hoc juvene 18 annorum principe magnas latere qualitates; ei adjunxerunt locumtenentem comitem Hohenlo, virum strenuum et libertatis amantissimum. ⟨2⟩ In merito vero imperantis decreverunt Henricum 3-ium regem Galliae accedere, eique offerre dominium suum, sed ab eo secundam repulsam pati debebant, qui turbis domi detentus eis succurrere non potuit; interim vero Hispani Brabantiam et Flandriam fere totam sibi subjecerunt ductu ducis Farnese, nempe Tenerimundam, Gent, Bruxellensem, Neomagum et Mechliniam; pressi sic omni ex parte recurrere cogitabant ad Elisabetham reginam Angliae; interim nec haec suscepit provinciam sibi oblatam, auxilia tamen sua ipsis in omnibus promisit, apertumque foedus die 12-a Aug. anni 1585. cum iis inivit, ea conditione, ut Elisabetha 5,000 peditum det Belgis, equitum vero 1,000, quod omnes Elisabetha suis expensis interteneat; Belgae suo tempore aequivalens pro copiis et expensas belli ipsis restituant, et in majorem securitatem Belgae tres urbes maritimas eis in pignus dare debebant, nempe Brieram, Vlissingam, et Ramecum; hae civitates usque 1626. manserunt in potestate Anglorum, eo vero annopagina 1-176 1,000,000 imperialium redemerunt eas Belgae; additum etiam fuit id, ut Anglus bellidux praeesset non tantum his copiis, sed etiam toti exercitui; misit ergo Elisabetha comitem Leicestriae (vulgo Robertus Dudlei dictus); venienti delata est omnis potestas militaris per Belgas; interim etiam hic Robertus se suspectum Belgis reddidit, non enim ex sententia negotia sua gessit, ubique infelix profligatus est a Hispanis; accedit, quod urbem Dauentriam Guilielmus Stanleius per proditionem tradiderit Hispanis, qui Roberto adjunctus fuit, eique familiarissimus; missi sunt ergo nuncii ad Elisabetham cum precibus ut revocet comitem Leicester, quod etiam fecit Elisabetha; Belgae ergo rursus principi Mauritio detulerunt praefecturam exercitus; quoad imperium vero centrale decreverunt, ut singulae provinciae in graemio sui per status summam potestatem exercerent, independentesque fiunt hae provinciae in specialibus; in communibus vero omnium negotiis subsint omnes provinciae statibus generalibus seu communibus; sic ergo effectum est sistema 7 diversarum civitatum Belgicarum; his constitutis sub ductu Mauritii res eorum favorabiliter gerebantur, fortunaque ipsis magis favere coepit, cum ex Flandria et Brabantia multi opulentissimi cives se receperint ad foderatos, ob religionis libertatem, cum hae provinciae duae per ducem Farnese Philippo subjectae fuissent, et in iis Philippus poenam exilii statuisset in eos, qui ad sacra Christianorum redire nolent; Antverpienses enim ditissimi mercatores se receperunt Amsterodamum sicque secum commercium transtulerunt ad foederatos. ⟨3⟩ Circa haec tempora parabat Philippus classem suam invictissimam contra Elisabetham reginam Angliae; etiam in Gallia miscuit se litibus Hugonotarum et Ligae Sacrae; omnes hae circumstantiae contulerunt in meliorandam protestantium Belgicorum sortem; Philippus enim aliis in regnis fractus non potuit tantas vires contra eos impendere; scimus enim classem eius ab Anglis disjectam, in Gallia quoque eum victum a Henrico 4-o; Belgae vero interim his omnibus in rem suam usi succurrerunt in quantum poterant Anglis in mari feliciterque vires Philippi enervarunt seque domi omni modo firmarunt, tunc praeprimis cum Alex. Farnese cum maxima exercitus sui parte relicto Belgio jussu Philippi in Galliam proficisci debuit adversus Hugonotas; Mauritius ergo domi diversa loca Hispanis eripuit; prima fuit urbs Breda, quam per insultum cepit, hanc secutae sunt plures aliae civitates et sicpagina 1-178 ejectis Hispanis ex 7 provinciis bellum dein cum majori efficacia gerere potuit, sic Sutfaniam, Daventriam, Neomagnum, Steinbiccum, Koebordiam, Mons Gertrudis urbes in conspectu Hispanorum expugnavit Mauritius; intermedio tempore decessit Alex. dux Farnese et hoc quoque Belgis profuit, hic enim saepe copias eorum contrivit; Mauritio vero, qui se Belgis adeo commendavit, detulerunt vicariatum duarum provinciarum Geldriae et Transisalanae; in caeteris enim provinciis vicarius erat Philippus, frater senior Mauritii (dignitas vicarialis in Belgio ab antiquitus in usu erat; principes enim superioribus jam temporibus in absentia sua constituebant gubernatores vel vicarios; dignitas ergo vicarii in maxima aestimatione fuit apud plebem, et haec dignitas permansit etiam exauctoratis regibus). -- ⟨4⟩ Philippus, ut affligat magis Belgas adque incitas redigat eos, prohibuit ipsis omne commercium et communionem cum Portugallis, ut sic commercium aromatum, quod Belgae cum maxima sua utilitate pro Portugallis faciebant, interrumpat, Belgisque ramum omnem sustentationis adimat et cogat eos ad subjectionem; interim Philippus vehementer spe sua delusus est; Belgae enim in desperationem acti, non tantum se ipsi non subjecerunt, sed ipsi detecta nova in Indias orientales via totum commercium aromatum, ejectis Hispanis et Portugallis, ad se adtraxerunt; tentarunt illi ergo ad oras orbis septemtrionales novam viam detegere anno '594, '95. et '96, ad declinandas insidias Portugallorum et Hispanorum, et ut sic compendium temporis et expensarum habeant; sed frigora et glacies obstabant illis, et re infecta redire debebant; decreverunt ergo non obstante periculo omni via ordinaria ad Indias orientales proficiscendi, anno ergo '595. pervenerunt usque insulam ⟨!⟩ Bonae Spei, quam etiam ductu Cornelii Routmann expugnarunt, sicque sibi clavim ad Indias reppererunt; hoc promontorio sibi subjecto feliciter pervenerunt ad Indias orientales, et non obstantibus Hispanis in usum commercium collocarunt, plures provincias expugnarunt, Hispanosque ubique represserunt; eodem adhuc saec. 16-o diversae societates mercantiles coaluerunt ad commercium evehendum, quae dein societates anno 1602-o in unam magnam societatem contractae sunt; haec societas incredibiles divitias corrasit, ad haec usque tempora, sed modo in praeceps ruere tendit.

⟨9.1⟩ Philippus defuncto duci Farnese gubernatori substituit Ernestum archiducem Austriae, fratrem Rudolphi; post tamen aliquot menses mortuus est Ernestus; ei substitutus est comes Fuenentes, hoc vero defuncto substitutus est ei Albertus archidux Austriae; circa hoc tempus Henricus 4. devictis adversariis suis pacem Galliae universae dedit, hinc ulturus injuriam Philippo bellum indixit; haec rursus nova favorabilis circumstantia fuit pro Belgis; Henricus enim foedus cum Anglis et Belgis inivit, qui tres unanimi consensu lacessiverunt Hispanos; interim Albertus parum in Belgis facere potuit, sed limites solum tueri contra Gallos; Mauritius vero Rinobergam et Mersam, duo munita loca Transisalanae provinciae, expugnavit 1597. ⟨2⟩ '98. pax coaluit inter Henricum et Philippum, Belgae ergo ex parte Galliae destituti arctius cum Anglis conjunxerunt se, domi etiam suae commercio jam florente fortiores erant, et ipsi facile resistere poterant; videntes Hispani tam potentes esse Belgas fecerunt varias promissiones, comminationes, ipsa aula Austriaca comminata est se convertere velle contra eos, si non resipuerint, sed Belgae viribus suis confisi spreverunt et monita et comminationes. ⟨3⟩ Videns ergo Philippus non hoc juvare adhuc ultimum tentavit medium; cessit nempe filiae suae Isabellae provincias has jure hereditario, cum sciverit Belgas jam ipsum Hispanicum ducatum exhorruisse; cogitavit ergo eos ad saniora redire si ipsis principem proprium dederit; haec Isabella Alberto, augusto archiduci Austriae, data fuit in uxorem, addita conditione quod, si defecerit Albertus aut eius heredes, recidat Belgium ad Hispanos; jam Philippus ob provectam aetatem Isabellae, imo, ut aliqui volunt, cum per medicamenta sterilis reddita sit, scivit ipsam heredes non habituram, hinc recidisset statim post mortem Isabellae Belgium foederatum ad Hispanos; Belgae tamen dolum detegentes non susceperunt eam; eodem anno '98. decessit Philippus; post eius mortem non minori fortuna usi sunt Belgae contra Hispanos ductu Mauritii, sic anno 1600. statuit urbem Neoportum expugnare; Hispanis interfuit impedire ne id fiat; Lebertus ergo copias adduxit contra Mauritium, et fessis adhuc suis copiis aggressus est Mauritium, sed luit etiam; fractis enim eius legionibus dispersit totum exercitum Alberti; post hoc infelix coeptum animos adjecit Albertus ad urbem Ostendam expugnandam, obsessi omni pertinacia se defenderunt, coactipagina 1-182 tamen sunt deditionem facere, cum ultra triennium virtutem obpugnantium pertinacia propugnantes detinuerunt; feruntur 70,000 Belgarum occubuisse, Hispanorum vero plura aliquot milibus; 20-a ergo Augusti anni 1603. deditio facta est. ⟨4⟩ Dux Spinola Alberti adhuc duas expeditiones habuit contra Belgas, non tamen multum effecit, quamquam Iacobus rex Angliae, successor Elisabethae, defecerit a foedere Belgico Hispanisque se adjunxerit; imo Belgae inter haec tempora classem Hispanorum in portu Caditano (Cadix) concentratam cinxerunt cogitaruntque in portu classem obpugnare, successit negotium, succenderunt classem eamque fere totam exusserunt ductu Iacobi Heems Kherg, admiralis Belgarum, Spinola vero fuit Hispanorum admiralis; hoc facinoroso actu effectuato diversas urbes Mauritius in continenti cepit, sequenti anno Spinola aliquot urbes cepit; postea ad urbem Antverpiensem expugnandam animum adjecit, succurrit Mauritius oppugnatis, conflixit cum Spinola, sed victus est ab eo; hoc tamen non multum obfuit Belgis; Philippus 3-us videns se viribus non valere cogitavit de compositione harum litium pacemque ursit, quam etiam Albertus et Isabella suasit; convenerunt ergo legati Hagam comitium, ibi cum pax fieri non potuerit, ad minimum ad 12 annos confectae sunt indutiae tamquam cum populo quasi libero; ipsi Belgae habebant magnam causam indutias acceptandi; attritae enim erant vires eorum tantis bellis, dein coeperunt metuere auctoritatem Mauritii principis, qui totum exercitum a nutu suo habebat populoque gratissimus fuit; hinc ut exercitus imminui possit, proin Mauritius quasi auctoritate sua exui, studuerunt pactionem pacis cum Philippo iniri; in urbe ergo Antverpiensi 9-a Aprilis suscriptae sunt 1569, cetera vero permanserunt in statu quo, Belgae nempe in usu commercii permanserunt. ⟨5⟩ Circa haec tempora apud Belgas consilium status constitutum est, quod negotiis politicis gerendis praefuit, hodie vero conventus statuum generalium est factus ordinarius, proin consilium status ei subordinatum est. ⟨6⟩ Duas universitates fundarunt, 1575. Lugdunum (Leiden), altera est Franequerensis 1585. fundata; ad hanc epocham pertinet etiam institutum religionis libertatis pro omnibus provinciis. ⟨7⟩ Anno 1609. erecta est mensa argentaria (Bancc) pro commercii bono.

⟨10.1⟩ Vix Hispanis cum pax composita est ad tempus, jam rursus in belli contentiones inciderunt cum Germanis, ob duos ducatus in limitibus Germaniae sitos, Iuliacensem nempe et Clivensem; principes horumpagina 1-184 ducatuum defecerunt in semine; adfuerunt ergo multi, qui ex parte femina petierunt eas, nempe Palatino Neoburgica (Pfalz Neuburg) et Brandeburgica; Matthias imperator vero sequestravit hos ducatus tamquam feuda virilia, ut nempe eos suis agnatis dare possit; misit ergo Leopoldum ad sequestrationem cum exercitu; Brandeburgus ergo efflagitavit opem Henrici 4-i regis Galliae et Belgarum contra domum Austriacam; domus vero Neoburgica Hispanos evocavit in auxilium; Henricus cum se accingeret bello contra Matthiam, domi occisus est, bellum tamen continuatum est per Gallos.

⟨11.1⟩ Interim maxime Belgis obfuit quod domi enatae sint lites ob religionis negotia; sic duae sectae inter ipsos enatae sunt. Origo autem horum haec fuit: quidam professor theologiae in Universitate Lugdunensi Iacobus Arminius, laxior in theologia sua, in quibusdam discrepavit a rigosistis, in specie in materia gratiae et praedestinationis; Arminius quidem defunctus erat jam his temporibus, eius successor fuit Gomarus Franciscus, qui praedecessoris sui asserta et doctrinam refutavit, damnavit, et hinc enatae sunt sectae Arminianorum et Gomaristarum; his scissionibus Mauritius offensus usus est; Iohannes Barneveil, pensionarius et syndicus reipublicae, maximus aemulus erat Mauritii, clerus Gomario adhaerebant cum plebe, doctiores vero et opulentiores Arminio adhaerebant, et cum Barnevellius adhaereret Arminio, Mauritius fovit plebem et clerum, sectae hae ad odium se persequebantur; sic Hollandia, Transisalana et Utrajectensis provinciae ductu Barnevellii commendabant tolerantiam Arminii, ceterae vero 4 provinciae ductu Mauritii desiderabant exstirpationem eorum; ex his nugis tandem persecutiones, turbae, et lites enatae sunt, praecipue Lugduni, Alemariae, et Utrajecti; Mauritius ergo, ut vicarius provinciarum, in diversis urbibus magistratus exauctoravit, nempe eos, qui de contraria secta erant, imo contra ipsum Barnevellium dispositiones fecit, tamquam caput et fautorem turbarum; hic comprehensus et incarceratus est cum multis aliis meritissimis viris, quibus etiam Hugo Grotius accersi meretur; urserunt ergo omnes partes celebrationem synodus, commoratus ergo est clerus Dorderacum, in quo tandem Arminii doctrina damnata est, Gomarii veropagina 1-186 sententia canonica declarata; post hoc Mauritius in apertam persecutionem Arminianorum progressus est, multi relegati, sylicio affecti, nempe praecipue ii, qui exosi erant Mauritio; Barnevellius perduellionis reus deprehensus capite plexus est 1619. 16-a Maji, ceteri ad perpetuos carceres damnati [nati] sunt; Arminiani tamen exstincti non sunt penitus, et hodie quoque exstant; interim hoc factum multos adversarios generavit Mauritio, finem tamen hae scissiones in Belgio assecutae sunt cum bellum cum Hispanis renatum fuisset, terminato interstitiorum tempore; Mauritius ergo sua pristina dignitate usus contra Ambrosium Spinola belliducem Hispanorum nominis tamen sui prius partam gloriam obscurare non nihil coepit, , et hoc quidem ob copiam adversariorum suorum quos inter praestantissimos nactus est; Mauritius ex dolore animi in morbum incidit, in quo 1625. obiit, sine legitimis successoribus, naturales tantum duos filios habuit, hinc totus principatus devolutus ad fratrem eius Fridericum; hic ergo princeps Aransionensis cum vicariatu 5 provinciarum evasit, et omnes Mauritii dignitates et honores inter copias obtinuit; hic Hispanos ex Sudfania et Transisalana provincia extrusit circa '29. annum, etiam munitam urbem Silvanducis cepit; anno 1629. Belgae classem argentariam Hispanorum interceperunt, nempe eam classem, qua quotannis argentum et aurum ex America in Hispaniam advehunt; Belgarum dux fuit Petrus Hein, qui insidiatus diu huic classi, tandem eam feliciter cepit, et haec adquisitio non fuit reipublicae totius, sed tantum societatis Indiarum; nam Heinnius fuit societatis commercialis dux belli; his opibus societas in maximum bonum totius reipublicae usa est, exstruxerunt enim magnam classem, ea Brasiliam aggressi sunt, insulam celebrem Curassao expugnarunt Hispanorumque vires cum totius Belgii commodo ubique infregerunt; sub idem tempus Ludovicus 13. rex Galliae non destitit Austriacis et Hispanis molestias facessere, per bellum in Germania intertentum per 30 annos; Suecos enim Galli multis millionibus foverunt, ut bellum continuare potuerunt cum imperatore; ipsis Belgis foederatis subsidia promisit et dedit; quae omnia mirum in modum profuerant Belgis; Vilhelmus enim interea diversa loca expugnavit, classem Hispanorum delevit, copiasque Spinolae sublatas intercepit, detectis planis per proditores.

⟨12.1⟩ Anno sequenti, nempe '632, Pappenheim Belgarum dux cladem accepit, sed '33. Limburgum expugnavit, '34. vero iterum receperunt Hispani hanc urbem. Anno '633. decessit Isabella improlis; et ab eo tempore Ferdinandus cardinalis, frater Philippi 4-i, praefectus est his provinciis; anno '35. Ludovicus 13. apertum hostem se declaravit, bellumque indixit Hispanis et Germanis, et hinc cum Belgis et Suecis apertum foedus inivit; hoc foedere decretum est provincias Belgicas Hispanicas occupare et dividere inter foederatos Belgas et Gallos; interim hoc foedus per non usum exstinctum est, nam ipsi Belgae diffidebant Gallis et metuebant eorum vicinam praepotentiam; initio tamen ipsis profuit hoc foedus, nam Vilhelmus anno '37-o Bredam expugnavit, Brasiliam fere totam circa '39. annum ceperunt Belgae maritimi, Delaminham in Affrica expugnarunt, victoriasque multas de Hispanis retulerunt in mari; Societas Commercialis Indiae orientalis Japoniam ad se adtraxit, exclusitque ex ea Portugallos et Hispanos; anno '641. Malaccam insulam expugnarunt, anno '639. Martonus Tromp Belgarum bellidux classem potentem Hispanorum destruxit, haec classis occultam expeditionem minata est Suecis cum Danis conjucta; contigit id in freto Anglicano Manss. ⟨2⟩ Anno '40. Catalaunia rebellavit, et Philippo 4-o ingentes molestias facessivit; hos secuti sunt Portugalli; interea etiam Ferdinandus cardinalis mortuus est, et haec omnia summe favorabilia erant Belgis; anno '44. Aggerem Gandanensem (Saß von Gent) munimentum forte expugnarunt, etiam Vulsam in potestatem suam redegerunt.

⟨13.1⟩ Ipsi Galli circa haec tempora Gravelingam et Dunquercem portum opportunissimum ceperunt. ⟨2⟩ Portugalli quamprimum rebellare coeperunt contra Hispanos, statim finem hostilitatibus mutuis imposuerunt cum Portugallis Belgae foedusque inter se iniverunt, comparuit ergo etiam classis Belgica in portu Ulissiponensi, et interea indutiae in decem annos initae sunt circa Americanas provincias. ⟨3⟩ Quae tamen indutiae a neutra parte servatae sunt, imo etiam hostilitates et bella enata sunt inter eos, ob commercium. ⟨4⟩ Anno '47. Fridericuspagina 1-190 Henricus gubernator Belgarum mortuus est, eo cum solatio, quod opus libertatis patriae suae consumaverit, quod parens eius Vilhelmus 1-us incoavit; nam sequenti anno '48. desperans Philippus 4. Belgas numquam debellandi, eos liberos declaravit; adeo enim circa haec tempora fuit afflictus Philippus 4-tus tam domesticis, quam exteris turbis, ut nullam videret spem Belgas subjugandi, hinc terminato bello tricennali in Vestfallia etiam Belgae pro independenti populo declarati sunt.

