Conquestio ad caesarem et alios principes, Tranquillus Andronicus
Cur audes, caesar, tantum confidere Turcis,
Prima quibus praedura silex et quercus origo est,
Quos rabies agitat, quibus implacabile pectus
Pascitur in lachrymis miserorum et sanguine gaudet?
Nulli hominum seruare fidem execranda propago,
Verum abiuratis consueuit fallere diuis.
Tantisper, dum cauta satis sese instruit atque
Dum reparat uires, faedus promissaque seruat;
Perfidus at postquam miseros contuderit hostes,
Immemor ipse sui, sanctae pietatis et aequi,
In uicina rapit ferus arma et proxima quaeque
Dirripit ac duris sine fine laboribus urget.
Hoc scelere innumeras gentes populosque subegit
Et formidati longas diffudit habenas
Barbarus imperii. Reges ad iniqua coacti
Quaesitae accipiunt deformia faedera pacis,
Quam mox, ut libuit, perfringit barbarus et trux
[Page 47]
Ad solitas fictasque suas conuertitur artes.
Tu meminisse uelis, quanta cum fraude quibusue
Legibus impositis tecum egerit, optime caesar,
In media quoties simulata pace fefellit.
Pannoniae regno potitur, nec finibus istis
Contentus, sed enim subuertere barbarus ardet,
Quidquid ad Hesperios iaceat solemque cadentem.
Non Albi Rhenoque putet fore se Germania tutam,
Non Pirenei scopulosa cacumina montis,
Non Tagus aut spaciosus Anas defendet Hiberos.
Quem neque Caucasiae rupes, non ocyor Euro
Tigris et Euphrates, Cilicum non aspera claustra,
Europam findens Asiamque Propontidis unda,
Nullae hominum uires nec opes potuere superbum
Ingentisque animi pridem retinere tyrannum,
Quin celeris flammae, rapidi quoque turbinis instar
Impiger oppositas peruertat ubique phalanges.
In tantum nostris refrixit pectore uirtus,
Vt nemo ad fratrum extinguenda incendia currat,
Et saluum imprudens sese arbitratur et amens,
Quum uicina ruunt diroque uruntur ab igne,
Quocunque attonito et communi algente ruina.
Nunc petit instructus Venetos terraque marique
Perdere, qui soli infandis conatibus obstant,
Ne tandem subigat totum insaciabilis orbem:
Qui faueat Venetis summo discrimine, nusquam est.
Tu, caesar, fratresque tui - nam occasio fluxa est -
Arripite hoc tempus, communes iungite uires
Vnanimes Venetis: regno patriaque furentis
Faucibus erepta terram expurgabitis Orco.
[Page 47v]
Non dicam excidat Venetos: uerum Illyris ipsa,
Portubus atque uiris multo clarissima, nobis
Si forte adimitur sine defensoribus aequis,
Nescio quid sperare queant tua proxima regna.
Altera Picenos clades Apulosque sequetur.
Non uictrix olim populorum Roma nec Arnus,
Gallia nec pugnax, Morini gelidusque Bootes,
Hesperus et quicquid terrarum amplectitur altus
Oceanus patria non a ceruice repellent
Terribiles ausus Turcorum horrentiaque arma.
Ergo agite, o proceres, et tandem incumbite toto
Pectore solliciti in propriam cuiusque salutem,
Optatum dum tempus adest, dum barbarus hostis
Distrahitur uario per multa pericula bello.
Sin minus, ignaui longinquas quaerite sedes,
Quo uis barbarici nequeat penetrare furoris.
Summe pater rerumque sator, cui maxima cura est
Humani generis sanctissima iussa sequentis,
Nolis ad
10 extremum electam tibi perdere gentem:
Sit satis innumeris toties monuisse flagellis.
Respice in abiectam oppressamque tyrannide plebem,
Si sceleri iratus nostras audire querelas
Contemnis, ceu nobis obliuione sepultis
Te moueant gemitus, lacrymas miseresce tuorum,
Quos premit atque agitat uinclis immanibus hostis.
His tamen erumnis simul assiduoque labore
Te modo, Christe, colunt, nulli uiolabile numen.
Tranquilli Andronici Dalmatae contra Thurcos, comunes Christianorum hostes, ad Deum
optimum maximum oratio
Summe pater rerumque sator, qui lucida Olympi
Et loca pura tenes nullum metuentia finem,
Qui quatis imperio terram caelumque profundum,
Horrida Neptunum miscentemque
11 aequora uentis
Compescis rursusque iubes attollere fluctus,
Sacratam accinctus candenti fulmine dextram,
Das animum uitamque bonis mentemque pudicam;
At scelera innumeris sectaris perdita semper
Suppliciis, iusta mundum sub lege gubernans:
Huc precibus conuerte meis pia numina castis.