⟨14.1⟩ Post Friderici mortem ei suffectus est Vilhelmus 2-us filius in omnibus dignitatibus, inter tamen hunc et status graves altercationes enatae sunt, ex quibus turbae intestinae enatae; Vilhelmus enim audax, generosus, et non nihil ambitiosus videbatur Belgis supremum imperium affectare, omnem ergo adhibuerunt conatum ut eum viribus exuant; post pacem enim Vestphalicam coeperunt classem et campestrem militiam reducere, milites dimittere; Vilhelmus tamen obluctatus est his dispositionibus, ut autoritatem suam reservet, interim res tamen effectuata est; Vilhelmus ergo offensus per hoc 6 viros magistratuales comprehendi et incarcerari curavit; factum tamen hoc animos multorum exulceravit, praesertim quod Iacobum Vitt consulem Dorderacensem, virum praestantissimum, incarcerari curaverit; Vilhelmus ergo proposuit negotium hoc statibus generalibus, qui tamen nihil decreverunt, ne ipsum offendant, sed ei suaserunt ut accedat urbes specifice, et urbes decidant num velint reservationem exercitus vel non, interim urbes decreverunt deprecari eius adventum et eum non admittere; offensus per hoc Vilhelmus decrevit vi cogere hos civitates et satisfactionem petere coram statibus et ordinibus provinciarum; jussit ergo exercitum clam nocturnoque tempore versus Amsterodamum proficisci, sed detecta hac eius intentione, apertis cataractis excluserunt eius copias, interim status generales, ut ipsius animum expleant, Biccerum consulem Amsterodamensem dignitate sua removerunt, una cum ceteris 6 incarceratis; dum haec fervebant, anno '650. decessit 6-a Novembris, octo diebus post eius mortem conjux eius enixa est filium Vilhelmum, qui postea nomine 3-ii patri successit; status attoniti abusibus dignitatis vicarialis decreverunt eam vacantem relinquere, ne successores ipsos plane subjugare possint; coacti sunt tamen tardius eam restituere. ⟨2⟩ Anno '652. in molestum bellum inciderunt cum Angliae usurpatore Cromvellio; voluit enim ille etiam ab exteris agnosci ut legitimuspagina 1-192 imperans, dein cum Scotis etiam habuit bellum; illi enim rebellarunt contra Cromvellium et subesse volebant legitimis principibus Stuardianae familiae; expetiit ergo amicitiam Belgarum et foedus cum ipsis inire voluit, illi tamen partim exhorrentes de eius facto, partim cum negotium dubium viderent, nolebant se determinare; hinc comitem Dorislar oratorem Cromvelli, nec admiserunt pro audientia, imo in ipsa Hollandia occisus est Dorislar per Scotos exules, qui Carolum exulem secuti sunt, Cromvellus ergo satisfactionem postulavit seque ipse gravi bello ultus est; interim enim Scotiam et Hiberniam devicit, et hinc totis viribus contra Belgas vertere potuit, prius tamen secundam legationem misit ad Belgas eorumque exquisivit amicitiam, sed et hi rebus infectis redire coacti sint; interim vero negotia Cromvelii se meliorare coeperunt in Hibernia et Scotia; Cromvellus ergo ulturus ignominiam sibi in legatis suis illatam prohibuit ne quidpiam mercium peregrinis navibus in Angliam invehatur; prius enim Belgae navibus suis florentissimum commercium in Angliam habebant; dein navibus praedatoriis Anglicis copiam fecit Cromvellius naves commerciales Belgicas infestandi et intercipiendi; Belgae haec cernentes, mitiora media tentare coeperunt, miserunt legatos Londinium pacis offerendae gratia, sed Angli repressalibus usi eos non admiserunt; interim jam domi suae Belgae classem potentem pararunt eamque dimiserunt ad tuendas naves commercii, archicolassus hujus classis fuit Tromp; Angli etiam expediverunt classem sub commando celebris Blacc ad tuendas naves suas commercii, hae duae classes cum obviam sibi factae fuissent, Anglica classis poscebat, ut Belgica classis plaustra submittat (ein Signal schicken), Belgae tamen id intermiserunt, Angli ergo adorti sunt Belgas enatusque acerrimus conflictus navalis; et sic bellum enatum est quod 3 annis duravit, Angli tamen superiores in hoc bello; his 3 annis 7 decretoriae pugnae habitae sunt, in prima aequo Marte pugnatum est, in 2-a et 3-a Anglis favebat fortuna, in 4-a Belgae victores evaserunt, in 5-a et 6-a aequalis fortuna ambobus erat, in 7-a et ultima ad incitas redacti sunt Belgae, ipse Tromp cum magna militum suorum copia occubuit, et 7 lineales naves partim combustae partim interceptae; Belgae ergo cum ingenti dedecore coacti sunt pacem a Cromvellio praescriptam subscribere; inter caetera jussit Cromvell ut descendentes ex familia Stuard, qui in Belgio latitabant, excedere Belgium jubeant, quod etiam factum est; imo et hoc postulavit Cromvellius, nepagina 1-194 unquam ex domo principum Aransionensium vicarios deligant, ipsamque hanc dignitatem in perpetuum exstinguant; et hoc quoque promiserunt Belgae cum maxima sui ignominia, provincia vero Hollandiae hunc ultimum articulum publico decreto firmarunt, quod decretum Lex exclusionis nuncupatum est, anno ergo '654. 9-a Ap. tabulae pacis subsignatae sunt; ab hoc ergo tempore ipsae provinciae munus vicariale exercebant, militaria vero negotia curabant status generales, sed valde etiam negligebatur exercitus, ob nimiam oeconomiam statuum. De caetero vero negotia domestica eorum valde effloruerunt, per quod non nihil efervescentes, coeperunt se negotiis exteris immiscere, nempe bello Svecico contra Polonos et Russos per Carolum 12. regem Sveciae habito; suscitarunt ergo Danos contra Carolum spe auxiliorum, interim Carolus ipsos quoque Danos fregit, ipsam classem Belgicam, quae pro Danis excurrit, devicit; Haffniam tamen (Koppenhagen) tuiti sunt ab obsidione; collaborarunt ergo Belgae in eo, ut pacem conficiant, quae etiam anno '660. coaluit inter Danos et Suecos, quin vel Dani vel Sveci quidpiam utilitatis aut honoris referrent. ⟨3⟩ Anno '61. contra pyratas expeditionem susceperunt Belgae sub ductu admiralis Ruiter, qui intra duorum annorum decursum eos fregit; eodem anno '61. pactio pacis confecta est cum Portugallis intercedentibus Anglis; qua Portugalli omnibus juribus suis renunciarunt Belgisque cesserunt omnes occupationes suas; cum tamen ad ratificationem huius pacis deventum esset, rursus enatis difficultatibus enatum est bellum rursus, quod usque '69. annum duravit; eo tamen anno pax finalis composita est, intercedente Carolo 2-o rege Angliae. ⟨4⟩ Anno '69. Carolus 2. ulturus injuriam, quam Belgae ei jussu Cromvelii intulerunt, quod eum exulem excedere provincias suas jusserint, bellum Belgis intulit, occasio se ei obtulit, quod Ludovicus 14 rex Galliae dotem pro uxore sua quaerens bellum intulisset Hispanis pro provinciis Belgico-Hispanicis; ne ergo ab aliis potentiis in hoc suo coepto turbatur, conatus est Belgas et Anglos bello implicare, quod etiam profusis multis millionibus aliisque stratagematibus politicis effecit, eo facilius quod Carolus 2. rex Angliae pronus ad id fuerit; primo anno Angli magno fervore rem inchoarunt et bis victores evaserunt, secundo tamen anno, cum ordines Anglicani viderent privati odii et rancoris animi causa gerri, et non ex justa causa, coeperunt tepide concurrere sumptibus, et hinc Belgae victores ubiquepagina 1-196 evaserunt, imo ipsam urbem Londinensem terrore maximo inundarunt; fluminis enim Tamesis, qui urbem Londinensem alluit, se in mare profundit; inaudito ergo facinore ingressi sunt per mare fluvium Tamesim navesque in eius portu deprehensas succenderunt et depraedati sunt. ⟨5⟩ Interim Ludovicus 14. felicissimo cum successu negotia sua contra Hispanos gessit, provincias Belgico-Hispanicas unam post alteram occupavit, depopulatus est; felix hic progressus eius attentos reddidit Belgas et Anglos, sibique prospiciendum esse censebant; hinc extemplo pacem inter se et foedus contra Ludovicum 14. confecerunt ipsosque Suecos in societatem suam attraxerunt '667, sicque Ludovicus etiam coactus est anno '68. Aquisgrani pacem inire cum Hispanis, et sic ipsum removerunt Belgae foederati ex sua vicinia; paucis enim retentis locis omnia restituere debuit Hispanis; decrevit tamen Ludovicus ultionem gravem de Belgis sumere, quos scivit authores fuisse eversorum suorum projectorum. ⟨6⟩ Interim Vilhelmus 3-us minorennitatem egressus egit apud aulas sibi cognatas, nempe Borussum, et alias, ut vicariatus et capitaneatus ei restituatur; agitata est etiam res in conventu statuum, sed sinistro cum successu; maxime se huic plano opposuit Iohannes Vitt, filius Iacobi Vitt, in carceres conjecti per Vilhelmi parentem; hic dignitate eminuit, et libertatis acerrimus erat defensor; erat autem pensionarius, quae dignitas prima est post vicarium; hic ergo eo status perduxit, ut decernerent hanc dignitatem non esse restituendam, imo Hollandia edito decreto in perpetuum abolevit in gremio suo hanc dignitatem. ⟨7⟩ Ita positis rebus Ludovicus 14. bellum intulit Belgis; omnem enim adhibuit operam ut Anglos a foedere Belgico abstraheret, imo eos contra Belgas secum univit, in eandem sentientiam etiam Suecos cum duobus Germaniae principibus, nempe archiepiscopo Coloniensi et Monasteriensi, perduxit; Belgium copiis terrestribus destitutum fuit, nemo enim exercitus curam habuit a tempore abolitionis vicariatus; Ludovicus ergo magno exercitu eos invadens paucorum dierum spatio tres provincias Geldriam, Transisalanam et Ultrajectensem occupavit, hinc in Hollandiam progressi jam ipsi Amsterodamo imminebant, eamque absque dubio cepissent, nisi laetitiis in ⟨urbibus⟩ ⁷ detentus dux Rochefort moram traxisset; interim enim Belgae undique correptis copiis aggeres perruperuntpagina 1-198 seque aqua undique cinxerunt. ⟨8⟩ Provinciae ergo hae quattuor consurrexerunt contra tres provincias Gallis subjectas, easque ex communione sua excluserunt ex eo, quod culpa earum acciderit repentina haec Gallorum invasio; alia ex parte populus totam causam in magistratus detorsit, quod dignitatem vicarialem exstinxerint, eoque devenit negotium ut excitatis turbis aliquot in locis dehonestatos magistratus populus dispulerit aliosque substituerit, praetenditque populus, ut extemplo haec dignitas restituatur; his ergo malis adacti status Hollandiae et Zealandiae primi erant qui Vilhelmum 3. renunciarunt; exemplum horum secutae sunt ceterae provinciae, et sic etiam capitanei dignitas restaurata est; populus tamen his non contentus odio maximo ferebatur in Iohannem Vitt ceterosque eius asseclas republicanos et hostes dignitatis vicarialis; erant scilicet duo fratres Vitt, Cornelius erat consul Dorderacensis, Iohannes vero pensionarius; vespertino ergo tempore insultum fecerunt in Iohannem, eumque adeo ignominiose habuerunt ut aegre vitam salvaverit, hinc alia die dignitati suae sponte renunciavit; post paucos dies accusatus est Cornelius coram statibus quod Vilhelmum veneno sufferre voluerit; accusationem hanc juramento confirmavit pagensis chyrurgus Vilhelmus Tischelaar; interim argumenta sufficientia pro eo adduci non potuerunt, hinc cum torturae aliquot gradus sustinuisset Cornelius, lata est in eum sententia exilii perpetui, nempe ut Hagae incarceretur ad dies vitae; ante sententiae huius effectuationem cum eius frater Iohannes eum accederet, ut ultimum vale ei diceret, populus irruit in carceres, ambosque fratres in publicum protractos consecuerunt, et dilacerarunt.

⟨15.1⟩ Postea Vilhelmus 22 annorum juvenis vicarius renunciatus est, bellum magna circumspectione gessit contra Gallos; terra interim non multas victorias retulit, sed mari meliori Marte pugnatum est; anno tamen sequenti '73. Galli coacti sunt Belgium deserere ex eo, quod Brandeburgicus elector et Leopoldus imperator succurrerit Belgis; tres provincias avulsas per intercessionem Vilhelmi iterum in foedus assumpserunt 4 caeterae provinciae; Vilhelmus ursit per amicos suos ut ipsi conferatur etiam in tribus aliis provinciis vicariatus, et hoc etiam obtinuit, proin jam in 5 provinciis fuit vicarius generalis; interim amici eius his non contenti urserunt ut dignitas haec vicarialis jure hereditario deferatur Vilhelmo; annuerunt etiam status, et sic in hoc Vilhelmo hereditaria facta est dignitaspagina 1-200 vicarii et hinc Erbstaatshalter nuncupatur, sed tantum ad mares extensa est haec dignitas; tardius tamen etiam ad feminas extensa est haec dignitas (Frisiae vero et Groningae vicariatus permansit penes stripem juniorem, nempe principes Nassovienses). ⟨2⟩ Galli multas clades intulerunt Belgis, et certe funestris exitus fuisset eius nisi ipsi Angli ursissent pacem cum Belgis, ne sic Ludovicus 14. nimis viribus excrescant, et illi incassum vires suas atterant; dein ipse Leopoldus imperator duos principes Germaniae abstraxit a foedere Gallico, nempe archiepiscopum Coloniensem et episcopum Monasteriensem, metu proscriptionis, et sic '75. anno liberati sunt Belgae a caeteris hostibus, et cum solo Ludovico 14-o negotium habuerunt; tandem '78. etiam cum eo pax composita est, qua Belgae in integrum restituti sunt.

⟨16.1⟩ Occasione huius belli, quod solummodo in sui conservationem gestum est, ingentia damna habebant Belgae, tam quoad perditionem civium, tam quoad commercium, quae naves praedatoriae iis inferebant.

⟨17.1⟩ Non tamen diuturna pace usi sunt Belgae, statim enim post pacem confectam suspectus videbatur Belgis Ludovicus 14, qui arctissimo vinculo se cum aula Anglicana conjunxit, continuus fuit legatorum commeatus; metuebant ergo Belgae eruptionem huius foederis; ad conjungendos ergo sibi Anglos omnem operam adhibuerunt, Iacobus enim rex Angliae coactus est thronum suum deserere et cum tota familia sua fugere ad Galliam; Anglia ergo fugiente Jacobo declararunt thronum suum vacantem, et hinc detulerunt regnum et thronum Angliae Vilhelmo 3-o, vicario Belgii, jure uxoris suae Mariae, quae erat filia Jacobi fugitivi; Vilhelmus dubius haesit in hoc negotio remque Belgis foederatis patefecit, hac ergo occasione usi sunt Belgae ad molestias Gallis facessendas, contulerunt ergo negotium cum statibus Angliae, et post multas deliberationes conclusum est Vilhelmum throno Anglico imponere, sicque Angliam abstrahere a foedere cum Gallis, Belgiumque liberare.

⟨18.1⟩ Digressus Vilhelmus cum classe Belgica anno '689. ab Anglis prono exceptus est animo, solioque regio impositus consentientibus statibus et parlamentis, intercedentibus variis conventionibus, inter quas erat etiam ea, ut stirps Jacobi Stuard a throno excludatur; Jacobum hunc 2-umpagina 1-202 defendendum suscepit Ludovicus 14. rex Galliae, et hinc bellum difficillimum exarsit; huius belli occasione partibus Belgarum adstitit etiam Leopoldus imperator, infensissimus Ludovici 14. antagonista, qui Vilhelmum primus recognovit legitimum Brittaniae regem; accessit etiam domus Sabaudica. ⟨2⟩ Quod ipsos Belgas attinet, hi praeter damna nihil ex hoc bello retulerunt, multos enim milliones profundere debebant in illud, et naves mercatoriae eorum non parum passae sunt a navibus praedatoriis Gallorum, interim scopum suum feliciter attigerunt, nempe Ludovicum enervare et Anglos ab eius foedere abstrahere, et sibi unire; bellum usque '697. continuatum est, quo tempore enervatis ambabus partibus Risvici pax coaluit; puncta controversiae erant loca in Belgio Hispanico occupata, et hereditas throni Anglicani. ⟨3⟩ Loca in Belgio Hispanico occupata restitui deberunt omnia; Vilhelmum vero 3-um coactus est Ludovicus recognoscere legitimum Angliae regem, et omnes aulae Europeae idem fecerunt.

⟨19.1⟩ Post hoc bellum non agebat obscure Ludovicus 14. ut post mortem Caroli 2-i regis Hispaniae nepoti suo adquirat Hispaniam, in hunc finem sibi conciliare Belgium foederatum voluit, una cum Anglia, multum ergo apud Belgas egit, ut eos causae suae faventes redderet, promisit ipsis divisiones variarum provinciarum Hispanicarum, seque in conventiones immisit; Belgae tamen et Angli metuentes praepotentiam domus Bourbonicae si haec duo regna conjungerentur, desiderarunt ut hereditas Hispanica dividatur et pars eius detur tantum Philippo nepoti Ludovici, interim Ludovicus viribus suis confidens tergiversatus est in conventionibus donec moram protraheret usque mortem Caroli 2-i anno 1700; eo defuncto illico Philippum in Hispaniam induxit ipsumque inaugurari fecit; videntes Belgae et Angli se delusos esse spe divisionis provinciarum, mutarunt consilia et se domi Austriacae adjunxerunt, quae sub initium sola bellum gerebat contra Ludovicum; Belgae et Angli insignes progressus fecerunt, optatissimumque pro iis exitum habuisset bellum nisi Anglia a hoc foedere descivisset; nam anno '702-o mortuus est Vilhelmus 3-us absque descendentibus, ergo juxta factam dispositionem successit affinis Anna, soror conjugis suae Mariae, junior nempe filia Jacobi 2-i exauctorati. ⟨2⟩ Anna haec erat matrimonio juncta Georgio Daniae regi. Per mortem Vilhelmi etiam vicariatus in Belgio exstinctus et vacans relictus est; emersit ergo in Belgio lis ob hereditatem Auransionensem inter agnatos et cognatos;pagina 1-204 agnati erant lineae junioris Auransionensis descendentes nempe Nassoviensis stirps et Fridericus 1-us rex Borussiae; immo etiam Ludovicus 14. praetensiones formavit, occupavitque partem hereditatis, quae hodiedum cum Gallia conjuncta est. ⟨3⟩ Quod bellum Belgarum cum Gallis attinet ob successionem in Hispania: ut primum Anna Vilhelmo in Anglia successit, ea longe alias intentiones habuit, voluit enim ea ut pater vel frater eius throno Anglico reimponatur post mortem suam; in hanc rem Ludovicum inclinare scivit Anna, benevolentiam ergo eius aucupatura descivit a foedere contra eum inito, non quidem aperte, sed ita remisit a belli fervore ut nemo dubitaret eam contrariae intentionis esse; imo anno '711. clam pacisci cum aula Gallica coepit et '712. aperte descivit a foedere priori; per belli huius molestias id unicum reportarunt Belgae, quod in Belgio Hispanico diversae urbes ipsis attributae sint per modum obicis contra omnes hostiles irruptiones, cum servitute militiam Belgicam imponendi et intertenendi, quae urbes Barrier Städte dictae sunt.