Immeritos quae cura trahat, quam longa laboris
Ingentis series mortalia pectora uerset,
Disce, pater, nostrosque metus miseramque ruinam,
Quam rabidus populoque tuo gentique minatur
Hostis atrox uultu manibusque rapacior atris,
Religio quem nulla mouet, qui fasque piumque
Contriuit pedibus, contempserit ore nefando
Contra hominum legesque tuas pulchrumque pudorem.
Nec satis est rapidis agros supponere flamis,
Maenia disiecit, uastatis edibus amplae
Dirripiuntur opes, quas ingens cura laborque
Tempore tam longo per summa pericula uitae
Legerat. O superi, frustra pia uota fatigant
Vos hominum gemitusque frequens lachrimaeque fluentes.
Pars ante ora patrum, patrios pars ante penates
Interfecta iacet, neque liuida busta paratis
Conduntur tumulis optataque funera desunt.
[Page 48v]
Templa quibus careant maculis, aut denique quas non
Sacrilegas sensere manus? Expromere uerbis
Difficile est magnosque cient suspiria luctus.
Vel meminisse piget! Modo sancto quaelibet aedes
Numine plena tuo fuerat, tibi thura precesque
Fundebat populus multo Christianus honore:
Nunc stabulantur equi, nunc tantum Aegiptia faedo
Sistra strepunt sonitu, nunc orgia uana feruntur,
Improba nunc longo turpem stridore cerastem
Turba colit. Nec Vesta suis placidissima sanctis
Virginibus prodest, quae passim crine soluto
Raptatae querulis uastissima luctibus antra
Impleuere, Deum frustra clamore petentes
Auxilium, amisso pulchro sine lege pudore.
Quid referam miseros, quos post incendia, saeui
Post rabiem gladii tristis fortuna relictos
Ad grauiora nimis seruauit? Dira flagello
Obuolat ante oculos horrendae mortis imago.
Terrent mille neces: morte infelicior ipsa est
Vita hominum, liceat modo uitam dicere, quando
Libertas, comune bonum preciosius auro
Atque opibus Lidiis Scithicis longeque smaragdis
Pulchrius, eripitur. Varios tamen adde labores
Continuosque simul: quosdam prope Tartara nigra
Haerentesque locos Diti Stygiaeque paludi
Insatiatus amor Lucri quoque, dira Cupido
Viscera telluris miseros detrudit in ima,
Vnde Hecatem et grata percinctum lampade Phaebum
Conspicere - at frustra! - sublato lumine tentant.
Occupat hinc macies squalentia corpora, pallor
Plurimus ore uenit morbi et properata senectus.
Cogitur hic duris terram proscindere uinctus
[Page 49]
Compedibus, semperque pati quoscunque labores
Et tumidas perferre hyemes Hyadasque madentes,
Concretisque graui requiescere frigore campis
Vestis egens, demum tolerare famemque sitimque;
Ille loco tauri colum summitere iniquis
Ponderibus currus flagris
12 agitatus adustis,
Aspera seu duris spumantiaque aequora remis
Vertere, uel caelo noctesque diesque sereno
Excipere et nebulas sonituque tonitrua magno
Densa micante polo, quando undique pontus et aether,
Fulminibus iaculatus Athos, atque altus Olympus
Contremit, et superis usta Acroceraunia flamis.
Hinc Aquilo praeceps, illinc rugientibus Auster
Turbinibus magnos uoluentes aethere fluctus
Ingeminant causasque metus mortemque minantur.
Ipse igitur saeuo Busiride saeuior hostis
Atque Oetheis nimium crudelior aris
Sic tua contemnit cuique admiranda, fidemque
Debilitat, gratumque tibi populumque fidelem
Conterit assiduis, uelut ingens turbo, procellis.
Haec fera Thurcorum soboles tot regna, tot urbes
Imperio adiecere
13 suo, ditissimaque arua,
Paphlagonasque
14 uagos, buxo undantemque Cytoron,
15Faelicemque Gigis patriam, cui Maexia cultu
Laeta superiaceat, propriae quoque causa ruinae –
Alta diuturno colapsaque Pergama baello.
Deinde premit Lyciam primis notosque uolucrum
Auspiciis Caras, Cilicum transgressus et undas
Inuisas tunc, Cydne,
16 tuas, quum tabida regis
Corpora reddideras, Armenis proxima post haec
Maenia Capadocum, rigidi claramque Trapezon
In gremio Euxini,
17 Medos Parthosque fugaces.
Vsque ad longinqui
18 8 feruentia culmina Tauri
Caucaseumque iugum longas protendit habenas
[Page 49v]
Imperii, cui diues Arabs, cui thure Sabeus
Insignis simul et septemplicis ostia Nili
Deflexere caput: manibus tua sacra prophanis
Sunt monumenta, pater, quae polluit improbus hostis,
Et natale solum, et, quas tu legeris, urbes.