⟨20.1⟩ Belgium Hispanicum hac pace ad domum Austriacam translatum est; Vilhelmus decedens proximum agnatum suum testamento heredem scripsit, nempe Iohannem Vilhelmum Friso comitem Nassoviae Dieczensem, hic erat vicarius duarum provinciarum Frisiae et Groningae, controversiam ei movit Fridericus rex Borussiae jure matris suae, quae ex domo Aransionensi descendit, fuit ea Ludovica Henrica, quae conjunx erat Vilhelmi magni electoris, et filia Henrici Friderici vicarii Belgarum, proin soror Vilhelmi 2-i qui pater erat Vilhelmi 3-ii decedentis, et reipsa assumpsit etiam titulum principis Aransionensis, et etiam Friso suscepit titulum hunc; lis haec pluribus annis duravit; decretum est ut amicabili conventione componatur haec lis, sed haec litis compositio per mortem Iohannis Frisonis exstincta est; ille enim cum naves lustraret impingens in funem tensum per eum in mare ejectus est, anno 11-o saeculi huius, reliquit filium minorennem, qui permansit in possessione eorum quae parens eius tenuit, partem tamen hereditatis Vilhelmi 3-ii rex Borussiae occupavit, ipse Ludovicus 14. principatum Aransionensem ipsum occupavit pro se; compositis his turbis decreverunt status Belgici debitis undequaque gravati et exhausti, a bellis, quantum [quantum] securitas eorum admittat, abstinere velint; emersit tamen mox causa belli ob successionem in Hispania etpagina 1-206 cogendum Philippum regem Hispaniae ut conditionibus pacis Ultrajectensis stet, et Belgae cum Anglis et Gallis erant potentiae, quae evictionem promittebant; interim Belgae se extricarunt ex hac molestia cum sua utilitate, Carolus enim imperator Ostendae erexit societatem mercatoriam quae in magnum praejudicium Belgarum erat, praecipue mercatorum Amsterodamensium, habuerunt ergo spem quod si Carolum sibi obligaverint hac re, ille vicissim hanc societatem suam exstinguere velit, quod etiam tardius accidit; hinc se conjunxerunt cum hoc foedere quadruplici, et post aliquot annos, cum scilicet sanctionem suam pragmaticam urgeret Carolus, exstinxit societatem hanc mercatoriam anno '730. ut devinciret sibi Belgas. ⟨2⟩ Anno '33-o erupit rursus belli flamma in Europa ob successionem Austriacam in Germaniam, et regni Poloniae hereditatem, in his circumstantiis Belgae strictissimam neutralitatem observarunt, tam quoad territorium suum, quam quoad activitatem et auxilia sua, et hinc etiam Belgium Hispanicum tutum fuit a belli calamitatibus. ⟨3⟩ Inter haec Vilhelmus 4. Frisonis filius adolescere coepit, fuit is hereditarius vicarius duarum provinciarum post mortem patris, sed primo '47-o anno factus est generalis vicarius omnium provinciarum.

⟨21.1⟩ In insula Valcria familia Aransiensis possedit duas urbes titulo marchionis, hae ergo urbes obnoxiae erant jure et dominio pleno familiae Aransionensi, et modo Nassoviensi; hoc videbatur ignominiosum, ut florentes civitates subsint privato domino, status ergo Zeelandiae eripuerunt ei has urbes et ei 100,000 obtulerunt titulo aequivalentis, urbes hae erant Campoveria et Gressinga; Vilhelmus 4-tus id tolerare debuit. Anno '740. decessit Carolus 6. imperator; eius mors novis molestiis cumulavit domum Austriacam Saxonensem; Hispani, Galli, Borussi omni ex parte lacessiverunt provincias Austriacas, Belgae ergo et Angli fideliter succurrerunt Mariae Theresiae pecuniis et militiis, anno vero '44-o, cum Ludovicus 15. in ipso Belgio Austriaco quaerere coepisset pro se, coacti sunt Belgae etiam in apertum bellum condescendere cum Gallis, huius belli occassione Belgae in continenti rursus infeliciter pugnabant, variasque faciebant Galli occupationes, ob neglecta munimenta et praesidia limitanea, adeo ut Belgicas jam aliquot urbes occuparent Galli, populus ergo Belgicus murmurare, omnemque huius infelicitatis causam in neglectam et vacantempagina 1-208 dignitatem vicarialem reprimebant, tumultus primi in Zeelandia exoriebantur, nempe in urbe Campoveria insulae Valcriae, in diversis ergo locis Vilhelmum 4-tum invitis magistratibus vicarium salutare coeperunt, hos secutae sunt integrae urbes, hos provinciae et sic tandem extorta est per populum vicarialis dignitas generalis, quae dignitas primum in hoc Vilhelmo 4-o generalis facta est, negotiorum ergo bellicorum curam maximam habere coepit. Interim tamen Galli Bergam ad zonam (Bergobzoom), locum munitum Belgii foederati expugnarint (provinciae generalitatis sunt loca, praedia, urbes, quas Belgium foederatum possidet, sed non incorporative suo foederi, et quae provinciae ex Belgio Hispanico avulsae et retentae dein per pacem sunt); hae provinciae generalitatis ergo sunt subjectae foederato Belgio; alia est Trenczia provincia quae nec foederata, nec subjecta est, sed tantum sub praesidio statum generalium vivunt. Talis urbs generalitatis fuit Berga ad Zonam; status Hollandiae primi erant, qui Vilhelmo jure hereditario et quidem ad utrumque sexum deferri statuerunt vicariatum et capitaneatum, ut scilicet Georgio regi Angliae faverent, cuius gener erat Vilhelmus; et sic anno '47. et '8-o ab omnibus provinciis ei delata est haec dignitas jure hereditario; imo etiam speciali titulo vicarii generalis provinciarum generalitatis ornatus est, quem nullus adhuc habuit; anno '48. claudebatur bellum Acquisgrani ob successionem Austriacam; Galli omnia restituere debebant Belgis et Austriacis, Barrier Städte quidem maxima ex parte demoliti sunt Galli, urserunt ergo Belgae, ut Maria Theresia reparari curet, sed ea se excusavit defectu sumptuum, et hinc aliquantum restituta sunt praesidia, sed non omni ex parte. ⟨2⟩ Exorti sunt in Belgio tumultus per populum, in primis in Frisia, ob praestationem certi tributi Accis dicti, seu tributi rebus fungibilibus impositi, hae accisae elocatae sunt privatis; jam generatim omnes tales exarendationes tributorum sanae politicae contrariae sunt; tumultus hic tamdiu duravit donec accisae haec sublatae fuissent, sed paulo post restitui debuerunt propter necessitates publicas, sed sine elocatione.

⟨22.1⟩ Anno '751. decessit Vilhelmus 4; reliquit filium minorennem, qui modo adhuc nomine Vilhelmi 5-i praeest Belgio; hinc mater ut tutrix administravit eius munere, nempe Anna, Georgii regis Angliae filia; munera militaria princeps Ludovicus Brunsvicensis administravit; exorto anno '60.pagina 1-210 inter Borussum et Austriacos bello se non miscuerunt, sed principio suo constanter inhaerebant, et totos se commercio dabant. Anno '63. Vilhelmus 5. 16 annorum agens inductus est in conventum statuum; anno '66. qua 18 perfecte annorum majorennis declaratus est, duci Brunsvicensi titulum conspicuum mareschalli dederunt; paulo post uxorem duxit Vilhelmus Fridericam Sophiam, moderni regis Borussiae Vilhelmi sororem, defunctus rex Borussiae Fridericus cessit ei titulo dotis dominium Mondsfort, quod ipse prius occupavit ex hereditate principium Aransionensium, nempe Vilhelmus primus rex Borussiae.

⟨23.1⟩ Circa '775. annum scimus bellum enatum esse inter 13 provincias Americanas et aulam Londinensem ut gentem metropolitanam, Ludovicus 16. rex Galliae se primus miscuit his turbis, Americanos rebellantes pro liberis recognovit eisque suppetias misit per Franklinum, ut Anglis molestias crearet; Hispani secuti sunt amicitiae causa Gallos; Belgae se quidem indifferentes declararunt, sed spe lucri semper supportarunt Americanis et Hispanis munitiones, arma etc.

⟨24.1⟩ Angli videntes de 13 provinciis jam desperatum esse cogitarunt ultionem de Belgis sumere ut hostibus occultis; hinc anno '782. eis bellum indictum est inopinatissimum, naves ipsorum, quae in omnibus maribus hinc inde vagabantur, ut gentis neutralis, intercipi curarunt, ingentiaque damna Belgis intulerunt sibique profuerunt; anno vero '83. pacem fecerunt; defectus fuit classis, quamquam status generales commiserunt Vilhelmo adornationem classis, arguebant ergo Vilhelmum, quod ille colludat cum Anglis et sponte non adornet classim, haec res internas turbas causavit in Belgio confecta jam pace, factae enim sunt accusationes omni ex parte contra Vilhelmum, quod ille data opera hoc fecerit; status Hollandiae primi erant, qui eum publice convicerunt et exauctorarunt per modum poenae quod commercium per ipsum tantum passum sit; negotium hoc ad status generales etiam adductum est, ubi etiam pluralitate votorum condemnatus, malis non nihil artibus; ducem vero Brunsvicensem relegarunt ex principibus, eique pensionem 20,000 fl. ademerunt; interim conjux eius Sophia iter suscepit Hagam, ubi status congregati erant, ea ergo intercepta est a tumultuantibus, retentaque est a suo itinere tamquam suspecto;pagina 1-212 numerus patriotarum seu rebellium semper crevit; interim rex Borussiae Fridericus petiit satisfactionem ob injuriam sorori suae illatam, provinciae spreverunt hoc, non sperantes bellum, interim Fridericus 24,000 militum suorum misit ad Belgicas provincias, quo viso intra paucos dies dissipatus est totus exercitus adveneruntque Amsterodamum Borussi; status generales haec videntes consenserunt in omnia quae rex Borussiae postulabat, et sic triumphabat factio vicarialis, Vilhelmus in integrum restitutus est anno '787; ex rebellibus multi cassati sunt; et rex Angliae et Borussiae in se assumpsit evictionem huius restitutionis vicarialis.

⟨1.1⟩ Regnum Angliae nomen Magnae Brittanniae sortitum est post unionem incorporativam cum regno Scotiae, et tandem etiam Hiberniae regno; hoc tamen est tantum adnexum regnum et nomine M. Brittanniae non venit. ⟨2⟩ Duo haec regna Anglia et Scotia insula compraehenduntur; antiquitus tota insula haec Albion dicebatur; 1000 et 100 annis ante Christum natum populus Britarum incoluit hanc insulam, et ab eo tempore Anglia seu pars meridionalis dicebatur Britania, pars vero septemtrionalis, seu Scotiae, dicebatur Chaledonia. (⟨3⟩ Brittania ergo simpliciter est antiqua Anglia; Brittania Magna est hodierna Anglia et Scotia; Brittania Minor est provincia hodiernae Galliae). ⟨4⟩ Antiquissimi nobis noti incolae Angliae sunt Celtae qui ex Francia in eam pervenerunt; vero simile enim est Angliam cum Gallia prius connexam fuisse et terraemotu separata esse haec regna, exiguum enim maris fretum Manch dictum intercedit; his Celtis se adjunxerunt Britae, incerti originis populus, hique populi se conjunxerunt; non tamen vixerunt sub communi imperio hi populi, sed in diversas civitates divisi, quarum quaevis suum principem habuit; ipsa haec civitatum multitudo incremento eorum obfuit, bella continua inter se habuerunt seque attriverunt; in hoc statu vixerunt populi, cum Iulius Caesar populos Gallicos subegisset; subacta Gallia transcensoque freto binas expeditiones suscepit in Brittanniam 50 annis ante Christum natum, neutra tamen effectum habuit; recessit ergo Caesar, obsides tamen secum accepit, securitatis in Gallia vicina gratia; nempe Britae interim invadant Galliam.

⟨2.1⟩ Post Christum natum anno 46. regnante Claudio imperatore, Paulus Plautius bellidux tertiam expeditionem suscepit profligatisque incolis subegit imperatori suo partem huius insulae; fixo semel pede in insula hac, sub diversis imperatoribus susceptae sunt expeditiones, sic 78. anno Vespasiano regnante Iulius Agricola dimidiam jam huius insulaepagina 1-216 partem, nempe totam Angliam hodiernam, subegit; hic Agricola primus detexit Albion perfectam insulam esse, quod ad ea tempora Romani ignorabant. Scotia ergo tamquam montosa, invia provincia immunis mansit eo saeculo a dominatu Romanorum, nomine Caledoniae, perpetuasque molestias causarunt Romanis et Brittis Scotae, et sic Romani coacti sunt se aggeribus, vallis et postremo etiam ducto muro se adversus Caledones munire intra Dumbritoniam et Edinburgum; dein sub Hadriano linea haec rectificata et magis extensa est. ⟨2⟩ Sub Antonino Pio tertium vallum ductum est per Lollium Urbicum, sed nec hoc absterruit Caledones; anno ergo 208. regnante Septimio Severo solidus altus murus erectus est ex vallo Hadriani, nihilominus tamen continua bella intercesserunt inter hos populos, donec conjuncti fuissent sub communi imperio. ⟨3⟩ Intermedio tempore religio, mores, lingua Romanorum inducta est in Angliam; exstincto imperio occidentali Romano per barbararum gentium peregrinationes negligebant Romani Brittanniam tamquam remotam provinciam, militiam inde eduxerunt, ipsos incolas, qui armis tractandis idonei erant, educebant, sicque desolatam Valentinianus 3-us anno 446-o dereliquit penitus; sicque defensoribus imperanteque destituti erant Brittae; coaluerunt ergo ut summum imperium deferant principi Vortiger, qui dux Cornubiae erat; hic ergo bellum cum Scotis sustinuit, eos tamen arcere non potuit; hinc decretum est vicinas gentes aliquas ex Germania evocandas esse contra Scotos; missis ergo nuntiis evocati sunt ex Germania Angli, Saxones et Iuthi; hi populi Germani creduntur esse originis Saxonicae, legunturque Alsatiam incoluisse, alii ipsos etiam Gothos, alii Frisios dicunt fuisse; venerunt ergo complura milia horum sub ductu duorum fratrum Hengisti et Horsa. ⟨4⟩ Vortiger ergo his duobus praedium nobile Than et ⟨?⟩ contulit et haec fuit prima adquisitio Anglo-Saxonum in Brittania; bellum ergo continuatum est contra Scotos, qui etiam repressi sunt usque 550. annum Christi; Vortiger, ut Hengistum magis sibi devinceret, filiam Rhanennam ei in uxorem dedit et ei praedium Kantium titulo dotis contulit; negotia vero ita permutata sunt ut hi evocati Anglo Saxones dominium totius Brittanniae sibi attribuerent dominarentque Britannis, et eorum dominium usque 1066. extenditur annum; tamdiu nempe dominarunt reges ex linea Anglo-Saxonum. Devictis enim Scotis libenter habuissent Brittae si redivissent in patriam suam Anglo-Saxones, aperte eos abigere non suntpagina 1-218 ausi, hinc eos affligere clam coeperunt, ut sic sponte excederent; illi tamen aucti semper advenis patriotis ex Germania restiterunt audacter Brittis eosque, cum ad arma deventum esset, devicerunt et subjugarunt eos qui remanserunt; multa tamen milia Brittarum domi pressi in vicinam Franciam se receperunt et in Gallia formarunt novam provinciam, quae hodiedum Brittania Parva, vel Minor dicitur, eorumque duces se duces Brittaniae Minoris dicebant; subjugarunt ergo Anglo-Saxones sensim totam Britanniam excepta provincia Vallia, quae numquam subfuit dominatui Anglorum ob situm suum; est enim natura sua munita, et quasi secreta a caetera Britannia, et huc se receperunt etiam plurimi ex antiquis Britis, et hi non sunt ita commixti cum aliis nationibus, quia quasi isolati vixerunt; et hodie quoque incollae Valliae dicunt se unicos esse veros descendentes Britannorum.

⟨3.1⟩ Sicut Angli sensim subjugarunt provincias Britanniae, ita sensim 7 parva regna enata sunt deinde in Britania, quorum gubernatio Heptarchia dicebatur; octavus erat status Valliae, non conjunctae cum Anglia. ⟨2⟩ Rex ultimus Brittarum, qui per Saxones profligatus est fuit Cadvalodarus, hic in Galliam se recepit cum suis, qui spem omnem deponere debuit recuperandi regni, cum plurimi ex suis peste attriti fuissent; hinc Romam se recepit et monachus factus est. ⟨3⟩ Saxones et Angli firmati in Brittannia nomen hocce aboleverunt, et regnum hoc primi Angliam dixerunt, in hac tamen Anglia 7 regna minora erant, nempe: regnum Cantium erat primum regnum per Hengistum 457-o anno fundatum. ⟨4⟩ Sussex, hoc condidit 491-o Ella. ⟨5⟩ VestSex, hoc condidit Cerdicus anno 519. ⟨6⟩ Essex, ab Erquino anno 527. fundatum. ⟨7⟩ Nordhumbria, Ida, anno 547, illud erexit. ⟨8⟩ Ostanglia condidit Uffa 575. ⟨9⟩ Mercia Cridda anno 582. illud fundavit. ⟨10⟩ Haec regna seorsim gubernabantur a suis regulis, conjuncta tamen erant; haec regna diversa subibant fata per nuptias, hereditates, et vim armorum donec ex heptarchia tardius enata fuisset monarchia. ⟨11⟩ Religio Christiana his temporibus coepit rursus aethnicis Anglo Saxonibus communicari; cum Brittis enim extinctis exstincta est etiam religio Christiana, et aethnicismus per eos reductus; tamque bono cum fructu coepit evangelium provulgari ipsis, ut adhuc ante finem Heptarchiae tota Anglia Christianae religioni addicta fuerit; imo pulcherrima instituta religionis ex temporibus heptarchiae repetenda est ⟨!⟩;pagina 1-220 ipse Denarius S. Petri per Idam regem Vestsexiae anno 725. fundatus est, et quidem 19-a pars omnium facultatum quotannis; anno 780. Offa rex Merciae idem fecit; haec praestatio sub initium Elemosina regis dicta est, tardius vero Peterpenz seu Denarius S. Petri dicta est; communis facta est sub Etelvolfo haec praestatio anno 828., cum in monarchiam coalesceret Anglia.