Haud Asia contentus erat, Lybiamque parauit,
Atque Europaeae seruit sibi frigida terrae
Taurica, et Euxini resonantia littora Ponti,
Armiferam Thracem, ditis populosaque regna
Aemoniae, Pellamque ducum deuicit alumnam.
Quid memorem Thebas, quid claro sanguine Achaeos,
Pierios colles, et amena cacumina Cyrrhae,
Eximiam Pelopisque domum, uiridantis oliuae
Praemiaque, et doctas aetherno nomine Athenas,
Caoniae gentemque trucem quercusque loquentes?
Dardanios Tribalosque simul iuga ferre coegit,
Misia dehinc capta est, uastatur et Illyris alma,
Martigenamque lupi sceuo de more Lycei
Dalmatiam populatur atrox, castella Curetum
Disiicit in tumulis, nec uos uaga flumina multum,
Pannoniae, tutantur aquae; uel semper in armis
Bellaces exercet equos rabidusque furore
Excurrit longis ut Maenas concita tyrsis.
Non aliter flauas ignis depascit aristas
Praecipitis Boreae sibilosis flatibus auctus,
Quam fera progenies uastos bacchatur in agros,
Continuis nostras uires quoque conterit
19 horis.
Note: 120Acumulantur opes gladiosque in cote cruentos
Exacuit, cunctas donec ferus occupet oras
Litus ad Hesperium,
20 quo uelox semper Iberus
In mare spumosis tumidum deuoluitur undis,
Qua uel oliuifero redimitus uellere Bethis
Iungitur Oceano, proprio dum Marte Britannos
[Page 50]
Vincat et extremis Tulem quoque finibus orbis.
Hoc immane genus Terra Enceladoque parente
Progenitum, cui nulla sitim haec opulentia tollit,
Postquam terrarum diro potietur amore,
Dehinc tentaturum (si fas est credere) caelum
Montibus impositis conscendere teque supremis,
Rex hominum diuumque pater, depellere uelle
Sedibus, etherea sanctosque in parte locatos
Deiicere, et pedibus subiectas trudere in oras.
Nam uiolat si iura deum, populumque fidemque
Persequitur saeuo uelut atrox bellua morsu,
Nonne putes, dirae si plena potentia menti
Afforet, ethereae caelestia protinus arcis
Sceptra tibi eriperet? Quae nos iam maxima cura
Sollicitat uariosque metus magnosque labores
Ingerit, instantem dum tristia fata ruinam
Obiiciunt. Tam grande nephas, discrimina tanta
Quem non comminuant? Tua quem fidissima plebes
Imploret uentis pelagoque excussa furenti
Naufraga? Laedaeos fratresne, an Prothea formas
Fingentem uarias, lituo Tritonaue cinctum,
Seu forsan nigri dominum Plutona barathri,
Aut geminam prolem
21 Latonae, aut Martis inanes
Belligeri sonitus, priscorum numina uana?
Quae quoniam impensi contempsimus, undique certis
Hostibus opprimimur, nobis neque Sarmata nec Thrax,
Non Hierus intonsus, non est Arimaspus amicus:
Quae faueat, toto nulla est gens impia mundo.
Heu, quod deterius, mutuis Christiana propago
Decertant odiis inter se; plurimus armis
Interiit populus: testantur sanguine tincti
Mincius atque Athesis, Benacus
22 12 et ipse cruore
Creuerat humano, pulchrae pars denique multa
[Page 50v]
Quolibet Ausoniae miseris repleta uirorum
Funeribus nigro sua tristia uellere cinxit
Tempora: nunc etiam nunquam fera praelia desunt.
Tu, pater omnipotens atque infinita potestas,
Vnica nostra salus, cuius sine numine sancto
Nec folia arboribus uentis agitata mouentur,
Solus opem praebere potes, obliuia si non
Te teneant hominum, quod nulli credere fas est.
Ter bino quid enim caelum fecisse labore
Prodesset, certisque locis elementa tulisse
Humanae sobolis causa, Christumque figuram
Accepisse hominis? Quae perdita crimina nobis
Auxilium prohibent? Quum te feruentior ira
In scelera urgeret quondam tollenda prophana,
Nunquam passus eras, grauiter sine fine tot annos
Vt tua sic acri premeretur
23 turba flagello.
Note: 175Tu quoque Erithraeis diri pharaonis
24 in undis
Signa, duces, equites
25 longam sumerseris ultus
Nequitiam, dignas tribuens pro crimine paenas,
Et uiduae facinus saeua obsidione fugauit
Olim hostes uirtute tua, uel nobilis Hester
Faemina seruauit populum tua iussa sequentem.