⟨4.1⟩ Regna haec aliquo tempore permanserunt numero 7-o, sed sensim partim per nuptias, per hereditates, et bella coaluerunt in unam monarchiam, sub Egberto Vest- et Sussexiae rege, anno 828.; mutavit dein titulum suum seque primus regem Angliae dixit; Egberto hoc regnante Dani (populus septemtrionalis Europae) littora Angliae infestare coeperunt; tandem ad interiora ausi grandes molestias causarunt Anglis, qui eos exturbare non potuerunt e suo regno; hoc 877. anno accidit; fixerunt ergo in Nordhumbria sedes Dani ibique tolerari debuerunt, pace cum ipsis inita; Egberto anno 836. mortuo successit filius Etelvolfus, qui Denarium S. Petri intulit, decessit 858; aderant duo seniores filii Etelbaldus et Etelbertus, qui regnum diviserunt. ⟨2⟩ Etelbaldus anno 860. mortuus est, consequenter eius portionem Etelbertus occupavit; is decessit anno 866, successit ei Ethelregus, tertius filius Egberti; hoc regnante eggressi sunt Dani ex Nordhumbria Anglosque bello lacessere coeperunt; et Angli necessitate circumventi pacem annuo tributo emere debuerunt; haec contributio Danegeld appellata fuit; anno 872. mortuus est Etelregus, ei successit Etelfredus vel Alfredus, 4-tus filius Etelvolfi; hic prudentia sua, arte bellandi, coepit erigere res Anglorum, a tributo Danorum eos liberavit, Danosque repressit tardius, postquam illi ipsum sub initium fere ex tota Anglia repressissent ⟨3⟩ Anno 900. Alfredo successit filius Eduardus 1-us; anno 924. mortuus est, eique in ordine successunt tres filii; Athelstanus senior filius primus successit; anno 940. successit Edmundus, 946. successit ei tertius Edredus; sub tribus his nihil memoratu dignum recurrit; Edredus hic se primus dixit regem Magnae Brittaniae, evanuit tamen hic titulus iterum; anno 955. regnum devenit ad filios Edmundi, nempe ad Eduinum. ⟨4⟩ 959. regnum Brittaniae devenit ad Edgarem Pacificum; hunc singularibus laudibus cumulant scriptores, hicpagina 1-222 usque 975. vixit; ei successit Eduardus 2-us martyr, nam instigante noverca sua ex insidiis trucidatus est, ut ex Elfrida noverca eius natus filius succederet, et reipsa 978. anno ei successit Ethelregus; ad haec usque tempora pace fruebantur Angli a Danis, sed huius sub regis dominatu prorumperunt ex Nordhumbria, itaque terruerunt Anglos, ut Danos Lord Danes, seu Dominos compellare coacti fuerint; diffusi sunt etiam Dani jam his temporibus per totam Angliam; Ethelredus ergo rex Imprudens Danorum in necem conspiravit, deductum est in effectum consilium, unoque eodem tempore multa milia eorum trucidata sunt; hanc injuriam ultus est rex Danorum Zveno Barbae Fuscatae, validoque cum exercitu transivit in Angliam, seque cum Nordhumbrianis suis conjunxit, et sic internecina clade Ethelredum fregit, eumque ultimario ⟨!⟩ e regno suo excedere coegit, quamquam multa praestanter gesserit et viriliter contra Danos, sed optima eius coepta perfidia generi sui Edvini de Stercia prodita sunt Zvenoni; anno ergo 1012-o se recepit Ethelredus ad Brittanniam minorem Galliae; anno 1014. occisus est in Anglia Zveno victor totius Angliae (fertur in exspoliatione ecclesiae Divi Edmundi repentino ictu, quasi ab angelo capite plexus esse). ⟨5⟩ Post huius funestam mortem successit ei filius Canuthus; comparuit tamen Ethelredus cum exercitu, sed rejectus decessit anno 1017. ⟨6⟩ Ethelredo successit Ethmundus, qui ferrei lateris dictus est, seu Ironside; continuatum est ergo bellum inter hos duos, belloque diu gesto convenerunt ut duello dirimerent litem sanguinique suorum parceret; huius ⟨duelli⟩ ⁸ occassione Canuthus vulnere sauciatus est primus, proin Ethmundo cedere debuisset totam Angliam, sed imprudenti consilio se persuaderi coepit et permisit ut regnum ex aequo dividerent.

⟨5.1⟩ Interim Ethmundus adhuc tempore divisionis siccarie e medio sublatus est; Canuthus ergo residuus convocatis statibus ex iis quaesivit an Ethmundi consanguineis quidpiam juris esset in regnum Angliae, et cum status ad eius nutum responderent filios et fratrem Ethmundi nihil superesse juris in regnum, Canuthus cum consensu Anglorum regnum totum obtinuit; mortua ergo uxore sua duxit Emmam, viduam juvenem Ethelredi regis, laudabiliterque gubernavit usque dies vitae suae Angliam, Daniam et Norvegiam; decessit anno 1036, tria sua regna divisit inter tres filios suos;pagina 1-224 Anglia obtigit Haraldo Leporipedi (ob cursum velocem sic dictum); hic nulla re innotuit, imo nimia voracitas eius a scriptoribus exploditur; interque commessandum repente decessit, tantaque voluptate et gaudio affecti sunt eius subditi ut publicis festivitatibus celebrarent eius mortem; evocatus ergo est Canuthus 2-us frater eius ex Dania, qui Durus dictus est, hic anno 1042. decessit, et cum eo stirps Danica exstincta est Anglique liberati sunt a jugo Danorum. ⟨2⟩ Ancipites Angli cui regnum suum deferrent, inter proceres erat conspicuus comes Cantii qui ex stirpe Anglo-Saxonicorum principum descendit; hic suasit ut regnum deferatur residuis in Francia principibus Anglo-Saxonicis, et reipsa etiam comes Cantii Eduardus, confessor dictus, evocatus est; hic fuit filius Ethelredi ex Emma natus; hic ergo nomine Eduardi 3-ii coronatus est, et cum eo stirps Anglo-Saxonica reducta est; felix habuit imperium paceque usus est, exceptis praedociniis, quas ⟨!⟩ Hiberni et Dani in littoribus exercebant; partem aliquam onerum publicorum remisit suis, ut eos magis devinciret, Danegeld nempe sustulit, variis privilegiis cumulavit nobiliores, consuetudines antiquas colligi et in codicem redigi jussit, et hic fuit primus codex scriptus, et fundamentum hodierni juris Anglici, vocatur Common Law seu Communis Lex; ipse erat in defectu, successionem ergo destinavit Etgardo Atheling, Eduardi filio, nepoti Edmundi Ironside, hic unicus supererat ex stirpe Anglo-Saxonica; aliqui scriptores dicunt quod Eduardus Vilhelmum 2-um ducem Normanniae, qui eius cognatus fuit, obtulerit successorem; decessit Eduardus anno 1066; post eius mortem citra dubium jure sanguinis haeres fuit Etgardus, qui tamen infans erat, tutela eius commissa fuit Haraldo comiti Vestsexiae, qui Godvini comitis Cantii filius fuit; hic non contentus munere tutoris se ipsum regem obtulit populo, suppresso pupillo suo, multosque nactus est adhaerentes, quorum opera usus regnum Angliae usurpavit; Normanni videntes opportunam esse occasionem in turbido piscandi, collecta valida manu Haraldus Severus, rex Norvegiae irrupit in Angliam, nempe in Nordhumbriam, ibique se cum Danis ibi degentibus conjunxit; enatum est ergo bellum in quo superior evasit Haraldus comes Vestsexiae, profligatus est exercitus et Haraldus rex Norvegiae ipse occubuit in hoc bello; inter haec Vilhelmus 2-us dux Normanniae opportunitate uti coepit, collectis in Francia armatis venit contra usurpatorem Haraldum, in provincia Sussexia exscendens multos nactus est adhaerentes, enata est pugna internecina 1066. ad urbem Hasting, in qua Vilhelmus victorpagina 1-226 evasit, Haraldus sagitta sauciatus post aliquot horas mortuus est; dispersis ergo copiis eius arbiter rerum evasit Vilhelmus, sibique regnum reservavit nomine Vilhelmi 1-i Conquestoris. ⟨3⟩ Et hic induxit novam in Anglia stirpem regnantem, nempe Normannicam (Normanni erant populus septemtrionalis ex Nord et Mann nomenclaturam nacti, erant populus barbarus, idolatriae deditus, in Franciam regnante Carolo Simplici magnantes ⟨!⟩ irruptiones fecerunt duce Rollone, ex qua amplius ejici non poterant per Francos cumque iis foedus inire coacti sunt, et provinciam, quam occuparunt, Normanniam compellarunt eisque reliquerunt, imo filiam Geysam Carolus Rolloni desponsavit; ex hoc ergo Rollone descendit Vilhelmus hic ex parte mascula, ex femineo vero sexu descendit ex Anglo-Saxonica stirpe). ⟨4⟩ Clerum Anglicanum in partes suas una cum Pontifice pellexit Vilhelmus horumque ope regnum sibi servavit, licet fortius jus haberet Etgardus; initio favit vehementer Anglis, jura eorum omnimode defendit, sibi tamen prospexit diversis modis et cautelis; sic securitatis gratia arma a ruricolis accipi curavit, conventicula in civitatibus prohibuit. ⟨5⟩ Bellis tamen distractus fuit, primum cum Valliae incolis, quos fregit, et ad tributum solvendum eos adegit; aliud cum Scotis gessit, quorum rex Malcolmus Audax perpetua praedocinia in Anglia exercuit, sed hic domatus coactus est vasallum se profiteri Angliae, Vilhelmoque ut domino directo juramentum fidelitatis spopondit.

⟨6.1⟩ Vilhelmus cum in Anglia moraretur, in Normannia reliquit filium suum Robertum, qui nomine patris sui negotiis praefuit; hic vel ambitione, vel instigatus a Philippo rege Galliae, petiit ut pater ei Normanniam cedat, et cum hoc negaret Vilhelmus, filius perfidus in patrem evasit eique obedientiam negavit; admovit ergo Vilhelmus exercitum contra filium suum; huius belli occasione filius Robertus patrem prostravit ex equo tuncque ejectis aliquot verbis agnito patre ad pedes eius provolutus est veniamque patris obtinuit, et Vilhelmus ei cessit jure pleno Normanniam; interim domi enatae sunt turbae; Scotae, Dani invaserunt Angliam, imo latuit in ipsa Anglia contra eius personam conspiratio, per quam etiam Athelinus in solium Angliae imponi debuisset, sublato Vilhelmo; haec tamen conspiratio prodita fuit per Vilhelmum; Athelinus tamen tentavit irruptionem in Angliam ex Scotia, sed pedem referre coactus est; tandem ipso Vilhelmo incitante conventiopagina 1-228 est habita inter hos duos, ut Vilhelmus 4,000 marcarum auri ei annue pendat, Athelinus vero juribus suis renunciat; non obstante Vilhelmi benevolentia et clementia tamen rursus turbas domi habuit, hinc cogitavit consilium et gubernii rationem mutare, omnique severitate agere, jura convellere, tributa exscribere, proprioque arbitrio omnia agere; his plures adhuc adversarios nactus est, et cum ad arma provolarent, ipse armis restituit rebellesque fregit totaliter; post haec non sunt Angli ausi amplius ei resistere, sed jugum eius usque dies vitae pertulerunt; interim Vilhelmus secundam expeditionem habuit contra filium suum Robertum, qui per regem Galliae Philippum 1-um excitatus fuit, sed res ad violentias non devenit; recepto ergo filio supplici in gratiam, cogitavit ultionem sumere de Philippo qui ei tantas molestias caussavit; et reipsa etiam vires suos convertit in Gallos domandos; hoc bello sibi mortem contraxit, febri enim correptus anno 1087. decessit.

⟨7.1⟩ Reliquit tres filios: Vilhelmum Rufum, Robertum Normanniae ducem, et Henricum Clericum. ⟨2⟩ Vilhelmo reliquit Angliam, Roberto vero Normanniam; Vilhelmus hic 2. usque 1100. annum regnavit, praeterito fratre suo seniore Roberto, agente plerumque clero Anglico pro Vilhelmo; tumultus tamen hinc inde excitati sunt in regno, quos fovit Robertus, qui irruptionem fecit in Angliam; verum profligatus Robertus in amicam descendere debuit conventionem, ut nempe ad dies vitae permaneat Vilhelmus 2. in regno, eo exstincto ad Roberti descendentes derivetur successio, sed non ad Vilhelmi; dein 3,000 marcas auri quotannis sibi stipulavit ex Anglia Robertus. ⟨3⟩ Post hoc bellum Robertus se expeditioni sacrae accinxit; legitur tantas summas eum ⟨!⟩ profudisse in has expeditiones ut ipsam Normanniam oppignorare coactus sit fratri suo Vilhelmo; domi Vilhelmus saepissime turbas et molestias habuit, ob male contentos quosdam cum suo imperio adhaerentesque Roberti; composuit tamen partim vi, partim bonis et blanditiis; habuit etiam bellum cum Scotis. ⟨4⟩ Primum feliciter gessit, nexumque vasalistiae renovare coactus est Malcolmus rex Scotiae; secundo bello disperso toto exercitu ipse Malcolmus cum filio suo seniore obiit; legitur etiam principatum Valliae sibi subjecisse, interim hoc tardius evenit; obnoxios reddidit eos, tributumque jam prius debitumpagina 1-230 ultro quoque solvere coegit; decessit Vilhelmus anno 1100. ⟨5⟩ Sagitta in venatione trajectus est casu per nobilem quempiam Tirrel. ⟨6⟩ Mortuo eo, cum Robertus abesset in expeditione cruciata, Henricus Clericus regnum sibi arripuit nomine Henrici 1-i, quod etiam usque 1135. tenuit, partim pollicitationibus, partim minis et astutiis aulicis sibi derivendo; ille omnia antiqua jura partim abolita reduxit novisque auxit edicto quod Chartam libertatum nuncuparunt, diversas praestationes populo remisit, cives ipsos ad conventum publicum admisit per suos deputatos; cum Scotis foedus inivit, ut haberet auxilia ab extus, si domi turbae enascerentur, duxitque Mathildam Etgardi regis Scotici sororem (haec fertur diris devovisse omnes ex se descendentes, eisque maledixit, quia elicuit votum castitatis et coacta inivit matrimonium; et reipsa omnes eius descendentes infelices erant). ⟨7⟩ Interim Robertus, cui mors fratris innotuit, pedem referre coepit in patriam, collectisque in Normannia militibus in Angliam irrupit, sed exiguo cum effectu; firmatus enim fuit jam Henricus; hinc pacificationem etiam cum hoc fratre inivit, ut nempe ei 3,000 aureorum solvat; imo redux in Normanniam etiam hanc pensionem ei condonavit; paulo post tamen eum paenitudo invasit paenitudineque correptus repetiit pensionem suam; Henricus videns, quo negotium tendat, et quod frater ultimo etiam ipsum regnum repetere posset, copias suas traduxit in Normanniam, ut fratrem ibi compescat; reipsa dissipatis eius copiis ipsum Robertum cepit eumque captivum in Angliam transmisit, ducatumque Normanniae conjunxit cum Anglia, eumque per 30 annos in carceribus detinuit usque dies vitae; conjunctio haec Normanniae cum Anglia Francis summe displicuit ob potentiam Anglorum; hinc Vilhelmum filium Roberti instigarunt ad recuperandum ducatum suum; coactus est ergo Henricus Clericus expeditionem in Franciam suscipere; pax tamen paulo post confecta est ea conditione, ut Vilhelmo filio Roberti detur expectativa ad comitatum Flandriae, Normannia vero cedat Vilhelmo filio Henrici Clerici; Vilhelmus tamen Roberti filius in conflictu occubuit, cum jura sua ultro prosequi vellet; anno 1120. naufragio perivit Vilhelmus filius Henrici, una cum tota familia sua; hoc Henricum mirum in modum afflixit cum unicus eius filius esset, cogitavit ergo ad Mathildam filiam suam successionem devolvere; eam ergo Henrico 5-o imperatori in uxorem dedit, sed Henricus improlis decessit; hinc eam collocavit Godofredo Plantagenetae, qui Fulconis ducispagina 1-232 Antegavensis filius erat, egit dein tota contentione, ut status Mathildae et suis successoribus concederent successionem, quod etiam assumpserunt status, eique homagium praestiterunt in vivis existente Henrico, qui paulo post nempe 1135. decessit, et in eo exstincta est haec stirps; non tamen stirps Plantagenetica successit, sed Stephanus Blesensis; hic fuit comes Bononiae (de Blois); hic ergo post mortem Henrici Primi absente in Normannia Mathilda sibi usurpavit regnum Angliae; natus fuit ex Stephano patre, et Adela filia Vilhelmi Conquestoris, proin sorore Henrici Clerici; hic ergo remisit onera populo, nobiles privilegiis cumulavit, nobilibus erectionem moeniorum admisit, et his artibus usque dies vitae, nempe usque 1154. se in regno conservavit; cum aula Gallica foedus inivit; habuit filium Eustachium, pro hoc solicitavit filiam Ludovici 6-ti regis Galliae Constantiam, quam etiam obtinuit; turbas tamen perpetuas habuit; primi erant Scotae, qui eum infestarunt; accessit dein bellum, quod Mathilda ei intulit ex Normannia, cui ingens copia Anglorum adhaesit; ad Lincolnam ergo pugna decretoria habita est, in qua fortuna favebat Mathildae; captus enim est Stephanus, et exercitus eius fugatus, sicque inducta est solemniter Mathilda Londinum; petierunt status, ut Eduardi leges communes restituat libertatemque omnibus priorem concedat, verum illa adhaesit; interim profugit Stephanus Blesensis ex carcere seque recepit ad eas partes, quae faciebant cum Scotis bellumque novum parabat in Mathildam, et reipsa etiam bellum indixit ei eamque throno decedere coegit et in Normanniam recedere; Henricus tamen filius Mathildae collecto in Gallia conspicuo exercitu irrupit in Angliam; Eustachius filius Stephani recte hoc tempore repentina decessit morte, destitutus ergo successore inclinabat in Henricum et sponte amicam obtulit, coaluitque pax, ut donec Stephanus viveret permaneat in throno Angliae, verum eo defuncto ad successores Mathildae devolvatur; et reipsa 1154. decessit Stephanus Blesensis, ei successit Henricus 2. fundator stirpis regnantis Plantageneticae; quae stirps 331 anno regnavit; Henricus hic usque 1189. regnavit; fuit filius Mathildae et Godofredi Plantagenetae comitis Antegavensis (Anjou); hic inter potentissimos reges Angliae recensendus est, auxit limites regni sui, hereditate cum Anglia conjunxit Normanniam ut unicus Mathildae haeres; titulo paternae hereditatis accepit in Gallia comitatum Antegavensem, provinciam Turonensem et comitatum Meduanum (Anjou, Turenne, Maine) titulo dotis per uxorem suam Eleonoram,pagina 1-234 filiam ultimi comitis Aquitaniae Vilhelmi; haec Eleonora nupta fuit Ludovico 7-o regi Galliae, eam tamen post aliquot annos repudiavit, factam ergo liberam duxit Henricus perque eam conjunxit cum Anglia Aquitaniam, Vasconiam et Pictavium (Guienne, Gascong, Poitou); Hiberniae insulam amplissimam etiam conjunxit cum Anglia, quae modo regni titulo gaudet; ad haec etiam tempora vixerunt in hac insula barbarae gentes liberae et independentes; cogitatum ergo fuit de populis his ad humanitatem et virtutes reducendis; expeditionem ergo suscepit cum consensu Pontificis in incolas insulae, qui ceteroquin perpetua bella inter se habebant; eo enim tempore florebant hi status: Minster, Lainster, Mead, Ulster, Conaugth in Hibernia, quorum principes in statu belli perpetui vivebant inter se; his ergo usus turbis, unam provinciam post aliam devicit, donec totam insulam sibi subjecisset, et ab eo tempore permansit conjuncta nomine Dynastiae cum Anglia; Henricus hic auspicatissimum habuit regnum, nulloque bello gravatus fuit per primos viginti annos; postquam vero cum clero suo et aula Romana in contentiones devenisset, gravissimis molestiis oneratus est; voluit enim Henricus, ut causae ecclesiasticorum coram foris saecularibus decurrerent contra immunitatem personalem clericorum; huic decreto se opposuit archiepiscopus Cantuariensis Thomas Beccet cum caetero clero; res ad pontifices devenit, nempe ad Calixtum 6-tum, odebat ⟨!⟩ ergo rex hunc primatem ex corde; hoc sciverunt aulici, duo ergo nobiles juvenes Thomam sacra facientem ad altare trucidarunt; haec ergo caedes imputabatur Henrico maximaeque enatae sunt turbae in regno excommunicatusque est; ut ergo sibi consuleret abalienatosque animos suorum subditorum reconciliaret, coactus est necessitati cedere, publicaeque poenae subjicere per triduum. ⟨8⟩ His turbis accessit bellum cum Scotis, et turbae cum filio suo Henrico; ille enim videns se exosum populo esse filium suum corregentem fecit eique homagium praestari fecit per ordines; filius hic per malevolos excitatus, quasi parens omne jus et imperium in se detulisset, ille ergo inconsultus suffultus a Gallis collectis copiis contra patrem suum processit; hoc videntes Scoti etiam irruperunt in Angliam; hoc bellum anno 1183. emersit; Henricus tamen res laudabiliter gessit, repressit bis ambos hostes, in Scotia amplam provinciam Huntingthon occupavit, Gallosque recedere coegit; post hoc bellum decessit Henricus eius filius, jus ergo successionis devolutum est ad Richardum secundogenitum; hic habuit sponsam destinatam Adelam Ludovici 7. regis Galliae filiam. ⟨9⟩ Legitur ipse Henricus parens occultospagina 1-236 amores coluisse cum Adela; per hoc ergo Richardus incensus arma contra patrem corripuit turbasque concitavit contra patrem, his malis correptus in gravem incidit morbum, in quo etiam decessit anno 1189; ei successit Richardus (Cor Leonis) filius; pacifice regnum adivit, sed 1190. progressus est in expeditionem sacram cum Philippo 2-o rege Franciae pluribusque aliis principibus minoribus; anno sequenti '92-o Tolomaidem oppugnarunt, hic jam inter ipsos principes enatae sunt turbae, nempe inter Leopoldum archiducem Austriae et Richardum, dein etiam inter Philippum et Richardum, qui Philippus ceteroquin offensus fuit Richardo, quod sororem Adelam non duxerit; cum enim insulam Cyprum expugnassent, incidit Richardo in oculos Perengaria principissa Navarrae, haec amoenitate sua adeo irretivit eam, ut ipsam in uxorem acciperet; hanc insulam expugnatam plerumque viribus et sumptibus Anglorum cessit Richardus Guidoni Lusignano ultimo regi Hyerosolimitano per Saladinum expulso, ea conditione ut regnum Hyerosolimitanum cedat Richardo; hoc ergo Gallos pessime habuit, hinc ipsi omnes obices posuerunt Richardo, finaliter ipsum plane deseruerunt ex invidia; videns hoc Richardus, ne domi suae turbas conciet, hinc fidem solemnem exegit Philippo ne domi turbas excitet, et eius provincias invadat; quod tamen servare non contendit Philippus; Richardus pacem cum Saladino fecit domumque reversus est; Richardus brevioris viae causa per continentem redivit, insidiatus ergo est ei Leopoldus archidux Austriae; transvestivit se ergo ⟨Richardus⟩ ⁹ sed agnitus et interceptus est, et per 15 menses retentus est donec non 100,000 marcarum argenti se redimeret; interim domi Ioannes frater, qui provincias administrabat fratris sui, usurpavit regnum seque regem obtrusit fratremque nec admisit; exarsit ergo bellum, in quo Richardus fracto Ioanne regnum suum, sed desolatum recepit; sed in Gallia eo peius stabant negotia; Philippus enim domum rediit, Normanniam invasit; expeditionem ergo suscepit in Gallos eosque reppulit ex suis provinciis, sed in obsidione oppidi exigui sagitta vulneratus perivit anno 1199. ⟨10⟩ Post eius mortem, cum Richardus heredes non haberet, Iohannes frater ei successit, quamvis ex Godofredo fratre seniore Iohannis adesset Arthur filius, ad quem spectabat jus succedendi; hic ergo nomine Ioannis 1-i (Sine terra) successit cooperante clero, et matre sua; Arthur fuitpagina 1-238 jure matris suae Constantiae dux Brittanniae minoris; cum ipse viribus destitueretur, appellavit ad Philippum 2-um regem Galliae, juratum Angliae regni hostem, reipsa emersit bellum, quod tamen Iohannes ex sententia gessit, anno tamen 3-o et 4-o belli Galli feliciores multas occupationes fecerunt, hinc Philippo optimas pacis conditiones obtulit, nempe cessit filio Philippo omnia loca occupata in provinciis feudatariis Gallicis, si is Blancam sororis Ioannis filiam duxerit (Blanca haec Alfonsi ducis Castiliae, et Eleonorae filia fuit); pacificationem hanc lubenter subscripsit Philippus, et sic Ioannes in pacifico usu permansit regni usurpati. ⟨11⟩ Ioannes paulo post duxit comitis Engulismensis filiam Isabellam, quae jam desponsata fuit comiti Hugoni de La Marche; haec familia comitum Marcanorum conjuncta fuit sanguine cum aula Parisina, offensa ergo etiam aula Gallicana fuit per has nuptias; comes ergo Marcanus se conjunxit cum Arthuro, et ipsis se etiam Philippus adjunxit rex; verum et hoc bellum feliciter satis gessit Iohannes, imo 1202-o solemnem victoriam retulit de foederatis ad Rotomagium, in quo conflictu Artur una cum sorore sua Eleonora captus est; Artur paucos post dies decessit in carceribus, non sine suspicione violentis mortis, Eleonora vero diu adhuc vixit in carceribus usque '240. annum; mater Arthuri accusationem fecit apud Philippum de cede filii sui, proin de felonia indirecta; petiit ergo ut Philippus tamquam dominus directus Ioannis in Gallia exuat eum feudis in Gallia (felonia enim indirecta intercedit inter cognatos et agnatos, quod fuit Arthurus intuitu Iohannis). ⟨12⟩ Philippus accusationem lubenter suscepit, citavit ergo Iohannem, qui tamen armis suis confidens non comparuit, ex contumacia ergo convictus est, et exutus declaratus est omnibus feudis Gallicanis, processumque est ad executionem per Gallos, sed Iohannes cum potenti exercitu advenit eosque ad Iuliomagum fregit; paulo post tamen coactus est Iohannes indutias facere cum Philippo ob turbas in ipsa Anglia Hiberniaque, enatae sunt per Scotos et Valenses; redux ergo ad Angliam fregit Scotos, Valenses et Hibernos per duos annos indutiarum; elapsis iis in Gallia fractus est indutiasque in duos annos fecit; pressit tantis bellis subditos suos, contra privilegia Anglorum; hinc odio esse coepit Anglis eique denegabant sumptus, in his circumstantiis accessit etiam contentio cum Inocentio 3-o pontifice habita ob vacantem archiepiscopatum Cantabourgensem; jus electionis huius episcopi erat penes monachos cistercitas S. Albani, praemissa regis venia et commendatione, monachi ergo hi proprium abbatem suum sine venia regis elegerunt, rex ergopagina 1-240 rejecit electionem eorum, jussitque episcopum Nordvicensem eligi, quem et monachi territi elegerunt; neuter horum cedere voluit dignitate sua, recursus fiebat ad Inocentium 3-um; hic rejectis duobus jussit cardinalem Stephanum de Lancton eligi, qui etiam electus est, et cum rex manuteneret episcopum, interdixit Pontifex usum omnium sacrorum, et per tres annos obstinaciter quivis inhaesit suo plano donec tandem Ioannes cogeretur morem gerere Pontifici, et episcopos et monachos, quos prius rex dispulsit, in integrum restituat ⟨!⟩, hoc cum rex non faceret, Pontifex vero pertinaciter inhaereret, iratus rex pepulit omnes monachos, episcopos ex suo regno ad Italiam, Pontifex hoc inaudiens excommunicavit Iohannem, regno suo exuit, Angliamque Philippo 2-o regi Galliae donavit et suis successoribus, imo cruciatam expeditionem praedicari curavit contra Ioannem, sub plenariarum indulgentiarum appromissione; videns Ioannes serio apparatus in Angliam fieri ubique, clam reconciliatus est Pontifici per cardinalem Anulfum, omnes monachi restituti sunt, damna ipsis illata resarcita, imo totum regnum Angliae solemni edicto declaravit feudum Sedis Romanae, imo 1000 marcas argenti promisit quotannis Romano Pontifici solvere velle, 700 ex parte Angliae et 300 ex parte Hiberniae, et adhuc denarium S. Petri reduxit; haec omnia negotia arbitrarie fecit Iohannes, hinc totum regnum infensum ei redditum est; effectus horum non aliter mitigare potuit, quam concessis novis praerogativis, editaque Charta magna Libertatum; Pontifex vero, cum recurreret Ioannes ad eum ob limitatam et annihilatam activitatem suam, Chartam hanc Libertatum delevit et annihilavit; emersit ergo bellum attrocissimum in ipsa Anglia ob quod, cum neminem adhaerentem haberet, fugit in Scotia ubi etiam anno 1216. decessit.

⟨8.1⟩ Emersit ergo lis inter Ludovicum filium Philippi 2-i, cui status Angliae deferebant, et filium Iohannis Henricum; aderant tamen aliqui ex proceribus Angliae, qui Henrico favebant infanti; plurimum tamen in flectendis animis statum contulit Vilhelmus comes Bembrocensis sanguine Henrico junctus; ad extremum ipsi status a Gallis desciscentes Henricum agnoverunt legitimum successorem patris Vilhelmumque tutorem elegerunt et curatorem, qui mox bellum contra Ludovicum gerendum habuit, qui vi armorum Gallicorum se thronopagina 1-242 Angliae intrudere voluit; reipsa Vilhelmus ad Lincolnam eximiam victoriam retulit de Gallis in continenti, dein etiam copias auxiliares mari vicit et dissipavit, Ludovicumque coegit pedem referre in Galliam, et sic anno 1218. Ludovicus juri suo renunciavit; anno 1224. majorennis declaratus est Henricus 3-us et ab eo tempore solus gubernavit Angliam; prima cura Henrici fuit antiquas injurias a Gallis illatas circa feudorum amissionem in Gallia vindicare, hinc binam expeditionem suscepit in Galliam, sed irrito cum effectu; hinc anno '59. pacem facere debuit ob injurias et turbas domi exortas, sicque renunciare debuit juri in 5 provincias Galliae; Ludovicus tamen 9-us rex Galliae cessit Henrico ex parte Aquitaniae aliquas urbes et praedia. ⟨2⟩ Praecipua causa turbarum in Anglia enatarum sub Henrico fuit, quod Henricus limites auctoritatis suae non nihil extendere coeperit, in praejudicium Chartae magnae, accessit quod populum tributis gravaverit ob bella sua cum Gallis. ⟨3⟩ Ipse Denarius S. Petri, aliaeque clericorum exactiones, quae connivente rege fiebant, exosae summopere erant populo, curia enim Romana circa haec tempora 60,000 marcarum extrahebat quotannis ex Anglia, ubi tamen ipse rex solummodo 50,000 marcarum percepit; ingens multitudo Itallorum irrepsit in Angliam circa haec tempora, ob jus patronatus Romani Pontificis in Angliam, leguntur enim simul et semel 300 Itali missi fuisse in Angliam, ut ibi accomodantur; hae ergo causae exosum reddebant regem toti populo; exarsit ergo anno 1260. bellum in Anglia, rebelles sibi elegerunt Simonem Montforcium; victus tamen et captus est a Simone Montforcio una cum fratre Richardo et filio Eduardo ad Leves anno 1264; rex fere per annum detentus est in carceribus; filius tamen eius Eduardus elapsus est reperitque modum sibi ingentem numerum asseclarum comparandi, validas copias comparavit congressusque est anno '265. cum Montforcio; in hoc conflictu Eduardus solemnem victoriam retulit ad Evesham; sic patrem et patruum suum liberavit; victis rebellibus Eduardus invitavit rebelles ad arma deponenda pacemque cum rege ineundam, confirmatio Chartae Magnae fuit fundamentum pacificationis; anno ergo '266. facta est pax, vixit postea usque '272. annum intra limites potestatis suae pacifice; ad tempora huius Henrici 3-ii referri debet origo parlamenti inferioris; prius enim in parlamento tantum status et ordines tam ecclesiastici, quam proceres residebant; anno vero '264. etiam deputatis communitatum et urbium locus perpetuus datus est nomine parlamentipagina 1-244 inferioris. ⟨4⟩ Simon enim Montfortius convocavit primus etiam deputatos civitatum et communitatum adversus Henricum, et ab eo tempore permanserunt perennes duae camerae.

⟨9.1⟩ Defuncto Henrico 3-o successit filius Eduardus 1-us post Conquestorem, absens erat in expeditione, hinc fere integro anno vacabat thronus; sine tamen difficultate adimit regimen suum; hic formidabilis fuit exteris Gallis et Scotis, suis vero carissimus; jura enim eorum intacta reliquit; Valensem populum subegit, legibusque Angliae subegit, defecit enim stirps ducum Valliae anno '284. enatisque domi turbis Eduardus in rem suam usus turbis eorum eos subjugavit; et ab eo tempore primogenitus, seu haeres coronae gaudet titulo principis Valliae; anno '290. incertum ex qua causa ex omnibus provinciis suis ejecit Iudaeos. ⟨2⟩ Suscepit etiam expeditionem in Scotiam, eamque jure clientelari subjugavit; in Scotia enim extincta est stirps regnans, aderant tamen familiae duae, quae cognationis vinculum allegabant, nempe familia Baleol et Brutze; inter has duas familias per 6 fere annos durarunt turbae de successione, donec determinatum fuisset ad utramque pertinere familiam successionem, hac occasione usus est Eduardus; promisit enim Roberto Brutzeo, quod ei successionem deferre velit vi armorum suorum, si se vasallum Eduardi professus fuerit, eique juramentum fidelitatis deposuerit, hanc enim oblationem, ut praejudiciosam, rejecit Brutzeus; convertit ergo Eduardus se ad Ioannem Baleolum, hic aliter sentiens subscripsit omnibus petitis Eduardi, qui etiam potenti exercitu irrupit in Scotiam et Baleolum coronari fecit, et tunc tam rex Baleolus, quam status Scotiae juramentum fidelitatis deposuerunt Eduardo. ⟨3⟩ Successive accidit, ut penitudo corriperet regem Scotiae una cum statibus, qui regem ipsum concitarunt contra Eduardum, medio tempore vero egerunt apud Gallos pro auxiliis adversus potentem Eduardum, irritarunt Hibernos etiam et Valenses, his omnibus constitutis Iohannes rex publice declaravit homagium a se et statibus suis praestitum esse irritum, esse nullum, cum sine jure praestitum sit, metuque tantum extortum; Eduardus vindictam sumens validum exercitum induxit in Scotiam eosque coercuit repetitis cladibus; regem Ioannem captum in Angliam secum abstulit, universum ergo regnum noviter juramentum ei deposuerunt, et quidem non ut domino directo, sed ut absoluto domino Scotiae; reversus in Angliam Eduardus, rursus turbae in Scotiae enatae sunt et tunc Robertus Brutzeus irrepsit inpagina 1-246 thronum Scotiae; Eduardus ergo cum 40,000 militum irrupit in Scotiam, verum in hoc itinere decessit Eduardus; etiam contra Gallos bellum gerebat Eduardus, contra Philippum Pulcrum; praetextus belli ex Aquitania sumptus est, quae ad haec tempora ad Angliam spectabant; conquerebantur ergo Galli, quod Aquitaniae incolae violentias exerceant in Gallos; Philippus ergo tum quam vasallum suum evocavit Eduardum ad componendam causam hanc, et cum non staret citationi bellum ei intulit Philippus, hoc bellum non optime gessit Eduardus, imo '297-o anno coactus est indutias inire cum Philippo ut contra Scotos se convertere possit, et tunc Isabella filia Philippi desponsata fuit Eduardo principi Valliae filio Eduardi regis.

⟨10.1⟩ Defuncto anno '307-o Eduardo ei successit filius Eduardus 2. qui sub tutela matris sui ⟨!⟩ regimen adivit, nuptiae statim contrectatae sunt cum Isabella filia Philippi, per sponsam suam recepit Aquitaniam totam a Gallis; maiorennitatem attingens spes a se conceptas fefellit suorum, ad arbitrium enim suum omnia dirigens odium incursit omnium, posthabitis omnibus proceribus totus ad astu Petri Gavasto Galli pendebat ipse rex, urgebant parlamenta remotionem huius viris, sed incassum. ⟨2⟩ Anno '314. bellum adversus Robertum Bruceum Scotum restauravit Eduardus 2; Scoti totis viribus resistentes reppulerunt Anglos feliciter quamquam 30,000 Scotorum contra 100,000 Anglorum pugnare coacti sint; haec infausta expeditio auxit odium nationis in Eduardum; decessit interim Gasto, sed adfuerunt illico duo Hugones Spenser, eius indolis homines, ex his filius Hugo Spenser totum animum Eduardi captivavit; hic primus fuit, qui semina dissensionum sparsit inter regem et Isabellam, ob suspicionem occulti amoris cum Mortimerio sustentati; regina ergo cum Mortimerio pluribusque aliis maioribus a rege defecerunt, Spenserosque aperta factione persecuti sunt, adeo ut ad arma provolutum sit, rexque coactus sit arma contra subditos arripere, seditiosos rex fregit, capita intercepta seditiosorum supplicio affecit; Mortimerius tamen ex carceribus profugit seque in Flandriam recepit; Isabella ipsa profugit in Galliam una cum principe Valliae Eduardo ad Vilhelmum comitem Hannoniae, quem ut captaret filium suum Eduardum desponsavit Philippinae filiae Vilhelmi comitis, sicque partimpagina 1-248 ex Flandria partim ex Hannonia attractis ad se malecontentis Anglis exercitum sat validum contrexerunt, cumque eo digressi sunt in Anglia ductu Mortimerii; rex irrito conatu restitit, fracto enim exercitu suo ipse rex captus est, convocatis ergo ordinibus judicatum est, quid cum rege faciendum sit, productis gravaminibus suis, conclamatum ergo est ut rex abdicare cogatur filio suo dignitatem regiam; necessitati cedere coactus in Eduardum 3-um filium suum transtulit regnum suum; ipse vero Eduardus ductus de carcere in carcerem per ludibrium tandem '327o anno occisus est, eius vero fautores Spenserii cum ceteris cunctis occisi sunt omnes. ⟨3⟩ Eduardus 3-us sub tutela matris suae et Mortimerii gubernavit regnum; primum curae fuit Isabellae Scotos, qui mirum in modum se jam erexerunt, reprimat rursus; ut ergo se reficere possint Angli, pacem cum Scotis inire cogitarunt, et quidem anno '29. renunciarunt Angli omni juri in Scotiam paxque composita est; pax tamen haec non diu floruit, videbatur enim praejudiciosa pax Eduardo regi, hinc ingens odium contraxit in matrem suam et Mortimerium, maiorennis enim evadens remota ab aula matre ab anno '333. in arctissima custodia eam habuit usque '59. annum, quo defecit, Mortimerium vero publice suspendi curavit Eduardus; inter haec fomes dissensionum accensus est inter Gallos et Anglos, ob exstinctam lineam regnatricem in Gallia; Eduardus ergo praetendit titulo matris suae Isabellae successionem; Philippus enim 4. rex Galliae habuit 3 filios, aetate maximus Ludovicus 10. decessit, unicamque filiam reliquit Ioannam; post mortem Ludovici enatae sunt turbae de eo, num Ioanna filia vel Philippus frater Ludovici succedere debeat; nulla enim lex positiva, nulla consuetudinaria habebatur pro hoc casu; status et ordines erant contra successionem feminarum, ne sic devolvatur regimen ad exteros principes, statuta ergo est Lex Salica, vi cuius omnes feminae in perpetuum exclusae sint a successione in regno; Salica dicitur indubie a populo Salico, qui hodie in Hollandia existit, apud quos lex haec vigorem habuit, fragmentumque huius legis repertum est; Philippus ergo nomine 5-i exclusa Iohanna successit, etiam hic mortuus est paulo post absque heredibus; ei successit Carolus 4-tus, tertius filius Philippi 4-i, etiam hicpagina 1-250 sine heredibus decessit, eius mors ansam praebuit Eduardo regi Angliae ad postulandam successionem; Philippus 3. fuit communis stipes, ex eo descendit 4-us, ex hoc Ludovicus, Philippus 5. et Carolus descendebat; jam mater Eduardi fuit Isabella, Caroli 4-i soror. ⟨4⟩ Alia linea fuit comitum Valensiae, Philippus enim 3. habuit filium Carolum comitem Valensiae, hic vero Philippum comitem Valensiae, hi ergo duo praetendentes erant, Eduardus ex linea seniore, Philippus vero ex juniore; Eduardo videbatur obstare Lex Salica, sed ille dicebat se non esse feminam, sed tantum jure feminae quarere successionem, proin legem eam non posse habere locum; interim Philippus eo negotium perduxit, ut statueretur lex qua non tantum feminae, sed etiam omnes ii viri, qui jure feminarum successionem quaerunt, excludantur; vi huius legis Philippus rex renunciatus est ex stirpe Valesiae Eduardusque exclusus; Eduardus juvenis initio consensit, imo ipse in Franciam discedens Philippo 6-o intuitu feudi Aquitaniae ei juramentum homagialem praestitit in Ecclesia S. Damiani; interim concurrentes diversae circumstantiae mutarunt mentem Eduardi; in ipsa enim solemnitate praestiti homagii comparuit Eduardus ut rex Angliae corona, castro et calcaribus ornatus, jussus est ergo deponere diadema suum, quod juvenis perplexus etiam fecit, mordebat haec ignominia Eduardum, irritatus est etiam per aulicos suos, quod tam facilis fuerit in cessione sua; anno ergo '336. renovavit jus suum, imo titulum et scutum regis Franciae assumpsit, bellumque Philippo indixit; etiam in Scotia bellum exarsit circa haec tempora, regnante Davide Bruczeo, quaesivit ipse Eduardus occasionem belli, ut jura sua antiqua in Scotiam recuperare possit, quibus mater Isabella renunciavit, instigavit ergo Baleolum ipsum contra Bruzeum eumque armis suis sustinuit, annoque '331. ejecit Davidem Baleolumque reposuit, qui in gratitudinem contestandam ei homagium praestitit, dominumque suum directum agnovit; movit post hac composita valido cum exercitu, per Hannoniam et Flandriam irrupit in Franciam; bellum hoc diuturnum fuit inter has duas nationes perque plures reges continuatum; anno '340. Angli solennem victoriam retulerunt de Gallis, ad quam multum contulit, quod comes Robertus Artesius, maximus hactenus Eduardi hostis, diversis machinationibus a partibus Philippi avulsus Eduardo se adjunxerit; Philippus enim 40,000 suorum beneficionarium Flandriam versus deduci voluit, Eduardus hoc resciens impositis etiam navibus oppressit fere omnespagina 1-252 in mari; fractis semel Gallis fortunam ultro quoque continuavit Eduardus; Tornacum celebrem urbem obsidione cinxit; interim in Scotia conversio facta est: David Bruczeus Eduardum Baleolium dejecit e throno, haec res pessime habuit Eduardum, hinc cum Gallis in annum unum indutias fecit et digressus est adversus Davidem in Scotiam; annus tamen citius elapsus est quam aliquid decerni in Scotia potuisset, hinc Davidem coactus est in solio relinquere; redivit ergo in Galliam, ubi in Normannia praecipue magnas progressiones fecit, continuatum est bellum usque '46, quin aliquid notabile contingeret, anno vero hoc die 26-a Augusti ad opidum Crepiacum in Piccardia Angli conspicuam victoriam de Gallis retulerunt, in hac pugna 30,000 Anglorum 100,000 ad internecionem ceciderunt, solummodo in loco pugnae 30,000 Gallorum permanserunt, cecidit comes Alenconius frater Philippi cum 1500 nobilibus et illustribus viris, ipse etiam Ioannes rex Bohemiae (hic caecus ad utrumque oculum erat, tamen bellum ingressus est), imo altera die 7,000 tironum ad castra Philippi proficiscentium inciderunt in Anglos et ad unum occisi sunt omnes. ⟨5⟩ Causae huius victoriae potissimum hae erant: Philippus fecit planum ipse aggrediendi Anglos, cum autem Angli nimis longe distarent, delassato cum exercitu venit ad recentissimos, jam instructos Anglos, qui eos solide aggressi sunt; dein Galli in via pluvia oppressi uti sagittis non poterant humectatis, quod Angli incommodum non habebant; etiam ex ducibus Gallicis feruntur quidam Philippo infensi fuisse. ⟨6⟩ Dein Angli secum ducebant 3-a vel 4 tormenta aenea, quorum usus primus in orbe terrarum nobis notus fuit; territi ergo Galli per inauditum fragorem facilem reddebant victoriam Anglis.