Nonne piis uolucrem Phaebi nostro orbe quadrigam
Commotus precibus multis firmaueris horis?
Saepe uel in paruo praesens discrimine plebi
Affueras: cur nostra, precor, non ultima damna
Te moueant? Aliis faueas, uideare nouerca
Nonullis? Semperne metu uastoque praememur
Agmine curarum? Saeui nullusque laboris
Finis erit? Nullisque modis minuenda ruina est?
Sed quibus hostiles plagis, quibus hostibus ausus
Comprimeres, fidos quum sic excludis amicos?
[Page 51]
Iustitiae quae
26 forma tuae? Peccata rependis
Impia muneribus, iustorum uota precesque
Negligis! Haud possum tamen unquam credere, quin te
Haec teneat complexa Deum pulcherrima uirtus,
Qui caelum et terras aequo sub pondere libres.
Hethereos quis enim temere sic iudicet ignes,
Septenas caelique rotas, errantiaque astra,
Temporibus certis miro quoque et ordine semper,
Nunc petere antipodas, nunc has emergere in oras,
Algentesque hyemes mitis florentia ueris
Germina, et aestatis feruentia labra tepentis
Pomiferi autumni pallentes arbore frondes
Et pluuias sudosque dies producere nutu
Absque tuo? Vastis quis claudere possit in antris
Aeoliam rabiem? Quis motos sistere fluctus?
Omnia continuis tua uirtus temperat horis.
Saepe quidem nebulas disieceris ipse rogatus,
Sustuleris morbos, atque atro funera tabo
Reppuleris, Martisque sonantia fulmina bello:
Imperio cessere tuo Neptunus et aether.
Quare igitur, qui uera tenes, dominator Olympi,
Lumina iustitae, totum moderaris et orbem,
Crudeles sontesque premis, uirtutibus ampla
Praemia das, posco: miserae sucurrere genti,
Implorate, uelis, ne spes nos irrita fallat.
Num sileam, pactumue tuum meminisse pudebit?
Quum tua candenti sanctissima numina nimbo
Circumsepta forent quondam melioribus annis,
Dilectam sobolem, cuius uestigia iustis
Passibus insequimur, tibi longo faedere uinctam
Adiectaque fide firmasti tempus in omne.
Non haec interpres diuum Cillenius ales,
[Page 51v]
Nuncia non tulerat Iunonia discolor Iris –
A facie ad faciem manibus mandata sacratis
In tabulis descripta tuis et amore paterno
Cum ductore loquens Hebreae gentis ad unguem
Perpetuo dederis nostros semperque labores
Tollere pollicitus. Quod uel ratione suprema
Duceris, ut facias: animantia bruta uidemus,
Hircanas saeuasque tygres Libicosque leones,
Se quoque pro catulis ultro obiectare periclis.
Haec solum natura docet: prudentia nulla est,
Qua moueantur enim. Qualem speremus
27 habere
Te, genitor, cuius comes est sapientia summa
Et bonitas immensa quidem, nisi crimina nostra
Grandia te incendant? Fateor: peccauimus, inquam,
Ignarus rerum populus; nos uana uoluptas
Gypsatis manibus blandoque teterrima uultu
Allexit, nos turpis amor, nos dira cupido
Ambitioque, gulaeque
28 scelus, manifesta uorago,
Traxerat a recto uiolenti tramite cursu.
Quod si longeui iam te non paenitet aeui,
Teque tuosque feris nisi uis comitere prorsus
Hostibus, o, magni, certissima gloria rerum,
Sancte pater, mundi decus et sapientia summa,
Vnica spes nostri, tandem miserere piorum:
Auertas rabiem, tantam depelle ruinam!
Supplicii satis est, seruato has denique paruas
Relliquias hominum, nostris quoque uiribus adde
Virtutem, qua nos hostis uesana prophani
Agmina ad interitum redigamus, siue subactus
Legibus et sacrae supplex obtemperet aulae.
Quisque tuum laudet nomen uotisque precetur,
Quatenus excelso contingit uertice Olympum
Maurus Atlas, gelidam quo surgit mundus ad Arcton,
[Page 52]
Atque ubi Tithoni linquens Aurora mariti
Complexus primas illustrat lampade terras,
Vsque et Hyperboreis uicinae montibus orae
Te resonent et templa tibi pulcherrima surgant.
29Non aries uitulusque tuis mactentur in aris:
Balsama, myrra recens, passim quoque pinguia thura
Assiduis precibus magno fundantur
30 honore,
Omnipotens solusque Deus genitorque uoceris.