⟨11.1⟩ Dum haec in Francia agerentur David Bruczeus injuriam sibi inlatam ulciscere volens cum 60,000 Scotorum irruptionem in Angliam fecit, sed contra ipsum processit valido cum exercitu Isabella uxor Eduardi eumque non modo reppulit, sed ipsum Davidem captum Londinum deducit.

⟨12.1⟩ Anno '346. praeclaras res gesserunt Angli in Francia, plurima loca in Aquitania et Pictavio expugnarunt; anno '348. Caletum urbem expugnarunt Angli; pari fortuna bellum continuatum est usque '356. annum, quo anno Eduardus rex filium suum Eduardum Nigrumpagina 1-254 misit ad res Gallicanas gerendas, hic a lateribus patris sui semper erat, exercitatissimusque erat in negotiis belli; Eduardus hic Niger per res praeclare gestas in Gallia ingens nomen sibi peperit, praesertim per victoriam anno '357. relatam; hoc anno in Galliis regnavit jam Ioannes Bonus post Philippi decessum; eo anno 8,000 Anglorum circumdata erant per 60,000 Gallorum, Angli ergo de victoria desperantes pacis conditiones proposuerunt, Galli vero superbientes eas res respuerunt; Angli ergo decreverunt se fortunae et virtuti suae committere, Eduardus 8,000 suorum intra vineas infra montes collocavit, etiam in dumeta et silvulas suos retraxit, Galli ergo ardentes cupidine Anglos delendi dispersi eos hinc inde persecuti sunt, praecipue equitatus Gallorum; Angli ergo sagittarum jaculatu equos eorum petierunt, divisosque reppulerunt, qui dein equites in fugam acti maxima damna in peditatu Gallico fecerunt, sic turbatum exercitum Angli adorti sunt junctis viribus, internecinamque cladem ipsis intulerunt; ipse rex Galliae Ioannes et eius filius junior captus est ab Anglis, tres vero seniores eius filii fuga se salvarunt; eodem hoc anno David Scotiae regno restitutus est, praestito litro 100,000 librarum sterling, et cum scriptores nil memorent de aliis conditionibus, videtur Eduardus rursus renunciasse juri suo eminenti.

⟨13.1⟩ Interim filius Eduardus felicissime res in Galliis gessit; confusis enim rebus per absentiam regis diversa praedia et urbes occupavit Eduardus; interim enim in Gallia Carolus Delphinus Galliae regnum administravit, cui ob juventutem dexteritas deerat, ipsi proceres reverentiam debitam ei detrectarunt; populus vero impatiens tantorum onerum nisi vi et coactione administrabat subsidia, et complurimis in locis in motus abierunt; occasione horum tumultuum rustici adversum nobilitatem insurrexerunt, qui cum bellum sequi debuerint, exsugiebant subditos omni ex parte; cogitavit quidem Carolus de pace ineunda, sed Angli per potentiam suam evecti inauditas conditiones ipsis praescripserunt; interim Galli domi turbis distracti cum nullo modo se sustinere potuerint, cedere necessitati coacti, amplexi sunt pacis conditiones, intermediatione Pontificis; conventus ergo legatorum habitus est Bretignii anno '360, ubi 8-a Maji bellum, quod 24pagina 1-256 annis arserat, terminatum est. ⟨2⟩ Conditiones pacis erant hae: Galli omnia ea cedebant Anglis, quae intra hos 24 annos occuparunt Angli, proin mansit Anglis Aquitania, Pictavia, provincia Engoulismensis, Comitatus Ponticus, urbs Caletum (Calais) cum portu, urbs Quina, cum nobilissimo praesidio; Galli praeter haec pro redemptione regis sui coacti sunt 3,000,000 aureorum persolvere, summam pro iis temporibus stupendam; dein coacti sunt pignora securitatis relinquere personas illustres 30, inter quos erat filius regis Ludovicus, et frater regis; et erga omnia haec Eduardus juri suo in Franciam renunciavit. ⟨3⟩ Rex ergo Ioannes anno '360. redivit negotiaque regni sui moderatus est usque '64. anno, quo anno ipse Ioannes Londinum reversus est e dubia causa, nam obses filius eius Ludovicus ex Anglia profugit, se ipsum ergo obsidem dedit, incertum an ex metu vel alia de causa; aliqui scriptores asserunt eum amoribus matronae cuiusdam irretitum fuisse in captivitate sua, et ad eam invisendam profugisse Parisis, et sic etiam post 7 menses mortuus est Londini; et sic Carolus 5-tus sub nomine Sapientis regnum capessivit resque Galliae summopere desolatas restaurare coepit. ⟨4⟩ Eduardus rex filio suo in remunerationem praeclare gestorum negotiorum Aquitaniam ei ⟨!⟩ cessit; suscepit expeditionem in Castiliam Eduardus Niger, cum ibi Petrus Crudelis et Henricus de dignitate decertarent; adstitit ergo Petro Crudeli, qui etiam in integrum restitutus est, sed in hac expeditione contraxit morbum phytisicum (hecticum) ex quo non amplius curatus est; aerarium suum exhausit per bellum hoc, hinc tributa suorum auxit, per hoc alienavit animos a se suorum, qui ceteroquin in Carolum 5. regem Galliae inclinabant, coeperunt ergo clam proceres subjectarum ab Anglis provinciarum cum Carolo 5. conferre eique se rursus subjicere cupiebant; ut ergo causa belli detur, detulerunt Eduardum Nigrum ut vasallum domino suo directo Carolo, ob imposita tributa et onera; hac occasione usus Carolus diem dixit Henrico regi Angliae ad se defendendum, superbo responso remissi sunt ablegati, hinc ex contumacia convictum exutum declaravit omnibus feudis paxque superior irrita pronunciata est anno '368. ⟨5⟩ Eduardus in Angliam discedens belli dispositiones fecit, verum iis inmortuus est; interim Carolus adscitis animis suorum fere totam Aquitaniam Anglis eripuit; interim anno '377. ipse Eduardus rex animi dolore oppressus est, eipagina 1-258 successit infans 11 annorum Richardus 2-us nepos, filius Eduardi Nigri; administrabatur regnum per tutores, concurrentibus tamen sinistris his circumstantiis Galli felicissimos progressus fecerunt, ad quos non parum contulit pestis in Anglia exorta et in Gallia translata, item et bellum Scotense quod Angli sustinere debuerunt; his omnibus factum est, ut Galli ab Anglis omnia feuda excepta Brittania minore et duabus urbibus receperunt, nempe urbe Burdegela et Bajona.

⟨14.1⟩ Richardus hic 2. infelix habuit regimen; omnibus enim malis statim ad initium vexatus est, bellis tot quot, peste, et ex his enata malecontentione suorum subditorum, per introducta nova onera, primi erant rustici, qui in nobiles et sacerdotes conspirarunt, cum ab his onerati et pressi fuerint; hos tamen motus oppresssit, sed mox nobilitas ipsa consurrexit contra eum; cassavit enim parlamenta quae se ei obposuerunt in tributis exscribendis, dein suo arbitrio coepit omnia agere; nobiles ergo conspirare in eius interitu coeperunt sicque coactus est reconciliari nova conventione cum suis subditis; majus malum ei imminebat ex conspiratione quorumdam agnatorum in vitam et personam suam; praecipuus ex his fuit comes Lancastrensis, qui accitis aliquibus proceribus in eius vitam conspiravit; supressa tamen est haec conjuratio multique ex proceribus, ipse comes Lancastrensis ultimo supplicio affectus est; Henricus tamen comes Lancastrensis se fuga salvavit in Galliam ibique clam exercitum conquisivit; ubi Richardus nil mali suspicans genio suo indulgens in Hiberniam discessit, interim ergo Henricus comes cum exercitu comparuit in Anglia; Richardo vero nuncius adferri non potuit, referunt enim scriptores quod per septimanas contrarius ventus flaret, qui impediret communicationem cum Hibernia, et cum ei etiam nunciatum fuisset, moram nexuit in Hibernia, aliis committens negotia sua; qui cum mediis destituti fuissent, exercitum colligere non potuerunt; advenientem ergo Richardum Henricus comes exercitu validissimo stipatus eum ⟨!⟩ cepit et ad abdicationem regni in carceribus coactus est; post eius detronisationem Henricus, qui negotia ubique optime gessit, rex nomine 4-i electus est per proceres, tardius Richardum trucidari curavit, cum videret turbas propter eum enasci multosque inclinare in eum throno restituendum, et sic per dethronisationempagina 1-260 Richardi Henricus comes rex est proclamatus; cum hoc rege incepit stirps Lancastriensis regnare, quae per Eduardum 3. conjuncta fuit cum Richardo; habuit tamen Henricus per 13 regiminis sui annos perpetuas molestias cum suis agnatis; sic vivente adhuc Richardo exarsit conjuratio contra Henricum 4-tum ad restituendum Richardum, cui conjurationi adstabant Galli, detectam tamen supressit Richardumque, ut pomum discordiarum, sustuli in carceribus curavit sub initium anni 1400; hanc conspirationem duae aliae secutae sunt, quos tamen omnes suppressit; Scotos concitarunt contra eum agnati, sed et hoc bellum pari fortuna et dexteritate terminavit; Valliae incolas etiam concitarunt contra eum, et in ipsa Anglia turbas excitarunt: sed cum unionem eorum impediret prudentia sua, fregit utramque partem malecontentorum; profugi rebelles se in Scotiam receperunt, et cum his paulo post proruperunt in Angliam, sed et ex hac parte sibi securitatem procuravit; inter haec anno '413. decessit; reliquit filium Henricum nomine 5-ti; hic in prima aetate sua exiguas spes de se fecit, admotus tamen regimini eminentissimus Angliae regum evasit, curam suam eo direxit, ut nomen et gloriam gentis suae recuperaret in Gallia; praetextum belli sumpsit ex jure Eduardi 3-ii in regnum Galliae; occasionem optimam nactus est ex turbis in ipsa Gallia enatis, eo discessit, ut per ablegatos Carolo 6-o regi Franciae nunciaret, ut decedat regno suo, quod jure proaviae suae Isabellae ipsi competit, verum repulsam passus bellum Gallis indixit; eo tempore bello intestino impliciti erant Galli; nam Carolus 6. successit patri suo Carolo 5-o qua minorennis, sub tutela ergo aggressus est imperium, propter hanc tutelam jam enatae sunt lites et turbae inter proceres, cum vero ipse regnare coepisset, Carolus 6. mente captus est delirareque coepit, indiguit ergo administratore, hinc inter Ludovicum ducem Aureli fratrem Caroli 6-ti, et Philippum ducem Burgundiae, patruum Caroli enatae sunt lites attrocissimae, donec status et ordines Philippo ob experientiam rerum gerendarum dignitatem hanc deferrent; non obstante hoc Ludovicus non cessit, sed se ingessit in curatelam et hinc totum regnum dividebatur in Burgundicam et Aurelianensem factionem, inter quas ad arma quoquepagina 1-262 deventum est non nunquam. ⟨2⟩ Decessit quidem inter haec Philippus, sed Ioannes Intrepidus filius eius jus patris sui sustinuit; inter haec Henricus 5. magno cum exercitu in Normanniam irrupit, paulo post conspicuam victoriam retulit de Gallis ad Azincurt, in qua multa milia caesa et capta sunt Gallorum; victricia arma sua longe lateque protulit per totam Normanniam; negotia eius non parum adjuvit, quod Ioannes Burgundiae dux clam foedus cum Henrico iniverit eumque adjuverit, et sic usque '419. annum totam Normanniam subjecit; in ipsa aula enatae sunt turbae inter reginam Isabellam et Carolum Delfinum et patrem Carolum 6-tum propter zelotipiam; Carolus enim rex licentiosam et effrenorum morum uxorem suam Isabellam (Bavaram natione) repudiavit, instigante non nihil filio Carolo; Isabella ergo vindictam spirans ipsa Henrico 5-o se associavit, ut filium tanto certius excludat e regni successione, contra quem eo majus odium concepit, quod eam thesauris et pretiosis, quae multis annis corrasit, spoliari curaverit pecuniasque in negotium belli impendi suaserit. ⟨3⟩ Carolus Delfinus, ut partem factiosorum imminuat, cepit consilium perimendi Ioannem Intrepidum, invitatum ergo, simulata amicitia, Ioannem trucidari curavit; hoc factum arripuit dein mater Isabella ad perdendum filium suum, hinc conspiravit cum Philippo Bono filio Ioannis; hinc a parte deficientes a rege et regno, rem communem cum Anglis fecerunt; in urbe Treca procudebant consilia sua cum Henrico 5-o, citatus est Trecam, ut se purgaret, et cum non compareret, exul declaratus est hereditatisque indignus; Isabella cum Philippo peculiari tractatu Henrico adserta est successio in Francia, et pro maiori robore Isabella filiam suam, sororem Caroli Delfini ei in uxorem dedit, constitutumque est, ut vivente Carolo 6-o Henricus tantum titulo administratoris et regentis gaudeat, eo vero defuncto succedat Henricus; ipse rex debilis persuasus est ad ratihabenda haec, imo ipsum parlamentum adactum est haec subscribere anno 1420; his oleum igni affusum est, bellum enim omni ex parte exarsit; Henricus, cum in aestu maiore exercitu suo acceleraret iter, contraxit morbum, in quo etiam defecit anno '422; ei successit filius Henricus 6-us, qui etiam a rebellibus ut rex Franciae agnitus est; erat quidem minorennis, hinc patrui duo Ioannes dux Betforczius, quipagina 1-264 Francia praeerat, dux vero Godfredus Glocester in Anglia praeerat; primis annis ad maximas incitas redactus est Carolus Delfinus, seque recipere coactus est ad sterilissimas extremas provincias, etiam sicarii pro eo interficiendo emissi sunt; interim diversis circumstantiis emergentibus se rursus erexit, non parum contulit ad eius fortunam Puella sic dicta Aurelianensis; comparuit nempe puella quaedam, vilis originis, quae dicebat se divinitus missam fuisse, promisitque consilia optima et eventus felicissimos, si exercitum ei committeret; promisit urbem Aurelianensem ab obsidione Anglorum [...], dein promisit coronationem regis Caroli Remis; haec puella indubie ab ipso Carolo instigata fuit, ut superstitiosorum et desperantium militum animos erigeret; successit stratagema hoc, milites Galli, qui jam in procinctu erant Carolum deserere, erecti per hoc resumptisque animis Anglos ab obsidione reppulerunt; Angli vero hoc rescientes desperare coeperunt, Carolus ergo per medios hostes cum suis perrupit Renos usque, suique coronationem suscepit, puella vero haec tardius ab Anglis intercepta ut saga combusta est.

⟨15.1⟩ Alia causa felicium progressum Caroli sunt enatae dissensiones inter Philippum Bonum et Betforcium, ob quas Philippus reconciliatus est Carolo eique adhaesit contra Anglos; causa dissidiarum fuit Iacobina, quae duci Glocesterio nupsit repudiato Ioanne marito suo proximo agnato Philippi, Philippus ergo Bonus bello in ipsa Anglia petiit Glocesterium; anno '431. Henricus Parisiis quidem coronatus est in regem Galliae, sed hoc non multum praefuit, in praeceps enim ruebant negotia Anglorum in Gallia; videntes enim urbes Galliae res Caroli erectas esse, sponte se ei subjecerunt; ipsa Parisina urbs, postquam 17 annis subesset Anglis, anno '436. Carolum recepit ut regem legitimum; his temporibus, nempe '444, indutiae initae sunt cum Gallis, et tunc jam in Anglia enatae sunt turbae et conjurationes adversus Henricum; enatis his turbis Carolus sub praetextu excessuum ab Anglis patratorum indutias rupit, et sic bellum usque '453. continuatum est; his bellis Carolus non tantum suas provincias, sed etiam feuda Anglorum recuperavit, et Anglos ex universa Francia excepta urbe Caleto ejecit.

⟨16.1⟩ Lis exorta est in Anglia inter Henricum 6-tum eiusque lineam Lancastrensem, et inter lineam Iorc seu Eboracensem, quae lis dicebatur lis inter duas Rosas; Lancastrenses enim rosa rubra, Iorc alba utebantur; dicebant enim Eboracenses Lancastrienses injusto possidere regnum Angliae; videbant enim Eboracenses alienatos esse animos Anglorum a Henrico 6-o ob male gestas res Gallicas, dein segnis Henricus Margarethae uxori et ministris petulantibus negotia omnia regni commisit; Richardus ergo Eboracensis primus consurrexit contra Henricum sibique conatus est procurare regnum ex eo, quod utraque haec stirps descendat ex Eduardo 3-o; nam tertius filius Ioannes dux Lancastriae erat proavus Henrici 6-ti, quartus vero Eduardi filius erat Edmundus, ex quo descendit Richardus Eboracensis; sed Richardus hic per sexum femineum descendit ex Lionello secundogenito filio Eduardi 3-ii, ergo duplici ex jure petiit et postulavit successionem, quamquam Lionellus nunquam ad successionem devenisset; erupit ergo bellum inter hos duos; ad initium Richardus Henricum devicit, et ipsum quoque cepit, et tunc Richardus protector renunciatus est; interim Henricus ex carceribus elapsus est restauratisque rebus suis vicit et profligavit Richardum ad Hyberum ad annum 1455; interim Richardus comes Varvicensis, agnatus Richardi profugi, aggregatis suis fregit Henricum eumque cepit; redux ergo Richardus Iorc denuo renunciatus est protector; constitutum ergo est ut Henricus dignitati suae renunciet, Richardus protectoris titulo gaudeat, eoque decedente eius lineam spectet successio, non Henrici; haec tamen pax non fuit diuturna; uxor enim Henrici Margareta ad Scotiam profugit, ibi valido exercitu comparato irrupit in Angliam contra Richardum; occassione huius conflictus Richardus captus est et trucidatus cum multis aliis eiusque exercitus fractus, seditiosi tamen filium Richardi Eduardi ⟨!⟩ titulo regio insignitum substituerunt parenti anno '61; hic devicta regina dissipatisque aliis rex proclamatus est nomine Eduardi 4-ti, primusque fuit ex Eboracensi stirpe; Henricus 6-tus fugit in Scotiam elapsus ex carceribus, comparuitque cum exercitu, tam felici cum successu, ut cogeret Eduardum Londino excedere et in Belgium se recipere; rursus redux profligavit Henricum eumque cepit et incarceravit; denuo profugit et rursus captus est; comparuit interim Margareta cum exercitu ex Francia, sed circumdata ab Richardi militibus capta est ipsa regina una cum filio suo 18 annorum; Eduardus hic juvenis in conspectu patris sui Henrici 6.pagina 1-268 trucidatus est, dein ipse Henricus manu propria fratris Richardi tranfossus est, regina vero magna summa pecuniae restituta est Gallis; anno ergo '471. terminata est haec tragoedia; anno '72. bello petitus est Eduardus 4. contra ⟨!⟩ Ludovicum 11. regem Galliae instigante Carolo Audaci duce Burgundiae, ut Ludovicus 11. ad limites reduci possit, sed Ludovicus corruptis ministris Eduardi effecit ut Eduardus exiguum quid bello contra ipsum effecerit, imo dein recesserit etiam; anno '478. Eduardus etiam fratrem suum Georgium curavit trucidari; sub idem tempus contra Scotos bellum gessit, qui prioribus temporibus semper Henrico adhaeserunt; eos devicit, urbem Barbic cum territorio, quod Henricus eis cessit, recepit. ⟨2⟩ Interim Ludovicus 11. fracta domi suae liga in se conflata sprevit Eduardum eiusque petitiones surdis auribus excepit; hinc Eduardus ei bellum inferre decrevit, sed ei immortuus est anno '483; ei successit filius 11 annorum Eduardus 5; eius tutor fuit matris frater, C. Richmundus, sed hic paulo post per Richardum fratrem Eduardi 4-i ejectus est tutela sua, non tamen contentus tutela invasit ipse regnum favente comite Buccincanio, potenti viro, eo potissimum ex capite, quod Eduardus 4. fuerit spurius filius Richardi ducis Eboracensis, proin illegitimus; ipse vero Richardus, cum figuram patris referat, sit verus filius patris sui Richardi, hinc invaso regno Eduardum 5. in Tover includi curavit ibique trucidari curavit, tardius vero ipsum ducem Buccincanensem perimi curavit, cuius opera rex factus est, cum enatis inter eos simultatibus in Richardum conspiraret; paulo post etiam Annam Denevilis, uxorem suam, curavit trucidari ex eo, quod decreverit in uxorem accipere Elisabetham, sororem interfecti Eduardi juvenis, formosissimam virginem; ob inauditas has crudelitates complures conjurationes in eum factae sunt, imprimis comes Richmundiae, qui cum Buccincanio in Richardum conspiravit; profugit territus morte Buccincanii in Belgium, collectis ibi copiis venit in Angliam, ubi innumeros asseclas habuit; cruenta intercessit pugna inter hos duos, in qua Richardus lethali sauciatus vulnere decessit ad Bosfordium, totusque exercitus eius fractus est; omnibus ergo laetantibus Henricus comes Richmundiae nomine 7-i coronatus est; hic ex stirpe Tudorensi fuit, proin per eum nova stirps regnans inducta est, quae usque Elisabetham continuata.

⟨17.1⟩ Henricus hic fuit filius Margarethae Sommerset, quae fuit ex domo Lancastriensi orta, et Edmundi Tudor, qui fuit frater uterinus Henrici 6-ti, et fuit comes Richmundiae; conquieverunt post hanc victoriam turbae in Anglia, et sic in abbatia monasteriensi solemniter coronatus est Henricus; Henricus Eduardum comitem Varvicensem, qui filius Georgii erat, qui frater Eduardi 4-i erat, incarcerari curavit, ne turbas ei excitet; fuit enim ultimus surculus ex domo Eboracensi; post haec Henricus matrimonium inivit cum Elisabetha, Eduardi 4-ti filia et sorore Eduardi 5; sic lites inter duas rosas per hoc matrimonium terminatae sunt amicabiliter; non deerant tamen malevoli, qui molestias causarent Henrico; sic producebant adhaerentes Eboracensis stirpis hominem larvatum, quem dicebant Eduardum Varvicensem, eique deberi regnum, quamvis verus Eduardus in Tower inclusus detineretur; hic larvatus fuit filius pistoris; sed Henricus 7. produxit publice in ecclesia S. Pauli verum Eduardum Varvicensem ad confundendos malevolos; res tamen eo advecta fuit per potentiores alios, qui fovebant hunc larvatum, ut ipse Henricus in periculo versaretur; postremo tamen fregit Henricus seditiosos capto larvato hoc Lamberto Simnel, quin potius se sponte subjecit Henrico qui ei etiam gratiam fecit, et ad culinam eum retrusit pro lixa. ⟨2⟩ Contra Carolum 8-vum Franciae regem expeditionem suscepit cum Maximiliano Archiduce Austriae; Anna enim Brittaniae desponsata fuit Maximiliano, interim Carolus 8. eam persuasit, ut relicto Maximiliano ei nuberet, quod etiam contigit; alia causa fuit, quod occiso in bello Carolo Audaci duce Burgundiae Carolus 8. sequestraverit Burgundiam ut feudum Gallicum; anno ergo '489. bellum ei illatum est; hoc tamen bellum non omni ex parte bene gestum est, cum rursus in Anglia ⟨turbae⟩ enatae sunt, malecontenti enim producebant larvatum hominem, quem dicebant Richardum principem, quem tamen Richardus rex occidi curavit; hic larvatus Becking Varbeck qui filius Judaei baptisati fuit, et per Margaretam viduam suffultus fuit, imo ipse Carolus 8. rex Franciae eum etiam recognovit verum esse Richardum eumque ad aulam suam recepit regemque Angliae recognovit -- hic larvatus eo audaciae perduxit, ut in Hiberniam transiret, ubi etiam totum fere regnum ei adhaesit, inde in Scotia digressus est, ibi Iacobus rex eum recognovit eique in uxorem dedit cognatam unam eique copias dedit; his omnibus suffultus cum exercitu venit in Angliam; interim et has molestias redux inpagina 1-272 Anglia superavit Henricus 7; initio quidem feliciter se gessit larvatus Varbek, sed dein fregit eum, imo dein Henricus in Scotiam irrupit, Iacobum ad internecionem vicit eumque ad pacem coegit; tandem ubique pressus se gratiae Henrici commisit, qui eum incarcerari curavit, profugum vero in furcam agi curavit; hoc tempore ultimum principem Eduardum ut perduellem capite plecti curavit anno '497. ⟨3⟩ Et ab hoc laudabiliter gessit imperium; inter ⟨!⟩ Iacobum regem Scotiae sibi reconciliatum procuravit anno '501. matrimonium cum sua filia Margaretha, ex hoc matrimonio ducebant praetensiones suas reges Angliae tardius in Scotiam; dein etiam inter filium suum Arthurum et Catharinam Arragonicam regis Hispaniae Ferdinandi Chatolici conciliavit matrimonium, haec tamen nuptiae non sunt consumatae, nam praemortuus est Arthur; et sic desponsavit Henricus 7. eam filio sui juniori Henrico, qui dein patri successit. ⟨4⟩ Anno '509. decessit Henricus 7-us postquam ob praeclare facta sua nomen Salomonis Angliae sibi promeritus fuisset; avaritiae tamen summae notam a se avertere non potuit; successit ei Henricus 8-us; sequenti anno nuptias cum ea celebravit, non ex amore, sed magis ex reverentia erga patrem suum; secundum eius factum fuit populi desideriis satisfacere circa onera et oppressiones, et reipsa duos finantiae ministros patris sui Hambson et Iudley anno '510. publice capite plecti curavit. ⟨5⟩ Circa haec tempora fervebat Liga Cameracensis, ex qua dein Liga Sancta enata fuit, huic Ligae Sanctae etiam Henricus 8. adstitit ob socerum suum Ferdinandum Chatolicum, et pontificem Iulium 2-um, nihil tamen memorabilis actum est per hoc bellum, anno dein '513. pacem plane inivit cum Gallis, quod maxime cardinali Volsejo, qui primarius minister Henrici erat et a Gallis obligatus fuit, adscribi debet, indolique Henrici, quae valde mutabilis erat et inconstans. ⟨6⟩ Anno '513. Scotae irruperunt in Angliam, sed repressi sunt anno '14. et '15. accepta clade. ⟨7⟩ Cum Francisco rege Galliae etiam initum est foedus, quo Henricus renunciavit pro se et suis successoribus juri in provincias Gallicas, Franciscus vero 50,000 imperialium annue pendendorum promisit; haec '526. et '7-o agebantur. ⟨8⟩ Circa haec tempora praedicabat in Germania Lutherus et Calvinus, Lutherus sacramentorum numerum impugnavit duoque tantum statuebat sacramenta, ipse ergo Henricus, in literis versatissimus, refutavit Lutherum edito a se opusculo, Romanus ergo Pontifex ad perennempagina 1-274 remunerationem huius zeli eum Protectorem fidei cognominavit, Leo 10-us; mutavit tamen paulo post zelum suum Henricus, defecit enim cum toto regno suo ab aula sua; Henricus enim, cum 20 annis cum uxore sua Chatarina vixisset, indifferens erga eam factus, eam repudiare voluit; accessit ergo Romanum Pontificem 7-um Clementem per legatum suum petiitque divortium, verum Pontifex, ne aulam Arragonicam offendat, non consensit in illud; rex ergo ipse fecit divortium quoad mensem et thorum, honorifice tamen habebatur semper Chatarina; interim Henricus Annam Bolenam formosissimam virginem procabatur; interim Pontifex duos cardinales deputavit ut dijudicent negotium, Chatarina tamen protestabatur adversus hos judices, Volseum et Campesium, petiitque ab ipso Pontifice cognosci negotium; interim Henricus recurrit ad accademias exteras ut illi judicent, et unanimi consensu decretum est matrimonium ejus esse incestuosum; proposuit rem statibus et parlamento, et in eandem sententiam abiverunt status; ipse Thomas Cranmer primas regni pertracto in sententiam suam clero Anglicano adhaesit regi; his omnibus perfectis non attenta sententia Pontificis publicavit divortium, cui dein maxime obfuit card. Volseus, quamquam initio favisset sententiae regis -- voluit enim Henrico conciliare sororem Francisci regis Galliae; hoc cum innotuisset Henrico, eum ex gratia sua ejecit, imo tardius capite plecti curasset eum, si in via mortuus non fuisset; anno ergo '32. duxit Annam Bolenam; enatae sunt ergo lites gravissimae inter Clementem 7-um et Henricum, unusque alium omni possibili modo vexavit; Henricus annatas et confirmationes abolevit, reditusque Pontificis ex Anglia restrixit et prohibuit; Pontifex vero anno '534. edidit bullam qua matrimonium primum Henrici declaravit non incaestuosum, sed validum; Henricus ergo anno '35. sustulit appellationes ad sedem Romanam fieri consuetas, quae semper cum taxis conjunctae erant; interim ipsi status et ordines consentientibus episcopis se separarunt ab ecclesia Romana schismaque fecerunt, proin [Pontifici] omnia jura adempta sunt Pontifici regique delata sunt omnia ea jura, quae prius Pontifici competebant; hinc introducta fuit specialis juris jurandi formula, qua regis hanc potestatem recognoscit jurans; hoc Iuramentum Supremaciae dicitur; erant quidem multi, qui nolebant elicere hoc juramentum, hinc poena mortis statuta est in eos qui elicere nollent; Ioannes Fishus episcopus Roshesteriensis et Thomas Moore cancellarius regni huic formulaepagina 1-276 suscribere nolebant, hinc diu in carceribus macerati tandem capite plexi sunt, cum pluribus aliis; reditus antea Pontificales, nempe annatas et decimas, regi adjudicabant; decessit inter haec Pontifex; ei successit Paulus; hic omnibus mediis, quibus Pontifices uti solent, usus est ad eos retrahendos, nempe minis, interdictis, tandem excommunicavit regem; rex vero sui loco constituit Thomam Cromvell, generalem vicarium in spiritualibus (hic Cromvell ex filio fabri ferarii factus est archiepiscopus, comes Essexiae, et supremus cancellarius); huius ergo opera curavit ea peragi, quae ipse peragere non potuit in sacris; anno '38-o omnium monasteriorum sublationem decrevit rex cum statibus, et hinc ultra 640 monasteria sunt secularisata eorumque bona in fiscum redacta sunt; opes et thesauros ecclesiarum corrasit in fiscum suum; clerici Anglicani conventum celebrabant sub Cromvelii praesidio egeruntque de statuendis certis fidei articulis, qui dein sub poena mortis credendi propositi sunt; ad haec Henricus edita bulla solemni subditos a vinculo subjectionis liberavit, sed nihil profecit pauper, rex enim nobiles et clerum ex parte sua habebat, et hinc turbae excitatae non sunt; articuli fidei 6 in concilio Anglicano procusi a parlamento confirmati sunt sub poena capitis; visque sic illata est conscientiis.

⟨18.1⟩ Hinc multa hominum superstitum Chatolicorum copia enecata fuit, praesertim cum dein circa transsubstantiationem enatae fuissent lites inter Anglos. ⟨2⟩ Anno '40. multa alia regulavit Henricus, sacerdotibus matrimonia admisit, pias fundationes sequestravit, et eorum capitalia in alios usus convertit, seminaria erexit, episcopatus fundavit 6 novos; principatus Valliae sub Henrico incorporata est Angliae omniaque jura et privilegia extensa sunt in hunc principatum; insulae Hiberniae, quae prius Dynastia compellabatur, titulo regni ornata est ab Henrico, in Pontificis vexationem; putabatur enim ad ea tempora tantum Pontificem posse titulos regis concedere; anno '42. recruduit bellum cum Scotis, quod feliciter admodum gesserunt Angli, ipse Iacobus 5-us rex Scotiae in flore aetatis decessit ex aegritudine animi; heredem hic Iacobus reliquit Mariam, hanc voluit Henricus desponsare Eduardo 6-o filio suo, verum hanc rem Galli tardius impediverunt. ⟨3⟩ '543-o Henricus cum Carolo 5-o imperatore amicitiam belli inivit contra Franciscum regem Galliae, Henricus tamen inconstans inpagina 1-278 unica Bononiensi urbe expugnanda adhaesit, dein plane pacem fecit retenta urbe tamdiu, donec redimeretur a Gallis 800,000 aureorum; Henricus hic utut primis annis charum se omnibus reddiderit, tamen ultimis vitae annis se odiosum coepit reddere per severitatem suam, in crudelitate non nunquam exorbitantem; inivit in ordine 6 matrimonia; primum erat cum Chatharina Arragonica cum qua 20 annis vixit, et genuit Mariam cum ea; divortium cum ea fecit; haec usque '536-tum annum vixit. ⟨4⟩ 2-a eius uxor fuit Anna Bolenna, haec filiam Elisabetham ei genuit, cum hac ab anno '32. usque '36. vixit, quo eam decapitari curavit, adulterii accusatam. ⟨5⟩ 3-a eius uxor fuit Iohanna Sejmuria, haec Eduardum ei genuit, et enixo eo eodem anno decessit '537-o. ⟨6⟩ 4-a fuit Anna Clivia, Ioannis 3-ii ducis Clivensis filia, hanc anno '40. duxit, sed paulo post eam remisit, ut fertur intactam, ob corporis vitium. ⟨7⟩ 5-a fuit Chatarina Hovarda, Edmundi ducis Nordfolci filia, hanc adulterii accusatam, cum eam nauseasset, capite plecti curavit; post hanc 6-tam duxit Chatarinam Baar, Ioannis Nevils comitis Latimir filiam; haec eum supervixit, quae post eius mortem Seimurio duci nupsit; prouti odebat matres, ita odium in liberos eorum derivavit, hinc Mariam et Elisabetham incapaces regiminis declaravit voluitque Eduardum tertiogenitum succedere; morti tamen proximus mutavit consilium, filias declaravit capaces regiminis, cum videret etiam filium imbecilem esse; anno '547. decessit Henricus; ei successit Eduardus, qui sex annis tantum regnavit; regnum sub tutela Ioannis Seymurii avunculi sui gubernavit, qui Protectoris nomine gubernavit regnum; hic maxime curavit, ut projectatae a Henrico nuptiae inter Eduardum et Iacobi, Scotiae regis, filiam Mariam in effectum deducat; interim Galli omnimode conati sunt potentem hanc sponsam pro Francisco coronae herede suo eripere, ut sic Scotiam cum Gallia connectere possint in posteris; nutabant Scoti donec plures et plures in partes Gallorum propendebant; Seymurius ergo putabat Scotos terrendos esse, hinc eis bellum intulit repetitisque vicibus eos fregit, sed in tantum etiam abalienavit eos, ut ex proposito Gallis cedendam Mariam studerent; tandem etiam Parisios educanda data est Maria; hoc politicum infortunium fuit dein causa depositionis, et etiam mortis Seymurii; excidit enim ex gratia regis per fratrem suum Thomam et comitem Tudley, hinc Seymurio tutela interdicta fuit; suasit Tudlei ut cura principis integro senatui committatur, non uni, ipse ergo praeses huiuspagina 1-280 senatus electus est, finem ergo bello Gallicano et Scotensi imposuit; in Galliam reservavit Angliae omnia jura quae prius habuerunt, urbem Bononiam restituit gratis; Reformatio longe lateque digressa est in Anglia sub his protectoribus; exercitium Chatolicae religionis prohibitum; Ioanes Tudleus non contentus protectoris titulo cogitabat etiam ad stirpem suam devolvere, usus est mediis ad hoc; hinc Saymurium de medio tollendum decrevit, et reipsa publice accusatum per conductos proditores morti eum traderet; hoc perfecto cogitavit Tudleus familiam suam proximius conjungere cum stirpe regia, hinc inter Gilfordum filium suum et Ioannam Gray conciliavit nuptias; haec Ioanna Gray habebat primum jus ad regnum post Eduardum et duas eius sorores; Henricus enim 8. rex Angliae habuit sororem Mariam, quae Ludovico 12. regi Galliae nupta fuit, sed hoc mortuo nupsit duci Carolo Suffolcensi, ex quo nata est Maria filia, quae nupta fuit Henrico Grayo duci Dorset et Suffolcc, et horum filia erat Ioanna, proin ea descendit ex Henrico 7-o rege sororque fuit Henrici 8-i, proin primum jus habuit ad coronam; restabat ergo tertium adhuc, nempe ut sorores duae Eduardi incapaces declarentur; regem ergo debilem, egrotum persuasit ad exheredandas sorores suas ex causa religionis, Maria enim fuit Chatolica et Elisabetham dicebat debere excludi, ut Maria excludi possit, secus nec eam excludi posse; edidit ergo decretum, a statibus confirmatum, quo sororibus successio adempta est, et Ioannae Grayae addicta; nil ergo suberat quam mors Eduardi, et reipsa '553. non sine suspicione veneni decessit; post eius mortem Ioanna Tudlei, nata Gray, regina proclamata est per Tudlei protectorem, vi testamenti fratris Eduardi; Maria absens fuit, sed datis litteris ad senatum jus suum erexit clamque patronos quaesivit sibi Maria, quos etiam plurimos deprehendit, quos nempe justitia causae permovit; tandem ad arma deventum est; cum tamen tota urbs Londinensis Mariam proclamasset reginam, secuta sunt multa milia militum aliorumque potentum; ipse Ioannes Tudlei necessitati cedens eam recognovit reginam publiceque reginam proclamari curavit; his peractis advenit Maria utque regina urbem ingressa est; Ioannes Tudlei interceptus est, una cum Ioanna Graya, et in Tower concludi curavit; Tudleum 22. Aug. capite plecti curavit. ⟨8⟩ Prima eius cura fuit negotium religionis; haec enim Chatolicae religioni addictissimapagina 1-282 solicitabatur regnum suum cum Pontifice expiare et religionem avitam reducere; initium cum episcopis fecit; omnes incarcerati sunt, qui non elicuerunt aliam fidei professionem; idem cum pastoribus factum est, his incarceratis substituti sunt Chatolici; aggressa est dein Parlamentum vetus, omnia antiquitus decreta, sanctionata, deleri et rejici curavit, novos deputatos submitti jussit, nempe non reformatos; ex eodem religionis zelo nuptias fecit cum Philippo rege Hispaniae, quod certe bonum Angliae non promovit; nuptiae hae sub his conditionibus sunt initae: Maria reservavit sibi jus et liberam dispensationem officiorum, aerarii Angliae; 2-o si filius nasceretur ex hoc matrimonio, ad eum spectaret regnum Angliae, cum comitatu Burgundiae et 17 provinciis Belgicis; vicissim filius Carolus Philippi ex primo matrimonio habeat Hispaniam cum provinciis Americanis; si vero Carolus improlis decederet, descendentes Mariae succedant tam in matris quam patris hereditate. ⟨9⟩ Denique ne Maria cogatur se in bellum immittere si Philippus cum Gallis negotium belli haberet; verum hoc matrimonium mansit sterile. ⟨10⟩ Maria enim provectioris jam erat aetatis; interim status et ordines Angliae duce Suffolcio comitte opposuerunt ⟨se⟩ his conditionibus. ⟨11⟩ Verum coacti sunt ex parlamento excedere, et se fuga salvare; excitarunt ergo in limitibus regni turbas et tumultus, qui armorum vi consopiri debebant; ipse Suffoltius et maritus Ioannae Grayae Dudleus captus est, omnes capite plexi sunt die 13. et 12. Aprilis anno '554-o. ⟨12⟩ His confectis rursus negotium religionis aggressa est; egit cum aula Romana, cum pontifice Paulo 5-o in gratiam redivit, qui ad eam cardinalem Pol ut nuncium misit, qui interdicta, excommunicationes resolvit, remisit omnia; editum est decretum vi cuius [abrogabantur] omnes leges contra Chatolicam religionem latae abrogabantur. ⟨13⟩ Lis fuit adhuc circa bona monachorum et ecclesiarum, familiis privatis jam pridem tradita, decretumque est, consentiente Pontifice, haec bona privatis familiis relinquenda esse, ne exulcerentur familiae eae; his perfectis persecutio suscepta est in omnes protestantes; multi quidem passi sunt extrema, ipsam mortem, quin redirent ad sacra Chatolicorum, multi antistites vivi combusti sunt, alii trucidati etc; plurima tamen copia eorum redivit territa exemplis aliorum ad ecclesiam Chatolicam; Pontifex Hiberniae insulae titulum regni dedit,pagina 1-284 quem jam Henricus ipse susceperat in contestum Pontificis. ⟨14⟩ Maria solicitata est etiam ad bellum contra Gallos gerendum, in societate cum marito suo Philippo; hoc bellum dispendiosum fuit pro Anglis, amiserunt Caletum cum toto territorio, quod in Gallia possederunt, Anglique omnes ejecti sunt ex Gallia, relictis omnibus suis; huic bello anno '58. immortua est Maria post sterile matrimonium; jus ergo successionis respiciebat Elisabetham; haec per Mariam incarcerata detinebatur, et in constanti vitae periculo fuit, propter religionem Mariae contrariam; dissuaserunt tamen hoc complures alii, praesertim Hispani; si enim Elisabeth ⟨!⟩ extincta fuisset, regimen devenisset ad Mariam, Scotiae reginam, quae regi Galliae jam nupta fuit, hoc vero Hispani formidabat summopere.

⟨19.1⟩ Ipse enim Philippus concepit intentionem mortua Maria Elisabetham ducendi; successit ergo immediate Elisabetha quae tranquille regnum capessivit et usque '603. annum tenuit; primum operum Elisabethae fuit in ⟨!⟩ ministerio, aliisque officiis publicis collocaret viros tales ⟨!⟩ a suis consiliis sciret non alienos esse; Mathaeum Barker [virum] praestantissimum virum, accatolicum, archiepiscopum Cantuariensem creavit, etiam Nicolao Bacco plurimum usa est; pacem cum Gallis composuit, tamque Anglia ceteroquin noxio in bello [...]; anno '59. in oppido Cambresiae coaluit pax, ea conditione, ut Elisabetha juri suo quidem non renunciet, sed in 8 annos cedat possessioni ⟨!⟩ Caleti Gallis; haec pacificatio potissimum per Philippum coaluit, qui spe nuptiarum laetabatur; ursit Philippus negotium; quae ut se liberaret, anxietatem conscientiae attulit, cum nempe Philippus sit affinis Elisabethae, allegabat patris sui Henrici exemplum triste cum Chatarina Arragonica, quae repudium passa est propterea; egit ergo Philippus tota contentione apud aulum Romanam, ut dispensationem obtineat, Galli vero omnem lapidem movit ⟨!⟩, ut impediant dispensationem hanc et sic declinavit odiosas sibi nuptias Elisabetha; compositis his reformationem religionis adgressa est, reduxit per totam Angliam reformatam religionem, sine omni vi et sanguinis effusione; sensim etiam leges antiquae reductae sunt, Mariae vero leges antiquatae, cassatae, religioque reformata pro dominante declarata fuit; Elisabethapagina 1-286 vero omnia jura circa sacra sibi appropriavit nomine Arbitricis et Moderatoris religionis; juramentum suprematiae reductum fuit, quod multos Chatolicos munere suo privavit; reginae annatae et decimae ecclesiasticae adjudicatae sunt, cum multis aliis juribus. ⟨2⟩ Etiam norma regendae ecclesiae introducta fuit; exorta enim est lis, num per episcopos vel synodos regi debeat ecclesia; post longas altercationes conventum est in eo ut per episcopos fiat regimen ecclesiae; huic sententiae etiam aula favebat quam maxime, cum caeteroquin episcopi fuerint creaturae aulae; haec constitutio Anglica circa religionem appellata est Ecclesia sublimis vel Episcopalis. ⟨3⟩ Etiam liturgia Anglicana determinata fuit, nempe ritus et ceremoniae ecclesiasticae, convocatus fuit sinodus anno '563, ubi omnia hactenus constituta roborata novaque quaepiam determinata sunt, quae omnia nomine Legis uniformitatis veniebant et hinc ipsi Angli initium reformationis computat ab his temporibus Elisabethae. ⟨4⟩ Facta tamen est scissio in ipsa Anglia inter nonconformistas, seu Puritanos, qui episcopos non admittebant sed per praesbiteros volebant regi populum, et inter episcopales. ⟨5⟩ Elisabetha haec potentissimos adversarios habuit tam domi quam exteros, hinc in maximis semper versabatur periculis; sic subditi Chatolici omnibus usi sunt artibus ut eam ejiciant, qui cum Gallis, cum Hispanis, cum pontificibus communicabant negotia sua; sic Chatolici extra regnum erigebant seminaria pro educando clero juniore in Chatolica religione, terminato cursu clericali exuebant vestes suas et redibant ad patriam suam ibique turbas excitabant; infestam habuit Mariam Scotiae reginam, quae una cum marito Francisco rege Galliae titulum regis Angliae suscepit, imo et sigillo Anglico usa est; Elisabetham vero illegitimam heredem pronunciare volebant per Pontificem, sed Philippus rex Hispaniae contrarius fuit, ne ad Mariam Scotam devolvatur Anglia; haec tamen omnia pericula Elisabetha prudentia sua et popularitate superavit; Elisabetha omni modo curavit molestias Mariae generare, tamquam offensissimae hosti suae; enatis ergo per comitem Muray turbis in Scotia, eas Elisabetha fovit efficaciter; comes enim Iacobus Muray frater Mariae religioni Helveticae addictus fuit eamque conatus est promovere, Maria vero Chatolica erat; invidebat dein sorori suae conspicuam dignitatem, qua ipse privabatur; inter haec anno '560. mortuus est Franciscus rex Galliae Mariaque redivit ad Scotiam, et abpagina 1-288 hoc tempore abstinuit a titulo reginae Angliae, ut sic Elisabetham sibi devincat; in Gallia circa haec tempora etiam turbae enatae erant inter Guisios et Ligam Sanctam, seu inter Hugonotas et Catolicos; Elisabetha ergo suscepit fovendos Hugonotas, ut Gallis molestias causaret; Hugonotae Anglis Portum Gratiae in pignus dabant, quem enim occuparunt, et sic Elisabetha omnes machinationes aulae Parisinae a suo regno avertit; interim circa '64. annum turbae in Scotia recruduerunt, et in apertam seditionem negotium abivit; causa maxima huius fuit frater naturalis Mariae C. Moraviae, accessit etiam vitae ratio Mariae; haec enim vidua facta nupsit Henrico Darley, cognato suo, descendebant enim ambo ex Iacobo 4-o rege Scotiae, Maria ex masculina, Darley vero ex feminea stirpe descendit; nam Iacobus 4. habuit filiam Margaretam, quae principi Stuard juncta fuit, comiti etiam Lenociae, hic genuit cum ea Carolum filium et Henricum comitem Darley, cui nupsit Maria, qui suscepit etiam titulum regis Scotiae; coepit torpescere amor inter conjuges, Maria enim capta fuit amoribus Davidis Ricci, qui titulo musicae pervenit ad aulam Mariae, ubi postea intimus minister factus est; offendit haec res maritum, fratrem, et omnes proceres, hi regis selotipiam magis excitarunt; ipse ergo rex conspiravit in necem Davidis, id quod inter prandendum accidit; ipse rex pluribus nobilibus stipatus irruit in cabinetum Ricciumque extractum consecuerunt; hoc factum adeo excerbavit reginam ut decrevit caedem mariti, quam etiam effectuavit per Georgium Botvell, cui dein nupsit Maria; caedes praestantis huius viri vehementer irritavit populum, et multum ad seditionem contulit; Maria quantum potuit restitit, sed concusso exercitu capta et incarcerata est per suos, Botvell vero fuga se salvare debuit in Daniam; jussa ergo regno se abdicare filioque suo Jacobo 2-o cedere regnum; Jacobus erat infans unius anni, eius tutor electus est Iacobus Muraviae comes; elapsa est quidem regina ex carceribus, fortunam suam ibi tentavit, sed victa rursus fuga se coacta est salvare ad Elisabetham cognatam suam, a qua sperabat meliorationem sortis suae, anno '68. ⟨6⟩ Enata est interim suspicio ipsa Anglia contra Mariam, quod illi contra Elisabetham quidpiam moliatur; habuit enim occultampagina 1-290 correspondentiam cum Pontifice, cum Liga Sacra in Gallia; objiciebatur Mariae, quod in necem Mariae ⟨!⟩ conspiraverit cum comite Nordfolcio, Catolico, cui nubere voluit Maria; anno '69. Elisabeta excommunicata fuit a Pio 5-o et subditi absoluti sunt a vinculo subjectionis, hoc factum suspicioni Elisabethae contra Mariam magnum pondus addidit, scivit enim eam correspondere cum aula Romana; hinc Mariam incarcerari curavit Elisabetha, commercium litterarum ei interdictum fuit, anno '570; Maria tamen occulte epistolas expedivit, quae dein interceptae sunt, et hoc ursit mortem eius; interim Philippus 2-us omnes modos quaesivit Elisabetham vexandi, fovit profugos Catolicos in Belgis conspiravitque adversus Elisabetham; non pepercit aequa regina Angliae sumptibus quibus eum affligere potuit, hinc rebelles Belgas juvit omni modo. ⟨7⟩ Philippus vero coepit fovere rebelles Chatolicos in Hibernia circa '578. annum, involutus fuit Philippus etiam turbis Gallicis, quas Elisabetha fovit diligenter, ut Hispanos ibi detineat; ad extremum vero Elisabetha apertum foedus inivit cum Belgis tamquam gente libera anno '585-o; inter haec in Anglia variae conjurationes propullulabant in favorem Mariae, detectae tamen sunt omnes, proin in semine suffocatae; una ex periculosissimis fuit ea quam excitare ferebatur legatus Gallicanus; detectae sunt litterae manu Mariae exaratae quibus statuebatur ut siccarii immittantur, qui Elisabetham trucident; post hoc factum conclamatum est per totum parlamentum periculosam hanc personam sufferendam esse e vita, constituti ergo sunt judices qui Mariae processum formarent, cuius finis fuit sententia capitis in Mariam lata, tamquam criminis laesae majestatis ream; adhaesit diu Elisabetha donec subscriberet eius morti, persuasa tamen per ministros de justitia facti subscripsit, sic ergo capite plexa est Maria anno '587. 5-a Feb. post carceres 16 annorum; et haec fuit causa principalis quod Philippus postea bellum indixerit Elisabethae; ipse Iacobus rex Scotiae minabatur attrocissimum bellum, sed Elisabetha conscientia tacta promisit Iacobo quod velit regnum Angliae devolvere in eum, et hinc etiam caelebs permansit Elisabetha ad dies vitae, et his delinitus fuit; anno '588. Philippus suscepit expeditionem illam notam classe sua invincibili, propter adjutos Belgas rebelles; quod Maria in articulo mortis vindicem Deum et Philippum provocaverit omneque juspagina 1-292 ei cesserit; dein quod Pontifex executorem sententiae excommunicationis delegerit Philippum; concurrit Belgium foederatum omnibus viribus ad sustinendam Elisabetham, praestolabantur classe sua Angli et Belgae in freto Caletano, Belgas vero Hispanicos, qui se conjungere volebant cum classe invincibili, dispulebant ⟨!⟩, aggressi dein secundis pro se, contrariis vero ventis pro Hispanis, ad internecionem deleverunt Hispanos, cum ne unius quidem navis periculum haberent Belgae vel Angli. ⟨8⟩ Bellum tamen continuatum est cum Hispanis usque annum 3-um futuri saeculi, secunda plerumque pro Anglis fortuna; cum Henrico 4-to rege Galliae foedus inivit etiam Elisabetha contra Sacram Ligam, quam Philippus fovit, et sic omni ex parte Hispani aggressi sunt, et infestati.

⟨20.1⟩ In Hibernia tamen multum obfuit Philippus Elisabethae, adjuvando rebelles Chatolicos, praesertim circa '596-um annum, ubi C. Essex, celebris belli dux Elisabethae, cladem accepit a Hibernis; comes tamen Mond-Schoa, devictis auxiliariis Hispanis, fregit rebelles cepitque ducem eorum Tirpoen, caput seditionis, et sic tamen circa '602. redivit Hibernia ad obedientiam decapitato Tirpoen; anno '603, anno aetatis 70, post 45 regiminis annos, ante mortem suam coram parlamento eo rem perduxit, ut Jacobus rex Scotiae eligeretur successor eius in regno. ⟨2⟩ Regina haec a protestantibus laudium ⟨!⟩ cumulis ad astra effertur, Chatolici ad imum reprimunt; fatendum tamen eam magnam ingenio fuisse. ⟨3⟩ Proci eius praecipui hi erant: Philippus 2. rex Hispaniae, Ericus rex Scotiae, Carolus archidux Austriae, Henricus dux Antegavensis, postea Henricus 3-us rex Franciae, Franciscus dux Alenconius, frater Henrici; Comes Laicestriae; omnes hos per plurimos annos distraxit, speque lactabat, ut sic diversas aulas sibi demolliret, nulli tamen nupsit. ⟨4⟩ Ipsa regnante efflorescere coepit commercium Angliae in Russia; manufacturae, fabricae praestantissimae erigebantur per Belgas profugos ex sua provincia, circa pannos, materiasque sericeas. ⟨5⟩ Commercii Persici quoque originem Angli Elisabethae debent '569-o anno; item et commercium Levantinum (ad partes marispagina 1-294 Mediterranei orientalis); fundavit societatem Levantinam; rem monetariam ad meliora principia reduxit, detectis Gineae littoribus, in quibus detecta est magna auri vi, primi aurei nummi in Anglia cussi sunt, quae inde adhuc Ginee dicuntur (9 fl. valent). ⟨6⟩ Agricultura sub ipsa ad summum florem pervenit; incunabula coloniarum Anglis adscribenda in America, praecipue in Virginia (quae ab Elisabetha caelibe, quae eam occupari curavit, sic nuncupabatur). ⟨7⟩ Commercium Indiae orientalis sub ea efflorescere coepit. ⟨8⟩ Ipsa res litteraria, cultura linguae patriae sub ipsa prima effloruit, prius enim Gallica florebat in Anglia; Bibliam sacram traduci curavit in linguam Anglicam; monopolia sustulit, multaque alia laudabilissima gessit, ut adeo inter maximos Angliae reges merito numerari possit.

⟨21.1⟩ Successit ergo Iacobus ⟨1⟩-us rex Scotiae qui per Mariam matrem suam descendit ex Henrico 7-o rege Angliae, conjuncta ergo est Anglia cum Scotia, seorsim tamen gubernata sunt haec regna, et nomen Magnae Britanniae assumserunt haec regna, ad evitandas altercationes propter praeferentiam.